📜
ายีภาวนิทฺเทส
รติายีภาว
รมฺมเทสกลากาล-เวสาทิปฏิเสวนา;
ยุวาน’ฺโฺรตฺตานํ, ปโมโทรติ รุจฺจเต.
๓๕๖. สิงฺคาราทโย วิภาคโต ทสฺเสตุมาห ‘‘รมฺเม’’จฺจาทิ. ตตฺถ ‘‘รมฺมเทส’’อิจฺจาทินา อุทฺทีปนวิภาวา ทสฺสิตา. ‘‘ยุวาน’’นฺติ อิมินา อาลมฺพณวิภาโว. อิตฺถี หิ ปุริสสฺส, ปุริโส อิตฺถิยา อาลมฺพณวิภาโว. ปโมโทติ อฺมฺาภิรมณวเสน อาโมทรูโป.
๓๕๖. อิทานิ สิงฺคาราทินามเก เตรตฺยาทิเก กเมน นิทฺทิสติ ‘‘รมฺม’’อิจฺจาทินา. รมฺมเทสกลากาลเวสาทิปฏิเสวนา รมณียนิราวรณสุจิปวิตฺตวาสารหเทโส รมฺมคีติกาทิกลา ¶ รติชนกวสนฺตาทิอนุรูปกาโล มาลาคนฺธาทิ อุปโสภิตกิริยาทิ มนฺุเวโส, อาทิสทฺเทน นิทฺทิฏฺภาสิตมิหิตาทิเจติ อิเมสํ ทิฏฺสุตมุตาทีสุ ทิฏฺาทิมตฺตมกตฺวา ปฺาย เตน เตนากาเรน ปุนปฺปุนานุภวเนน อฺโฺรตฺตานํ อฺมฺํ นิมิตฺตานุพฺยฺชนสงฺกปฺปวเสนาติรตฺตานํ ยุวานํ ตรุณิตฺถิ ปุริสานํ ปโมโท อภิรมณวเสน สนฺโตโส ปีติ รติ รุจฺจเต รุจฺจนโต ‘‘รตี’’ติ วุจฺจตีติ. อิมสฺมึ ปกฺเข รกาโร สนฺธิโช. เทโส จ กลา จ กาโล จ เวโส เจติ จ, เต อาทโย เยสมิติ จ, รมฺมา จ เต เทส…เป… เวสาทโย เจติ จ, เตสํ ปฏิ ปุนปฺปุนํ เสวนมิติ จ, อฺโ จ อฺโ เจติ จ, เตสุ รตฺตาติ จ วากฺยํ.
ยุตฺยา ภาวานุภาวา เต,
นิพนฺธา โปสยนฺติ นํ;
โสปฺยา’โยควิปฺปโยค-
สมฺโภคานํ วสา ติธา.
๓๕๗. ‘‘ยุตฺยา’’อิจฺจาทิ. เต ยถาวุตฺตา ภาวานุภาวา ยุตฺยา อาลสิยอุคฺคตาชิคุจฺฉาวชฺชิตา เย สงฺกาอุสฺสุกฺกาทโย ภาวา ตํพฺยฺชกา ตทนุรูปา อนุภาวา จ อโยคาทิเก สิงฺคาเร ยถา ยถา ยฺุชนฺติ, ตาทิสิยาว ยุตฺติยา นิพนฺธา นํ รตึ สมฺโปสยนฺติ, โสเยวเมวํ โปสิโต สิงฺคาโร นาม รโส สมฺปชฺชเต. โสปิ ติธาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อโยโค นาม ปุพฺเพ อสงฺคตานํ อนุราเคน สงฺคมมิจฺฉนฺตานํ อิตฺถิปุริสานมสงฺคโม. อติสยวิรุฬฺหเปมานมุภินฺนมฺปิ สิเลโส วิปฺปโยโค. พลวกามาเวสวิเสสานํ กามีนํ ทสฺสนาทิสมฺชนํ สมฺโภโค.
๓๕๗. อิทานิ ¶ รติยา ปุฏฺการณํ ปุฏฺปโยคฺจ ทสฺเสติ ‘‘ยุตฺยา’’อิจฺจาทินา. เต ภาวานุภาวา นิทฺทิฏฺพฺยภิจารีภาเวสุ รตฺยานุรูปพฺยภิจารีภาโว ตปฺปกาสโก อนุภาโว เจติ อิเม ทฺเว ยุตฺยา เหตุภูตาย อโยควิปฺปโยคสมฺโภคสงฺขตานํ ติณฺณํ สิงฺคารานํ อนุกูลตฺเถน รติยา วิรุทฺธตฺตา อาลสิยอุคฺคชิคุจฺฉาทิเก ปริวชฺเชตฺวา สงฺกาอุสฺสุกฺกาทีนํ รตฺยานุกูลภาวานํ วเสน ยถาโยคํ นิพนฺธา กวีหิ พนฺธา นํ รตึ โปสยนฺติ ยถา ตปฺปกาสเนน ปูเรนฺติ สชฺเชนฺติ, เอวํ สชฺชิโต รติสิงฺคาโร นาม รโส โหติ. โสปิ สามฺเน นิทฺทิฏฺสิงฺคารรโสปิ อโยควิปฺปโยคสมฺโภคานํ สิงฺคารานํ วสา เภเทน ติธา ภวตีติ. ตตฺถ อโยโค นาม ปุพฺเพ อฺมฺสงฺคมรหิตานํ อภินวานุราคพเลน สงฺคมํ ปตฺเถนฺตานํ ถีปุมานํ อสงฺคโม. วิปฺปโยโค นาม สงฺคมาติสเยน วิรุฬฺหเปมานํ ถีปุมานํ อฺมฺวิสิเลโส. สมฺโภโค นาม พลวกามตณฺหาวิเสสวเสน ยุตฺตานํ กามินิกามุกานํ อฺมฺํ ทสฺสนาทิอสฺสาโท. ภาโว จ อนุภาโว เจติ จ, อโยโค จ วิปฺปโยโค จ สมฺโภโค เจติ จ วากฺยํ.
อิมมลงฺการํ กโรนฺเตน อาจริยสงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาเทน ปน ปรมมธุรสทฺธมฺมามตลุทฺธสุทฺธสนฺตานานํ ตโปธนานํ อฺรสาวโพธเน ปโยชนาภาเวปิ โลกิเยสุ เตสุ เตสุ โวหาเรสุ อสมฺโมหตฺถํ สิงฺคาราทินววิธรสานํ ลกฺขณมตฺตสฺเสว ทสฺสิตตฺตา ตทนุรูปลกฺขิยปริคฺคเห อสติ ลกฺขณาวโพธสฺส สุพฺยตฺตาภาวโต วุตฺตลกฺขณาวโพธตฺถํ ตํตํลกฺขณกถนานนฺตรํ ตสฺส ตสฺส ลกฺขิยสฺส มุขมตฺตํ ทสฺเสตพฺพํ โหติ. เหฏฺา ‘‘ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ ธรายา’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺสมฺโภคสิงฺคารรสาภาเสเนว หสาภาสาทีนํ อฏฺนฺนํ ¶ รสาภาสรูปสฺส ภาวาภาสสฺส, วิภาวาภาสสฺส, อนุภาวาภาสสฺส จ าตพฺพตฺตา สิงฺคารรสสฺส ลกฺขิยเมวํ เวทิตพฺพํ.
