📜
๓. สมาสกณฺฑ
สมาสลกฺขณาทิ
๒๐๒. นามานํ ¶ สมาโส ยุตฺตตฺโถตฺยธิกาโร. สมาโสติ ภินฺนตฺถานํ ปทาน เมกตฺถตา. ยุตฺตตฺโถติ อฺมฺสมฺพนฺธตฺโถ.
วิภาสาตฺยธิกาตพฺพํ ¶ วากฺยตฺถํ.
กมฺมธารยสมาส
๒๐๓. ‘‘มหนฺโต จ โส วีโร จา’’ติ วากฺเย –
ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย.
ภินฺนปฺปวตฺตินิมิตฺตา ¶ สทฺทา เอกสฺมึ วตฺถุนิ ปวตฺตา ตุลฺยาธิกรณา, วิเสสนวิเสสสฺสภูตา สมานาธิกรณา ทฺเว ปทา ยทา สมสฺยนฺเต, ตทา โส สมาโส กมฺมธารโย
นาม ¶ , อิธ วา สมาสสุตฺตานิ สฺาทฺวาเรน สมาสวิธายกานิ.
อคฺคหิตวิเสสนา ¶ พุทฺธิ วิเสสฺสมฺหิ น อุปฺปชฺชตีติ วิเสสนํ ปุพฺพํ โหติ, สมาเสเนว ตุลฺยาธิกรณตฺตสฺส วุตฺตตฺตา ตปฺปกาสนตฺถํ ปยุตฺตา สมาสโต อติริตฺตา จ โส อิจฺเจเต ‘‘วุตฺตฏฺานมปฺปโยโค’’ติ ายา นปฺปยุชฺชนฺเต. เอวมฺตฺร.
เตสํ วิภตฺติโย โลปา จ.
เตสํ ยุตฺตตฺถานํ สมาสานํ ปุพฺพุตฺตรปทานํ วิภตฺตี ลุปฺยนฺเต, จกาเรน กฺวจิ น.
ตโต มหนฺต วีร อิติ จ รูปปฺปสงฺเค –
ปกติ จสฺส สรนฺตสฺส.
วิภตฺตีสุ ¶ ลุตฺตาสุ สรนฺตสฺส ปุพฺพภูตสฺส, ปรภูตสฺส จ อสฺส สมาสปทสฺส ปกติ โหตีตีห ลุตฺตาการา ปุนานียนฺเต.
ตโต มหนฺต วีรอิติ ิเต –
‘‘มหตํ ¶ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท’’ติ มหนฺตสฺส มหา.
ตทฺธิต สมาส กิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จ.
ตทฺธิตาทโย นามํ อิว ทฏฺพฺพา ตเวปฺปภุติปจฺจเย วชฺเชตฺวา.
ตโต ¶ วตฺติจฺฉาย สฺยาทิ. มหาวีโร, มหาวีราอิจฺจาทิ.
๒๐๔. กมฺมธารโย ¶ ทฺวนฺโท จ, ตปฺปุริโส จ ลาภิโน.
ตโย ปรปเท ลิงฺคํ, พหุพฺพีหิ ปทนฺตเร.
๒๐๕. รตฺตา จ สา ปฏี จาติ รตฺตปฏี, มหนฺตี จ สา สทฺธา จาติ มหาสทฺธา. เอตฺถ ‘‘กมฺมธารยสฺเ เจ’’ติ ปุพฺพปเท ปุเมว กเต อาอีปจฺจยานํ นิวุตฺติ.
๒๐๖. นีลฺจ ตํ อุปฺปลฺจาติ นีลุปฺปลํ, สตฺถีว สตฺถิ, สตฺถิ จ สา สามา จาติ สตฺถิสามา. มุขเมว จนฺโท มุขจนฺโท.
วิเสสนวิเสสฺสานํ ¶ ยเถจฺฉตฺตา กฺวจิ วิเสสนํ ปรํ โหติ, ขตฺติยภูโตอิจฺจาทิ, อิจฺฉา จ ยถาตนฺติ.
