📜
ธมฺมโสณฺฑกวคฺโค
๑. ธมฺมโสณฺฑกสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ตตฺถ เตสํ วตฺถูน มุปฺปตฺติโย ทฺวิธา ภวนฺติ ชมฺพุทีเป สีหฬทีเปจาติ, ตตฺถ ชมฺพุทีเป ตาฬีส, สีหฬทีเป เตสฏฺิ, เตสุ ตาว ชมฺพุทีปุปฺปตฺติวตฺถูนิ อาวิ ภวิสฺสนฺติ, ตโตปิ ธมฺมโสณฺฑกสฺส วตฺถุ อาทิ, กถํ, อมฺหากํ กิร ภควโต ปุพฺเพ อิมสฺมึเยว ภทฺทกปฺเป กสฺสโปนาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ, ตสฺส โข ปน ภควโต สาสนนฺตรธานโต น จิเรเนว กาเลน อมฺหากํ โพธิสตฺโต พาราณสีรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติ, ตสฺสุ ปฺปตฺติ กาลสมนนฺตรเมว สพฺพสตฺตานํ มนสิ ธมฺมสฺา อุทปาทิ, ตสฺมาสฺส ธมฺมโสณฺโฑตินาม มกํสุ, โส ปเนโส กุมาโร มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺเฒนฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺวา ปิตรา อุปรชฺเชน ปูชิโต หุตฺวา ทานาทโย ทสกุสลกมฺมปเถ ปูเรนฺโต ปิตุอจฺจเยนามจฺเจหิ ¶ รชฺเชนาภิสิฺจิโต อโหสิ, โส ปเนส ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา เทวนครสทิเส พาราณสีนคเร จกฺกวตฺติสทิสํ พาราณสีรชฺชํ กาเรนฺโต มาสทฺธมาสจฺจเยน สิริสยนคโต เอวํ จินฺเตสิ, มเมวํ รชฺชสิริมนุภวนํ น โสภติ ธมฺมวิโยเคน, ทิวากร วิรหิโต นโภ วิยาติอาทินา นานาการณํ จินฺเตสิ, เตเนตฺถ.
ปฺุเน สีลาทิมเยน ปุพฺเพ,
กเตน ปตฺโตสฺมิ อตนฺทิเตน,
มสกฺกสาเร วิย เทวราชา;
ราชตฺตมิทฺเธ ปุรมุตฺตมมฺหิ.
รูเปน หารีนยนุสฺสเวน,
สทฺเทน สมฺมา สวณามเตน,
คนฺเธน ฆานุสฺสวโสภเนน,
รสฺปฺุเน รเสนจาปิ.
ผสฺเสน คตฺตสฺส สุผสฺสเทน,
สมิทฺธิปตฺโตสฺมิ มหิทฺธิโกหํ,
เนเวตฺตเกเนว ปมาทภาว,
มา ปชฺชิตุํ ยุตฺตรูปนฺติ ตฺวา.
ทสฺสามิ องฺคอปิ ชีวิตฺจ,
ธฺํ ธนํ จาปิ ปสนฺนจิตฺโต,
โสสฺสามิ ธมฺมํ สิวมาทธานํ,
ชิเนริตํ ชาติชราปหาณํ.
น โสภติ ยถากาสํ, ชลํ ธามปตึวินา,
รชฺชกรณํ ตถา มยฺหํ, วินา ธมฺมา น โสภติ.
น โสภติ หถา รตฺติ, นิสานาถํ วินา สทา,
รชฺชกรณํ ตถา มยฺหํ, วินา ธมฺมา น โสภติ.
อลงฺกโตปิ ¶ เจ หตฺถี, วินา ทาา น โสภติ,
รชฺชกรณํ ตถา มยฺหํ, วินา ธมฺมา น โสภติ.
ยถา กลฺโลลมาลียํ,
วินา เวลา น โสภติ,
รชฺชกรณํ ตถา มยฺหํ,
วินา ธมฺมา น โสภติ.
ยถา สุมณฺฑิโต ราชา,
กุปโฏ เนว โสภติ,
รชฺชกรณํ ตถา มยฺหํ,
วินา ธมฺมา น โสภติ.
ธมฺมเมว สุณิสฺสามิ, ธมฺเม เม รมตี มโน,
น หิ ธมฺมา ปรํ อตฺถิ, ธมฺมมูลํ ติสมฺปทนฺติ.
เอวํ จินฺเตตฺวา ปาโตว สิริคพฺภา นิกฺขมฺม สุสชฺชิเต สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺเลงฺเก อมจฺจคณ ปริวุโต นิสีทิ เทวราชาวิย วิโรจมาโน, นิสินฺโน ปน ราชา อมจฺเจ เอวมาห, โย ปเนตฺถ โภนฺโต พุทฺธภาสิเตสุ ธมฺเมสุ กิฺจิธมฺมํ ชานาติ, โส ภาสตุ, โสตุมิจฺฉามิธมฺมนฺติ, เต สพฺเพปิ มยํ เทว น ชานามาติ อาหํสุ, ตํ สุตฺวา อ น ตฺต ม โน ราชา เอวํ จินฺเตสิ, ยนฺนูนาหํ หตฺถิกฺขนฺเธ สหสฺสํ เปตฺวา นคเร เภรึจราเปยฺยํ, ยํ อปฺเปวนาม โกจิ ธนโลเภน จาตุปฺปทิกายปิ คาถาย ธมฺมํ เทเสยฺย. ตํ เม ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ, ตโต โส ตถา กตฺวาปิ ธมฺมเทสกํ อลภนฺโต ปุน ทฺวิสหสฺสํ ติจตุปฺจสหสฺสนฺติยาวโกฏิปฺปโกฏึทมฺมีติ, ตโต คาม นิคม ชนปเท, ตโต เสฏฺิฏฺานํ เสนาปติ อุปราชฏฺานา ทโยปิ, ปุน เสตจฺฉตฺตํ ทมฺมิ, ราชเวสํ ปหาย อตฺตานํ ทาสํ สาเวตฺวา ธมฺมเทเสนฺตสฺส ทมฺมิติ วตฺวา เภริ จราเปตฺวาปิ ธมฺม เทสกมลภิตฺวา สํวิคฺโค ¶ กิมฺเม ธมฺมวิโยเคน รชฺเชนาติ อมจฺจานํ รชฺชํ นียฺยาเตตฺวา สทฺธมฺมคเวสโก ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา มหาวนํ ปาวิสิ คาม นิคม ราชธานิ ปรมฺปราย, เตเนตฺถ.
ปุเร เภรึ จราเปตฺวา,
ธมฺมโสณฺโฑ นราธิโป;
สทฺธมฺมชฺเฌสกํ สตฺถุ,
อลทฺธา ธนโกฏิหิ.
ทาโส โหมิ ปหายาหํ,
ราชตฺตํ เทสกสฺส เม;
อิจฺจาห โส มหีปาโล,
อโห ธมฺเมสุ โลลตา.
รชฺชํ นียฺยาตยิตฺวาน, อมจฺจานํ มโนรมํ,
วนํ ปาวิสิ โส ราชา, คเวสํ ธมฺมมุตฺตมนฺติ.
มหาวนํ ปวิฏฺกฺขเณ ปน มหาสตฺตสฺส ปฺุเตเชน สกฺกสฺสาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ, อถ เทวราชา จินฺเตสิ อกามํ เม ปณฺฑุกมฺพล สิลาสนํ อุณฺหมโหสิ, กินฺนุโข การณนฺติ โลกํ โอโลเกนฺโต สกฺโก เทวราชา ธมฺมโสณฺฑก มหาราชานํ สกลชมฺพุทีปํ วิจินิตฺวา สทฺธมฺมชฺเฌสกํ อลภิตฺวา วนํ ปวิฏฺภาวํ อทฺทส, ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา สทฺธมฺมตฺถาย รชฺช ธน พนฺธุ ชีวิตมฺปิ ปหาย อรฺํ ปวิฏฺโ, น โส วตายํ โยวา โสวา สตฺโต, อิมสฺมึเยว กปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสติ, พุทฺธโพธิสตฺโต จายํ อชฺเชว มหารฺํ ปวิฏฺโ สทฺธมฺมํ อลทฺธา มหาทุกฺขํ ปาปุเณยฺย, น เจตํ ยุตฺตํ, อชฺช มยา ตตฺถ คนฺถพฺพํ ธมฺมามตรเสน ตมภิสิฺจิตฺวา รชฺเช ปหิฏฺาเปตุนฺติ จินฺเตตฺวา อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา ภยานกํ มหนฺตํ รกฺขสเวสํ นิมฺมิณิตฺวา มหาสตฺตาภิมุโข อวิทูเร อตฺตานํ ทสฺเสสิ, เตเนตฺถ.
พฺยคฺฆจฺฉสีหมหิโส ¶ รคหตฺถิทีปิ,
มิคากุลํ กณฺฏกเสลรุกฺขํ;
นรานมินฺโท ปวิสิตฺวกานนํ,
อิโตจิโต วิพฺภมิ ธมฺมกาโม.
ตสฺสานุภาเวน ปุรินฺททสฺส,
สิลาสนํ อุณฺหมโหสิ กามํ;
เตเนว โส โลกมุทิกฺขมาโน,
อทฺทกฺขิ ธีรํ วิปิเน จรนฺตํ.
มยชฺช ตํ ธมฺมรเสน สมฺมา,
สนฺตปฺปยิตฺวา คมนํ วรนฺติ;
มนฺตฺวา สุภีมฺชนกูฏวณฺณํ,
มหามุขํ นิคฺคต ภีมทาํ.
ทิตฺตคฺคิสงฺกาส วิสาลเนตฺตํ,
มชฺเฌน ภคฺคํ จิปิฏคฺคนาสํ;
ขรตมฺพทาึ ฆนมสฺสุวนฺตํ,
นีโลทรํ คชฺชิตภีมโฆสํ.
กโรรุหํ ติกฺขสโลหิตายตํ,
วิสาลโธตายตขคฺคหตฺถํ;
คทายุเธนงฺกิตมฺพาหุํ,
ทฏฺโฏฺภีมํ สวลีลลาฏํ.
มนุสฺสมํสาทนรตฺตปานํ,
ภยานกํ กกฺขลยกฺขวณฺณํ;
สุมาปยิตฺวาน วนนฺตรสฺมึ,
ทสฺเสสิ อตฺตํ ส นราธิปสฺสาติ.
อถ มหาสตฺโต อตฺตโน อวิทูเร ิตํ รกฺขสํ อทฺทกฺขิ, ตํ ทิสฺวานาสฺส ภยํวา ฉมฺภิตตฺตํวา จิตฺถุตฺราสมตฺตํวา นาโหสิ, กิมตฺร จินฺเตสิ, อปินาม เอวรูโป ปิรกฺขโส ธมฺมํ ¶ ชาเนยฺย, ยนฺนูนาหํ ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณิสฺสามิ, ตมฺเม ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ จินฺเตสิ. จินฺเตตฺวา จปน อชฺช มยา ตมุปสงฺกมฺม ปุจฺฉิตํ วฏฺฏตีติ คนฺตฺวา รกฺขเสน สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห.
อสฺมึ วนสฺมึ ตรุสณฺฑ มณฺฑิเต;
สุผุลฺลิตาเนกลตากุลากุเล;
อธิคฺคหีโต สิ มหานุภาว,
ปุจฺฉามิ ตํ เทว วเทหิ กงฺขํ.
ธมฺมํ คเวสํ วนมาคโตมฺหิ,
ปหาย รชฺชํ อปิ าติสงฺฆํ;
ชานาสิ เจ สมฺม วเทหิ มยฺหํ,
เอกมฺปิ คาถํ สุคเตน เทสิตํ.
ตโต ยกฺโข อาห.
ธมฺมํ ปชานามหเมกเทสํ,
ชิเนริตํ สาธุตรํ รสานํ,
เทเสมิ เจหํ ตว ธมฺม มคฺคํ,
ตุวฺหิ กึ กาหสิ เทสกสฺสาติ.
