อฺ > พฺยากรณ คนฺถ-สงฺคโห > พาลาวตาร คณฺิปทตฺถวินิจฺฉยสาร

MMR Vol 0

Misc. Paragraph

๒. นามกณฺฑ

ปุลฺลิงฺค

๔๗. ‘‘ชินวจนยุตฺตํ ¶ หี’’ติ สพฺพตฺถาธิกาโร.

ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถยุตฺตํ สทฺทรูปํ ลิงฺคํ นาม, ชินวจนโยคฺคํ ลิงฺคํ อิธ ปียติ นิปฺผาทียติ จ.

ตสฺมา ลิงฺคา ปรา วิภตฺติโย โหนฺติ. จกาเรน ตาสํ เอกวจนาทิปมาทิสฺา จ.

‘‘สิ โย อํ โย นา หิ ส นํ สฺมา หิ ส นํ สฺมึ สู’’ ติ วิภตฺติโย. สิ โย อิติ ปมา, อํ โย อิติ ทุติยา, นา หิ อิติ ตติยา, ส นํ อิติ จตุตฺถี, สฺมา หิ อิติ ปฺจมี, ส นํ อิติ ฉฏฺี, สฺมึ สุ อิติ สตฺตมี.

โย ¶ กมฺมกตฺตาทิวตฺตนฺตรมปฺปตฺโต สสฺสรูปฏฺโ สุทฺโธ, โส ลิงฺคตฺโถ นาม, ตสฺสาภิธานมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหติ. ตสฺสาปนิยเม เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ สิ, วุจฺจเต เนเนติวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส วจนํ เอกวจนํ. เอวํ พหุวจนํ.

อการนฺตา ¶ ปรสฺส สิสฺส โอ โหติ.

สรโลโป มาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกติ.

อํอาทีสุ ปเรสุ สรสฺส โลโป โหติ, ตสฺมึ กเต ตุ กฺวจาทินา อสวณฺเณ ปตฺเต ปกติ โหติ.

นเย ¶ ปรํ ยุตฺเต. เอวมุปริ สรโลปาทิ. พุทฺโธ.

อการนฺตา ปเรสํ ปมทุติยาโยนีนํ ยถาสงฺขฺยํ อาเอ วา โหนฺติ. พุทฺธา.

อภิมุขีกรณมาลปนํ, ตทธิเก ลิงฺคตฺเถ ปมา โหติ.

‘‘อาลปเน สิ คสฺโ’’ติ สิสฺส คสฺา. เคอิตฺเวว.

เค ปเร อกาโร ปิตุสตฺถุอตฺตราชาทีนมนฺโต จ อาตฺตํ ยาติ.

‘‘อากาโร วา’’ติ เค ปเร อาการสฺส รสฺโส วา.

โส สึ สฺยา จ สขาโต คสฺเสวาตฺยาทินิทฺทิฏฺเหฺเ อวณฺณิวณฺณุวณฺโณการนฺตา เสสา, เตหิ ปเร คสี ลุปฺยนฺเต. เห - พุทฺธ, พุทฺธา. โย - พุทฺธา.

ยํ ¶ กโรติ, ตํ กมฺมํ นาม. ตตฺถ ทุติยา โหติ. อํพุทฺธํ. โยสฺส เอ-พุทฺเธ.

โย กโรติ, ส กตฺตา นาม. ตตฺถ ตติยา โหติ. นา.

อการา ปโร นา เอนํ ยาติ. พุทฺเธน.

สฺมาหิสฺมินฺนํ มฺหาภิมฺหิ วา.

สพฺพสทฺเทหิ ปเรสํ สฺมาหิสฺมินฺนํ ยถาสงฺขฺยํ มฺหาภิมฺหิอิจฺเจเต วา โหนฺติ. พุทฺเธภิ, พุทฺเธหิ.

เยน ¶ วา กยิรเต, ตํ กรณํ นาม. ตตฺถ ตติยา โหติ. สพฺพํ กตฺตุสมํ.

ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต, ธารยเต วา, ตํ สมฺปทานํ นาม. ตตฺถ จตุตฺถี โหติ. ส.

อการา ปรสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส อาโย วา โหติ. พุทฺธาย.

‘‘สาคโม ¶ เส’’ติ เส สการาคโม. พุทฺธสฺส. นํ.

สุนํหิสุ ปเรสุ สราทีนํ ทีโฆ โหติ. จสทฺเทน กฺวจิ น. พุทฺธานํ.

ยสฺมาทเปติ, ภยมาทตฺเต วา, ตทปาทานํ นาม, ตตฺถ ปฺจมี โหติ. สฺมา.

อการา ปเรสํ สฺมาสฺมินฺนํ อาเอ วา โหนฺติ. พุทฺธา, พุทฺธมฺหา, พุทฺธสฺมา. พุทฺเธภิ, พุทฺเธหิ.

ยสฺส ¶ วา ปริคฺคโห, ตํ สามี นาม. ตตฺถ ฉฏฺี โหติ. พุทฺธสฺส. พุทฺธานํ.

โยธาโร, ตโมกาสํ นาม. ตตฺถ สตฺตมี โหติ. สฺมึ-พุทฺเธ, พุทฺธมฺหิ, พุทฺธสฺมึ. สุ-พุทฺเธสุ.

พุทฺโธ พุทฺธ สุขํ ททาติ สรโต พุทฺธํ ตโต ทุกฺกรํ,

กึ พุทฺเธน มหิทฺธโยปิ มุนโย พุทฺเธน ชาตาสุขี;

พุทฺธสฺเสว มนํ ทเท ปทมหํ พุทฺธา ลเภยฺยาจฺจุตํ,

พุทฺธสฺสิทฺธิ น กึ กเร ภวภเว ภตฺตฺยตฺถุ พุทฺเธ มม.

