📜
๔. ตทฺธิตกณฺฑ
อปจฺจตทฺธิต
ฉฏฺนฺตา ¶ สทฺทา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺจสฺมึ อตฺเถ โณ วา โหติ. วาติ วากฺยตฺถํ. เณเนวาปจฺจตฺถสฺส วุตฺตตฺตา อปจฺจสทฺทาปฺปโยโค.
‘‘เตสํ วิภตฺยา’’ โท เตสํคหเณน วิภตฺติโลโป. ตโถตฺตรตฺร.
‘‘เตสํ โณ โลปํ’’ติ ปจฺจยานํ ณสฺส โลโป.
‘‘วุทฺธาทิสรสฺส วา สํโยคนฺตสฺส สเณ เจ’’ติ สณกาเร ปเร อสํโยคนฺตสฺสาทิสรสฺส วุทฺธิ.
ตสฺสาปนิยเม –
อยุวณฺณานฺจาโย วุทฺธิ.
อการิวณฺณุวณฺณานํ อาเอโอวุทฺธิโย โหนฺติ, จสทฺเทน กฺวจิ น.
สรโลปาทิ, ตทฺธิตตฺตา นามมิว กเต สฺยาทิ.
ตทฺธิตาภิเธยฺยลิงฺค–วิภตฺติวจนา ¶ สิยุํ.
สมูหภาวชา ภีโย, สกตฺเถ ณฺโย นปุํสเก.
ตา ตุตฺถิยํ นิปาตา เต, ธามิถํปจฺจยนฺตกา.
วสิฏฺสฺสาปจฺจํ ¶ โปโส วาสิฏฺโ, อิตฺถี วาสิฏฺี, นปุํสกํ วาสิฏฺํ. วิกปฺปวิธานโต ตทฺธิเตน สมาสสฺสาจฺจนฺตํ พาธายา ภาวา วสิฏฺา ปจฺจนฺติปิ โหติ.
นปุํสเกน วาปีติ, สทฺทสตฺถวิทู วิทุํ.
๒๓๓. วา ¶ อปจฺเจติ จาธิกาโร.
ณายน ณาน วจฺฉาทิโต.
วจฺฉาทิโต โคตฺตคณโต ณายโน ณาโน จ วา โหติ.
อปจฺจํ ปปุตฺตปฺปภุติ โคตฺตํ. กจฺจสฺสาปจฺจํ กจฺจายโน, กจฺจาโน วา. สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ.
๒๓๔. ‘‘เณยฺโย ¶ กตฺติกาทีหี’’ติ เณยฺโย, วินตาย อปจฺจํ เวนเตยฺโย วินเตยฺโย วา. น ปกฺเข วุทฺธิ, เณยฺโยติ โยควิภาเคน ‘‘ตสฺส ทียเต’’ ตฺยตฺเถปิ เณยฺโย, ทกฺขิณา ทียเต ยสฺส โส ทกฺขิเณยฺโย.
อการนฺตโต ¶ อปจฺเจ ณิ วา โหติ, ปุน วาสทฺเทน ณิโก, อการนฺตา อนการนฺตา จ โพปิ.
ทกฺขิ, สกฺยปุตฺติโก, มณฺฑพฺโพ, ภาตุพฺโพ. ทฺวิตฺตํ.
๒๓๖. ‘‘ณโว ¶ ปคฺวาทีหี’’ ติ ณโว. มนุโน อปจฺจํ มาณโว.
๒๓๗. ‘‘เณร ¶ วิธวาทิโต’’ติ เณโร, สามเณโร.
สํสฏฺาทิอเนกตฺถตทฺธิต
๒๓๘. ‘‘เยน ¶ วา สํสฏฺํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก’’ติ ณิโก. วากาเรน เนกตฺเถเนกปจฺจยา จ. ฆเตน สํสฏฺโ ฆาติโก, โอทโน. อุฬูเปน ตรตีติ โอฬูปิโก, อุฬูปิโก วา, น ปกฺเข วุทฺธิ.