อถ มหาสตฺโต อาห.
รชฺเช ิโต อสฺสมหํ สเจ โภ,
อนปฺปรูปํ ปกโรมิ ปูชํ;
อิทานิ เอโก วนมชฺฌปตฺโต,
กโรมิ กึ เทหมิมํ เปตฺวา.
ยทิจฺฉสิ ตฺวํ มม มํสโลหิตํ,
กโรมหํ สงฺคหมชฺช เตน,
น จตฺถิ อฺํ ตว อจฺจนียํ,
เทเสหิ ธมฺมํ สุคต ปฺปสตฺถนฺติ.
ตโต ¶ ยกฺโข อาห.
ภุตฺวาน มํสํ สุหิโตว สนฺโต,
หนฺตฺวา ปิปาสํ รุธิรํ ปิวิตฺวา;
ธมฺมํ กเถตุํ ปภวามิ ตุยฺหํ,
วตฺตุํ น สกฺโกมิ ขุทาปเรโตติ.
อถ มหาสตฺโต อาห.
ภุตฺวา ตุวํ มํ ปถมฺหิ ยกฺข,
ปจฺฉา ตุ เทเสสฺสสิ กสฺส ธมฺมํ;
ธมฺมสฺส มยฺหํ ตว มํสลาภํ,
ตฺวเมว ชานาหิ ยถา ภเวยฺยาติ.
เอวํ วุตฺเต สกฺโก เทวานมินฺโท สาธุ มหาราช อหเมว ยุตฺตํ ชานามีติ วตฺวา ตสฺสาวิทูเร ติคาวุตุพฺเพธํ อฺชนวณฺณํ มหนฺตํ ปพฺพตํ มาเปตฺวา มหาราช อิมมารุยฺห ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต มม มุเข ปตตุ, อหํ ปตนฺถสฺส เต ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, เอวํ สนฺเต ตุยฺหํ ธมฺมปฏิลาโภ, มยฺหํจ มํสปฏิลาโภ ภวิสฺสตีติ. ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต อนมตคฺเค สํสาเร สํสรโต เม สีหพฺยคฺฆจฺฉมจฺฉกจฺฉปวิหงฺคาทีนํ ภกฺขภูตสฺส ชาตีสุ ปมาณํ นตฺติ, อชฺช มยา สมฺพุทฺธสฺส ธมฺมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชิตุํ วฏฺฏตีติ จินฺเตตฺวา เอวมาห.
สํสารวฏฺเฏสุ วิวฏฺฏมานา,
ปปฺโปนฺติ ทุกฺขํ ชนตา อเนกา;
เอตฺหิ โภ อตฺตโน วา ปรสฺส,
อตฺถาย นาโหสิ อโหสิ ตุจฺฉํ.
ตฺวมทินฺนหารี ติจ ปารทาริโก,
ปาณาติปาตีสิ มุสา อภาสิ;
ตฺว มชฺชปายีติ อกาสิ โทสํ,
ปคฺคยฺห ทุกฺขํ พหุโส ททนฺติ.
เอตฺหิ ¶ โภ อตฺตโน วา ปรสฺส,
อตฺถาย นาโหสิ อโหสิ ตุจฺฉํ;
รุกฺขา ปปาตา ปปติตฺวเกจิ,
ทุพฺพนฺธิยา ทุคฺควิสาทเนน.
พฺยาธีหิ นานาขรเวทนาหิ,
มรนฺติ สตฺตา อุตุเวทนาหิ;
เอตฺหิ โภ อตฺตโน วา ปรสฺส,
อตฺถาย นาโหสิ อโหสิ ตุจฺฉํ.
พฺยคฺฆจฺฉมจฺโฉ รคกุจฺฉิยฺหิ,
มตสฺส เม นตฺถิ ปมาณสงฺขา;
เอตฺหิ โภ อตฺตโน วา ปรสฺส,
อตฺถาย นาโหสิ อโหสิ ตุจฺฉํ.
เอตชฺช เม ทุจฺจ ช มตฺตทานํ,
น โหติ เทวิสฺสริยาทิกาย;
สพฺพฺุภาวํ ปน ปาปุณิตฺวา,
สํสารโต นิตฺตรณาย สตฺเต.
ตฺวํ สมฺม มยฺหํ พหุโส ปการี,
ตสฺมา ตเวตํ วจนํ กโรมิ;
อสํกิโต เทสย มยฺหธมฺมํ,
สมิชฺฌเต ทานิ มโนรโถ เตติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา มหาสตฺโต ปพฺพตมารุยฺห ิโต อาห, อหมชฺช รชฺเชน สทฺธึ ชีวิตฺจ สรีรมํสฺจ สทฺธมฺมตฺถาย ทมฺมีติ โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา สมฺม ธมฺมํ เทเสหีติ วตฺวา ตสฺมึ มหาทาํ มหามุขํ วิวริตฺวา ิเต ตสฺสาภิมุโข อุปปติ. อถ สกฺโก เทวานมินฺโท โสมนสฺโส อจฺฉริยปฺปตฺโต อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา อลงฺกตทิพฺพตฺตภาวํ มาเปตฺวา อากาเส ¶ ตรุณสุริโย วิย โอภาสมาโน อากาสโต ปตนฺตํ มหาสตฺตํ อุโภหิ หตฺเถหิ ทฬฺหํ ปติคณฺหิตฺวา เทวโลกํ เนตฺวา ปณฺฑุกมฺพล สิลาสเน นิสีทาเปตฺวา ทิพฺพมเยหิ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา สยํ ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺโน ปสนฺนาการํ กตฺวา กสฺสปทสพเลน เทสิตาย อนิจฺจาทิปริทีปิกาย.
อนิจฺจาว ต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโขติ.
คาถาย ธมฺมเทสเนน ตสฺส มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา เทวโลเก มหนฺตํ สิริวิภวํ ทสฺเสตฺวา อาเนตฺวา สกรชฺเชเยว ปติฏฺาเปตฺวา อปฺปมตฺโต โหติ มหาราชาติ โอวทิตฺวา เทวโลกเมว อคมาสีติ.
อิติ อมิตสิรึ วา ชีวิตํ วาปิ สนฺโต,
น สุมริย ปสตฺถํ ธมฺมเมวา จรนฺติ;
ตนุตร วิภวานํ อปฺปมายูนมมฺโภ,
อิห กุสลปมาโท โก นุ ตุมฺหาทิสานนฺติ.
ธมฺมโสณฺฑกวตฺถุํ ปมํ.
๒. มิคลุทฺทกสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพิกถา
อิโต กิร เอก ตึสติเม กปฺเป สิขีนาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ สมตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา ปรมาติสมฺโพธึ ปตฺวา สเทวกํ โลกํ สํสารกนฺตารา อุตฺตาเรนฺโต ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสาเปนฺโต ธมฺมเภรึปหรนฺโต ธมฺมเกตุํ อุสฺสาเปนฺโต เอกสฺมึ สมเย วิเวก มนุพฺรูหนฺโต อรฺายตนํ ปาวิสิ, ¶ ปวิสิตฺวา จปน สุปุปฺผิตนาคปุนฺนาคาทินานาตรุสณฺฑมณฺฑิเต สุผุลฺลสุมนมาลติปฺปภุตินานาลตากุเล อเนกวิธทิปทจตุปฺปทสงฺฆนิเสวิเต รมณีเย สีตลสิลาตเล จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏึปฺเปตฺวา นิสีทิ ฉพฺพณฺณรํสีหิ ทิสํ ปูรยนฺโต, ตทา ตตฺถ เทวพฺรหฺมนาคสุปณฺณาทโย สนฺนิปติตฺวา ทิพฺพมเยหิ คนฺธมาลาทีหิ ภควนฺตํ ปูชยมานา โถมยมานา นมสฺสมานา อฏฺํสุ, ตสฺมึ ปนสมาคเม ภควา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต พฺรหฺมโฆเสน จตุสจฺจปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ เทเสติ อมตวสฺสํ วสฺสาเปนฺโตวิย. ตทา เอโก มิคลุทฺทโก วนํ ปวิฏฺโ มิคสูกเร หนฺตฺวา มํสํ ขาทนฺโต ตํ านํ ปตฺวา อทฺทส ภควนฺตํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ. ทิสฺวา เอกมนฺตํ ิโต ธมฺมํ สุตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ฉสุ กามสคฺเคสุ มนุสฺเสสุจ อปราปรํ อิสฺสริยํ อนุภวนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา เอกทิวสํ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ภควโต จตุสจฺจปติ สํยุตฺตํ ธมฺมกถํ สุตฺวา จตุปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา เอกทิวสํ ภิกฺขุสงฺฆมชฺฌคโต อตฺตโน กตกมฺมปฺปกาสเนน ปีติวาจมุทาหริ.
เอ ก ตึ เส อิโต กปฺเป,
โลเก อุปฺปชฺชิ นายโก;
ปตฺตึส ลกฺขณาติณฺโณ,
สมฺพุทฺโธ ส สิขีวฺหโย.
ชลนฺโต ทีปรุกฺโขว, สูริโยว นภ มุคฺคโต;
เมรุราชาว สมฺพุทฺโธ, ชเนสคฺโค ปตาปวา.
ปูเรตฺวา ธมฺมนาวายํ, ส นาโถ สกลํ ปชํ;
ปติฏฺเปนฺโต สํสาร, กนฺตารา สนฺติภูมิยํ.
ธมฺมเกตุํ ¶ สมุสฺเสนฺโต, หนนฺโต ธมฺมทุนฺทุภึ;
สตฺเต ทุกฺขา ปโมเจนฺโต, วสี ตตฺถ ชิโน วสี.
เอกสฺมึ สมเย นาโถ,
โลกปชฺโชตโก ชิโน;
วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ,
สุรมฺมํ กานนํ คโต.
ปุนฺนาคนาคปูคาทิ, นานาปาทปสํกุลํ;
ลตา ลิงฺคิตสาขาหิ, สา โมทกุสุมายุตํ.
กุสุมา โมทสมฺมตฺต, ฉปฺปทาลิ นิเสวิตํ;
นานามิค คณากิณฺณํ, มยูรคณ นจฺจิตํ.
สีตลจฺโฉทิกาสาธุ, สุปติตฺถชลาสยํ;
อาสาร สารธาราหิ, นิชฺฌราสต สํกุลํ.
คนฺตฺวาน โส มหารฺํ,
สีตลํ สิกตาตลํ;
สิลาตเล นิสินฺโนสิ,
วิสฺสชฺเชนฺโต ฉรํสิโย.
เทวา ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, ปูเชสุํ ทฺวิปทุตฺตมํ;
ทิพฺเพหิ คนฺธมาลาหิ, นจฺเจหิ ตุริเยหิจ.
เทวเทโว ตทา เทว, สงฺฆมชฺเฌ นิสีทิย;
จตุสจฺจ มเทเสสิ, นิจฺฉรํ มธุรํ คิรํ.
ตทาหํ ลุทฺทโก อาสึ, มิคสูกรมารโก;
มิคมํเสน ชิวามิ, เตน โปเสมิ ทารเก [โปเสนฺโตปุตฺตทารเก อิติกตฺถจิ].
ตทาหํ ¶ มิควํ ยาโต,
สพาโณ สสราสโน;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ,
เทวสงฺฆปุรกฺขตํ.
จนฺทํว ตารกากิณฺณํ, เมรุํวณฺณวมชฺฌคํ;
วิโรจมาน มาสีนํ, จตุสจฺจปฺปกาสกํ.
เอกปสฺเส ิโต ตตฺถ, อสฺโสสึ ธมฺมมุตฺตมํ;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, โสมนสฺสํ ปเวทยึ.
เอกตึเส อิโต กปฺเป,
ยํ ปฺุํ ปสุตํ มยา;
เตนาหํ ปฺุกมฺเมน,
ชาโตสึ เทวโยนิยํ.
สมฺปตฺติมนุภุตฺวาน, ฉกามคฺเค ปราปรํ;
เทวสงฺฆปริพฺพูฬฺโห, วิมาเน รตนามเย.