๕๙. อิโต ¶ ปรํ ตติยาปฺจมีนฺจ จตุตฺถีฉฏฺีนฺจ สรูปตฺตา ปฺจมีฉฏฺิโย ภีโย อุเปกฺขนฺเต.

พฺรหฺมาทิโต สิสฺส อา โหติ. อตฺตา.

‘‘โยนมาโน’’ติ พฺรหฺมาทิโต โยนํ อาโนตฺตํ. อตฺตาโน.

๖๒. ‘‘พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต ¶ อมาน’’นฺติ พฺรหฺมาทิโต อํวจนสฺส อานํ วา โหติ. อตฺตานํ, อตฺตํ. อตฺตาโน.

๖๓. อตฺเตน, อตฺตนา. ปกฺเข-ชินวจนานุโรเธน เอนาภาโว.

‘‘อตฺตานฺโต ¶ หิสฺมิมนตฺตํ’’ติ หิมฺหิ อตฺตนฺตสฺส อโน. อตฺตเนหิ. เอวํ กรเณ.

๖๔. ‘‘สสฺส โน’’ติ โนกาโร. อตฺตโน. อตฺตานํ.

๖๕. อมฺหตุมฺหนฺตุ ราชพฺรหฺมตฺตสข สตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาว.

อมฺหาทิโต สฺมา นา อิว โหติ. อตฺตนา.

๖๖. ‘‘ตโต สฺมินฺนี’’ติ สฺมิโน นิ. อตฺตนิ. ‘‘อนตฺต’’นฺติ ภาวนิทฺเทเสน สุมฺหิ จ อโน. อตฺตเนสุ.

นามฺหิ สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รฺา วา โหติ. รฺา, ราเชน.

สุนํ หิสุ ปเรสุ ราชสฺส ราชุ โหติ, จกาเรน กฺวจิ น.

‘‘สุนํหิสุ ¶ เจติ’’ ทีเฆ - ราชูภิ, ราชูหิ, ราเชภิ, ราเชหิ.

‘‘ราชสฺส รฺโ ราชิโน เส’’ติ เส รฺโ ราชิโน โหนฺติ. รฺโ, ราชิโน.

‘‘รฺํ นมฺหิ วา’’ติ นมฺหิ รฺํ วา. รฺํ, ราชูนํ, ราชานํ.

๖๙. สฺมาสฺสนาตุลฺยตฺตา-นามฺหิ ¶ รฺา วา. รฺา, ราชมฺหา, ราชสฺมา.

๗๐. ‘‘สฺมิมฺหิ รฺเ ราชินี’’ติ สฺมิมฺหิ รฺเ ราชินิ โหนฺติ. รฺเ, ราชินิ. ราชูสุ, ราเชสุ.

‘‘อา สิมฺหี’’ติ สิมฺหิ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อา. คุณวา.

ปเม โยมฺหิ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นฺโตกาโร โหติ. คุณวนฺโต.

สุนํหิสุ, โยสุ, จกาเรน อฺเสุปิ ปเรสุ นฺตุสฺสนฺโต อตฺตํ ยาติ. คุณวนฺตา.

๗๒. สวิภตฺติสฺเสตฺยธิกาโร ¶ . อํอิตฺเวว.

เค ปเร สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อํออา โหนฺติ. เหคุณวํ,คุณว, คุณวา. โย - คุณวนฺโต, คุณวนฺตา.

๗๔. ‘‘โตติตา ¶ สสฺมึ นาสฺวี’’ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นามฺหิ ตา, เส โตกาโร, สฺมิมฺหิ ติ จ วา. คุณวตา, คุณวนฺเตน. คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺเตหิ.

‘‘นมฺหิ ตํ วา’’ติ นมฺหิ นฺตุสฺส ตํ วา. คุณวตํ, คุณวนฺตานํ. สฺมา นาว.

๗๖. คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺเตสุ.

‘‘สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อ’’นฺติ นฺตสทฺทสฺส อํวา, สิโลโป. คจฺฉํ, สิสฺส โอ – คจฺฉนฺโต.

วุตฺตํ หิตฺวา เสเสสุ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท นฺตุ อิว ทฏฺพฺโพ. คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตาอิจฺจาทิ.

๗๘. คจฺฉนฺตาทโย ¶ นาม อนฺตปฺปจฺจยนฺตา.

‘‘อิวณฺณุวณฺณา ฌลา’’ติ อิวณฺณุวณฺณานํ ยถาสงฺขฺยํ ฌลสฺา.

กโต นิกาโร โลโป จ เยสํ เตสุ โยสุ สรานํ ทีโฆ โหติ. อคฺคี. ปกฺเข-อตฺตนฺตฺเวว.

โยสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺตํ ยาติ. อคฺคโย. ตถาลปเน.

ฌลปโต อํ โม จ พินฺทุํ ยนฺติ. อคฺคึ. อคฺคี, อคฺคโย.

๘๑. อคฺคินา. ทีเฆ-อคฺคีภิ, อคฺคีหิ.

๘๒. ‘‘ฌลโต สสฺส โน วา’’ติ สสฺส โนตฺตํ วา. อคฺคิโน, อคฺคิสฺส. อคฺคีนํ.

๘๓. ‘‘ฌลโต เจ’’ติ สฺมาสฺส นา. อคฺคินา.

๘๔. อคฺคิมฺหิ, อคฺคิสฺมึ. อคฺคีสุ.

๘๕. อาทิ อคฺคีว. สฺมึโน ปน ‘‘อาทิโต โอ เจ’’ติ อํ, โอ จ วา. อาทิ, อาโท, อาทิมฺหิ, อาทิสฺมึ. อาทีสุ.