อุเภ ตปฺปุริส สมาส
๒๐๗. นสทฺทา สิ, ตสฺส โลโป. น สุโร อสุโร.
เอตฺถ กมฺมธารเย กเต – ‘‘อุเภ ตปฺปุริสา’’ติ ตปฺปุริสสฺา. ‘‘อตฺตนฺนสฺส ตปฺปุริเส’’ติ นสฺส อ. น อสฺโส อนสฺโส. เอตฺถ ‘‘สเร อน’’ติ นสฺส อน.
๒๐๘. ‘‘นามานํ ¶ สมาโส’’ติ สุตฺเต ทฺวิธากเต อยุตฺตตฺถานมฺปิ กฺวจิ สมาโส. น ปุน เคยฺยา อปุนเคยฺยา คาเถตฺยาทิ. เอตฺถ เคยฺเยน สมฺพนฺโธ น-สทฺโท อยุตฺตตฺเถนาปิ ปุเนน โยควิภาคพลา สมสฺยเต.
ทิคุสมาส
๒๐๙. ตโย ¶ โลกา สมาหฏา ติโลกํ.
เอตฺถ ‘‘สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคู’’ติ กมฺมธารยสฺส ทิคุสฺา. ‘ทิคุสฺเสกตฺตํ’’ติ เอกตฺตํ, นปุํสกตฺตฺจ.
สุทฺธตปฺปุริสสมาส
๒๑๐. ตปฺปุริสา ¶ ตฺเวว.
อมาทโย ปรปเทหิ.
ทุติยนฺตาทโย ปรปเทหิ นาเมหิ ยทา สมสฺยนฺเต, ตทา โส สมาโส ตปฺปุริโส นาม.
คามํ ¶ คโต คามคโต.
‘‘ปสฺส วาสิฏฺ คามํ, คโต ติสฺโส สาวตฺถึ’’ตฺย ตฺรายุตฺตตฺถตาย น สมาโส. ตถา ฺตฺร เยฺยํ.
๒๑๑. รฺา ¶ หโต ราชหโต.
กิจฺจนฺเตหิ ภีโย อธิกตฺถวจเน.
ตพฺพ, อนีย, ณฺย, เตยฺย, ริจฺจปฺปจฺจยา กิจฺจา. ถุตินินฺทตฺถมชฺฌาโรปิตตฺถํ วจนํ อธิกตฺถวจนํ. โสณเลยฺโย กูโปอิจฺจาทิ. โสเณหิ ยถา ลิยฺหเต, ตถา ปุณฺณตฺตา ถุติ. เตหิ อุจฺฉิฏฺตฺตา นินฺทา จ.
ทธินา อุปสิตฺตํ โภชนํ ทธิโภชนํ, สมาสปเทเนว อุปสิตฺตกฺริยาย กถนา นตฺเถตฺถายุตฺตตฺถตา. อุปสิตฺตสทฺทาปฺปโยโค ปุพฺเพว.
๒๑๒. กรเณ ¶ ตุ-อสินา กลโห อสิกลโห.
๒๑๓. พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธทฺเทยฺยํ, ปรสฺสปทํ, เอตฺถ วิภตฺยโลโป. เอวํ อตฺตโนปทมิจฺจาทิ.
๒๑๔. โจรสฺมา ¶ ภยํ โจรภยํ. เอวํ พทฺธนมุตฺโตจฺจาทิ.
‘‘พฺราหฺมณสฺส กณฺหา ทนฺตา’’ อิจฺจตฺร ทนฺตาเปกฺขา ฉฏฺีติ กณฺเหน สมฺพนฺธาภาวา น สมาโส. ยทา ตุ กณฺหา จ เต ทนฺตา เจติ กมฺมธารโย, ตทา ฉฏฺี กณฺหทนฺตาเปกฺขาติ พฺราหฺมณกณฺหทนฺตาติ สมาโส โหเตว.
๒๑๖. ‘‘รฺโ ¶ มาคธสฺส ธน’’ นฺตฺยตฺร รฺโติ ฉฏฺี ธน มเปกฺขเต, น มาคธํ. ราชา เอว มาคธสทฺเทน วุจฺจเตติ เภทาภาวา สมฺพนฺธาภาโวติ ตุลฺยาธิกรเณน มาคเธน สห ราชา น สมสฺยเต. ทฺวิฏฺโ หิ สมฺพนฺโธ.