มนุสฺเสสุจ ยํ อคฺคํ, ตสฺส ภาคี ภวามหํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, สทฺธมฺมสวเณ ผลํ.
อิมสฺมึ ภทฺทเก กปฺเป,
สาวตฺติปุรมุตฺตเม;
อฑฺเฒ มหทฺธเน สาเล,
ชาโตหํ อุทิเต กุเล.
มหตา ปริวาเรน, ปตฺโต วุทฺธึจ วิฺุตํ;
จาริกํ จรมาโนหํ, ปตฺโต เชตวนํ วรํ.
อทฺทสํ สห สิสฺเสหิ, นิสินฺนํ สุคตํ ตทา;
อสฺโสสึ มธุรํ ธมฺมํ, จตุสจฺจปฺปกาสกํ.
สุตฺวาน มธุรํ ธมฺมํ, ปพฺพชิตฺวาน สาสเน;
อ ชรา มรํ สีติภูตํ, ปตฺโต นิพฺพาณมุตฺตมํ.
สุตํ ¶ เอกมุหุตฺตํ เม, ตทา ธมฺมํ สุเทสิตํ;
เตนมฺหิ จตุราปาเย, น ชาโต น กุโตภยํ.
กรมุกฺขิปฺป วกฺขามิ, กโรเถ กคิรํ มม;
มโม ปมํ กริตฺวาน, ธมฺมํ สุณาถ สาธุกนฺติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา สตฺเต ธมฺมสวเณ นิโยเชสีติ.
อิติ ตนุตรกาลํ สาธุ ธมฺมํ สุณิตฺวา,
อธิคตวิภวานํ อานุภาวํ สุณิตฺวา;
ภววิภวสุขํ โภ ปตฺถยนฺตา กุสีตํ,
ชหถ สุณถ ธมฺมํ ทุลฺลภํ ทุลฺลภสฺสาติ.
มิคลุทฺทกสฺส วตฺถุํ ทุติยํ.
๓. ติณฺณํชนานํ วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีปสฺมึ กิร ปุพฺเพ มหานิทาโฆ อโหสิ, ตทา นิทาฆสุริเยน สกิรณกรา วาปิ โปกฺขรณิ นที คิริกนฺทรนิชฺฌราทีสุ อุทกํ นิสฺเสสํ กตฺวา ปีตมิว อุทเก ปริกฺขีเณ มจฺฉกจฺฉปาทโย เยภุยฺเยน วินาสํ ปตฺตา. อถ มหารฺภูมิยํ รุกฺขติณลภาทโย อตีว มิลาตา อเหสุํ. มิคปกฺขิโนปิฆมฺมาภิตตฺตา ปิปาสิโต มรีจึ โตยนฺติมฺมานา อิโตจิโตจ ธาวนฺตา มหาทุกฺขปฺปตฺตา อเหสุํ. ตทา เอโก สุวโปตโก ปิปาสิโต ตตฺถ ตตฺถ ปานียํ ปริเยสนฺโต มหารฺเ เอกสฺมึ ปูติปาทเป สฏฺิรตเน นรกาวาเฏ ปานียคนฺธํ ฆายิตฺวา โลเภน ปาตุํ โอติณฺโณ อติปาเนน ภาโร ตตฺเถว ปติตฺวา อุคฺคนฺตุํ นาสกฺขิ. อถาปโรปิ สปฺโปจ มนุสฺโสจาติ ทฺเว ชนา ตตฺเถว ปตึสุ, สปฺปานาม วิเวกํ ลทฺธาว อตฺตํ วิชหนฺติ. ตสฺมายํ อลทฺธา ¶ วิเวกตฺตํ อุคฺคนฺตุํ นาสกฺขิ. อนาลมฺพตฺตา มนุสฺโสปิ. เต อุคฺคนฺตุํ อสกฺโกนฺตา มรณภยภีตา อฺมฺ มวิเหเนฺตา ตตฺเถว วสึสุ. อเถโก พราณสีวาสิโก มนุสฺโส วนํ ปวิฏฺโ ตเถว ปานียํ ปริเยสมาโน ตํ านํ ปตฺวา เต ตโยปิ ทิสฺวา กมฺปมานหทโย วลฺลิยา ปิฏกํ พนฺธิตฺวา สิกฺกาย ปกฺขิปิตฺวา โอตาเรตฺวา เต ตโยปิ อุทฺธริ, อถาเนน เต อมฺหากํ ชีวิตํ ทินฺนนฺติ โสมนสฺสา ตสฺเสวมาหํสุ, สามิ มยํ ตุมฺเห นิสฺสาย ชีวิตํ ลภิมฺห, ตุมฺเห อิโต ปฏฺาย อมฺหากํ สหาโย, มยมฺปิ เต สหายา, อมฺหากํ วสนฏฺานานิ อาคนฺตุกามาติ วตฺวา เตสุ ตาว สุวโปตโก อาห, สามิ พาราณสิยํ ทกฺขิณทฺวาเร มหานิคฺโรโธ อตฺถิ, ตตฺถาหํ วสามิ, ตว ตถารูเป กิจฺเจ สติ มม สนฺติกมาคมฺม สุวาติ สทฺทํกโรหีติ วตฺวา เมตฺติถิรํ กตฺวา ปกฺกามิ, สปฺโปปิ สมฺมาหํ ตสฺเสว นิคฺโรธสฺสา วิทูเร มหนฺตํ วมฺมิกํ อตฺถิ, ตตฺถ วสามิ, ตวตฺเถ สติ ตตฺถาคนฺตฺวา ทีฆาติสทฺทํ กโรหีติ วตฺวา ตเถวปกฺกามิ, มนุสฺโสปิ พาราณสิยํ อสุกายนาม วีถิยา อสุกเคเห วสามิ, ตวตฺเถ สติ มม สนฺติกํ อาคจฺฉาติ วตฺวา ปกฺกามิ, อถา ปรภาเค โส อุปการโก ปุริโส อตฺตโน กิจฺเจ สฺชาเต มม สหายานํ สนฺติกํ คมิสฺสามีติ สงฺเกตานุสาเรน คนฺตฺวา นิคฺโรธมูเล ิโต สุวสฺส สทฺทมกาสิ, ตํ สุตฺวา สุวโปตโก เวเคนาคนฺตฺวา เตน สทฺธึ ปฏิสมฺโมทิตฺวาสมฺม จิเรนา คโตสิ, อาคตการณํ เม อาจิกฺขาติ อาห. โสปาห สมฺมาหํ ชีวิตุ มสกฺโกนฺโต ปุตฺตทารเก าตีนํ ปฏิปาเทตฺวา ตว สนฺติกมาคโตมฺหิติ, สุวโปตโกปิ สาธุ สมฺม ตยา กตํ มม สนฺติกมาคจฺฉนฺเตน, ตยา มม ชีวิตํ ทินฺนํ, มยาปิ ตว ชีวนุปายํ กาตุํ วฏฺฏติ, ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาเวตฺถ โถกํ วิสฺสมาติ วตฺวา ปกฺกามิ ชีวนุปายํ ปริเยสมาโน, ¶ ตสฺมึ กิร สมเย พาราณสีราชา นครโต นิกฺขมฺม สุสชฺชิตุยฺยานํ ปวิสิตฺวา สปริโส กีฬิตฺวา มชฺฌนฺติกสมเย สุผุลฺลิตํ ปฺจปทุมสฺฉนฺวํ มงฺคลโปกฺขรณึ ทิสฺวา นหายิตุกาโม สพฺพาภรณานิ โอมฺุจิตฺวา ราชปุริเส ปฏิปาเทตฺวา นหายิตุํ โอตริ, ตทา สุวโปตโก ตํ านํ ปตฺโต สาขนฺตเร นิลีโน ราชปุริสานํ ปมาทํ ทิสฺวา รฺโ มุตฺตาหารํ ฑสิตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิตฺวา เวเคนาคนฺตฺวา อตฺตโน สหายสฺส ทตฺวา อปฺปมตฺโต อิมํ วลฺเชหิ สมฺมาติ วตฺวา อทาสิ, ตโต โส นํ คเหตฺวา อิมํ กุหึ ปฏิสาเมสฺสามีติ จินฺโตนฺโต มเมโก สหายโก อนฺโตนคเร วสติ, ตสฺมึ เปสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ยถาสงฺเกตมุปคมฺม ตํ ทิสฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา สุวโปตเกน กโต ปการํ ปกาเสตฺวา อิมํ มุตฺตาหารํ สาธุกํ เปหีติ วตฺวา อทาสิ, ตํขเณ ราชา นหาตฺวานุลิตฺโต อาภรณานิ ปิลนฺเธนฺโต มุตฺตาหารํ นาทฺทส. ตโต ราชปุริสา อนฺโตจ พหิจ ปริชเน อุปปริกฺขิตฺวา มุตฺตาหารํ อปสฺสนฺตา นคเร เภรึ จราเปสุํ, โย มุตฺตาหารํ ปสฺสติ, ตสฺส ราชา มหนฺตํ ยสํ ทสฺสตีติ. ตํ สุตฺวา โส มิตฺตทูภี เอวํ จินฺเตสิ, อหํจมฺหิ ทุกฺขิโต, ยนฺนูนาหํ มุตฺตาหารํ รฺโ ทสฺเสตฺวา สุเขน วเสยฺยํ, กิมฺเม เอเตนาติ เตน กตํ ตถารูปํ อุปการํ อสลฺลกฺเขนฺโต มหามิตฺตทูภี ปุริโส ราชปุริเส อุปสงฺกมฺม มุตฺตหารํ อตฺตโน สนฺติเก ปิตภาวํ กเถสิ, โภ มม สนฺติเก เอโก ปุริโส มุตฺตหารํ เปสีติ. เอวํ อสปฺปุริสสํสคฺโคติ, ตถาหิ.
ยถา สํวฑฺฒิโต นิมฺโพ, มธุขีโร ทสิฺจนา;
น ยาติ มธุรํ ตํ โว, ปการ มสตํ กตํ.
สีเสนุ ทก มาทาย, วฑฺฒิโตปิ นุหีตรุ;
น ยาติ มธุรํ ตํโว, ปการมสตํ กตํ.
นิจฺจํ ¶ ขีโรทปาเนน, วฑฺฒิโต สิวิโส ยถา;
วิสํว ปริวตฺเตติ, ตถา นีโจปการกํ.
ยถาตฺตนา กโต อคฺคิ, สีตลํ น ทเท ขลุ;
ตถา นีเจ กตํ การํ, อคฺคีว ทหเต ตนุํ.
ตสฺมา อุปปริกฺขิตฺวา, หาวภาเวน พุทฺธิยา;
กาตพฺพา เมตฺติ ชนฺตูหิ, นามิตฺโต ลภเตสุขนฺติ.