‘‘อโฆ รสฺส’’มาทินา รสฺเส สมฺปตฺเต ‘‘น สิสฺมิมนปุํสกานี’’ติ สิมฺหิ อนปุํสกานํ น รสฺโส. สิโลโป, ทณฺฑี, โยโลเป – ทณฺฑี. ปกฺเข –

กตสฺสา ฌโต โยนํ โนตฺตํ โหติ. ทณฺฑิโน.

๘๗. ‘‘ฌลปา รสฺส’’นฺติ เค ปเร ฌลปานํ รสฺโส. เหทณฺฑิ. ทณฺฑี, ทณฺฑิโน.

‘‘นํ ฌโต กตรสฺสา’’ติ อํอิจฺจสฺส นํ วา. ทณฺฑินํ, ทณฺฑึ. ทณฺฑี, ทณฺฑิโน.

‘‘สฺมินฺนี’’ติ สฺมิโน นิ. ทณฺฑินิ. ทณฺฑีสุ.

‘‘ลโต โว กาโร เจ’’ติ ลโต โยนํ โวตฺตํ วา.

เวโวสุ อกตรสฺโส โล อตฺตํ ยาติ. ภิกฺขโว, ปกฺเข – โยโลป ทีฆา. ภิกฺขู.

‘‘อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโว’’ติ อาลปเน โยสฺส เวโวการา, อตฺตํ. ภิกฺขเว, ภิกฺขโว, ภิกฺขู.

๙๔. ภิกฺขุํ. ภิกฺขโว, ภิกฺขู. เสสํ อคฺคีว.

‘‘ลโต ¶ โวกาโร เจ’’ตีห การคฺคหเณน โยนํ โนตฺตํ, จกาเรน กฺวจิ โวโนนมภาโวว วิเสโส. ชนฺตุโน, ชนฺตุโย.

‘‘สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ’’ติ สตฺถาทฺยนฺตสฺส อา, สิโลโป จ. สตฺถา.

สิโตฺเสุ สตฺถาทฺยนฺตสฺส อาโร โหติ.

ตโต อารโต โยนํ โอ โหติ. สตฺถาโร.

๙๙. ‘‘นา อา’’ติ อารโต นาสฺส อา. สตฺถารา. สตฺถาเรภิ, สตฺถาเรหิ.

เส ¶ สตฺถาทฺยนฺตสฺส อุ โหติ สโลโป จ วา. สตฺถุ, สตฺถุโน, สตฺถุสฺส.

‘‘วา นมฺหี’’ติ นมฺหิ อาโร วา. สตฺถารานํ.

‘‘สตฺถุนาตฺตฺเจ’’ติ นมฺหิ สตฺถาทฺยนฺตสฺส อตฺตํ วา. ทีเฆสตฺถานํ.

๑๐๑. ‘‘ตโต สฺมิมี’’ติ อารโต สฺมิโน อิ. ‘‘อาโร รสฺสมีกาเร’’ติ อิมฺหิ อารสฺส รสฺโส. สตฺถริ. สตฺถาเรสุ. เอวํ นตฺตาทิ.

๑๐๒. ปิตา ¶ สตฺเถว. ‘‘ปิตาทีนมสิมฺหี’’ติ สิโตฺเสุ อารสฺส รสฺโสว วิเสโส. ปิตโร.

นมฺหิ – ปิตูนนฺติปิ โหติ. เอวํ ภาตุปฺปภุตโย.

๑๐๓. อภิภู. รสฺเส-อภิภุโว. โยโลเปอภิภู. เสสํ ภิกฺขูว, รสฺโสว วิเสโส.

๑๐๔. เอวํ ¶ สพฺพฺู. ปุพฺเพว โยนํ โนกาโร จ. สพฺพฺุโน, สพฺพฺู.

‘‘โยสุ เจ’’ติ โคสทฺโทการสฺส อาโว, ‘‘ตโต โยนโม ตุ’’ตีห ตุสทฺเทน โยนํ โอ. คาโว. ตถาลปเน.

อมฺหิ ปเร โคสทฺโทการสฺส อาวอวา โหนฺติ, จสทฺเทน หินํวชฺชิเตสุ เสเสสุปิ.

๑๐๗. ‘‘อาวสฺสุ วา’’ติ อมฺหิ อาวนฺตสฺส อุตฺตํ วา, คาหฺวํ, คาวํ, ควํ. โย-คาโว. คาเวน, คเวน. โคภิ, โคหิ.

๑๐๘. ‘‘คาว เส’’ติ เส โอสฺส อาโว. คาวสฺส, ควสฺส. ‘‘ตโต น’’มาโท จกาเรน นํอิจฺจสฺส อํ, โอสฺส อโว จ. ควํ.

๑๐๙. ‘‘สุหินาสุ ¶ เจ’’ตีห จกาเรน โคสฺส คุ จ. ทฺวิตฺเต-คุนฺนํ, โคนํ. คาวา, ควา, คาวมฺหา, ควมฺหา, คาวสฺมา, ควสฺมา. โคภิ, โคหิ.

๑๑๐. คาเว, คเว, คาวมฺหิ, ควมฺหิ, คาวสฺมึ, ควสฺมึ. คาเวสุ, คเวสุ, โคสุ.

‘‘อา โฆ’’ติ อิตฺถิยํ อาการสฺส ฆสฺา. โย โลเป – กฺา. ปกฺเข – กฺาโย.

๑๑๒. ‘‘ฆเต เจ’’ติ คสฺส เอ. เห-กฺเ. กฺา, กฺาโย.

‘‘ฆโต นาทีน’’นฺติ นาเทกวจนานมาโย. กฺาย. กฺาภิ, กฺาหิ.