รฺโ ¶ อสฺโส ปุริโส เจ’’ ตฺย ตฺร รฺโ อสฺโส, รฺโ ปุริโส ติ จ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธโต สาเปกฺขตา อตฺถีติ น สมาโส. ‘‘อสฺโส จ ปุริโส จา’’ติ ทฺวนฺเท กเต ตุ ราชสฺสปุริสาติ โหเตว, อฺานเปกฺขตฺตา.
‘‘รฺโ ครุปุตฺโต’’ อิจฺจตฺร ราชาเปกฺขิโนปิ ครุโน
ปุตฺเตน ¶ สห สมาโส, คมกตฺตา. คมกตฺตมฺปิ สมาสสฺส นิพนฺธนํ. ตตฺถ ครุโน ปุตฺโตติ วิคฺคโห, เอวมฺตฺร.
กฺวจิ นินฺทายํ - กูเป มณฺฑูโก วิย กูปมณฺฑูโก. เอวํ นครกาโก อิจฺจาทิ. อตฺโรปมาย นินฺทา คมฺยเต.
อนฺเตวาสิโก ตฺยาโท วิภตฺตฺยโลโป.
พหุพฺพีหิสมาส
อปฺปมนฺตาน ¶ มฺเสํ ปทานํ อตฺเถสุ ทฺเว วา พหูนิ วา นามานิ ยทา สมสฺยนฺเต, ตทา โส สมาโส พหุพฺพีหิ นาม.
อาคตา สมณา ยํ สา อาคตสมโณ, วิหาโร.
๒๑๙. ชิตานิ ¶ อินฺทฺริยานิ เยน โส ชิตินฺทฺริโย, ภควา. อาหิโต อคฺคิ เยน โส อาหิตคฺคิ. อคฺยาหิโต วาตฺยาโท ยเถจฺฉํ วิเสสนสฺส ปรตา.
๒๒๐. กรเณ ตุ-ฉินฺโน รุกฺโข เยน โส ฉินฺนรุกฺโข, ผรสุ.
๒๒๑. ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส โส ทินฺนสุงฺโก, ราชา.
๒๒๒. นิคฺคตา ชนา ยสฺมา โส นิคฺคตชโน, คาโม.
๒๒๓. ทส ¶ พลานิ ยสฺส โส ทสพโล, ภควา. นตฺถิ สโม ยสฺส โส อสโม. เอตฺถ ‘‘อตฺตนฺนสฺสา’’ติ โยควิภาเคน นสฺส อ.
ปหูตา ชิวฺหา ยสฺส โส ปหูตชิวฺโห, มหนฺตี ปฺา ยสฺส โส มหาปฺโ. ทฺวีสุ ‘‘อิตฺถิยมฺภาสิตปุมิตฺถีปุมาว เจ’’ติ ปุมฺภาวาติเทสา ปุพฺพุตฺตรปเทสุ อาอีปฺปจฺจยานมภาโว.
๒๒๔. ‘‘กฺวจิ ¶ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ อนฺตสฺส อตฺตํ. การคฺคหเณน อา อิ จ. อิตฺถิยมิวณฺณนฺตา, ตฺวนฺเตหิ จ กปฺปจฺจโยปิ. ยถา - วิสาลํ อกฺขิ ยสฺส โส วิสาลกฺโข, ปจฺจกฺขธมฺมา, สิโลโป. โสภโน คนฺโธ ยสฺส โส ¶ สุคนฺธิ. พหุกนฺติโก, พหุนทิโก, สมุทฺโท. เอตฺถ ยทาทินา รสฺโส. พหุกตฺตุโก. มตฺตา พหโว มาตงฺคา ยสฺมึ ตํ มตฺตพหุมาตงฺคํ, วนํ.
ตุลฺยาธิกรโณ.