อถสฺส มิตฺตทุภิโน วจเนน ราชปุริสา มุตฺตาหารํจตํจ คเหตฺวา สภณฺฑกํ ปุริสํ ทสฺเสสุํ. อถ ราชา สภณฺฑกํ โจรํ ทิสฺวา กุทฺโธ อิมํ เนตฺวา ทกฺขิณทฺวาเร ชีวสูเล อุตฺตาเสถาติ อาณาเปสิ, ราชปุริสา ตสฺส ราชาณํ กโรนฺโต อคมํสุ, เตหิ นียมาโน ปุริโส ทกฺขิณทฺวารา นิกฺขมฺม สปฺปสหายํ สริตฺวา อปฺเปวนาเม ตสฺส สนฺติกา กิฺจิ โสตฺถิ ภเวยฺยาติ ปุพฺเพ วุตฺตสงฺเกตา นุสาเรน วมฺมิกํ ทิสฺวา สมฺม ทีฆาติ สทฺทมกาสิ, โส วมฺมิกา นิกฺขมฺมตํ ตถา นิยมานํ ทิสฺวา สํวิคฺโค ทุกฺขปฺปตฺโต สหายสฺสเม อชฺช อวสฺสเยน อุปตฺถมฺภํ ภวิตุํ วฏฺฏตีติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา อฺตรเวเสน ราชปุริเส อุปสงฺกมฺม อิมํ ปุริสํ มุหุตฺตํมา มาเรถาติ ทฬฺหํ วตฺวา มุหุตฺเตน รฺโ อคฺคมเหสิยา วสนฏฺานํ คนฺตฺวา สปฺปวณฺเณน เทวึ ฑสิตฺวา ตาย วิเสน มุจฺฉิตกาเล มนุสฺสวณฺเณน วชฺฌปฺปตฺโต วิโสสธํ ชานาติตี วตฺวา ตํขเณว สหายสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา รฺา ตว ปกฺโก สิตกาเล คนฺตฺวา อุทกปฺปสเตน เทวิยา สรีเร ปหริตฺวา นิพฺพิสํ กราหีติ วตฺวา ปกฺกามิ, อถ ราชา วิสเวชฺช ปริเยสนฺโต ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา วชฺฌปฺปตฺตํ อาเนถาติ อาณาเปตฺวา เทวิยา นิพฺพิสํ กโรถาติ อาห, โส นาคราเชน วุตฺตนเยน นิพฺพิสมกาสิ, สา สุขิตา อโรคา อโหสิ, ราชา ตํ ทิสฺวา ตุฏฺโ ตสฺส เขตฺตวตฺถุยานวาหนาทิทาเนน ¶ มหาสกฺการมกาสิ, อถ โส ราชานํ อุปสงฺกมฺม อตฺตนา กตํ สพฺพํ ปกาเสสิ. เตน วุตฺตํ.
เอกทาหํ มหาราช, วนํ กมฺเมน เกนจิ;
คโตทฺทสํ มหาวาเฏ, ปติตํ สุวโปตกํ.
อโถ รคํ มนุสฺสํจ;
ทุกฺขปฺปตฺเต ขุทาปเร;
อุกฺขิปึ กรุณายาหํ;
เต เม โวจุํ ตทา ตโย.
อทาสิ ชีวมมฺหากํ, อุปกาโรสิ โน ตุวํ;
ตว กิจฺเจ สมุปฺปนฺเน, อมฺหากํ เอหิ สนฺติกํ.
เอวํ เตหิ ปวุตฺโตหํ, อคฺฉึ สุวสนฺติกํ;
เตน กตูปกาโรหํ, มนุสฺสสฺสาปิ สนฺติกํ.
เตนาหํ มรณปฺปตฺโต, อทฺทสํ อุรคาธิปํ;
โสทาสิ ชีวิตํ มยฺหํ, อลตฺถํ [อลทฺธ อิติสพฺพตฺถ] วิปุลํ ธนํ.
สุชโน นาวมนฺตพฺโพ, ขุทฺทโกติ นราธิป;
สุโวจ อุรโคเจเต, มิตฺตธมฺเม ปติฏฺิตา.
การณฺู มนุสฺเสโส,
อมฺเหหิ สมชาติโก;
กตูปกาโร เอวมฺปิ,
ทิโส ชาโต นราธโม.
อกสฺมา เทว กุปฺปนฺติ, ปสีทนฺตินิมิตฺตโต;
สีลํ เหตมสาธูนํ, พาลานมวิชานตํ.
มนุสฺสาปิ มหาราช, เกจิ วิสฺสาสิยา น เว;
ติรจฺฉานาปิ โหนฺเตว, อชิมฺหมนสาสาติ.
เอวํ ¶ โส อตฺตโน ปวตฺตึ กเถสิ, ราชา ตํ สุตฺวา ปสนฺโน อิมสฺส ปุริสสฺส มหนฺตํ เคหํ กตฺวา มหาปริหารํ กโรถาติ อาณาเปสิ, โส ปน มม เคหํ นิคฺโรธสฺส จ วมฺมิกสฺส จ อนฺตเร กโรถาติ วตฺวา ตถา กาเรตฺวา ตตฺถ วสนฺโต ราชูปฏฺานํ กโรนฺโต เตหิ สหาเยหิ สทฺธึ สมฺโมทมาโน ยาวชีวํ วสิตฺวา อายุ ปริโยสาเน เตหิ สทฺธึ ยถากมฺมํ คโตติ.
อิติ ปติตสุขมฺหา องฺคโต วา ธนมฺหา,
ปรมตรปติฏฺา โหนฺติ มิตฺตา สขานํ;
วิรหิตสขินํ โภ นตฺถิ ยสฺมาภิวุทฺธิ,
จิณุถ กุสลธมฺมํ มิตฺตวนฺตา มหนฺตํ.
ติณฺณํ ชนานํ วตฺถุํ ตติยํ.
๔. พุทฺเธนิยา วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป กิร ปุพฺเพ ปาฏลิปุตฺตนคเร สตฺตาสีตีโกฏินิหิตธนํ เอกํ เสฏฺิกุลํ อโหสิ, ตสฺส ปน เสฏฺิโน เอกาเยว ธีตา อโหสิ นาเมน พุทฺเธนินาม, ตสฺสา สตฺตวสฺสิกกาเล มาตาปิตโร กาลมกํสุ, ตสฺมึ กุเล สพฺพํ สาปเตยฺยํ ตสฺสาเยว อโหสิ, สา กิร อภิรูปา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา เทวจฺฉรปฏิภาคา ปิยาจ อโหสิ มนาปา, สทฺธา ปสนฺนา รตนตฺตยมามิกา ปฏิวสติ, ตสฺมึ ปน นคเร เสฏฺิเสนาปติอุปราชาทโย ตํ อตฺตโน ปาทปริจาริกํ กามยมานา มนุสฺเส เปเสสุํ ปณฺณากาเรหิ สทฺธึ, สา ตํ สุตฺวา จินฺเตสิ, มยฺหํ มาตาปิตโร สพฺพํ วิภวํ ปหาย มตา, มยา ปน ตถา อคนฺตพฺพํ, กึ เม ปติกุเลน, เกวลํ ¶ วิตฺตวินาสาย ภวติ, มยา ปนิ มํ ธนํ พุทฺธสาสเนเยว นิทหิตุํ วฏฺฏตีติ จินฺเตสิ, จินฺเตตฺวา จ ปน เตสํ น มยฺหํ ปติกุเลนตฺโถติ ปฏิกฺขิปิ, สา ตโต ปฏฺาย มหาทานํ ปวตฺเตนฺตี สมณพฺรหฺมเณ สนฺตปฺเปสิ, เตเนตฺถ.
จตุทฺทิสายาตชินตฺรชานํ,
อาปานภูตํ ฆรมาสิ ตสฺสา;
ยทิจฺฉิต ปฺปจฺจยลาภ เหตุ,
เทวทฺทุโมวาสิ มหานุภาโว.
ปุปฺผูปหาราทิ วิตานลงฺกตา,
ปทีป ปฺตฺต สุภาสนาวลี;
สุขาสนาสีน วสีหิลงฺกตา,
ตสฺสาสิ ตสฺมึ วรทานสาลา.
สุโธตหตฺถา สุจิปฺุจิตฺตา,
สทาทรา รกฺขิตปฺจสีลา;
พุทฺเธนินามา กรุณา คุณคฺคา,
อทา มหาทานวรํ ปสตฺถนฺติ.
อถาปรภาเค เอโก อสฺสวาณิชโก อสฺส-วาณิชฺชาย ปุพฺพนฺตาปรนฺตํ คจฺฉนฺโต อาคมฺม อิมิสฺสา เคเห นิวาสํ คณฺหิ, อถ โส วาณิโช ตํ ทิสฺวา ธีตุสิเนหํ ปติ ฏฺา เป ตฺวา คนฺธมาลวตฺถาลงฺการาทีหิ ตสฺสา อุปการโก หุตฺวา คมนกาเล อมฺม เอเตสุ อสฺเสสุ ตว รุจฺจนกํ อสฺสํ คณฺหาหีติ อาห, สาปิ อสฺเส โอโลเกตฺวา เอกํ สินฺธวโปตกํ ทิสฺวา เอตํ เม เทหีติ อาห, วาณิโช อมฺม เอโส สินฺธวโปตโก, อปฺปมตฺตา หุตฺวา ปฏิชคฺคาหีติ วตฺวา ตํ ปฏิปาเทตฺวา อคมาสิ. สาปิ ตํ ปฏิชคฺคมานา อากาสคามิภาวํ ตฺวา สมฺมา ปฏิชคฺคนฺตี เอวํ จินฺเตสิ, ปฺุกรณสฺส ¶ เม สหาโย ลทฺโธติ, อคตปุพฺพาจ เม ภควโต สมารํ มารพลํ วิธเมตฺวา พุทฺธภูตสฺส ชยมหาโพธิภูมิ, ยนฺนูนาหํ ตตฺถ คนฺตฺวา ภควโต ชยมหาโพธึ วนฺเทยฺยนฺติ จินฺเตตฺวา พ หู รชตสุวณฺณมาลาทโย การาเปตฺวา เอกทิวสํ อสฺส มภิรุยฺห อากาเสน คนฺตฺวา โพธิมาลเก ตฺวา อาคจฺฉนฺตุอยฺยา สุวณฺณมาลา ปูเชตุํติ อุคฺโฆเสสิ. เตเนตฺถ.
ยโต ปฏฺายหํ พุทฺธ, สาสเน สุทฺธมานสา;
ปสนฺนา เตน สจฺเจน, มมานุคฺคหพุทฺธิยา.
อาคจฺฉนฺตุ นมสฺสนฺตุ, โพธึ ปูเชนฺตุ สาธุกํ;
โสณฺณมาลาหิ สมฺพุทฺธ, ปุตฺตา อริยสาวกา.
สุตฺวา ตํ วจนํ อยฺยา, พหู สีหฬวาสิโน;
อาคมฺม นภสา ตตฺถ, วนฺทึ สุจ มหึสุจาติ.
ตโต ปฺปตุติ สา กุมาริกา พุทฺธสาสเน อตีว ปสนฺนา นิจฺจเมว อสฺส มภิรุยฺห อาคนฺตฺวา อริเยหิ สทฺธึ มหาโพธึ สุวณฺณมาลาหิ ปูเชตฺวา คจฺฉติ, อถ ปาฏลิปุตฺตนคโรปวเน วนจรา ตสฺสา อภิณฺหํ คจฺฉนฺติยา จ อาคจฺฉนฺติยา จ รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา รฺโ กเถสุํ. มหาราช เอวรูปา กุมาริกา อสฺส มภิรุยฺห อาคนฺตฺวา นิพทฺธํ วนฺทิตฺวา คจฺฉติ. เทวสฺสานุรูปา อคฺคมเหสี ภวิตุนฺติ, รา ชา ตํ สุตฺวา เตนหิ ภเณ คณฺหถ นํ กุมารึ, มม อคฺคมเหสึ กโรมีติ ปุริเส ปโยเชสิ, เตน ปยุตฺตปุริสา โพธิปูชํ กตฺวา อาคจฺฉนฺตึ คณฺหามาติ ตตฺถ นิลีนา คหณสชฺชา อฏฺํสุ, ตทา สา กุมาริกา อสฺส มภิรุยฺห มหาโพธิมณฺฑํ คนฺตฺวา วีตโรเคหิ สทฺธึ ปุปฺผปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา นิวตฺติ, อถ เตสุ เอโก ธมฺมรกฺขิต ตฺเถโรนาม ตสฺสา เอว มาห, ภคินิ ตํ อนฺตรามคฺเค โจรา คณฺหิตุกามา ิตา, อสุกฏฺานํ ปตฺวา อปฺปมตฺตา ¶ สีฆํ คจฺฉาติ, สาปิ คจฺฉนฺตี ตํ านํ ปตฺวา โจเรหิ อนุพนฺธิตา อสฺสสฺส ปณฺหิยา สฺํ ทตฺวา ปกฺกามิ, โจรา ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพนฺธึสุ. อสฺโส เวคํ ช เน ตฺวา อากาส มุลฺลงฺฆิ, กุมาริกา เวคํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี อสฺสสฺส ปิฏฺิโต ปริคลิตฺวา ปตนฺตี มยา กตูปการํ สร ปุตฺตาติ อาห, โส ปตนฺตึ ทิสฺวา เวเคนา คนฺตฺวา ปิฏฺิยํ นิสีทาเปตฺวา อากาสโต เนตฺวา ส ก ฏฺา เน เยว ปติฏฺาเปสิ. ตสฺมา.