ฆเปหิ สฺมิโน ยํ วา โหติ. กฺายํ, กฺาย. กฺาสุ.

‘‘เต อิตฺถิขฺยา โป’’ติ อิตฺถิยมิวณฺณุวณฺณานํ ปสฺา. โยโลปทีฆา. รตฺตี. ปกฺเข – รตฺติโย. ตถาลปเน.

‘‘ปโต ยา’’ติ นาเทกวจนานํ ยา. รตฺติยา. รตฺตีภิ, รตฺตีหิ.

๑๒๒. นที ¶ . เสสํ รตฺตีว. อฆตฺตา รสฺโสว วิเสโส.

๑๒๔. มาตุ, ธีตุ, ทุหิตฺวาทโย ปิเตว.

อิตฺถิยํ วตฺตมานา อการนฺตโต อาปจฺจโย โหติ. สรโลปปกลฺยาทิ. กฺา.

‘‘ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติ วชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’’นฺติ วจนโต ปจฺจยนฺตสฺสาลิงฺคตฺตา ตทฺธิตาทิสุตฺเต จกาเรน นามมิว กเต – สฺยาทิ. เอวํ อีอินีสุ.

เอวํ อชา, เอฬกา, โกกิลา, อสฺสา, มูสิกา, พลากา, มนฺทา, ชราอิจฺจาทิ.

อิตฺถิยํ ¶ นทาทิโต วา อนทาทิโต วา อี โหติ. นที, นครี, กุมารี, พฺราหฺมณี, ตรุณี, กุกฺกุฏี, อิตฺถี อิจฺจาทิ.

‘‘มาตุลาทีนมานตฺตมีกาเร’’ติ ¶ อีมฺหิ มาตุลาทฺยนฺตสฺส อาโน. มาตุลานีตฺยาทิ.

อีมฺหิ ภวนฺตสฺส โภโต โหติ. โภตี.

๑๒๗. ‘‘ณ ¶ ว ณิกเณยฺย ณนฺตูหี’’ติ อี. มานวี, นาวิกี, เวนเตยฺยี, โคตมี.

๑๒๘. ‘‘นฺตุสฺส ตมีกาเร’’ติ นฺตุสฺส โต วา. คุณวตี, คุณวนฺตี. ธิติมตี, ธิติมนฺตี.

นฺตสฺส นฺตุพฺยปเทโส. มหตี, มหนฺตี.

๑๒๙. ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี.

ปตฺยาทีหิ ¶ อีการนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ อินี โหติ.

‘‘ปติสฺสินีมฺหี’’ติ ปตฺยนฺตสฺส อตฺเต สรโลปาโท ตุกาเรน โลปาภาโว. ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ อิโลโป, ทีโฆ จ. คหปตานี, ภิกฺขุนี, ราชินี, เมธาวินี, ตปสฺสินี, ธมฺมจาริณี, ภยทสฺสาวินี, ภุตฺตาวินีตฺยาทิ.

อการนฺเตติ นปุํสเกหิ สิสฺส นิจํ อํ โหติ. จิตฺตํ.

อการนฺเตหิ น ปุํสเกหิ โยนํ นิจฺจํ นิ โหติ, นิสฺส อา. จิตฺตา. ปกฺเข – โยสฺวาทินา ทีเฆ – จิตฺตานิ.

๑๓๑. คโลเป – เห – จิตฺต. จิตฺตา, จิตฺตานิ.

๑๓๒. จิตฺตํ ¶ . นิสฺส เอ – จิตฺเต, จิตฺตานิ. เสสํ พุทฺโธว.

๑๓๔. มโนคณาทิโต สฺมินฺนานมิอา.

มนาทิโต สฺมินฺนานํ อิอา วา โหนฺติ.

วิภตฺยาเทเส สเร ปเร มนาทิโต สาคโม วา โหติ. มนสา.

มนาทิโต สสฺส โอ โหติ, จสทฺเทน สฺมาสฺส อา จ. มนโส, มนสา.

มนํ สิรํ อุรํ เตชํ, รชํ โอชํ วยํ ปยํ;

ยสํ ตปํ วจํ เจตํ, เอวมาทิ มโนคโณ.

‘‘อํ นปุํสเก’’ติ สิมฺหิ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อํ. คุณวํ. นฺตุสฺส ตฺเต – คุณวนฺตานิ.

๑๓๙. โยโตฺํ ปุเมว. เอวํ คจฺฉํ.

‘‘โยนนฺนิ นปุํสเกหี’’ติ โยนํ นิ วา. อฏฺฏีนิ. ฌตฺตา โยโลเป – อฏฺี. ตถาลปเน.

๑๔๑. อฏฺึ, อฏฺีนิ, อฏฺี. เสสํ อคฺคีว.

อฆตฺตา รสฺโส, ทณฺฑิ. โยโตฺํ ปุเมว.

๑๔๔. ปุมิตฺถิลิงฺคา ¶ – ฆฏ, กฏ, ยฏฺิ, มุฏฺิ, สินฺธุ, เรณุปฺปภุตโย ทฺวิปท จตุปฺปท ชาติวาจิโน จ.

ยถา – ฆโฏ, อีปจฺจเย-ฆฏี. เอโส ยฏฺิ, เอสา ยฏฺิจฺจาทิ.

ทฺวิปทชาติวาจิโน ยถา – ขตฺติโย. อาปจฺจเย- ขตฺติยา, สมโณ, อีมฺหิ-สมณีอิจฺจาทิ.

จตุปฺปทชาติวาจิโน ยถา – คโช, อา-คชา, พฺยคฺโฆ, อีมฺหิ - พฺยคฺฆีอิจฺจาทิ.