คีตสฺสเรน อุปกฑฺฒิย เนตฺตรสฺมิ-
พนฺธํ กรํว วิวสฺจ กรคฺคเหน;
ยา ตาทิเสปิ วินิโยชยิ ทุกฺกเร มํ,
เสรนฺทตี อธิคตา วิธินา มยชฺชาติ.
คีตสฺสเรน หตฺถีนํ คีติกาย ปิยตฺตา คีติกาธนินา อุปกฑฺฒิย อตฺตโน สมีปํ อากฑฺฒิตฺวา เนตฺตรสฺมิพนฺธํ เนตฺตสงฺขาตหตฺถาจริยสฺส รชฺชุนา พนฺธํ กรคฺคเหน หตฺถคฺคาเหน โสณฺฑคฺคหเณน วิวสฺจ อปคตอิจฺฉาจารํ ปรวสํ กรํ อิว หตฺถํ อิว คีตสฺสเรน อตฺตโน ลีโลเปตคีติกาธนินา อุปกฑฺฒิย อตฺตโน สมีปํ เนตฺวา เนตฺตรสฺมิพนฺธํ อตฺตโน นยนกนฺติยา ปฏิพนฺธํ กรคฺคเหน หตฺถคฺคาเหน วิวสฺจ อปคตธิตึ มูฬฺหํ มํ ยา กนฺตา ตาทิเสปิ ทุกฺกเร วินิโยชยิ, สา อิรนฺทตี อิรนฺทตี นาม นาคมานวิกา มยา อชฺช วิธินา ภาคฺเยน อธิคตา ลทฺธาติ.
เอตฺถ คีตสฺสรเนตฺตรสฺมิกรคฺคหสงฺขตาหิ อิมาหิ ปทาวลีหิ อุทฺทีปนวิภาโว ทสฺสิโต. ถิยา ปุริโส จ, ปุริสสฺส ถี จ อาลมฺพณํ โหตีติ ‘‘สา อิรนฺทตี มยา’’ติ อิมินา อารมฺมณวิภาโว ทสฺสิโต. ‘‘อุปกฑฺฒิย พนฺธํ วิวส’’นฺติ อิเมหิ กาเมน อุทฺทีปิตายีภาวสงฺขตา รติ ทสฺสิตา. ‘‘ตาทิเสปิ ทุกฺกเร วินิโยชยี’’ติ อิเมหิ อุสฺสาหาทิกา จ ‘‘วิธินา อธิคตา มยชฺชา’’ติ อิเมหิ หริสาทิกา จ พฺยภิจารีภาวา ทสฺสิตา. รติยา วิรุทฺเธ นิพฺเพทอาลสิยอุคฺคตชิคุจฺฉาทิเก พฺยภิจารีภาเว วชฺเชตฺวา วุตฺตปฺปการวิภาวาทิเก ปกาสนฺโต ‘‘คีตสฺสเรเน’’จฺจาทิกา รติปฺปตีติยา อนุรูปํ ปยุตฺตา กวิปฺปโยคา อิธ อนุภาวา นาม โหนฺติ. นาฏกาทิทสฺสนียสตฺเถ อภินโย ¶ อนุภาโว. รมฺมเทสรมฺมกาลรมฺมเวสาทโย ตทภาเว รติยา อนุปฺปชฺชนโต สามตฺถิยา คมฺยา ภวนฺตีติ เอวํ ลกฺขณานุคตลกฺขิยปริคฺคาโห สพฺพตฺถ กาตพฺโพ. เอวํ สติพนฺธตฺถาวโพธกานํ สพฺภานํ อุปฺปชฺชมานายปีติยา การณตฺตา การิโยปจาเรน เอโส พนฺโธ รโส นาม โหตีติ. อุปริปิ เอวเมว.
หสฺสายีภาว
วิการากติอาทีหิ,
อตฺตโน’ถ ปรสฺส วา;
หาโส นิทฺทา สมาลสฺย-
มุจฺฉาทิพฺยภิจาริภิ;
ปริโปเส สิยา หสฺโส,
ภิยฺโย’ตฺถิปภุตีน โส.
๓๕๘. ‘‘วิกาเร’’จฺจาทิ. วิการากติ เทสวยาทีนํ วิปรีโต เกสพนฺธนาทิ, โส อาทิ เยสํ อฺากตฺยาทินจฺจนาทีนํ, เตหิ วิภาเวหิ หาโส เจโตวิกาโส, โสปิ อตฺตโน สมฺพนฺธี วา อถ ปรสฺส สมฺพนฺธี วา, ตตฺถ โย วิภาวสามตฺถิยาเยวาภิพฺยตฺตึ ยาติ, โส อตฺตฏฺโ. โย ปน วิภาวทสฺสนา อุปฺปนฺนาปิ ปุริสสฺส คมฺภีรตฺตาทินา ฉาทิโต สมาโน ปุริสนฺตเร หสตฺยาภิพฺยตฺโต, โส ปรฏฺโ. โส หาโส นิทฺทาทีหิ พฺยภิจารีหิเยว, อนุภาวปกฺเข อาทิสทฺเทน อกฺขิผนฺทนาทโย คหิตา. ปริโปเส สติ หสฺโส นาม รโส สิยา. โส หสฺโส ภิยฺโย อิตฺถิปภุตีนํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ปภุติสทฺเทน นีจปกตโย สงฺคณฺหนฺติ.
๓๕๘. อิทานิ หสฺสรสสฺส โปสนาการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วิการ’’อิจฺจาทิ. วิการากติอาทีหิ เทสวโยลิงฺคานํ ¶ วิปรีเตหิ เกสพนฺธคติฏฺิติอาทิเกหิ, นจฺจคีตอาทิเกหิ จ ทุวิเธหิ อากติสงฺขเตหิ เหตุภูเตหิ อตฺตโน วา อถ ปรสฺส วา สมฺพนฺธี โส หาโส เจโต วิกาสลกฺขโณ นิทฺทาสมาลสฺยมุจฺฉาทิพฺยภิจาริภิ นิทฺทาสมอาลสฺยมุจฺฉาอกฺขิผนฺทนาทีหิ อนุภาเวหิ สุตสมฺพนฺเธน เตเหว นิทฺทาสมาลสฺยมุจฺฉาสงฺขตพฺยภิจารีหิ กรณภูเตหิ ปริโปเส สติ หสฺโส หสฺโส นาม รโส สิยา, โส หสฺโส ภิยฺโย อิตฺถิปภุตีนํ, นีจปกตีนฺจ สิยาติ. วิการา จ สา อากติ เจติ จ, โส อาทิ เยสนฺติ จ, นิทฺทา จ สโม จ อาลสฺยฺจ มุจฺฉา เจติ จ, เต อาทิ เยสํ อกฺขิผนฺทนาทีนํ อนุภาวานนฺติ จ, เต จ พฺยภิจาริโน เจติ จ, อิตฺถี ปภุติ เยสํ นีจปกตีนนฺติ จ วากฺยํ.