๒๒๕. สุวณฺณสฺส ¶ วิย วณฺโณ ยสฺส โส สุวณฺณวณฺโณ. วชิรํ ปาณิมฺหิ ยสฺส โส วชิรปาณิ. อุรสิ โลมานิ ยสฺส โส อุรสิโลโม. เอตฺถ วิภตฺยโลโป.
‘‘อตฺเถสู’’ติ พหุตฺตคฺคหเณน กฺวจิ ปมนฺตานมฺปิ. สห เหตุนา โย วตฺตเต โส สเหตุโก, ‘‘ยทา’’ ทินา สหสฺส โส.
๒๒๖. สตฺต ¶ วา อฏฺ วา สตฺตฏฺ, มาสา, เอตฺถฺปทตฺโถ วา สทฺทสฺสตฺโถ. ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ทิสาย ยํ อนฺตราลํ, สา ทกฺขิณปุพฺพา, ทิสา.
ภินฺนาธิกรโณ.
อปฺปมนฺตานนฺติ กึ, เทสิโต พุทฺเธน โย ธมฺโม.
ทฺวนฺทสมาส
สมุจฺจโย ¶ , ติ ปิณฺฑีกรณํ เอกวิภตฺติกานํ นามานํ โย สมุจฺจโย, โส ทฺวนฺโท นาม, อิทํ สุตฺตํ พหุวจนวิสยํ.
จนฺโท จ สูริโย จ จนฺทสูริยา. ติฏฺนฺติ ตฺยาทิ-
กฺริยาสมฺพนฺธสามฺโต ¶ อตฺเถตฺถาเปกตฺถตา, เอวํ นรนาริโย, อกฺขรปทานิ.
๒๒๘. ตถา ทฺวนฺเท ปาณิ ตุริย โยคฺค เสนงฺค ขุทฺทชนฺตุก วิวิธ วิรุทฺธ วิสภาคตฺถาทีนฺจ.
วิวิเธนากาเรน วิรุทฺธา วิวิธวิรุทฺธา, สภาคา สทิสา, วิวิธา จ เต สภาคา เจติ วิสภาคา. ยถา ทิคุสมาเส, ตถา ทฺวนฺเท ปาณฺยงฺคตฺถาทีนํ เอกตฺตํ, นปุํสกตฺตฺจ โหติ.
จกฺขุโสตํ, คีตวาทิตํ, ยุคนงฺคลํ, หตฺถสฺสํ, อสิจมฺมํ, ฑํสมกสํ, โกกาลูกํ.
นามรูปํ ¶ , นามํ นมนลกฺขณํ, รูปํ รุปฺปนลกฺขณํ. เอวเมเต ธมฺมา ลกฺขณโต วิวิธา, ปรมตฺถโต สภาคา จ.
อาทิสทฺเทนาฺตฺถาปิ ¶ . ยถา - ภินฺนลิงฺคานํ - อิตฺถิปุมํ. ยทาทินา รสฺโส, ทาสิทาสํ, ปตฺตจีวรํ. คงฺคาโสณํ.
สงฺขฺยาปริมาณานํ - ติกจตุกฺกํ.
สิปฺปีนํ - เวณรถการํ.
ลุทฺทกานํ - สากุนฺติก มาควิกํ.
อปฺปาณิชาตีนํ - อารสตฺถิ.
เอกชฺฌายนพฺราหฺมณานํ - กกาลาปํ อิจฺจาทิ.
๒๒๙. วิภาสา รุกฺข ติณ ปสุ ธน ธฺ ชนปทาทีนฺจ.
ทฺวนฺเท ¶ รุกฺขาทีนํ เอกตฺตํ นปุํสกตฺตฺจ วา โหติ.
ธวขทิรํ, ธวขทิรา, มฺุชปพฺพชํ, มฺุชปพฺพชา, อเชฬกํ, อเชฬกา, หิรฺสุวณฺณํ, หิรฺสุวณฺณานิ, สาลิยวํ, สาลิยวา.
กาสิโกสลํ ¶ กาสิโกสลา.
อาทิสทฺเทน อฺเสุปิ วา. ยถา – นิจฺจวิโรธีนมทฺทพฺพานํ - กุสลากุสลํ, กุสลากุสลานิ.