๑๔๕. ปุมนปุํสกลิงฺคา ¶ – ธมฺม, กมฺม, พฺรหฺม, กุสุม สงฺคม, ปทุม, อสฺสม, วิหาร, สรีร, สุวณฺณ, วณฺณ, กหาปณ, ภวน, ภุวน, โยพฺพน, ภุสน, อาสน, สยน, โอทน, อากาส, อุปวาส, มาส, ทิวส, รส, ถล, ผล, รฏฺ อมฺพุ, มธฺวาทโย.

๑๔๖. อิตฺถินปุํสกลิงฺคา – นคร, อจฺจิปฺปมุขา.

๑๔๗. สพฺพลิงฺคา ¶ – ตฏ ปุฏ ปตฺต มณฺฑล กลสา ทโย, นามีกตา, สพฺพนามานิ จ. ยถา – ตโฏ, อีมฺหิ – ตฏี, ตฏมิจฺจาทิ.

นามีกตา ยถา – เทวทตฺโต, อา – เทวทตฺตา เทวทตฺตมิจฺจาทิ.

๑๔๘. สพฺพ ¶ , กตร, กตม, อุภย, อิตร, อฺ, อฺตร, อฺตม, ปุพฺพ, ปร, อปร, ทกฺขิณ, อุตฺตร, เอก, ย, ต, เอต, อิม, อมุ, กึ, ตุมฺห, อมฺห-อิติ สพฺพนามานิ.

สพฺพาทีนมการโต ¶ ปโร ปโม โย เอตฺตํ ยาติ สพฺเพ.

‘‘ตโย เนว จ สพฺพนาเมหี’’ติ นิเสธา สสฺมาสฺมินฺนํ อาย อา เอ น โหนฺติ. สพฺพสฺส.

สพฺพาทิโต นํอิจฺจสฺส สํสานํ โหนฺติ.

นมฺหิ สพฺพาทีนมการสฺส เอ โหติ. สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ.

๑๔๙. อิตฺถิยํ ¶ อา, สพฺพา กฺาว. อยํ วิเสโส. วาตฺเวว.

ฆปสฺาโต สพฺพาทิโต สฺมึสานํ สํสา วา โหนฺติ.

‘‘สํสาสฺเวกวจเนสุ เจ’’ติ สาคโม.

เอกวจนสํสาสุ โฆ รสฺสํ ยาติ. สพฺพสฺสา, สพฺพาย. สพฺพาสํ, สพฺพาสานํ. สพฺพสฺสํ, สพฺพายํ. สพฺพาสุ.

ฆปฺาหิ สพฺพาทีหิ สฺมิโน อาย ยา น โหนฺติ.

๑๕๐. นปุํสเก ¶ – สพฺพํ. สพฺพานิ. เอวํ ทุติยา.

สพฺพาทโย นปุํสเก ตติยาทีสุ สกสกปุมสมา. เอวํ ย - สทฺทนฺตา.

๑๕๑. ปุพฺพปราปเรหิ ตุ สฺมิโน ‘‘ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี’’ติ อนิตฺถิยํ เอ วา. ปุพฺเพ, ปุพฺพสฺมึอิจฺจาทิ.

เอกสทฺโท สงฺขฺยาตุลฺยฺาสหายตฺโถ. ยทา สงฺขฺยตฺโถ, ตเทกวจโน, อฺตฺถ สพฺพวจโน จ.

สิมฺหิ อนปุํสกานํ เอตตอิจฺเจเตสํ ตการสฺส ส โหติ. โส.

ติลิงฺเคสุ ¶ สพฺพาทีนํ ตการสฺส โน วา โหติ. เน, เต. เสสํ สพฺพสมํ, นตฺตํว วิเสโส.

๑๕๓. อิตฺถิยํ – สา, นา, นาโย, ตา, ตาโยอิจฺจาทิ.

ตาเอตาอิมาหิ สสฺส สฺสาโย วา โหติ.

เอกวจนสํสาสุ ตาสทฺทสฺส อา อิตฺตํ วา ยาติ. ติสฺสาย, ติสฺสา, ตสฺสา, ตาย. ตาสํ, ตาสานํ. ติสฺสํ, ตสฺสํ, ตายํ. ตาสุ.

เอกวจนสํสาสุ เอตาอิมานมนฺตสฺส อิ โหติ. เอติสฺสาย, เอติสา, เอตาย. เอตาสํ, เอตาสานํ. เอติสฺสํ, เอตสฺสํ, เอตายํ. เอตาสุ. เสสํ สพฺพาว.

‘‘อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี’’ติ อิมสฺส อยํ. สิโลโป. อยํ, อิเม. อิมํ, อิเม.

‘‘อนิมิ นามฺหิ เจ’’ติ อิมสฺส อโน, อิมิ จ. อเนน, อิมินา.

‘‘สพฺพสฺสิมสฺเส วา’’ติ สุนํหิสุ เอวา. เอหิ, อิเมหิ. วา สฺมาสสฺมึสํสาสฺวตฺตนฺตฺเวว.

สสฺมาสฺมึสํสาสุ ¶ อิมสฺส อตฺตํ วา โหติ. อสฺส, อิมสฺส. เอสํ, เอสานํ, อิเมสํ, อิเมสานํ. อสฺมา, อิมมฺหา, อิมสฺมา. เอหิ, อิเมหิ. อสฺมึ, อิมมฺหิ, อิมสฺมึ. เอสุ, อิเมสุ.

อตฺตปกฺเข – ‘‘น ติเมหิ กตากาเรหี’’ติ สฺมาสฺมินฺนํ มฺหามฺหิ น สิชฺฌนฺเต.

๑๕๙. อิตฺถิยํ – อยํ. เสสํ เอตาว, สํสาสฺวตฺตํว วิเสโส.