ติรจฺฉานคตาเปวํ, สรนฺตา อุปการกํ;
น ชหนฺตีติ มนฺตฺวาน, กตฺู โหนฺตุ ปาณิโนติ.
ตโต สา กุมาริกา สตฺตา สีติโกฏิธนํ พุทฺธสาสเนเยว จชิตฺวา ยาวชีวํ สีลํ รกฺขิตฺวา อุโปสถกมฺมํ ก ตฺวา ต โต จุตา สุตฺต ปฺปพุทฺโธ วิย เทวโลเก นิพฺพตฺตีติ.
อติตรุณวยา โภ มาตุคามาปิ เอวํ,
วิวิธกุสลกมฺมํ กตฺว สคฺคํ วชนฺติ;
กุสลผลมหนฺตํ มฺมานา ภวนฺตา,
ภวถ กถ มุเปกฺขา ทานมานาทิกมฺเม.
พุทฺเธนิยา วตฺถุํ จตุตฺถํ.
๕. อหิตุณฺฑิกสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อิมสฺมึ กิร ภทฺทกปฺปมฺหิ อมฺหากํ กิร ภควโต ปุพฺเพ กสฺสโปนาม สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา สเทวกํ โลกํ สํสารสาครา ตาเรตฺวา สพฺพพุทฺธกิจฺจานิ นิฏฺเปตฺวา อตฺถํ คโต ทิวสกโรวิย เสตพฺยมฺหิ อนุปาทิเสสาย นิพฺพาณธาตุยา ปรินิพฺพายิ, ตทา สกลชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา ¶ เอเกกํ สุวณฺณิฏฺกํ โกฏิอคฺฆนกํ รตนวิจิตฺตํ พหิจินนตฺถาย เอเกกํ อฑฺฒโกฏิอคฺฆนกํ อพฺภนฺตรูปปูรณตฺถํ มโนสิลาย มตฺติกากิจฺจํ กโรนฺตา โยชนพฺเพธํ ถูปํ กตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ กโรนฺติ. ตทา เอโก อหิตุณฺฑิโก คามนิคมราชธานีสุ สปฺเป กีฬาเปตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺโต เอกํ คามกํ ปตฺวา ตตฺถ สปฺเป กีฬาเปตฺวา สนฺตุฏฺเหิ คามวาสีหิ ทินฺนวิวิโธปายโน ขาทนียโภชนียํ ขา ทิ ตฺวา ภฺุชิตฺวา ตตฺเถว นิวาสํ คเหตฺวา นิสีทิ. ตสฺมึ กิร คามเก มนุสฺสา เยภุยฺเยน รตนตฺตยมามกา. ตสฺมา เต รตฺติภาเค สยนฺตา ‘‘นโม พุทฺธายาติ’’ เอวมาทึ วทนฺติ. โส ปน อหิตุณฺฑิโก มิจฺฉาทิฏฺิโก ติณฺณํ รตนานํ คุณํ น ชานาติ. ตสฺมา เตสํ ตํ วจนํ สุตฺวา สยมฺปิ เก ฬึ กุรุมาโน ปริหาสวเสน ‘‘นโม พุทฺธายาติ’’ วทติ, อเถกทิวสํ โส อตฺตโน กีฬาปนสมตฺถํ เอกํ สปฺปํ ภตฺถ ตตฺถ ปริเยสมาโน อาหิณฺฑติ. ตทา เอโก นาคราชา กสฺสปทสพลสฺส ถู ปํ ค นฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกํ วมฺมิกํ ปวิสติ. ตํ ทิ สฺวา อหิตุณฺฑิโก เวเคนา คนฺตฺวา นาคราชํ คณฺหิตุํ มนฺตํ ปริชปิ, โส มนฺตํ สุตฺวา กุชฺฌิตฺวา ตํ มาเรตุกาโม อนุพนฺธิ, ตํ ทิ สฺวา อหิตุณฺฑิโก เว เค น ปลายนฺโต เอกสฺมึ ปาสาเณ ปกฺขลิตฺวา ปตมาโน ปุพฺเพวุตฺตปริหาส วจนปริจเยน ‘‘นโม พุทฺธายาติ’’ วทนฺโต ปติ. ตสฺส ตํ วจนํ อนุพนฺธนฺตสฺส นาครฺโ โสตปเถ อมตํวิย ปติ. อถ โส รตนตฺตยคารเวน ตสฺมึ โกธํ นิพฺพาเปตฺวา สมฺม มา ภายิ. อหํ รตนตฺตยมนฺตานุภาวปาเสน พทฺโธ. ตสฺมา ตุ วํ ฑสิตุํ มยฺหํ อนนุรูปํ. อชฺช ต ยิ ปสนฺโนมฺหิ, ปณฺณาการํ เตทมฺมิ, คณฺหาติ ตีณิ สุวณฺณปุปฺผานิ อทาสิ. เอวํ รตนตฺตยํ นาม โฆราสิวิสานมฺปิ สปฺปานํ มนํ ปีเณติ. โหนฺติ เจตฺถ.
พุทฺโธติ ¶ วจนํ เสฏฺํ, พุทฺโธติ ปท มุตฺตมํ;
นตฺถิ เตน สมํ โลเก, อฺํ โสตรสายนํ.
ธมฺโมติวจนํ เสฏฺํ, ธมฺโมติ ปทมุตฺตมํ;
นตฺถิ เตน สมํ โลเก, อฺํ โสตรสายนํ.
สงฺโฆติ วจนํ เสฏฺํ, สงฺโฆติ ปทมุตฺตมํ;
นตฺถิ เตน สมํ โลเก, อฺํ โสตรสายนํ.
ตสฺส มุขํ มุขํ นาม, ยํ วตฺตติ มุเข สทา;
ทุลฺลภํ พุทฺธวจนํ, สพฺพสมฺปตฺติทายกํ.
ตสฺส มโน มโน นาม, ยํ เจ มนสิ วตฺตติ;
ทุลฺลภํ พุทฺธวจนํ, สพฺพสมฺปตฺติทายกํ.
ตเมว กวจํ เทเห, ตเมว มณิ กามโท;
ตเมว สุรภี เธนุ, ตเมว สุรปาทโป.
ตสฺเสว โสตํ โสตํว, ยํ สุณาติ ชโน อยํ
ทุลฺลภํ พุทฺธวจนํ, สพฺพสมฺปตฺติทายกํ.
เอวํ วิโธ รโค โฆโร, หฬาหฬวิโส สทา;
พุทฺโธติ วจนํ สุตฺวา, สนฺตุฏฺโ ทาสิ ชีวิตํ.
โสณฺณปุปฺผตฺตยํจาปิ, มหคฺฆํ พหลํ อทา;
ปสฺส พุทฺโธติ วาจาย, อานุภาวมหนฺตตนฺติ.
อถ นาคราชา ตสฺส ตานิ สุวณฺณปุปฺผานิ ทตฺวา เอวมาห. สมฺม เอเตสุ เอกํ ตว ปฺุตฺตาย เอกํ มม ปฺุตฺถาย ปูเชหิ. อิตเรน ยาวชีวํ สุเขน ชีวนฺโต ปุตฺตทาเร โปเสนฺโต ทานาทีสุ อปฺปมชฺชนฺโต ชีวิกํ กปฺเปหิ. มา หีนกมฺเม พฺยวโฏ โหหิ, มิจฺฉาทิฏฺิฺจ ปชหาติ โอวทิตฺวา ปกฺกามิ. อหิตุณฺฑิโกปิ โสมนสฺสปฺปตฺโต เตน วุตฺตนเยเนว ทฺวิหิ ปุปฺเผหิ เจติยํ ปูเชตฺวา เอเกน ส ห สฺสํ ลภิตฺวา เต น ปุตฺตทาเร ¶ โปเสนฺโต กปณทฺธิกวณิพฺพกาทีนํ ทานํ เทนฺโต อหิตุณฺฑิกกมฺมํ ปหาห กุสลเมว อุปจินนฺโต อายุปริโยสาเน สคฺคปรายโน อโหสิ.
อิติ อวิทิตสตฺโต กิฺจิ พุทฺธานุภาวํ,
ลภติ ธนวิเสสํ ยสฺส นามปฺปกาสา;
วิทิตชนนิกาโย กินฺนุ ตสฺสานุภาวํ,
น ลปติ ชินนามํ กิจฺจ มฺปฺปหายาติ.
อหิตุณฺฑิกสฺส วตฺถุํ ปฺจมํ.
๖. สรณตฺเถรสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
สาวตฺถิยํ กิร สุมโน นาเม โก คหปติ อโหสิ. ตสฺส ภริยา สุชมฺปติกา นาม. เต อคารํ อชฺฌาวสนฺตา อปรภาเค ปุตฺตํจ ธีตรํจ ลภึสุ. อถ เตสํ ทหรกาเลเยว มาตาปิตโร กาลํ กโรนฺตา เชฏฺกํปกฺโกสิตฺวา มยํ ปุตฺต ตุวํ ปติรูเป าเน นิเวสิตุํ นาสกฺขิมฺห, ยํ โน ฆเร วิภวํ, สพฺพํ ตํ คณฺห. อิมายจ เต กณิฏฺิกาย วุทฺธึตฺวเมว ชานาหีติ วตฺวา เชฏฺกสฺส หตฺเถ กณิฏฺิกาย หตฺถํ เปตฺวา กาลมกํสุ. อถ โส มาตาปิตุนฺนํ อจฺจเยน อาฬาหนกิจฺจํ กตฺวา วสนฺโต กาลนฺตเรน กณิฏฺิกํ ปติรูเปน กุเลน สมฺพนฺธิตฺวา สยมฺปิ ทารปริคฺคหมกาสิ. อถาปรภาเค ตสฺส กณิฏฺิกา คพฺภินี หุตฺวา เอกทิวสํ สามิกํ อาห, สามิ มม ภาตรํ ทฏฺุกามามฺหีติ. โสปิ สาธุ ภทฺเทติ อนุรูเปน ปณฺณากาเรน ตาย สทฺธึ นิกฺขมิ. ตทา ปน ภควา สุนิวตฺโถ สุปารุโต ภิกฺขุสงฺฆปริวุโส ปิณฺฑาย นครํ ปาวิสิ ฉพฺพณฺณฆนพุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺโต, ต โต เต ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา ปฺจปติฏฺิเตน ¶ วนฺทิตฺวา อฏฺํสุ, อถ สตฺตา เตสํ ชยมฺปติกานํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึทิสฺวา เต สรเณสุจ สีเลสุจ ปติฏฺาเปตฺวา เอวมาห, กทาจิ โว ทุกฺเข อุปฺปนฺเน ตถาคโต อนุสฺสริตพฺโพติ. ตถาหิ.
ยํกิฺจิ ภยมุปฺปนฺนํ, ราชโจราทิสมฺภวํ;
ตทา สเรยฺย สมฺพุทฺธํ, นิจฺฉนฺโตต ทุปทฺทวํ.
ยํ เว อุปทฺทวํ โหติ, ยกฺขเปตา ทิสมฺภวํ;
ตทา สเรยฺย สมฺพุทฺธํ, นิจฺฉนฺโต ตทุปทฺทวํ.
สีหพฺยคฺฆตรจฺฉาทิ, ปุณฺฑรีกาทิสมฺภวํ;
ตทา สเรยฺย สมฺพุทฺธํ, นิจฺฉนฺโต ตทุปทฺทวํ.
ยมาตปคฺคิ วาตาทิ, อุทกาสนิสมฺภวํ;
ตทา สเรยฺย สมฺพุทฺธํ, นิจฺฉนฺโต ตทุปทฺทวํ.