หสฺสปฺปเภท
สิตมิห วิกาสินยนํ,
กิฺจา’ลกฺขิยทิชนฺตุ ตํ หสิตํ;
มธุรสฺสรํ วิหสิตํ,
สํสสิโรกมฺปมุปหสิตํ.
อปหสิตํ สฺชล’กฺขิ,
วิกฺขิตฺตงฺคํ ภวตฺย’ติหสิตํ;
ทฺเว ทฺเว หสฺสา กถิตา เจ’สํ,
เชฏฺเ มชฺเฌ’ธเมปิ จ กมโส.
๓๕๙-๓๖๐. หสฺเส เภทมาห ‘‘สิต’’มิจฺจาทินา. อิห หสฺเส วิกาสีนิ นยนานิ ยสฺส ตํ สิตํ, กิฺจิ อาลกฺขิยา ทิชา ทนฺตา ยสฺส ตํ หสิตํ. เอวํ มธุโร สโร สทฺโท ยสฺส ตํ วิหสิตํ. อํสสิโรกมฺเปน สห วตฺตมานํ อุปหสิตํ, สห ชเลน อสฺสุนา วตฺตมานานิ อกฺขีนิ ¶ ยสฺส ตํ อปหสิตํ. วิกฺขิตฺตานิ อิโต ตโต ปสาริตานิ องฺคานิ ยสฺส ตํ อติหสิตํ นาม. เอสฺจ สิตาทีนํ มชฺเฌ ทฺเว ทฺเว หสฺสา อาทิโต ปฏฺาย กมโส ยถากฺกเมน เชฏฺเ มชฺเฌ อธเมปิ จ กถิตาติ สมฺพนฺโธ. ปุราตเนหีติ วิฺายติ.
๓๕๙-๓๖๐. อิทานิ หสฺสเภทํ ทสฺเสติ ‘‘สิต’’มิจฺจาทินา. อิห อิมสฺมึ หสฺสวิสเย วิกาสินยนํ วิวฏนยนํ สิตํ นาม. กิฺจิ อาลกฺขิยทิชํ ตุ กิฺจิ ทิสฺสมานทนฺตํ, ตํ หสิตํ นาม. มธุรสฺสรํ มธุรนาทํ วิหสิตํ นาม. สํสสิโรกมฺปํ อํสสิโรกมฺปสหิตํ อุปหสิตํ นาม. สชลกฺขิ อสฺสุวิโลจนสหิตํ อปหสิตํ นาม. วิกฺขิตฺตงฺคํ อฏฺาเน ปสารณวเสน วิกฺขิตฺตหตฺถปาทาทิอวยววนฺตํ อติหสิตํ นาม ภวติ. เอสํ ฉนฺนํ กมโส กเมน ทฺเว ทฺเว เชฏฺเ มชฺเฌ อธเมปิ วิสเย กถิตา ปุราตเนหิ ภาสิตาติ. วิกาสีนิ นยนานิ อสฺเสติ จ, กิฺจิ อีสกํ อาลกฺขิยา ทิชา ยสฺเสติ จ, มธุโร สโร อสฺเสติ จ, อํโส จ สิโร เจติ จ, อํสสิรโส กมฺโปติ จ, เตน สห วตฺตตีติ จ, สห ชเลน วตฺตมานานิ อกฺขีนิ ยสฺเสติ จ, อนุสฺวราคโม. วิกฺขิตฺตานิ องฺคานิ ยสฺเสติ จ วากฺยํ. สิตหสิตทฺวยํ อุตฺตเม, วิหสิตอุปหสิตทฺวยํ มชฺฌิเม, อปหสิตอติหสิตทฺวยํ อธเม วตฺตเต. เอวํ สิตาทโย อนุรูปวิภาวาทินา ปยุตฺตา อิเม รสา’วตฺถํ ปาปุณนฺตีติ อธิปฺปาโย.
หสฺสรสสฺส เอวมุทาหรณํ าตพฺพํ –
ปูเชสิ กณฺมณินา อปิ โย ปสนฺโน,
ธมฺเม ปุรา’สมธุรํ วิธุรํ ส หนฺตุํ;
โคเปนฺติยาปิ วจเนน ถิยา สภาวํ;
ภตฺตึ อกาสิ ผรุเส มยิ นาคราชาติ.
โย ¶ ปุรา ปุพฺเพ ธมฺเม ตสฺส ธมฺมกถเน ปสนฺโน กณฺมณินา อปิ อตฺตโน อนคฺฆกณฺมณินาปิ ตํ ปูเชสิ, โส นาคราชา สภาวํ อตฺตโน อธิปฺปายํ โคเปนฺติยา อปิ ถิยา วจเนน อิตฺถิยา วจเนน อสมธุรํ ตุลฺยรหิตํ วิธุรํ วิธุรปณฺฑิตํ หนฺตุํ วินาสนตฺถํ ผรุเส จณฺเฑ มยิ ภตฺตึ อกาสีติ. อิห เอกสฺมึเยว วตฺถุนิ นาคราชสฺส ปสาทวธวิธานาทิวิปรีตปฺปวตฺติ อาลมฺพณวิภาโว, ปมํ อนคฺฆปิยวตฺถูหิ ปูชิตภาโว จ โพธิสตฺตสฺส อตุลฺยภาโว จ อิตฺถิวจนสฺส สมฺปฏิจฺฉนภาโว จ ตสฺสาธิปฺปายสฺส อฺาตภาโว จ ปุณฺณกสฺส จณฺฑภาโว เจติ อิเมหิ สพฺพวจเนหิ อุทฺทีปนวิภาโว ทสฺสิโต. อิเมหิ อุทฺทีปิตายีภาวสงฺขโต หาโส วากฺยสามตฺถิยา ปกาสิโต หาสวิโรธินิพฺเพทาทิวชฺชิตา สมาลสิยสนฺโตสอสฺสุเวปถาทิกา พฺยภิจารีภาวา สาตฺติกาภาวา จ เอวํ สามตฺถิเยน ทีปิตา. ตทนุรูปวิภาวาทิปกาสกา ยถาวุตฺตกวิปฺปโยคา อนุภาวา นาม โหนฺติ. หสฺสเภเทน มชฺฌิเม ปุริเส วตฺตพฺพาปิ หสิตอุปหสิตา ทฺเว อิมา ทฏฺพฺพา.