สกเฏน จรตีติ สากฏิโก. สีเสน วหตีติ สีสิโก, น วุทฺธิ.
อิตฺถิลิงฺคโต เอยฺยโก, ณโก จ. จมฺปายํ ชาโต จมฺเปยฺยโก. เอวํ พาราณเสยฺยโก. ณโก – กุสินารายํ วสตีติ โกสินารโก. ชนปทโต ณโก จ – มคเธสุ วสติ, เตสํ อิสฺสโร วา มาคธโก.
ตชฺชาติยา ¶ วิสิฏฺตฺเถ อาชานีโย. อสฺสชาติยา วิสิฏฺโ อสฺสาชานีโย. โ - อคฺคนฺติ ชานิตพฺพํ อคฺคฺํ, ทฺวิตฺตํ.
๒๓๙. ตมธีเต เตน กตาทิสนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑ ชีวิกตฺเถสุ จ.
ตํ ¶ อธีเต อิจฺจาทีสฺวตฺเถสุ อาทิสทฺเทน หตาทีสุ จ ณิโก วา โหติ. อภิธมฺมมธีเตติ อาภิธมฺมิโก, อภิธมฺมิโก วา, น ปกฺเข วุทฺธิ. วจสา กตํ กมฺมํ วาจสิกํ. เอวํ มานสิกํ, เอตฺถ –
‘‘ส ¶ สเร วาคโม’’ตีหานุวตฺติตาทิสทฺเทน สาคโม.
สรีเร สนฺนิธานา เวทนา สารีริกา. ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, เอตฺถ- ‘‘มายูนมาคโม าเน’’ติ วการโต ปุพฺเพ โอการาคโม.
สิปฺปนฺติ ¶ คีตาทิกลา, วีณา อสฺส สิปฺปนฺติ เวณิโก, อตฺร วีเณติ วีณาวาทนํ. คนฺโธ อสฺส ภณฺฑนฺติ คนฺธิโก, มเค หนฺตฺวา ชีวตีติ มาควิโก, วการาคโม. ชาเลน หโต ชาลิโก, สุตฺเตน พทฺโธ สุตฺติโก, จาโป อสฺส อายุธนฺติ จาปิโก, วาโต อสฺส อาพาโธ อตฺถีติ วา วาติโก, พุทฺเธ ปสนฺโน พุทฺธิโก, วตฺเถน กีตํ ภณฺฑํ วตฺถิกํ.
กุมฺโภ ¶ อสฺส ปริมาณํ, ต มรหติ, เตสํ ราสิ วา กุมฺภิโก. อกฺเขน ทิพฺพตีติ อกฺขิโก, มคเธสุ วสติ, ชาโตติ วา มาคธิโก อิจฺจาทิ.
๒๔๐. ณ ราคา เตน รตฺตํ ตสฺเสทมฺตฺเถสุ จ.
เตน ¶ รตฺตํ ตฺยาทฺยตฺเถสุ โณ วา โหติ. กสาเวน รตฺตํ กาสาวํ.
เอวํ ¶ นีลํ ปีตมิจฺจาทิ. น วุทฺธิ, มหิสสฺส อิทํ มาหิสํ, สิงฺคํ.
เอวํ ¶ ราชโปริสํ, เอตฺถ ‘‘อยุวณฺณานฺจา’’ โท ปุน วุทฺธิคฺคหเณน อุตฺตรปทสฺส วุทฺธิ. มคเธหิ อาคโต, ตตฺร ชาโต, เตสํ อิสฺสโร, เต อสฺส นิวาโสติ วา มาคโธ, กตฺติกาทีหิ ยุตฺโต กตฺติโก, มาโส.
พุทฺโธ ¶ อสฺส เทวตาติ พุทฺโธ. พฺยากรณํ อเวจฺจ อธีเตติ เวยฺยากรโณ. เอตฺถ ‘‘มายูนมา’’ทินา ยการโต ปุพฺเพ เอ อาคโม, ยสฺส ทฺวิตฺตํ. สคเรหิ นิพฺพตฺโต สาคโรอิจฺจาทิ.