ปชฺชราทีหิ โรเคหิ, วิสโม ตุหิสมฺภวํ;
ตทา สเรยฺย สมฺพุทฺธํ, นิจฺฉนฺโต ตทุปทฺทวํ.
มจฺจุนา เจ ยทา ยุทฺธํ, กเร เตนาปิ ชนฺตุนา;
สริตพฺโพ ตทา พุทฺโธ, ปตฺเถนฺเตนตฺตโน ชยนฺติ.
ตโต เต ภควโต วจนํ ปฏินนฺทิตฺวา วนฺทิตฺวา อคมํสุ. อถ เชฏฺโก อาคเต เต ทิสฺวา ยถานุรูปํ สกฺการ มกาสิ. ตสฺสา สามิโก กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา ภริยํ เชฏฺกสฺส ปฏิปาเทตฺวา มม คาเม กิจฺจํ อตฺถีติ วตฺวา ปกฺกามิ. อถสฺสา ภาตา ภริยํ ปกฺโกสิตฺวา อาห ภทฺเท อิมิสฺสา สพฺพํ กตฺตพฺพํ กโรหีติ. สา ตโต ปฏฺาย ตสฺสา อุทกนฺน ปานา ทินา เวยฺยาวจฺจํ กุรุมานา เอติสฺสา หตฺถปาทคีวูปเคสุ อาภรเณสุ โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺตี อาหารู ปจฺเฉทํ กตฺวา คิลานาวิย มฺจกํ อุปคูหิตฺวา นิปติ. อถ โส เคหํ คนฺตฺวา ตํ ตถา สยิตํ ¶ ทิสฺวา มฺจเก นิสินฺโน กึ ภทฺเท อผาสุกนฺติ ปุจฺฉิ, สา ตุณฺหี หุตฺวา กติปยวาเร ปุจฺฉิตา น สกฺกา กเถตุนฺติ อาห. ปุน สามิเกน คาฬฺหํ นิพนฺธิเต สา จินฺเตสิ, อุชุกํ มยา ตสฺสา ปิฬนฺธนํ ปตฺเถมีติ วุตฺเต น ปฺปติรุปํ, ตสฺสา ปฺจมธุร มํสํ ปตฺเถมีติ วุตฺเต ตํ มาเรสฺสติ, ตทา ปิฬนฺธนานิ มยฺหเมวาติ, ตโต สามิ ตว กณิฏฺิกาย ปฺจมธุรมํสํ ปตฺเถมิ, อลภมานาย เม ชีวิตํ นตฺถีติ อาห, ตํ สุตฺวา โส อเนกปริยาเยน มนุสฺสมารณํ นาม ภาริยนฺติ วตฺวา นิวาเรนฺโตปิ นิวาเรตุํ นาสกฺขิ, อถ ตาย ปฏิพทฺธจิตฺโต กามมุจฺฉิโต โมหมูฬฺโห หุตฺวา สาธุ ลภิสฺสสีติ ตสฺสา วจนํ สมฺปฏิจฺฉิ. ตถาหิ.
หายนฺติ อิธโลกตฺถา, หายนฺติ ปารโลกิกา;
หายนฺติ มหตา อตฺถา, เย อิตฺถีนํ วสงฺคตา.
เอสา มาตา ปิตา เอโส, ภคินี ภาตโร อิเม;
ครุตพฺเพ น ชานนฺติ, เย อิตฺถีนํ วสงฺคตา.
การณาการณนฺเตตํ, กตฺตพฺพํวา น วา อิทํ;
กามนฺธตฺตา น ชานนฺติ, เย อิตฺถีนํ วสงฺคตา.
ปาณํ วา อติปาเตนฺติ, โหนฺติ วา ปารทาริกา;
ภาสนฺติ อลิกํ วาจํ, เย อิตฺถีนํ วสงฺคตา.
สนฺธิจฺเฉทาทิกํ เถยฺยํ, มชฺชปานํจ เปสุนํ;
กโรนฺติ สาหสํ สพฺพํ, เย อิตฺถีนํ วสงฺคตา.
อโห อจฺฉริยํ โลเก, สรนฺตานํ ภยา วหํ;
ภริยาย วสํ คนฺตฺวา, โสทรึหนฺตุมิจฺฉตีติ.
อถ โส สาหสิโก ปุริโส ภคินิ เอว มาห, เอหิ อมฺม อมฺหากํ มาตาปิตุนฺนํ อิณํ สาเธสฺสาม, อปฺเปวนาม โน ทิสฺวา อิณายิกา อิณํ ทสฺสนฺตีติ, ตํ สุตฺวา ตาย สมฺปฏิจฺฉิเต ¶ สุขยานเก นิสีทาเปตฺวา อิณายิกานํ คามํ คจฺฉนฺโต วิย มหาอฏวึปตฺวา ยานํ มคฺคา โอกฺกมฺม เปตฺวา วิรวนฺติเมว นํ หตฺเถ คเหตฺวา ฉินฺทิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา เกเส คเหตฺวา ภูมิยํ ปาเตสิ, ตสฺมึ ขเณ ตสฺสา กมฺมชวาตา จลึสุ. สา ภาตุลชฺชาย สามิ กมฺมชวาตา เม จลึสุ, ยา วา หํ วิชายามิ, ตาว อุปธาเรหีติ วทนฺตีปิ อปเนตุํ อสกฺโกนฺตี ปุตฺตํ วิชายิ, อถ โส ตํ สมีเป วฏรุกฺขมูเล มาเรสฺสามีติ จิกุเร คเหตฺวา อากฑฺฒิ, ตสฺมึ กาเล สา สามิ ตว ภาคิเนยฺยสฺส มุขํ โอโลเกตฺวา ตสฺส สิเนเหนาปิ มํ น มาเรหีติ วทนฺตี ยาจิ, อถ โส กกฺขโฬ ตสฺสา ตํ การุณิกวจนํ อสุณนฺโต วิย มาเรตุํ อุสฺสหเตว, ตโต สา กุมาริกา อตฺตโน อสรณา จินฺเตสิ, มม สทฺเทนา คนฺตฺวา โย โกจิ มม ภาตุ อนยํ กเรยฺย, ตํ น ปฺปติรูปนฺติ ภาตุสิเนเหน นิสฺสทฺทา อตฺตนา คติตสรณํ อาวชฺชมานา นิปชฺชิ, อถสฺสา ภา ต ริ เมตฺตานุภาเวนจ อนุสฺสริตสรณานุภาเวนจ ตสฺมึ นิคฺโรเธ อธิวตฺถา เทวตา เอวรูโป มาตุคาโม เอตฺถ มาริตา อภวิสฺสา, อทฺธาหํ เทวสมาคมํ ปวิสิตุํ น ลภิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา เอติสฺสา สา มิ โก วิย ตํ ต ชฺเช ตฺวา ปลาเปตฺวา ตฺวํ มา ภายีติ สมสฺสาเสตฺวา ยา น เก ส ปุ ตฺตํ กุมารึ นิสีทาเปตฺวา ตํ ทิวสเมว สาวตฺถิมาคมฺม อนฺโตนคเร สา ลา ย นํ นิปชฺชาเปตฺวา อนฺตรธายิ. ตถาหิ.
สพฺพสมฺปตฺติทาตารํ, สพฺพโลเกกนายกํ;
มนสาปิ โย วิภาเวติ, ตํ เว ปาเลนฺติ เทวตา.
มุหุตฺตมฺปิจ โย เมตฺตํ, ภาเวติ ยทิ สาธุกํ;
ตํ เว ปาเลนฺติ เทวาปิ, โตสยนฺติ อุปายนาติ.
ตโต ¶ ตสฺสา ปน สามิโก นครา นิกฺขมฺม คจฺฉนฺโต อตฺตโน ภริยํ ทิสฺวา ตฺวํ กทา อาคตา, เกนานีตาสีติ ปุจฺฉิ. สา เทวตาย อานีตภาวํ อชานนฺตี กึ ตฺวํ ภณสิ, นนุ ตยา อานีตามฺหีติ, โสปิ กึโภติ ภณสิ, ตว ภาตุคาเม ทิฏฺกาลโต ปฺปตุติ อชฺช จตฺตาโร มาสา ชาตา, เอตฺตกํ กาลํ ตฺวํ น ทิฏฺปุพฺพา, กถํ ตฺวํ มยา สทฺธึอาคตาติ ปุจฺฉิ. สา ตํ สุตฺวา เตนหิ มาฺสฺส อิมํ รหสฺสํ กเถหิ สามีติ วตฺวา ภา ต รา อตฺตโน กตํ สพฺพํ วิตฺถาเรน กเถสิ. ตํ สุตฺวา ตสฺส สามิโก สํวิคฺโค ภยปฺปตฺโต หุตฺวา ตํ อตฺตโน เคหํ ปาเปสิ, ตโต กติปาหํ ตาย วิสฺสมิเต เต อุโภปิ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ทตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺเต นิสีทึสุ, อถ สา ภควโต สรณสีลานุภาเวน อตฺตโน ชีวิตปฏิลาภํ ปกาเสตฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ ภควนฺตํ วนฺทาเปตฺวา สรโณตินามมกํสุ, สตฺถา เต สํ อชฺฌาสยํ ตฺวา ตทนุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาวสาเน อุโภปิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, อถสฺสา ปุตฺโต สรณกุมาโร วีสติเม วสฺเส พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต สรณตฺเถโรนาม ปฺายีติ.
ขณมปิ มนเสวํ เทวเทวํ สรนฺตา,
ปรมตรปติฏฺํ ปาปุณนฺตีติ มนฺตฺวา;
ภวคติ คุณราสึ ชานมานา ชนา โภ;
ภชถ สรณสีลํ สพฺพถา สพฺพกาลนฺติ.
สรณตฺเถรสฺส วตฺถุํ ฉฏฺมํ.
๗. เวสฺสามิตฺตาย วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป ¶ กิร โกสมฺพินคเร โกสมฺพิรฺโ เวสฺสามิตฺตานาม อคฺคมเหสี อโหสิ. ตทา ภควา โกสมฺพิยํ ปฏิวสติ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ จาริกํ จรมาโน. ตสฺมึ สมเย สา รฺา สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา อโนปมาย พุทฺธลีฬาย มธุเรน สเรน เทเสนฺตสฺส ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนา สรเณสุ ปติฏฺาย พุทฺธมามิกา หุตฺวา วิหรติ. อถา ปรภาเค ตสฺส รฺโ รชฺชตฺถาย ปจฺจนฺตราชา ยุทฺธสชฺโช รชฺชํ วา เทตุ, ยุทฺธํวาติ ปณฺณํ ปหิณิ. ตํ สุตฺวา ราชา มหติยา เสนาย ปริวุโต ยุทฺธภูมึ คจฺฉนฺโต มเหสิยา สทฺธึ คนฺตฺวา ขนฺธาวารํ นิวาเสตฺวา ตสฺสา เอวมาห. ภทฺเท สงฺคามสีเส ชยปราชโย นาม น สกฺกา วิฺาตุํ. สเจ เม ปราชโย อภวิสฺส, ปุเรตรเมว รตฺตปตากํ อุสฺสาเปสฺสามิ, เตน อภิฺาเณน ตฺวํ โกสมฺพิเมว คจฺฉาหีติ อนุสาสิตฺวา สงฺคาม มณฺฑลํ คนฺตฺวา มหารณํ กโรนฺโต อตฺตโน ปราชยภาวํ ตฺวา มาตุคามํ สริตฺวา รตฺตทฺธชํ อุสฺสาเปตฺวา ยุชฺฌนฺโต รเณ ปติ. อถ สา รตฺตปตากํ ทิสฺวา ปราชิโต นูน เม สามิโกติ ภเยน ปลายิตุมารภิ. อถ ตํ โจรรฺโ มนุสฺสา ทิสฺวา นูนายํ รฺโ อคฺคมเหสีติ ตฺวา อตฺตโน ราชานํ ทสฺเสสุํ, ราชา ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต มเมตํ อภิเสกํ กโรถาติ อมจฺเจ อาณาเปสิ. อมจฺจา ตํ อภิเสกตฺถาย ยาจึสุ, สา น เม ภเณ อภิเสเกนตฺโถติ น อิจฺฉิ. อมจฺจา ตมตฺถํ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา นํ ปกฺโกสาเปตฺวา กสฺมา น อิจฺฉสีติ ปุจฺฉิ. สา เอวมาห.