๑๖๐. นปุํสเก – สวิภตฺติสฺส วาตฺเวว.

‘‘อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก’’ติ อิมสฺส อิทํ วา. อิทํ, อิมํ อิเม, อิมานิ. เอวํ ทุติยา.

‘‘อมุสฺส โม สํ’’ติ มสฺส โส วา, สิโลโป. อสุ.

‘‘สพฺพโต โก’’ติ สพฺพนามโต กาคโม. ‘‘โส’’ติ โอ, อมุโก, ปกฺเข – อมุ. อมู, อมุโย.

ปุพฺเพว ¶ โยนํ โวกาโร น. อมุํ. อมู, อมุโย. เสสํ ภิกฺขูว สพฺพาทิการิยาฺตฺร.

๑๖๒. อิตฺถิยํ – อสุ. เสสํ ยาคุสมํ. วิเสโสยํ – อมุสฺสา, อมุยา. อมูสํ, อมูสานํ. อมุสฺสํ, อมุยํ. อมูสุ.

๑๖๓. นปุํสเก – สวิภตฺติสฺส อํสิสุ นปุํสเกตฺเวว.

‘‘อมุสฺสาทุํ’’ติ อทุํ. อทุํ. อมู, อมูนิ. เอวํ ทุติยา.

๑๖๔. ‘‘เสเสสุ เจ’’ติ สพฺพตฺถ กิสฺส โก. โก, กา, กํ อิจฺจาทิ. ลิงฺคตฺตเย สพฺพสโม.

สวิภตฺติสฺส ตุมฺหมฺหานนฺตฺยธิกาโร.

สิมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหมฺหานํ ตฺวํ อหํ โหนฺติ. จสทฺเทน ตุมฺหสฺส ตุวํ จ. ตฺวํ, ตุวํ, อหํ. โย – ตุมฺเห.

‘‘มยํ โยมฺหิ ปเม’’ติ อมฺหสฺส มยํ โหติ. มยํ.

๑๖๖. ‘‘ตํมมมฺหี’’ติ อมฺหิ ตํ มํ โหนฺติ.

‘‘ตวํ มมฺจ นวา’’ติ อมฺหิ ตวํ มมฺจ นวา.

‘‘ตุมฺหสฺส ตุวํ ตฺวมมฺหี’’ติ ตุมฺหสฺส ตุวํ, ตฺวฺจ. ตํ, ตวํ, ตุวํ, ตฺวํ, มํ, มมํ.

‘‘วา โยปฺปโม’’ติ ทุติยาโยสฺส อากํ วา. ตุมฺหากํ, ตุมฺเห. อมฺหากํ, อมฺเห.

๑๖๗. ‘‘นามฺหิ ตยา มยา’’ติ นามฺหิ ตยา มยา โหนฺติ. ‘‘ตยาตยีนํ ตกาโร ตฺวตฺตํวา’’ติ ตสฺส ตฺโว วา. ตฺวยา, ตยา, มยา. ตุมฺเหหิ, อมฺเหหิ.

๑๖๘. ‘‘ตว ¶ มม เส’’ติ เส ตว มม โหนฺติ.

‘‘ตุยฺหํ มยฺหํ เจ’’ติ เส ตุยฺหํ มยฺหฺจ.

‘‘อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส’’ติ เส อมฺหสฺส มมํ จ. ตว, ตุยฺหํ, ตุมฺหํ, มม, มยฺหํ, อมฺหํ, มมํ.

‘‘ตุมฺหมฺเหหิ นมากํ’’ติ นํวจนสฺส อากํ. ตุมฺหากํ, อมฺหากํ. สฺมานาว.

๑๖๙. ‘‘ตุมฺหามฺหานํ ตยิ มยี’’ติ สฺมิมฺหิ ตยิ มยิ โหนฺติ. ตฺเว กเต - ตฺวยิ, ตยิ, มยิ, ตุมฺเหสุ, อมฺเหสุ. ลิงฺคตฺตเย สมํ.

ปทโต ทุติยา จตุตฺถี ฉฏฺีสุ โวโน.

อตฺถชฺโชตกา วณฺณา ปทํ, ทุติยา จตุตฺถี ฉฏฺี พหุวจเนสุ ปเรสุ ปทสฺมา ปเรสํ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหามฺหานํ โวโนการา นวา โหนฺติ.

รกฺขตุ ¶ โว, ปสฺสตุ โน, ททาติ โว, ททาหิ โน, สทฺธา โว, สตฺถา โน.

‘‘เตเมกวจเนสุ เจ’’ติ จตุตฺถีฉฏฺเกวจเนสุ เต เม โหนฺติ. ททามิ เต, ททาหิ เม, อิทํ เต, อยํ เม.

‘‘นอมฺหี’’ติ ¶ อมฺหิ นิเสโธ. ปสฺเสถ ตํ, อชินิ มํ.

‘‘วา ตติเย เจ’’ติ ตติเยกวจเน เต เม วา โหนฺติ. กตํ เต ตยา วา. กตํ เม มยา วา.

‘‘พหุวจเนสุ โวโน’’ติ ตติยาพหุวจเนสุ โว โน โหนฺติ. พหุวจเน ปเม โยมฺหิ จ. กตํ โว, กตํ โน, คามํ โว คจฺเฉยฺยาถ, คามํ โน คจฺเฉยฺยาม.

๑๗๓. ทฺวาทโย ¶ อฏฺารสนฺตา พหุวจนนฺตา.

สวิภตฺติสฺส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยนฺติ จาธิกาโร.

‘‘โยสุ ทฺวินฺนํ ทฺเว เจ’’ติ ทฺวิสฺส ทฺเว โหติ. ทฺเว, ทฺเว, ทฺวีภิ, ทฺวีหิ.