ชาตาทีสุ ¶ อิโม อิโย จ โหติ, จสทฺเทน กิโย จ. ปจฺฉา ชาโต ปจฺฉิโม, มนุสฺสชาติยา ชาโต มนุสฺสชาติโย. อนฺเต นิยุตฺโต อนฺติโม, อนฺติโย.
เอวํ อนฺธกิโย. ปุตฺโต อสฺส อตฺถีติ ปุตฺติโม, ปุตฺติโย. เอวํ กปฺปิโย.
๒๔๒. ‘‘ตทสฺสฏฺานมีโย ¶ เจ’’ติ อีโย, จกาเรน หิตาทฺยตฺเถปิ, พนฺธนสฺส านํ พนฺธนียํ, จงฺกมนสฺส หิตํ จงฺกมนียํ.
๒๔๓. ‘‘อาลุ ¶ ตพฺพหุเล’’ติ อาลุ. อภิชฺฌาพหุโล อภิชฺฌาลุ.
วิเสสตทฺธิต
๒๔๔. วิเสเส ตรตมิสฺสิกิยิฏฺา.
อติสยตฺเถ ตราทโย โหนฺติ.
อยเมเตสํ ¶ อติสเยน ปาโปติ ปาปตโร, ปาปตโม, ปาปิสฺสิโก, ปาปิโย, ปาปิฏฺโ วา.
‘‘วุทฺธสฺส ¶ โช อิยิฏฺเสู’’ติ วุทฺธสฺส ชาเทเส – ‘‘สรโลปา’’โท ปกติคฺคหเณน ปกตฺยภาวา อิสฺส เอ. เชยฺโย, เชฏฺโ.
เอวํ ‘‘ปสตฺถสฺส โส เจ’’ติ สาเทเส เสยฺโย, เสฏฺโ.
อสฺสตฺถิตทฺธิต
๒๔๕. ‘‘ตทสฺสตฺถีติ ¶ วี เจ’’ติ วี. เมธา อสฺส อตฺถีติ เมธาวี.
๒๔๖. เอวํ ¶ ‘‘ตปาทิโต สี’’ติ สี, ทฺวิตฺตํ, ตปสฺสี.
๒๔๗. ‘‘ทณฺฑาทิโต ¶ อิก อี’’ติ อิโก, อี จ. ทณฺฑิโก, ทณฺฑี.
๒๔๘. ‘‘คุณาทิโต วนฺตู’’ติ วนฺตุ. คุณวา, ปฺวา. ยทาทินา รสฺโส.
๒๔๙. ‘‘สตฺยาทีหิ ¶ มนฺตู’’ติ มนฺตุ. สติมา, ภานุมา.
๒๕๐. ‘‘อายุสฺสุการาสฺมนฺตุมฺหี’’ติ ¶ อุสฺส อส. อายสฺมา.
๒๕๑. ‘‘สทฺธาทิโต ณ’’ อิติ โณ. สทฺโธ.
๒๕๒. ‘‘ตปฺปกติวจเน ¶ มโย’’ติ มโย. สุวณฺเณน ปกตํ โสวณฺณมยํ, สุวณฺณมยํ วา. ปกฺเข - ยทาทินา วุทฺธิ.
เอเตสโม โลเป.
วิภตฺติโลเป มนาทีนมนฺตสฺส โอ โหติ. มโนมยํ.
สงฺขฺยาตทฺธิต
๒๕๓. สงฺขฺยาปูรเณ ¶ ตฺยธิกาโร.
‘‘ทฺวิตีหิ ติโย’’ติ ติโย, ‘‘ติเย ทุตาปิ เจ’’ติ ทฺวิตีนํ ทุตา. ทฺวินฺนํ ปูรโณ ทุติโย, เอวํ ตติโย.
๒๕๔. ‘‘จตุจฺเฉหิ ถา’’ติ ถา. จตุตฺโถ, ฉฏฺโ.