สกุณีนํ - พกพลากํ, พกพลากา.
พฺยฺชนานํ - ทธิฆตํ, ทธิฆตานิ.
ทิสานํ - ปุพฺพาปรํ, ปุพฺพาปรา อิจฺจาทิ.
อพฺยยีภาวสมาส
๒๓๐. อธิสทฺทา ¶ สฺมึ, ตสฺส โลโป. อธิสทฺเทน ตุลฺยาธิกรณตฺตา อิตฺถิสทฺทาปิสฺมึ. นิจฺจสมาสตฺตา อาธารภูตายมิตฺถิยนฺติ ปทนฺตเรน วิคฺคโห. อธิ อิตฺถิยนฺติ ิเต –
อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโว.
อุปสคฺคาทิปุพฺพโก สทฺโท วิภตฺยตฺถาทีสุ สมาโส โหติ, อพฺยยีภาวสฺโ จ.
‘‘โส นปุํสกลิงฺโค’’ติ อพฺยยีภาโว นปุํสกลิงฺโค, ยทาทินา เอกวจโน จ.
‘‘สโร ¶ รสฺโส นปุํสเก’’ติ รสฺโส.
อฺสฺมา โลโป จ.
อนการนฺตา อพฺยยีภาวา ปรา สพฺพา วิภตฺตี ลุชฺชเร. อธิตฺถิ, วิภตฺตีนมตฺโถ อาธาราทิ.
อิธาธิสทฺโท อาธาเรวตฺตเต, อธิตฺถิอิจฺเจตํ ปทํ อิตฺถิย มิจฺเจตมตฺถํ วทติ.
สมีปํ ¶ นครสฺส อุปนครํ. ‘‘อํวิภตฺตีนมการนฺตพฺยยีภาวา’’ติ วิภตฺตีนํ กฺวจิ อํ.
กฺวจีติ กึ. อุปนคเร.
อภาโว มกฺขิกานํ นิมฺมกฺขิกํ รสฺโส. อนุปุพฺโพ เถรานํ อนุเถรํ, อนติกฺกมฺม สตฺตึ ยถาสตฺติ.
เย ¶ เย พุฑฺฒา ยถาพุฑฺฒํ, วิจฺฉายํ.
ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ชีวสฺส ยาวชีวํ, อวธารเณ.
อา ปพฺพตา เขตฺตํ อาปพฺพตํ เขตฺตํ, มริยาทายํ, วชฺชมานา สีมา มริยาทา, ปพฺพตํ วินาตฺยตฺโถ.
อา ชลนฺตา สีตํ อาชลนฺตํ สีตํ, อภิวิธิมฺหิ, คยฺหมานา สีมา อภิวิธิ, ชลนฺเตน สเหตฺยตฺโถ.
อาสทฺทโยเค ‘‘ธาตุนามา’’ทินา อปาทานวิธาเนเนว วากฺยมฺปิ สิทฺธํ. ตถาฺตฺร.
๒๓๑. ‘‘อุตฺตโม ¶ วีโร ปวีโร’’ อิจฺจาโท ปน ปุพฺพปทตฺถปฺปธานตฺตาภาวาพฺยยีภาวาภาโว กมฺมธารโยเอว. เอวํ วิสิฏฺโ ธมฺโม อภิธมฺโม. กุจฺฉิตํ อนฺนํ กทนฺนํ. เอตฺตฺถ ¶ ‘‘กท กุสฺสา’’ติ สเร กุสฺส กทาเทโส.
อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํ, เอตฺถ ‘‘กาปฺปตฺเถสุ จา’’ติ กุสฺส กา, พหุวจเนนาฺตฺราปิ กฺวจิ. กุจฺฉิโต ปุริโส กาปุริโส, กุปุริโส วา, เอวมสุราทิ.
ปุพฺพปรูภยมฺปทตฺถ - ปฺปธานาพฺยยีภาว สมาโส;
กมฺมธารยก ตปฺปุริสา ทฺเว, ทฺเวนฺโท จ พหุพฺพีหิ จ เยฺยา.
สมาโส.