สุโณหิ สาธุกํ เทว, ภาสมานาย เม วโจ;
ภตฺตา มยฺหํ มโต อชฺช, สพฺพสมฺปตฺติทายโก.
กตฺวาน ¶ โสภิเสกํ มํ, อตฺตโน หทยํ วิย;
ปาเลติ ตํ สรนฺตสฺสา, โสกคฺคิ ทหเต มนํ.
มหาราช สจฺสฺส, อสฺส มคฺคมเหสิกา;
ตมฺหา ทุกฺขา น มุจฺจามิ, เตนาหํ ตํ น ปตฺถเย.
โสกคฺคินา ปทิตฺตาหํ, โสเก โสกํ กถํ ขิเป;
ชลนฺตคฺคิมฺหี โก นาม, ปลาลํ ปกฺขิเป พุโธ.
ปิยวิปฺปโยคทุกฺขํ, ตํ จินฺตยนฺตี ปุนปฺปุนํ;
ตมฺหา ทุกฺขา น มุจฺจามิ, ตสฺมาหํ ตํ น ปตฺถเยติ.
ตํ สุตฺวา ราชา โกเธนาภิภูโต สเจ นาภิสิฺจิสฺสสิ, อคฺคิมฺหิ ตํ ปกฺขิปิสฺสามีติ วตฺวา มหนฺตํ ทารุจิตกํ การาเปตฺวา อคฺคึ ทตฺวา เอกปชฺโชเต ชาเต เอตฺต ปวิสาติ อาห. อถ สา ยาจนฺตี ราชานํ อาห.
ปาโป นิปฺปาปินํ ราช, ปาตนํ ขลุ ปาวเก;
โหติ ปาปผลํ ตสฺส, ปจฺจตฺเตจ ปรตฺถจ.
ปุราตเนหิ ภูปาล, สมณพฺรหฺมเณสุจ;
มาตาปิตุสุ พาเลสุ, โรเคนา ตุรอิตฺถิสุ;
นปฺปสตฺโถ วโธ เทว, ตสฺมาหํ น วธารหาติ.
ตํ สุตฺวาปิ ราชา อสทฺทหนฺโต มนุสฺเส อาณาเปสิ. เอตาย หตฺถปาเท คเหตฺวา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปถาติ เต ตถา กรึสุ, อถ สา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปมานา นตฺเถตฺถ เม โกจิ ปฏิสรโณติ สรณเมว สรณํ กโรมีติ จินฺเตตฺวา ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉามิ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามีติ’’ วทนฺตี มนสาจ อนุสฺสรนฺตี อคฺคิมฺหิ ปติ, ตถาวิโธปิ อคฺคิ ตสฺสา สรีเร โลมกูปมตฺตมฺปิ อุณฺหาการํ กาตุํ นาสกฺขิ. ปทุมคพฺภํ ปวิฏฺา วิย สีติภูตสรีรา อโหสิ. ราชา ตํ อจฺฉริยํ ¶ ทิสฺวา สํวิคฺโค โลมหฏฺชาโต เวเคน ตํ อุปสงฺกมิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห อุเร นิปชฺชาเปตฺวา ราชาสเน นิสีทาเปตฺวา อฺชลึ คคฺคยฺห ิโต กสฺมา เต ตํ อคฺคิ สรีรํ มา ปริทหีติ ปุจฺฉิ. สา ตํ การณํ กเถนฺตี เอว มาห.
มาตา ปิตาจ าตีจ, ปริวาราจ โสหทา;
มนฺโต สธาทโยจาปิ, มเหสกฺขาจ เทวตา.
เอเตจ ฺเจ ภูปาล, สตฺตานํ ภย มาคเต;
รกฺขิตุํ เนว สกฺโกนฺติ, หิตฺวาน สรณตฺตยํ.
อคาหํ พุทฺธํ สรณํ, พุทฺโธ เม สรณํ อิติ;
เตน เตเชน มํ ราช, ชลนฺโต อคฺคิ โน ทหิ.
อคาหํ ธมฺมํ สรณํ, ธมฺโม เม สรณํ อิติ;
เตน เตเชน มํ ราช, ชลนฺโต อคฺคิ โน ทหิ.
อคาหํ สงฺฆํ สรณํ, สงฺโฆ เม สรณํ อิติ;
เตน เตเชน มํ ราช, ชลนฺโต อคฺคิ โน ทหิ.
เอวํ มหานุภาวนฺตํ, ปจฺจกฺขํ เอหิปสฺสิกํ;
นาโน ปทฺทว วิทฺธํสึ, นานาสมฺปตฺติทายกํ.
สรณตฺตยฺหิ โย สตฺโต, น สมาทาย คณฺหติ;
อิธวา ปรตฺถวา โลเก, โส สุขํ นานุโภสฺสติ.
สรณตฺตยฺหิ โย สตฺโต, สุสมาทาย คณฺหติ;
อิธวาปรตฺถวา โลเก, โส สุขา น วิหายติ.
ตสฺมา ตุวมฺปิ ภูปาล, คณฺหาหิ สรณตฺตยํ;
ตํ เต ภวติ สพฺพตฺถ, ตาณํ เลณํ ปรายณนฺติ.
ตํ สุตฺวา ราชา อติวิย ปสนฺนมานโส ตํ ขมาเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ กตฺวา อชฺชปฺปฏฺาย ตฺวํ มม มาตาติ ตํ มาตุฏฺาเน เปตฺวา สรณ มคมาสิ. ตสฺมึ สนฺนิปติตฺวา ิตมหาชนา ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา สรเณสุจ สีเลสุจ ปติฏฺาย ทานาทีนิ ปฺุกมฺมานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คตาติ.
อิติ ¶ สรณวรํ สา เกวลํ อุคฺคเหตฺวา,
ชลิตทหนมชฺเฌ สีติภาวํ อลตฺถ;
ปรมสรณสีลํ ปาลยนฺตา กถํ โว,
น ลภถ ภวโภคํ นิพฺพุติฺจาปิ อนฺเตติ.
เวสฺสามิตฺตาป วตฺถุํ สตฺตมํ.
๘. มหามนฺธาตุวตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อิโต กิร เอกนวุติกปฺปมตฺถเก วิปสฺสีนาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก สเทวเกหิ โลเกหิ ปูชิยมาโน พนฺธุมตีนคเร ปฏิวสติ. ตทา โส มนฺธาตา ตสฺมึ นคเร ตุนฺนกาโร หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตุนฺนการกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต วิหรติ. ตทา สกลนครวาสิโน พุทฺธปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา มหาทาน มทํสุ. อถ โส เอวํ จินฺเตสิ, สพฺเพปิเม นครวาสิโน ทานํ ททนฺติ. อหเมโกว เสโส ทุคฺคตตฺตา, ยชฺชาหมชฺช พีชํ น โรเปมิ, อิมมฺหา ทุกฺขา น ปริมุจฺจิสฺสามีติ. โส เวเคน ตุนฺนการกมฺมํ ปริเยสิตฺวา กิฺจิมูลํ ลภิตฺวา เตน เอกสฺสาปิ ทานํ ทาตุํ โอกาส มลทฺธา อาปณํ คนฺตฺวา ราชมาสเก คเหตฺวา จงฺโกฏกํ ปูเรตฺวา อาทาย พุทฺธปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภตฺตคฺคํ คนฺตฺวา ิโต เอวํ จินฺเตสิ, นตฺถิ ทานิ โอกาสํ เอกสฺสาปิ ภิกฺขุโน ปตฺเต โอกิริตุํ, อทฺธาหํ อิเม อากาเส วิกิริสฺสามีติ อปฺเปวนาม ปตมานานํ เอกสฺสาปิ ภิกฺขุโน ปตฺเต เอกมฺปิ ปเตยฺย, ตํ เม ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิภาย สุขายาติ ปสนฺนมานโส อุทฺธํ ขิปิ, ต โต ปตมานา เต ปริวาริกเทวตานฺจ ภควโต อานุภาเวนจ พหิ อปติตฺวา ภควนฺตมาทึ กตฺวา สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ ¶ ปตฺเตเยว ปตึสุ. อถ โส ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สิรสิ อฺชลึ ปคฺคยฺห ิโต เอวํ ปตฺถนมกาสิ.
อิมินา เม อธิกาเรน, ปสาเทน ยติสฺสเร;
กามโภคีนหํ อคฺโค, ภเวยฺยํ ชาติชาติยํ.
ปหริตฺวา ยทา ปาณึ, โอโลเกมิ นโภตลํ;
สตฺตรตนสมฺปนฺนํ, วสฺสํ วสฺสตุ สพฺพทาติ.
โส ตโต ปฏฺาย เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต มหนฺตํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ภทฺทกปฺเป อาทิมฺหิ มหาสมฺมโต นาม ราชา อโหสิ. ตสฺส ปุตฺโต โรโช นาม. ตสฺส ปุตฺโต วรโรโช นาม, ตสฺส ปุตฺโต กลฺยาโณ นาม, ตสฺส ปุตฺโต วรกลฺยาโณ นาม. วรกลฺยาณสฺส ปุตฺโต อุโปสโถ นาม. อุโปสถสฺส ปุตฺโต มนฺธาตา นาม หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส สตฺตหิ รตเนหิ จตูหิ จ อิทฺธีหิ สมนฺนาคโต จกฺกวตฺติรชฺชํ กาเรสิ, ตสฺส วามหตฺถํ สมฺมิฺชิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน อปฺโปฏฺิเต อากาสโต ทิพฺพเมฆา วิย ชณฺณุปฺปมาณํ สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสติ. เอวรูโป อจฺฉริโย อโหสิ. โส จตุราสีติวสฺสสหสฺสานิ กุมารกีฬํ กีฬิ. จตุราสีติวสฺสสหสฺสานิ โอปรชฺชํ กาเรสิ. จตุราสีติวสฺสสหสฺสานิ จกฺกวตฺติรชฺชํ กาเรสิ, อายุ ปนสฺส อสงฺขฺเยยฺยํ อโหสิ. โส เอกทิวสํ กามตณฺหํ ปูเรตุํ อสกฺโกนฺโต อุกฺกณฺิตาการํ ทสฺเสสิ, อมจฺจา เทว กินฺนโข อุกฺกณฺา สีติ ปุจฺฉึสุ. โส ภเณ มยฺหํ ปฺุกมฺเม โอโลกิยมาเน อิมํ รชฺชํ นปฺปโหติ, กตรนฺนุ โข านํ รมณียนฺติ. เทวโลโก มหาราชาติ. โส จกฺกรตนํ อพฺภุกฺกิริตฺวา ปริสาย สทฺธึ จาตุมหาราชิกเทวโลกํ อคมาสิ, อถสฺส จตฺตาโร มหาราชาโน ทิพฺพมาลคนฺธ- หตฺถา ¶ เทวคณปริวุตา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ตํ อาทาย จาตุมหาราชิกเทวโลกํ คนฺตฺวา รชฺชํ อทํสุ, ตสฺส ปริสาย ปริวุตสฺส ตสฺมึ รชฺชํ กโรนฺตสฺส ทีโฆ อทฺธา วีติวตฺโต. โส ตตฺถปิ ตณฺหํ ปูเรตุ มสกฺโกนฺโต อุกฺกณฺิตา การํ ทสฺเสสิ. ตโต จตฺตาโร มหาราชาโน กินฺนุโข มหาราช อุกฺกณฺิโตติ ปุจฺฉึสุ. อิมมฺหา เทวโลกา กตรนฺนุ โข านํ รมณียนฺติ, เทว ปเรสํ อุปฏฺากมนุสฺสสทิสา มยํ. ตาวตึสเทวโลโก อิโต สตคุเณน รมณีโยติ. มนฺธาตา จกฺกรตนํ อพฺภุกฺกิริตฺวา อตฺตโน ปริสปริวุโต ตาวตึสาภิมุโข ปายาสิ, อถสฺส สกฺโก เทวราชา ทิพฺพมาลคนฺธหตฺโถ เทวคณปริวุโต ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ตํ หตฺเถ คเหตฺวา อิโต เอหิ มหาราชาติ อาห. ตโต รฺโ เทวคณปริวุตสฺส คมนกาเล ปริณายกรตนํ จกฺกรตนํ อาทาย สทฺธึปริสาย มนุสฺสปถํ โอตริตฺวา อตฺตโน ฆรํ ปาวิสิ. สกฺโก มนฺธาตุํ สกฺกภวนํ เนตฺวา เทวตา ทฺเว โกฏฺาเส กตฺวา อตฺตโน รชฺชํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา อทาสิ. ตโต ปฏฺาย ทฺเวปิ ราชโน รชฺชํ กาเรสุํ. เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต สกฺโก สฏฺิสตสหสฺสาธิกานิ ติสฺโสจ วสฺสโกฏิโย อายุํ เขเปตฺวา จวิ. อฺโ สกฺโก นิพฺพตฺติ, โสปิ ตเถว เทวรชฺชํ กาเรตฺวา อายุกฺขเยน จวิ, เอเตนุ ปาเยน ฉตฺตึส สกฺกา จวึสุ, มนฺธาตา ปน มนุสฺสปริหาเรน เทวรชฺชํ กาเรสิเยว, ตสฺเสวํ กาเล คจฺฉนฺเต ภียฺโยโส มตฺตาย กามตณฺหา อุปฺปชฺชิ, โส กิมฺเม อุปฑฺฒรชฺเชน. สกฺกํ มาเรตฺวา เอกรชฺชํ กริสฺสามีติ จินฺเตสิ. สกฺกํ ปน มาเรตุํ น สกฺกา, กามตณฺหา ปเนสา วิปตฺติมูลา. ตถาหิ.