๒๕๕. เตสมฑฺฒูปปเทน อฑฺฒุฑฺฒ ทิวฑฺฒ ทิยฑฺฒาฑฺฒติยา.
จตุตฺถ ¶ ทุติย ตติยานํ อฑฺฒูปปเทน สห อฑฺฒุฑฺฒ ทิวฑฺฒ ทิยฑฺฒาฑฺฒติยา โหนฺติ.
อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ทุติโย ทิวฑฺโฒ, ทิยฑฺโฒ วา, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย.
๒๕๖. ‘‘สงฺขฺยาปูรเณ ¶ โม’’ติ โม, ปฺจโม. อิตฺถิยํ ปฺจนฺนํ ปูรณี ปฺจมี.
เอโก จ ทส จาติ ทฺวนฺเท กเต –
ทฺเวกฏฺานมากาโร วา.
สงฺขฺยาเน อุตฺตรปเท ทฺวิเอกอฏฺอิจฺเจเตส มนฺตสฺส อา วา โหติ. เอกาทส ปฺจีว. เอวํ ทฺวาทส.
ยทาทินา ติสฺส เตอาเทเส ‘‘เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน’’ติ ทสสทฺเท ทสฺส โร. เตรส.
๒๕๗. ‘‘จตูปปทสฺส ¶ โลโป ตุตฺตรปทาทิจสฺส จุโจปิ นวา’’ติ จตุสทฺเท ตุสฺส โลโป จสฺส จุ จ. จุทฺทส.
‘‘ทเส โส นิจฺจฺเจ’’ติ ฉสฺส โสอาเทเส – ‘‘ฬ ทรานํ’’ติ ทสสทฺเท ทสฺส โฬ. โสฬส, อฏฺารส.
๒๕๘. ‘‘วีสติ ¶ ทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตู’’ติ ทฺวิสฺส พา. พาวีสติ, เอกาทสนฺนํ ปูรโณ เอกาทสโม.
๒๕๙. ‘‘เอกาทิโต ทสสฺสี’’ติ อิตฺถิยํ อี. เอกาทสี อิจฺจาทิ.
‘‘ทฺวาทิโต โกเนกตฺเถ เจ’’ติ โก, ทฺเว ปริมาณานิ อสฺเสติ ทฺวิกํ. เอวํ ติกาทิ.
๒๖๐. ‘‘สมูหตฺเถ ¶ กณฺณา’’ติ กณ จ, โณ จ. มนุสฺสานํ สมูโห มานุสฺสโก, มานุสฺโส วา.
เณ กเต – ‘‘ฌลานมิยุวา สเร วา’’ ตีห วากาเรน อิสฺส อยาเทเส – ทฺวยํ, ตยํ. เอวํ ‘‘คามชนพนฺธุสหายาทีหิ ตา’’ติ ตา. คามตา, นาครตา.
ภาวตทฺธิต
ภาวตฺเถ ณฺยตฺตตา โหนฺติ. ตุสทฺเทน ตฺตโน จ. สกตฺถาทีสุปิ ณฺโย, สกตฺเถ ตา จ.
โหนฺตฺยสฺมา ¶ สทฺทาณานิ,
ภาโว สา สทฺทวุตฺติยา;
นิมิตฺตภูตํ นามฺจ,
ชาติ ทพฺพํ กฺริยา คุโณ.
๒๖๓. ยถา ¶ – จนฺทสฺส ภาโว จนฺทตฺตํ. อิห นามวสา จนฺทสทฺโท จนฺททฺทพฺเพ วตฺตเต, นิมิตฺตสฺส รูปานุคตฺจ าณํ. เอวํ มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสชาติวสา. ยทาทินา อีสฺส รสฺเส – ทณฺฑิตฺตนฺติ ทณฺฑทฺทพฺพสมฺพนฺธา. ปาจกตฺตนฺติ ปจนกฺริยาสมฺพนฺธา. นีลตฺตนฺติ นีลคุณวสา.