กรุณาายีภาว
โสกรูโป ตุ กรุโณ-
นิฏฺปตฺติฏฺนาสโต;
ตตฺถา’นุภาวา รุทิต-
ปลยตฺถมฺภกาทโย;
วิสาทาลสฺยมรณ-
จินฺตาที พฺยภิจาริโน.
๓๖๑. ‘‘โสเก’’จฺจาทิ. อนิฏฺสฺส ปุตฺตวิโยคาทิโน เทสนิกฺกฑฺฒนาทิโน ปตฺติ จ อิฏฺสฺส ธมฺมสฺส, ธนาทิโน วา นาโส จ ตโต วิภาวภูเตหิ สมฺปนฺโน โสกรูโป ¶ โสกสภาโว ตุ กรุโณ รโส นาม. ตตฺถ อุตฺตมานํ โสโก ปุตฺตวิโยคาทิอนิฏฺุปฺปตฺติโต, ธมฺมาทิอิฏฺนาสโต จ ชายเต. นีจานํ ตุ เทสนิกฺกฑฺฒนาทิอนิฏฺุปฺปตฺติโต, ธนาทิอิฏฺนาสโต จ, ปเรสํ ธนาทินาสโต ตุ อุตฺตมสฺเสว มหาการุณิกตฺตา, เสสํ สุโพธํ. อนุภาโว ปเนตฺถ ยโถจิตฺยํ นิรูปยิตพฺโพ.
๓๖๑. อิทานิ กรุณารสโปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘โสก’’อิจฺจาทินา. อนิฏฺปฺปตฺติฏฺนาสโต ปุตฺตวิโยคาทิโน, เทสจาคาทิโน วา อนิฏฺสฺส อุปฺปตฺติ จ สีลาทิโน, ธนาทิโน วา อิฏฺสฺส กนฺติวตฺถุโน วินาโส จาติ อิเมหิ อาลมฺพณวิภาเวหิ กรณภูเตหิ อุปฺปนฺโน โสกรูโป ตุ โสกสภาโว ปน กรุโณ กรุณารโส นาม โหติ. ตตฺถ กรุณารเส รุทิตปลยตฺถมฺภกาทโย รุทิโต ปลโย ถมฺโภติอาทโย อนุภาวา นาม ภวนฺตีติ. ถมฺภาทีนํ สรูโป เหฏฺา วุตฺโตว. วิสาทอาลสฺยมรณจินฺตาทโย พฺยภิจาริโน ตสฺมึเยว พฺยภิจาริโน ภวนฺติ. อิห ปุตฺตวิโยคาทิอนิฏฺปฺปตฺติยา จ สีลธมฺมาทิอิฏฺนาสเนน จ อุตฺตมานํ โสโก อุปฺปชฺชติ, เทสจาคาทิอนิฏฺปฺปตฺติยา จ ธนาทิอิฏฺนาสเนน จ นีจานํ. อฺเสํ ธนาทิวินาสเนน ปน มหากรุณิกตฺตา อุตฺตมสฺเสว อุปฺปชฺชติ. ตสฺมึ วิสเย โส โสโก เสสานํ นุปฺปชฺชติ. ตสฺมา ยถารหํ ปโยโค กาตพฺโพ. โสกสฺส รูโป สภาโวติ จ, อนิฏฺสฺส ปตฺตีติ จ, อิฏฺสฺส นาโสติ จ, อนิฏฺปฺปตฺติ จ อิฏฺนาโส เจติ จ, รุทิตฺจ ปลโย จ ถมฺภโก เจติ จ, เต อาทิ เยสมิติ จ, วิสาโท จ อาลสฺยฺจ มรณฺจ จินฺตา เจติ จ, ตา อาทิ เยสมิติ จ วากฺยํ. อิมสฺส กรุณารสสฺส ลกฺขิยเมวํ ทฏฺพฺพํ –
อากฑฺฒิเต’กสตราชปุรกฺขโต ¶ โย,
ธมฺเมน อาสนมลํกุรุเต ชิโนว;
โส อสฺสวาลมวลมฺพิย ทานิ นีโต,
ยกฺเขน โลกติลโก กุรุเต กิเมโกติ.
โย เอกสตราชปุรกฺขโต ราชูนํ เอกสเตน ปริวาริโต ชิโน อิว พุทฺโธ อิว ธมฺเมน มธุรธมฺมกถเนน อาสนํ ธมฺมาสนํ อลํกุรุเต สชฺเชติ, โลกติลโก โลกสฺส ปิยตาย ติลกาลงฺการภูโต โส วิธุรปณฺฑิโต ยกฺเขน ปุณฺณเกน อากฑฺฒิโต หุตฺวา นีโต อสฺสวาลํ อวลมฺพิย อิทานิ เอโก กึ กุรุเตติ. อิหานีโตติ ทสฺสิตปิยวตฺถุวิโยโค โสกสฺส อาลมฺพณวิภาโว โหติ. ‘‘อากฑฺฒิเตกสตราเช’’จฺจาทินา สกเลน วากฺเยน อุทฺทีปนวิภาโว ทสฺสิโต, อุทฺทีปิตโสกสงฺขาตายีภาโว จ วิสาทาลสฺยจินฺตาทิโก พฺยภิจารีภาโว จ รุทิตปลยถมฺภกาทิกา วิภาวาทิโพธกอนุภาวา จ วากฺยสามตฺถิเยน ทีปิตา โหนฺติ.
รุทฺทายีภาว
โกโธ มจฺฉริยาทีหิ, โปเส ตาสมทาทิภิ;
นยนารุณตาทีหิ, รุทฺโท นาม รโส ภเว.
๓๖๒. ‘‘โกโธ’’อิจฺจาทิ, สุโพธํ. เอตฺถ ปเมน อาทิสทฺเทน อวิกฺเขปอุปหาสาทโย วิภาวา คหิตา, ทุติเยน อุคฺคสมฺภมาทโย พฺยภิจาริโน, ตติเยน ภูกุฏิปุรณโอฏฺนิปฺปีฬนาทโย อนุภาวา.
๓๖๒. อิทานิ รุทฺทรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘โกโธ’’อิจฺจาทินา. โกโธ มจฺฉริยาทีหิ มจฺฉริยอวิกฺเขปอุปหาสาทีหิ อาลมฺพณาทีหิ วิภาเวหิ จ เหตุภูเตหิ ตาสมทาทีหิ ตาสมทอุคฺคตสมฺภมาทีหิ พฺยภิจารีภาเวหิ ¶ จ นยนารุณตาทีหิ เนตฺตรตฺตสุภงฺคโอฏฺปีฬนาทีหิ อนุภาเวหิ จ กรณภูเตหิ โปเส สติ รุทฺโท นาม รโส ภเวติ. มจฺฉริยํ อาทิ เยสนฺติ จ, ตาโส จ มโท เจติ จ, เต อาทิ เยสมิติ จ, นยนานิ จ ตานิ อรุณานิ จาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, สา อาทิ เยสมิติ จ วากฺยํ.