นมฺหิ ทฺวาทิโต นการาคโม โหติ. ทฺวินฺนํ, ทฺวีสุ, ลิงฺคตฺตเย สมํ.

๑๗๔. ติจตุนฺนํ ติสฺโส จตสฺโส ตโย จตฺตาโร ตีณิ จตฺตาริ.

โยสุ อิตฺถิปุมนปุํสเกสุ สวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ติสฺโส จตสฺโส อาทโย โหนฺติ. ตโย, ตโย, ตีภิ, ตีหิ, ตินฺนํ.

‘‘อิณฺณมิณฺณนฺนํ ตีหิ สงฺขฺยาหี’’ติ ติสทฺทโต นํอิจฺจสฺส อิณฺณํ อิณฺณนฺนํ จ. ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ตีสุ.

๑๗๕. อิตฺถิยํ-ติสฺโส ¶ , ติสฺโส, ตีภิ, ตีหิ.

‘‘โน จา’’โท จกาเรน นมฺหิ สฺสํอาคโม, วคฺคนฺเตติสฺสนํ, ตีสุ.

‘‘โอสเร เจ’’ตีห จกาเรน โยสุ อุสฺส อุโร. ‘‘ตโต โยนโมตู’’ตีห ตุกาเรน โยนํ โอ. จตุโร. เอวํ ทุติยา. จตูหิ, จตุนฺนํ, จตูสุ.

๑๗๘. อิตฺถิยํ ¶ , จตสฺโส, จตสฺโส, จตูหิ. ปุพฺเพว สฺสํอาคโม. ยทาทินา อุสฺส อตฺตํ. จตสฺสนฺนํ, จตูสุ.

๑๘๐. ‘‘ปฺจาทีน มกาโร’’ติ โยสุ สวิภตฺติสฺส ปฺจาทฺยนฺตสฺส อตฺตํ. ปฺจ, ปฺจ.

‘‘ปฺจาทีน มตฺตํ’’ติ สุนํหิสุ ปฺจาทฺยนฺตสฺส อตฺตํ. เอทีฆานมปวาโทยํ. ปฺจหิ, ปฺจนฺนํ, ปฺจสุ. ลิงฺคตฺตเย สมํ.

๑๘๑. เอวํ ฉ สตฺต อฏฺ นว ทสาทโย อฏฺารสนฺตา.

๑๘๒. วีสตฺยาทโย ¶ อานวุติยา อิตฺถิลิงฺคา เอกวจนนฺตา, วีสติ รตฺตีว. เอวํ ตึสติ.

จตฺตาลีสํ ปฺาสํ สทฺเทหิ ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ ‘‘สพฺพาสมา’’โทตีห อาทิสทฺเทน โลโป, สฏฺิ วีสตี ว. เอวํ สตฺตติ อสีติ นวุติ.

สตํ นปุํสกเมกวจนนฺตํ. เอวํ สหสฺสาทิ.

๑๘๓. ราสิเภเท ¶ ตุ สพฺพตฺถ พหุวจนมฺปิ. ยถา-ทฺเววีสติโย พุทฺธทนฺตา. ติสฺโส วีสติโย ทินฆฏิกา. เอวมฺตฺร.

เอเสโส เอตนฺติปฺปสิทฺธิ, โลกสฺส โหติ ยตฺถตฺเถสุ.

ถีปุมนปุํสกานิตฺยุจฺจนฺเต, ตานิมานิ โลเกนาตฺถา.

ลิงฺคโต ปฺจมฺยตฺเถ กฺวจิ โตปฺปจฺจโย โหติ.

‘‘ตฺวาทโย วิภตฺติสฺาโย’’ติ โตปฺปภุติทานฺยนฺตานํ วิภตฺติสฺา. ตสฺมา ตทนฺตานมฺปิ วิภตฺยนฺตตฺตา ปทตฺตํ สิทฺธนฺติ น ปุน วิภตฺติ. โจรสฺมา โจรโต. เอวํ ปิติโต, เอตฺถ ‘‘ปิตาทีน มสิมฺหิ’’ ตฺยตฺราสิมฺหิคฺคหเณน โตมฺหิ ปิตาทีนํ อุสฺส อิ.

ถํอาทีสุ ปเรสุ อิมสฺส อิ โหติ. อิโต.

‘‘สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา’’ติ โตเถสฺเวตสฺส อตฺตํ วา, อโต, เอตฺโต. ปกฺเข- ‘‘สรโลปา’’ทินา อการโลโป.

‘‘ตฺรโตเถสุ ¶ เจ’’ติ กิสฺส กุ. กุโต.

‘‘กฺวจิ โต’’ติ สุตฺตทฺวิธากรเณน สตฺตมฺยตฺเถ จ โต โหติ, อาทิสฺมึ, อาทิโต.

๑๘๕. ‘‘ตฺรถ ¶ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี’’ติ สตฺตมฺยตฺเถ ตฺรถปฺปจฺจยา โหนฺติ. สพฺพสฺมึ, สพฺพตฺร, สพฺพตฺถ, ทฺวิตฺตํ. เอวํ อตฺร, อตฺถ. เอตฺถ ‘‘ตฺเร นิจฺจ’’นฺติ ปุพฺเพ เอตสฺส อ. กุตฺร, กุตฺถ.

๑๘๖. ‘‘กิสฺมา โว เจ’’ติ วปฺปจฺจโย. ‘‘กิสฺส ก เวเจ’’ติ โก, กการาการโลโป. กฺว.