เอวํ ณฺยาทีสุปิ ยถาโยคํ เยฺยํ. ณฺโย.
อวณฺโณ เย โลปฺจ.
เย ¶ ปเร อวณฺโณ ลุปฺยเต, จกาเรน อิกาโรปิ.
ยวตํ ตลณทการานํ พฺยฺชนานิ จล ชการตฺต’’นฺติ ยการยุตฺตานํ ตาทีนํ จาทโย, การคฺคหเณน สกปภมาทิโต ปรยการสฺส ปุพฺเพน สห กฺวจิ ปุพฺพรูปฺจ, ทฺวิตฺตํ. ปณฺฑิจฺจํ, โกสลฺลํ, สามฺํ, โสหชฺชํ, โปริสฺสํ, เนปกฺกํ, สารุปฺปํ, โอสพฺภํ, โอปมฺมํ.
อาตฺตฺจ.
อิอุอิจฺเจเตสํ อา โหติ, ริการาคโม จ าเน.
สรโลปาทินา อิโลโป. อิสิโน ภาโว.
อาริสฺสํ ¶ . เอวํ มุทุตา, อรหตา, นฺตสฺส ยทาทินา โลโป.
ปุถุชฺชนตฺตนํ, อกิฺจนเมว อากิฺจฺํ, กุณฺฑนิยา อปจฺจํ โกณฺฑฺโ, เอตฺถ วุทฺธาโท วากาเรน สํโยคนฺตสฺสาปิ วุทฺธิ.
ปทาย ¶ หิตํ ปชฺชํ, ธนายํ สํวตฺตนิกํ ธฺํ, สติโต สมฺภูตํ สจฺจํ, อิโลโป, ตีสุ น วุทฺธิ. เทโว เอว เทวตา.
๒๖๔. ‘‘ณ ¶ วิสมาทีหี’’ติ ภาเว โณ. เวสมํ. อุชุโน ภาโว อชฺชวํ. เอตฺถ อุสฺส อาตฺเต ปรูการสฺส ยทาทินา อโว.
๒๖๕. ‘‘รมณียาทิโต ¶ กณฺติ กณ. มานฺกํ.
อพฺยยตทฺธิต
๒๖๖. ‘‘วิภาเค ¶ ธา เจ’’ติ ธา, จกาเรน โสปฺปจฺจโย จ. เอเกน วิภาเคน เอกธา, นิปาตตฺตา สิโลโป. ปทวิภาเคน ปทโส.
๒๖๗. ‘‘สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา’’ติ ถา. ตุกาเรน ถตฺตา จ. สพฺโพ ปกาโร, สพฺเพน ปกาเรน วา สพฺพถา. เอวํ อฺถตฺตา.
๒๖๘. ‘‘กิมิเมหิ ¶ ถ’’นฺติ ถํ, กาเทเส-กถํ. อิอาเทเส-อิตฺถํ, ถนฺติ โยควิภาเคน ถํ-พหุตฺถํ.
๒๖๙. อมลินํ มลินํ กโรตีตฺยาทฺยตฺเถ-อภูตตพฺภาเว คมฺยมาเน กรภูโยเค สติ นามโต ยทาทินา อีปฺปจฺจโย, มลินีกโรติ เสตํ. อภสฺมโน ภสฺมโน กรณนฺติ ภสฺมีกรณํ กฏฺสฺส. อมลิโน มลิโน ภวตีติ มลินีภวติ เสโต. อีปฺปจฺจยนฺโตปิ นิปาโต. อภูตตพฺภาเวติ กึ, ฆฏํ กโรติ, ฆโฏ ภวติ.
กรภูโยเคติ ¶ กึ, อมลิโน มลิโน ชายเต.
อวตฺถาวโตวตฺถยา, ภูตสฺสฺาย วตฺถุโน.
ตายาวตฺถาย ภวนํ, อภูตตพฺภวํ วิทุํ.
ตทฺธิโต.