รุทฺทรสสฺส อุทาหรณเมวํ ทฏฺพฺพํ –
ยกฺเขน โภ อธิคโตสิ มนุสฺสภกฺเข,
นา’สฺสสฺส วาล’มวลมฺพ ปุรํ อเวกฺข;
เวรมฺภวาตมุขจุณฺณิตสพฺพคตฺโต,
มจฺโจ กถํ ปุนปิ ปสฺสติ ชีวโลกนฺติ.
โภ มนุสฺสภกฺเขน ยกฺเขน อธิคโตสิ คหิโต อสิ, อสฺสสฺส วาลมวลมฺพ วาลธึ คเหตฺวา อิทาเนว ปุรํ อเวกฺข ตุยฺหํ นครํ โอโลเกหิ, ตเถว หิ เวรมฺภวาตมุขจุณฺณิตสพฺพคตฺโต เวรมฺภวาตสฺส อภิมุขิจุณฺณิตสกลสรีโร มจฺโจ มนุสฺโส ชีวโลกํ สตฺตโลกํ ปุนปิ กถํ ปสฺสตีติ. อิห มจฺฉริยาทิวิภาวา จ โกธาทิสงฺขาโต ายีภาโว จ วากฺยสามตฺถิยา ทีปิตา โหนฺติ, อปรทฺเธน ตาสมทอุคฺคตาทิพฺยภิจารีภาวา วิภาวิตา โหนฺติ. สมุทาเยน นยนารุณตาทโย อนุภาวา สูจิตา โหนฺติ.
วีรายีภาว
ปตาปวิกฺกมาทีหุ-สฺสาโห วิโรติ สฺิโต;
รณทานทยาโยคา, วีโร’ยํ ติวิโธ ภเว;
เตวา’นุภาวา ธิติม-ตฺยาทโย พฺยภิจาริโน.
๓๖๓. ‘‘ปตาปิ’’จฺจาทิ. ปตาโป สตฺตุสนฺตาปการี เตโช, วิกฺกโม ปรมณฺฑลกฺกมนฺตํ, เต อาทโย เยสํ พลาวิกฺเขปาทีนํ ¶ ปฏิปุคฺคลคตานํ วิภาวานํ, เตหิ ชาโต อุสฺสาโห รสตฺตมาปนฺโน วีโร รโสติ สฺิโต, อยํ วีโร รณทานทยาโยคา ติวิโธ ภเว ยุทฺธวีโร ทานวีโร ทยาวีโรติ, เต ยุทฺธกรณาทโย เอว ตตฺถ อนุภาวา ภวนฺติ. ธิติมติอุคฺคตาทโย พฺยภิจาริโน ภวนฺตีติ.
๓๖๓. อิทานิ วีรรสเภทํ, โปสนกฺกมฺจ ทสฺเสติ ‘‘ปตาป’’อิจฺจาทินา. ปตาปวิกฺกมาทีหิ อฺราชูนํ ทณฺฑชเตชสงฺขตปตาโป, เตสเมว ปรมณฺฑลกฺกมนสงฺขาตวิกฺกโม ผลเภโท เจติอาทีหิ อุปฺปนฺโน อุสฺสาโห วีโรติ วีรรโสติ สฺิโต กวีหิ าโต, อยํ วีรรโส รณทานทยาโยคา ยุทฺธจาคกรุณาโยเคน เหตุภูเตน ติวิโธ ภเว. เต เอว รณทานทยา เอว อิมา อนุภาวา นาม โหนฺติ. ธิติมตฺยาทโย ธิติมติอุคฺคตคพฺพาทโย พฺยภิจาริโน ภาวา โหนฺตีติ. ยุทฺธวีรทานวีรทยาวีรวเสน วีรรโส ติวิโธ โหติ. ปตาโป จ วิกฺกโม เจติ จ, เต อาทิ เยสมิติ จ, รโณ จ ทานฺจ ทยา เจติ จ, ตาหิ โยโคติ จ, ตโย วิธา ปการา อสฺสาติ จ, ธิติ จ มติ เจติ จ, ตา อาทิ เยสมิติ จ วากฺยํ.
วีรรสสฺส อุทาหรณเมวํ ทฏฺพฺพํ –
วิฺาเปตฺวา กุเวรํ สุมหติ-
มปิ เจ’โกวกุมฺภณฺฑเสนํ,
อุตฺตาเสตฺวา คเหตฺวา มณิรตนวรํ
ลกฺขมาธาย ชูเต;
เชตฺวา โกรพฺยราชํ สจิวรตน-
มุทฺธจฺจ รฺํ สตมฺหา,
เอตฺถาเนตฺวา’ทิยิสฺสํ สุยุวติรตนํ
โก มเม’ตฺถ’ตฺถิ ภาโรติ.
กุเวรํ ¶ เวสฺสวณมหาราชํ วิฺาเปตฺวา โพเธตฺวา สุมหติมปิ กุมฺภณฺฑเสนํ อติมหนฺตึ กุมฺภณฺฑเสนํ เอโกว อุตฺตาเสตฺวา ภยํ ชเนตฺวา มณิรตนวรํ คเหตฺวา ชูเต อกฺขกีฬายํ ลกฺขํ อาธาย เปตฺวา โกรพฺยราชํ เชตฺวา รฺํ สตมฺหา ราชสมฺพนฺธินา สเตน สจิวรตนํ อมจฺจรตนํ อุทฺธจฺจ อุทฺธริตฺวา เอตฺถาเนตฺวา สุยุวติรตนํ โสภนอิตฺถิรตนํ อาทิยิสฺสํ คณฺหิสฺสามิ, เอตฺถ ยถาวุตฺเตสุ มม โก ภาโร อตฺถีติ. เอตฺถ ‘‘โก มเมตฺถตฺถิ ภาโร’’ติ อิมินา อุสฺสาหสงฺขาโต ายีภาโว ปกาสิโต. เอตสฺส อุปฺปตฺติอุทฺทีปเนสุ การณภูตสฺส อิตฺถิรตนสฺส อาทานขฺยาตนาคราชคตปตาปวิกฺกมาทิวิภาโว จ, ตํตํรูปปฺปกาสกกวิวจนสงฺขาตานุภาโว จ ‘‘วิฺาเปตฺวา’’อิจฺจาทินา วากฺยสามตฺถิเยน ปฏิปาทนียา โหนฺติ. ‘‘สุมหติมปิ กุมฺภณฺฑเสนํ เอโก’’ติ จ, ‘‘รฺํ สตมฺหา สจิวรตนมุทฺธจฺจา’’ติ จ อิเมหิ ธิติอุคฺคตคพฺพาทโย จ, ‘‘วิฺาเปตฺวา กุเวร’’นฺติ จ, ‘‘อุตฺตาเสตฺวา โกรพฺยราช’’นฺติ จ, ‘‘เอตฺถาเนตฺวา อิจฺจาทโย’’ติ จ อิเมหิ มตฺยาทโย จ พฺยภิจาริโน ภาวา วิภาวิตา โหนฺติ. อิเมหิ วิภาวานุภาวพฺยภิจารีภาเวหิ ยุทฺธวีรรโส โปสิโตติ ทฏฺพฺโพ. อิมินาเยว นเยน ทานวีราทโย วิฺาตพฺพา.