๑๘๗. ‘‘หึ หํ หิฺจน’’นฺติ กสฺมา หึ อาทิปจฺจยา. ‘‘กุ หึ หํสุ เจ’’ติ กิสฺส กุ. จกาเรน หิฺจนํ ทาจนํสุ จ. กุหึ, กุหํ, กุหิฺจนํ.

๑๘๘. ‘‘ตมฺหา เจ’’ติ หึหํ. ตหึ, ตหํ.

๑๙๐. ‘‘อิมสฺมา ¶ หธา เจ’’ติ หธา. อิห, อิธ.

๑๙๑. ‘‘สพฺพโต ธี’’ติ ธิ. สพฺพธิ.

‘‘กึสพฺพฺเกยกุหิ ทาทาจน’’นฺติ กึ อาทิโต ทา, ทาจนํ จ. กสฺมึ กาเล กทา, กุทาจนํ.

‘‘สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วา’’ติ สพฺพสฺส โส วา. สทา, สพฺพทา.

๑๙๓. ‘‘ตมฺหา ทานิ เจ’’ติ ทานิ, ทา จ. ตทานิ, ตทา.

๑๙๔. ยทาทินา อิมสทฺทา, สมานาปเรหิ จ ยถาสงฺขฺยํ ชฺช ชฺชุปฺปจฺจยา, อิม, สมานานํ อ, สา จ. อชฺช, สชฺชุ, อปรชฺชุ.

๑๙๕. ‘‘อิมสฺมา ¶ รหิธุนาทานิ เจ’’ติ รหฺยาทิปฺปจฺจยา. ‘‘เอต รหิมฺหี’’ติ อิมสฺส เอโต. เอตรหิ.

‘‘อ ธุนามฺหิ เจ’’ติ อิมสฺส อ. อธุนา, อิทานิ.

สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จ.

เอเตหิ ปรา สพฺพา วิภตฺตี ลุปฺยนฺเต. ตฺวํ อาวุโส, ตุมฺเห อาวุโส.

ป ¶ ปรา นิ นี อุ ทุ สํ วิ อว อนุ ปริ อธิ อภิ ปติ สุ อา อติ อปิ อป อุป เอเต วีสตฺยุปสคฺคา.

จ น ว วา มา หิ ธิ จิ กุ ตุ นุ เจ เร เห สฺเว เว โว โข โน โต ยํ นํ ตํ กึ หนฺท กิร เอว กีว ยาว ตาว วต วถ อถ องฺค อิงฺฆ ตคฺฆ อาม นาม นูน ปุน ปน อาห สห สกฺกา ลพฺภา เหฏฺา อารา ทูรา ทิวา นวา วินา นานา อทฺธา มุธา มิจฺฉา ปจฺฉา อาวิ สกฺขิ สจฺจิ สจฺฉิ พหิ ยทิ อิติ กินฺติ อตฺถิ โสตฺถิ ขลุ นนุ กิมุ อสฺสุ ยคฺเฆ สเจ หเว สุเว อเร ปุเร นโม ติโร อโธ อโถ อโห รโห หีโย ภีโย อนฺโต ปาโต สุทํ กลฺลํ เอวํ ธุวํ อลํ หลํ สยํ สายํ สมํ สามํ กามํ ปารํ โอรํ จิรํ หุรํ อหํ สหํ อุจฺจํ นีจํ สกึ สทฺธึ, อถวา อนฺตรา อารกา พาหิรา พหิทฺธา ยาวตา ตาวตา สมนฺตา สามนฺตา อามนฺตา สมฺมุขา จรหิ ตรหิ สมฺปติ อายติ อุปริ ยาวเท ตาวเท ติริยํ สนิกํ สสกฺกํ เอตฺตาวตา ปรมฺมุขา กิตฺตาวตา เอตรหิ อฺทตฺถุ เสยฺยถิทํ อปฺเปวนาม ภีโยโสมตฺตาย อิจฺจาทโย นิปาตา.

๑๙๘. สทิสา ¶ เย ติลิงฺเคสุ, สพฺพาสุ จ วิภตฺตีสุ.

วจเนสุ จ สพฺเพสุ, เต นิปาตาติ กิตฺติตา.

ยถา ¶ – อุจฺจํ รุกฺโข, ลตา, ฆรํ วา, อุจฺจํ รุกฺโข. เห รุกฺข, รุกฺขํ, รุกฺเขน, รุกฺขสฺส, รุกฺขสฺมา, รุกฺเข วา อิจฺจาทิ. อุจฺจํ รุกฺโข, รุกฺขา วา อิจฺจาทิ. เอวํ ลตา, ฆรานิ.

ตํ ยถา – อธิอนฺโตสทฺเทหิ สตฺตมี. สยํสทฺทา ตติยา, ฉฏฺี จ. นโมสทฺทา ปมา, ทุติยา จ. ปารํสทฺทา สตฺตมี. ทิวาสทฺทา ปมา, ทุติยา, สตฺตมี จ. เหฏฺาสทฺทา สตฺตมี. อุจฺจํสทฺทา สพฺพาปิ. ปสทฺทา จ จสทฺทา จ ปมา, เหสทฺทา อาลปเน ปมา. ตถาฺเหิปิ.

๒๐๐. อุปสคฺคา ¶ สพฺเพปิ สทฺทนฺตเรน สห ปยุชฺชนฺเต. นิปาตา ตุ เกจิ วิสุมฺปิ. ยถา – ปหาโร, ปหรติ, สา จ โส จ ภาสติ วา กโรติ วา, โสตฺถิตฺยาทิ.

๒๐๑. เอเกกลิงฺคํ ¶ ทฺวิลิงฺคํ, ติลิงฺคํ จาปฺยลิงฺคิกํ.

จตุเธติ นามํ นามํ, นมตฺยตฺถนฺติ กิตฺติตํ.