ภยายีภาว
วิการิสนสตฺตาทิ-
ภยุกฺกํโส ภยานโก;
เสทาทโย’นุภาเว’ตฺถ,
ตาสาที พฺยภิจาริโน.
๓๖๔. ‘‘วิการิ’’จฺจาทิ. วิการิ อสภาวปฺปวตฺโต วิรุทฺโธ สโน สทฺโท สตฺโต จ, เต อาทโย เยสํ สฺุารฺาทีนํ ¶ อิตฺถินีจปฺปกติสมฺภวนฺตานํ, วิภาวานํ, คุรุอาทีนํ วา อุตฺตมานํ, เตหิ ชาตสฺส ภยสฺส, กิตฺติมสฺส วา อุกฺกํโส ภยานโก นาม รโส. เอตฺถ เสทกมฺปนปาทจลนาทโย อนุภาวา, ตาสาทโย พฺยภิจาริโน.
๓๖๔. อิทานิ ภยานกรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘วิการิ’’จฺจาทินา. วิการิสนสตฺตาทิภยุกฺกํโส ปกติวิรเหน วิการวนฺเตหิ วิรุทฺเธหิ อสนิสทฺทาทิสทฺเทหิ, รกฺขสาทิสตฺเตหิ วา วิภาเวหิ เหตุภูเตหิ สฺชาโต สาภาวิโก, กิตฺติโม วา ภยปฏิพนฺโธ อุกฺกํโส ภยานกรโส นาม โหติ. เอตฺถ ภยานกรสวิสเย เสทาทโย ทาหสรีรกมฺปนาทโย อนุภาวา กายิกวาจสิกปฺปโยคสงฺขตา อนุภาวา โหนฺติ. ตาสาที พฺยภิจาริโน ตาสสงฺกาทโย อิห พฺยภิจารีภาวา โหนฺตีติ. สโน จ สตฺโต เจติ จ, วิกาโร เอเตสํ อตฺถีติ จ, วิการิโน จ เต สนสตฺตา เจติ จ, เต อาทโย เยสํ สฺุารฺาทีนมิติ จ, เตหิ ชาตํ ภยมิติ จ, มชฺเฌ ปทโลโป, ตสฺส อุกฺกํโสติ จ, เสโท อาทิ เยสํ กมฺปนาทีนมิติ จ, ตาโส อาทิ เยสํ สงฺกาทีนมิติ จ วากฺยํ. อิตฺถินีจปฺปกติกานํ ภยเหตุ วิการิสนสตฺตาทิ, อุตฺตมานํ คุรุอาทิ.
เอตฺถ ลกฺขิยเมวํ เวทิตพฺพํ –
ยํ ทิฏฺิสตฺถปตเนน ปริปฺผุรนฺตี,
กุมฺภณฺฑรกฺขสจมู คมิตา สมนฺตา;
อาจกฺกวาฬนค’มสฺสคตํ ปุรีว,
โภโต มุหุํ มุหุ’มปสฺสิ ส ปุณฺณโก’หนฺติ.
ทิฏฺิสตฺถปตเนน ทิฏฺิสลฺลสมฺปาตเนน ปริปฺผุรนฺตี กมฺปมานา สมนฺตา ปริสมนฺตโต อาจกฺกวาฬนคํ จกฺกวาฬปพฺพตาวธิ คมิตา ปลาปิตา กุมฺภณฺฑรกฺขสจมู กุมฺภณฺฑรกฺขสานํ ¶ เสนา ยํ อสฺสคตํ อสฺสปิฏฺเ นิสินฺนกํ โภโต ภวตํ ตุมฺหากํ ปุรี อิว ปุริยา ทสฺสนมิว มุหุํ มุหุํ อปสฺสิ ขเณ ขเณ อปสฺสิตฺถ, โส อหํ ปุณฺณโก นาม ยกฺโขติ. เอตฺถ ‘‘ทิฏฺิสตฺถปตเนนา’’ติ ทิฏฺิสตฺถาโรปเนน จ ‘‘ส ปุณฺณโก อห’’นฺติ อิมินา จ ภยชนนสฺส เหตุภูตวิรุทฺธสตฺตสงฺขาตา วิภาวา นิทฺทิฏฺา, ‘‘มุหุํ มุหุ’มปสฺสี’’ติ รสาวตฺถสมฺปตฺตภยุกฺกํสสงฺขโต ายีภาโว วิภาวิโต, ‘‘กุมฺภณฺฑรกฺขสจมู คมิตา สมนฺตา อาจกฺกวาฬนค’’นฺติ ตาสสงฺกาทิกา พฺยภิจาริโน ภาวา โชติตา. ‘‘ปริปฺผุรนฺตี’’ติ เสทกมฺปาทโย อนุภาวา ทสฺสิตา โหนฺติ.
ชิคุจฺฉาายีภาว
ชิคุจฺฉา รุธิราทีหิ,
ปูตฺยาทีหิ วิราคโต;
พีภจฺโฉ โขภนุ’พฺเพคี,
กเมน กรุณายุโต;
นาสาวิกุนนาทีหิ,
สงฺกาทีหิ’สฺส โปสนํ.
๓๖๕. ‘‘ชิคุจฺฉา’’อิจฺจาทิ. รุธิรนฺตาทีหิ ปูติกิมิอาทีหิ วิราคโต จ ชาตา ชิคุจฺฉา ครหา กเมน โขภโน อุพฺเพคี กรุณายุโต จ พีภจฺโฉ ภวติ, นาสาวิกุนนมุขจฺฉทนาทีหิ อนุภาเวหิ, สงฺกาเวคาทีหิ พฺยภิจารีหิ จ อสฺส โปสนํ ภวตีติ.
๓๖๕. อิทานิ พีภจฺฉรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘ชิคุจฺฉา’’อิจฺจาทินา. รุธิราทีหิ รตฺตนฺตคุณาทีหิ จ, ปูตฺยาทีหิ ปูติกิมิอาทีหิ จ, วิราคโต วิรตฺตภาเวน จาติ อิเมหิ ตีหิ วิภาเวหิ เหตุภูเตหิ อุปฺปชฺชมานา ชิคุจฺฉา กเมน รุธิราทีนํ ติณฺณํ วิภาวานํ ปฏิปาฏิยา โขภโน ¶ อนวฏฺาโน อสมาหิโต อุพฺเพคี อุพฺเพควา กรุณายุโต โสกรูเปน สหิโต จาติ เอวํ พีภจฺโฉ รโส นาม โหติ. นาสาวิกุนนาทีหิ นาสสงฺโกจนมุขปิทหนาทีหิ อนุภาเวหิ จ สงฺกาทีหิ จ สงฺกาอาเวคาทีหิ พฺยภิจารีภาเวหิ จ กรณภูเตหิ อสฺส พีภจฺฉรสสฺส โปสนํ โหตีติ. รุธิราทีสุ ตีสุ ปเทสุ, โขภนาทีสุ ตีสุ จ คมฺยมานตฺตา อวุตฺโตปิ จสทฺโท โยเชตพฺโพ, ตสฺมา โขภนาทีหิ ตีหิ ยุตฺโตว พีภจฺฉรโส นามาติ ทฏฺพฺโพ. รุธิรํ อาทิ เยสํ อนฺตาทีนมิติ จ, ปูติอาทิ เยสํ กิมิอาทีนมิติ จ, อุพฺเพโค อสฺส พีภจฺฉสฺส อตฺถีติ จ, กรุเณน อายุโตติ จ, นาสาย วิกุนนํ สงฺโกจนมิติ จ, ตํ อาทิ เยสํ มุขจฺฉาทนาทีนมิติ จ, สงฺกา อาทิ เยสํ อาเวคาทีนมิติ จ วากฺยํ.
อิมสฺส พีภจฺฉสฺโสทาหรณเมวํ เวทิตพฺพํ –
ยกฺขา มจฺจกรงฺกกงฺกนธรา เย นิมฺมิตา ปุณฺณเก-
นุ’ตฺตํสีกตปาณิปลฺลวธรา หารีกตนฺโตรคา;
ลิตฺตา โลหิตกุงฺกุเมหิ วิธุเรเน’เต ปิวนฺตา วสา-
มชฺชํ สีสกปาลปาติหิ ปุเร ธุตฺตา วิโย’เปกฺขิตาติ.
ปุณฺณเกน ยกฺเขน นิมฺมิตา มจฺจกรงฺกกงฺกนธรา มนุสฺสฏฺิสงฺขาตกรภูสนธาริโน อุตฺตํสีกตปาณิปลฺลวธรา มตฺถกมาลิกตหตฺถตลสงฺขตปลฺลวธาริโน หารีกตนฺโตรคา มุตฺตาหารีกตมนุสฺสนฺตสงฺขาตอุรคสมฺปยุตฺตา โลหิตกุงฺกุเมหิ รุธิรสงฺขาตกุงฺกุมกกฺเกหิ ลิตฺตา สีสกปาลปาติหิ สีสกปาลสงฺขาเตหิ สราเวหิ วสามชฺชํ วสาสงฺขาตสุรํ ปุเร อภิมุเข ปิวนฺตา เย ยกฺขา สิยุํ, เอเต ยกฺขา วิธุเรน ปณฺฑิเตน ธุตฺตา วิย นคเร สุราธุตฺตา วิย อุเปกฺขิตา โหนฺตีติ. อิห ‘‘ลิตฺตา โลหิตกุงฺกุเมหี’’ติ จ ‘‘อุตฺตํสีกตปาณิปลฺลวธรา’’ติ จ ¶ ‘‘หารีกตนฺโตรคา’’ติ จ อิเมหิ จิตฺตกฺโขภการณภูโต รุธิราทิวิภาโว จ, ‘‘มจฺจกรงฺกกงฺกนโร’’ติ จ ‘‘สีสกปาลปาติหิ วสามชฺชํ ปิวนฺตา’’ติ จ อิเมหิ อุพฺเพควนฺตสภาวสฺส เหตุภูโต ปูตฺยาทิวิภาโว จ ปกาสิโต. กรุณายุตสภาวสฺส การณภูตวิรชฺชนวิภาโว จ นาสาวิกุนนาทิอนุภาโว จ สงฺกาเวคาทิพฺยภิจารีภาโว จ พีภจฺฉสงฺขาตายีภาโว จาติ อิเม สพฺเพ วากฺยสามตฺถิเยน คมฺมาติ เวทิตพฺพา.
วิมฺหยายีภาว
อติโลกปทตฺเถหิ,
วิมฺหโย’ยํ รโส’พฺภุโต;
ตสฺสา’นุภาวา เสทสฺสุ-
สาธุวาทาทโย สิยุํ;
ตาสาเวคธิติปฺปฺา,
โหนฺเต’ตฺถ พฺยภิจาริโน.
๓๖๖. ‘‘อติ’’จฺจาทิ. อติโลเกหิ โลกาติวุตฺตีหิ มายาทิพฺพเคหารามาทีหิ ปทตฺเถหิ ชาโต อยํ วิมฺหโย จิตฺตวิการสงฺขาโต ายีภาโว อพฺภุโต รโส นาม. เสทอสฺสุสาธุวาทโรมฺจาทโย ตสฺส อนุภาวา สิยุํ, ตาสาทโย พฺยภิจาริโน โหนฺตีติ.
๓๖๖. อิทานิ วิมฺหยรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘อติ’’อิจฺจาทินา. อติโลกปทตฺเถหิ โลกฏฺิติมติกฺกมฺม ปวตฺเตหิ มายาทิพฺพภวนอารามวิมานาทิปทตฺเถหิ เหตุภูเตหิ อุปฺปชฺชมาโน อยํ วิมฺหโย จิตฺตพฺยาปนสงฺขาโต ายีภาโว อพฺภุโต รโส อพฺภุตรโส นาม ภเว, เสทสฺสุสาธุวาทาทโย ตสฺส อพฺภุตรสสฺส อนุภาวา สิยุํ, ตาสาเวคธิติปฺปฺา เอตฺถ ¶ อพฺภุตรสวิสเย พฺยภิจาริโน ภาวา โหนฺตีติ. อติกฺกนฺตา โลกมิติ จ, เต จ เต ปทตฺถา เจติ จ, สาธุอิติ วาโทติ จ, เสโท จ อสฺสุ จ สาธุวาโท เจติ จ, เต อาทิ เยสํ โรมฺจาทีนมิติ จ, ตาโส จ อาเวโค จ ธิติ จ ปฺา เจติ จ วากฺยํ.
อิมสฺส อพฺภุตรสสฺโสทาหรณเมวํ ทฏฺพฺพํ –
ส ปุณฺณเกนา’หฏเนกภึสเน-
สฺว’โห นเฏเนว สุนิจฺจโล’จลา;
นิปาติโต เตน อวํสิโรปตํ,
อสนฺตสํ ตํ มินิ ทิฏฺิยฏฺิยาติ.
โส วิธุรปณฺฑิโต ปุณฺณเกน ยกฺเขน นเฏน อิว อเนกวิการทสฺสนเกน นาฏเกน วิย อาหฏเนกภึสเนสุ ภยตฺตมานีตาเนกวิธภึสเนสุ วตฺตมาเนสุ สุนิจฺจโล เตน ปุณฺณเกน อจลา สฏฺิโยชนุพฺเพธกาฬาคิริปพฺพตมตฺถกโต นิปาติโต อวํสิโรปตํ อโธสีสํ ปตนฺโต อสนฺตสํ เอวํ อปฺปติฏฺเปิ อนุตฺตสนฺโต ตํ ปพฺพตํ ทิฏฺิยฏฺิยา มินิ ปมาณมกาสิ, อโห อจฺฉริยนฺติ. เอตฺถ ภยเหตุมฺหิ สติ ภีติยา จ ตตฺถ ปริชานนาภาวสฺส จ โลกสภาวตฺตา ตมติกฺกมฺม ภยกรเณ อสนฺตาสสฺส จ ทิฏฺิยา ปพฺพตมินนสฺส จ ปวตฺตภาวกถเนน โลกาติกฺกนฺตปทตฺถสงฺขาโต วิภาโว ‘‘อสนฺตสํ ตํ มินิ ทิฏฺิยฏฺิยา’’ติ อิมินา ปกาสิโต. ‘‘อโห’’ติ วจเนน, ตสฺส สามตฺถิเยน จ สาธุวาทเสทอสฺสุอาทโย อนุภาวา วิภาวิตา. ตาสอาเวคธิติจฺจาทิพฺยภิจารีภาวา, วิมฺหยสงฺขาตายีภาโว จ สมุทิตวากฺยสามตฺถิเยน โชติโต.
สมายีภาว
ายีภาโว ¶ สโม เมตฺตา-
ทยาโมทาทิสมฺภโว;
ภาวาทีหิ ตทุ’กฺกํโส,
สนฺโต สนฺตนิเสวิโต.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต
สุโพธาลงฺกาเร
รสภาวาวโพโธ นาม ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
สุโพธาลงฺกาโร สมตฺโต.
๓๖๗. ‘‘ายิ’’จฺจาทิ. เมตฺตาทิสมฺภโว สโม อุปสมสงฺขาโต ายีภาโว ภวติ, ตทนุรูเปหิ ภาวานุภาเวหิ ตสฺส อุกฺกํโส ยสฺส, โส สนฺโต นาม รโส ภวติ, โส จ สนฺตนิเสวิโตติ.
อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ ฏีกายํ
รสภาวาวโพโธ ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
๓๖๗. อิทานิ สนฺตรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘ายิ’’จฺจาทินา. เมตฺตาทยาโมทาทิสมฺภโว เมตฺตากรุณาปีติอาทิวิภาเวหิ สมฺภูโต สโม กายจิตฺโตปสโม ายีภาโว นาม โหติ, ภาวาทีหิ พฺยภิจารีภาวาทีหิ กรณภูเตหิ, อปิจ ตสฺส สมสฺส อนุรูเปหิ พฺยภิจารีภาวานุภาเวหิ ตทุกฺกํโส ตสฺส ายีภาวสฺส อุกฺกํสยุตฺโต สนฺตนิเสวิโต สาธูหิ เสวิโต สนฺโต สนฺตรโส นาม โหตีติ. เมตฺตา จ ทยา จ โมโท เจติ จ, เต อาทโย เยสมิติ จ, เตหิ สมฺภโว ยสฺเสติ จ, ตสฺส อุกฺกํโส อสฺส สนฺตสฺเสติ จ, สตํ นิเสวิโตติ จ วากฺยํ.
อสฺส ¶ สนฺตรสสฺโสทาหรณเมวํ ทฏฺพฺพํ –
เอนฺเตสุ เกสริกรีสฺว’ปิ เวยนฺเต,
นาเค นคํ มทคเช วิย เวฬุคุมฺพํ;
ยกฺเข วิจาลยติ โนจลิ อีสกมฺปิ,
สนฺตึ คโตว วิธุโร มธุราปิ ภาโวติ.
เกสริกรีสุ สีหหตฺถีสุ เอนฺเตสุ อปิ ภึสนากาเรน สมีปมาคจฺฉนฺเตสุปิ นาเค เวยนฺเตปิ นาเคสุ สรีรํ เวยนฺเตสุปิ. ชาตฺยาเปกฺขาเยกวจนํ, เวฬุคุมฺพํ มทคเช วิย วิจาลยติ มทคฬิตหตฺถิมฺหิ จาเลนฺเต อิว ยกฺเข ปุณฺณเก นคํ กาฬาคิริปพฺพตํ วิจาลยติปิ อเนกปฺปกาเร จาเลนฺเตปิ วิธุโร ปณฺฑิโต สนฺตึ คโตว นิพฺพานํ อาลมฺพณกรณวเสน สมฺปตฺโต วิย ผลสมาปตฺติสมาปนฺโน อิว อถ วา ทิฏฺธมฺมนิพฺพานสงฺขตนิโรธสมาปตฺติสมาปนฺโน วิย อีสกมฺปิ อปฺปกมฺปิ มธุรา ภาวา อปิ มธุรสภาวโตปิ โน จลิ, นิสินฺนฏฺานโต ปเควาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ ธาวนโรทนกมฺปนาทีนํ กรณภูตํ สีหาทีนมาคมนํ นาคเวนํ ปพฺพตกมฺปนนฺติอาทีสุ วตฺตมาเนสุปิ นิพฺพิการตฺเตน สนฺตึ คโตติ อิมินา สนฺตรสสฺส ปกติภูเต อุทฺเทเส ทสฺสิโต นวโม ายีภาโว ทสฺสิโต โหติ, เอตสฺส อุปฺปตฺติอุทฺทีปนานํ การณภูตา เมตฺตาทยาโมทาทิวิภาวา สามตฺถิยา ทสฺสิตา โหนฺตีติ. ธิติมติสติอาทโย ตทนุรูปพฺยภิจารีภาวา จ ตาทิสานุภาวา จ ‘‘เอนฺเตสุ เวยนฺเต วิจาลยตี’’ติ อิมินา, สกลวากฺยสามตฺถิเยน จ ปกาสิตาติ ทฏฺพฺพา.
อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย
รสภาวาวโพโธ นาม ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
สุโพธาลงฺการฏีกา สมตฺตา.