วรมตฺร สุขนฺตฺยตฺร, อตฺริจฺฉาวิหโต นโร;
อิธวา ปรตฺถวา กิฺจิ, น สาตํ วินฺทเต สทา.
ตณฺหาย ¶ ชายเต โสโก,
ตณฺหาย ชายเต ภยํ;
ตณฺหาย วิปฺปมุตฺตสฺส,
นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
ตณฺหาทาโส นโร เอตฺถ, ราชโจราทิสมฺภวํ;
หตฺตจฺเฉทาทิกํ ทุกฺขํ, ปาปุณาติ วิหฺติ.
เยน โลเภน ชาเตน, สทา ชียนฺติ ปาณิโน;
เขตฺตํ วตฺถุํ หิรฺํจ, ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;
สพฺพตฺถาเมน โส โลโภ, ปหาตพฺโพว วิฺุนาติ.
ตโต อตฺริจฺฉาวิหตสฺส ตสฺส อายุสงฺขาโร ปริหายิ, ชรา สรีรํ ปหริ, มนุสฺสสรีรฺหิ นาม น เทวโลเกภิชฺชติ, ตถ โส เทวโลกา ภสฺสิตฺวา พนฺธุมตีนครุยฺยานํ ปาวิสิ, อุยฺยานปาโล ตสฺส อาคตภาวํ ราชกุลํ นิเวเทสิ. ราชา ราชกุลา อาคนฺตฺวา อุยฺยาเนเยว อาสนํ ปฺาเปสิ. ตโต มนฺธาตา อุยฺยาเน ปฺตฺตวราสเน นิปนฺโน อนุฏฺานเสยฺยํ กปฺเปสิ. ตโต อมจฺจา เทว ตุมฺหากํ ปรโต กินฺนุ กเถสามาติ ปุจฺฉึสุ, มม ปรโต ตุมฺเห อิมํ สาสนํ มหาชนสฺส กเถยฺยาถ, มนฺธาตุมหาราชา ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ จกฺกวตฺติรชฺชํ กาเรตฺวา จาตุมหาราชิเกสุ รชฺชํ กาเรตฺวา ฉตฺตึสสกฺกานํ อายุปริมาเณน เทวโลเก รชฺชํ กาเรตฺวา กาลมกาสีติ. โส เอวํ วตฺวา กาลํกตฺวา ยถากมฺมํ คโตติ อิมมตฺถํ ปกาเสตุํ ภควา จตุมหาปริสมชฺเฌ อิมา คาถาโย อาห.
ยาวตา จนฺทิมสุริยา, ปริหรนฺติ ทิสา ภนฺติ วิโรจนา;
สพฺเพว ทาสา มนฺธาตา, เย ปาณา ปถวินิสฺสิตา.
น ¶ กหาปณวสฺเสน, ติตฺติ กาเมสุ วิชฺชติ;
อปฺปสฺสทา ทุขา กามา, อิติ วิฺาย ปณฺฑิโต.
อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, รตึโส นาธิคจฺฉติ;
ตณฺหากฺขยรโต โหติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโกติ.
ตํ สุตฺวา พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
อิติ คตินิยตานํ โพธิยา อุตฺตมานํ;
สกวสมุปเนตฺวา เทติ ทุกฺขาติตณฺหา;
อนิยตคติกานํ กา กถา มาทิสานํ;
ชหถ ตมิติ มนฺตฺวา โภ ภชวฺโห ติวตฺถุํติ.
มหามนฺธาตุวตฺถุํ อฏฺมํ.
๙. พุทฺธวมฺมวาณิชกวตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป กิร ปาฏลิปุตฺตนคเร พุทฺธวมฺโม นาม วาณิชโก อโหสิ วาณิชกกมฺเมน ชีวมาโน. โส อปรภาเค สตฺถวาเหหิ สทฺธึ คามนิคมชนปท ราชธานีสุ วาณิชฺชํ ปโยชยมาโน วิจรติ, ตสฺมึ สมเย ภควาเนกภิกฺขุสหสฺสปริวุโต ชนปทจาริกํ จรติ พหู เทวมนุสฺเส สํสารกนฺตารา อุตฺตาเรนฺโต. ตทา โส ภควนฺตํ อทฺทส ทฺวตฺตึสลกฺขณานุพฺยฺชนปติมณฺฑิตํ ชลมานสุวณฺณเมรุํ วิยวิโรจมานํ มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ, ทิสฺวา ปรมปีติยา ผุฏสรีโร อฺชลึ ปคฺคยฺห ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา สายณฺเห ภควนฺตํ ภตฺเตน นิมนฺเตสิ พุทฺธสาสเน อปริจิตภาเวน. อถสฺส ภควา วิกาลโภชนา ปฏิวิรตา ตถาคตาติ อาห. อถ โส ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา กึ ภนฺเต ภควนฺตา วิกาเล ภฺุชิสฺสนฺตีติ, อถสฺส กถํ ปฏิจฺจ ภควา ¶ อฏฺวิธํ ปานํ ตถาคตานํ วิกาเล ภฺุชิตุํ กปฺปติ. เสยฺยถิทํ, อมฺพปานํ ชมฺพุปานํ โจจปานํ โมจปานํ ผารุสกปานํ มธุปานํ มุทฺทิกปานํ สาลูกปานนฺติ. ตํ สุตฺวา วาณิโช สหสกฺการารเสหิ มุทฺทิกปานํ กตฺวา พุทฺธปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทาสิ, สภิกฺขุสงฺโฆ สตฺถา ปริภุตฺตปานียรโส ตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ชนปทจาริกํ ปกฺกามิ. โสปิ ปสนฺนมานโส หุตฺวา นิวตฺโต สทฺธึ วาณิชเกหิ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ วาณิชฺชํ ปโยเชนฺโต มหาวตฺตนียํนาม กนฺตารํ ปาปุณิ, ตตฺต เตสํ สพฺเพสุเยว สกเฏสุ ปานียํ ปริกฺขยมคมาสิ. ตตฺถ สพฺพมนุสฺสานํจ พลีวทฺทานํจ ปานียํ นาโหสิ. อถ โส วาณิโช ปิปาสาภิภูโต เตสุ เตสุ สกเฏสุ ปานียํ ปริเยสนฺโต วิจรติ. อเถกสฺมึ สกเฏ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา การฺุเน เอตฺถาคจฺฉ, อิมสฺมึ โกฬมฺเพ โถกํ ปานียํ อตฺถิ ปิวาติ วทึสุ. ต โต โส คนฺตฺวา ปานียํ ปิวิ. ตสฺส ตํ รสํ มุทฺทิกปานรสสทิสํ อโหสิ, ปิวนฺโตว โส เอวํ จินฺเตสิ. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ตทา เม ทินฺนมุทฺทิกปานสฺส นิสฺสนฺโท อชฺช สมฺปตฺโต ภวิสฺสตีติ อจฺเฉรพฺภุตจิตฺโต โสมนสฺสชาโต คนฺตฺวา สยเมว จาฏิยา ปิธานํ วิวริ. สกลาปิ สา จาฏิ มุทฺทิกปาเนน ปริปุณฺณา อโหสิ. ตโต โส ร สว นฺตํ โอชวนฺตํ อปริกฺขยํ ทิพฺพปานสทิสํ ปานียํ ทิสฺวา ปรมาย ปีติยา ผุฏสรีโร อุคฺโฆเสสิ สพฺเพ ปานียํ ปิวนฺตูติ. ตํ สุตฺวา สพฺเพ สนฺนิปติตฺวา ปานียํ ทิสฺวา อพฺภุตจิตฺตา ชาตา. วาณิโช เตสํ มชฺเฌ พุทฺธานุภาวํ ปกาเสนฺโต อาห.
ปสฺสเถทํ ภวนฺโต โภ, อานุภาวํ มเหสิโน;
อจินฺตนียมจฺเฉรํ, สนฺทิฏฺิก มกาลิกํ.
ปสนฺนมนสา พุทฺเธ, ทินฺนํ ปานียกํ มยา;
วิปจฺจติ อิทาเนว, ตํ ทานํ มุนิวาหสา.
โอชวนฺตํ ¶ สุขนฺนํว, สีตลํ มธุโร ทกํ;
ทิพฺพปานํว เทวานํ, ชาตมพฺภุตมกฺขยํ.
สีลวนฺเตสุ โก นาม, น ทเทยฺย วิจกฺขโณ;
อิธ โลเก ปรตฺเตจ, สุขทํ ทาน มุตฺตมํ.
ยถิ จฺฉิตํ คเหตฺวาน, ปิวนฺตุ มธุโร ทกํ;
ภาชนานิจ ปูเรตฺวา, ยนฺตุ สพฺเพ ยถิจฺฉิตนฺติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา สพฺเพ มนุสฺเสจ พลีวทฺเทจ มุทฺทิกรเสเนว สนฺตปฺเปสิ. ตโต ตโต อาคตาปิ ปานียํ ปิวนฺโตจ ปานียํ อกฺขยํ อโหสิ. ตโต วาณิโช สตฺถวาเหหิ สทฺธึ วาณิชฺชํ ปโยเชตฺวา สกนครํ อาคจฺฉนฺโต ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา คมิสฺสามีติ เวฬุวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา กตานฺุโ เอกมนฺเต นิสีทิ. สตฺถาปิ เตน สทฺธึ มธุรปฏิสนฺถารมกาสิ. อุปาสโกปิ ภนฺเต ตุมฺหากํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปสนฺโน วนฺทิตฺวา คมิสฺสามีติ อาคโตมฺหิ, เอวฺเจ วฺจ ปาฏิหาริยนฺติ วิตฺถาเรน กเถสิ. อถสฺส ภควา ธมฺมํ เทเสสิ. โส ธมฺมํ สุตฺวาน สตฺถารํ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ทตฺวา อตฺตโน เคหเมว อคมาสิ. โส ตโต ปฏฺาย ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน เทวจฺฉราปริวุโต เทวิสฺสริยสมนฺนาคโต นิพฺพตฺติ. ตสฺส ปุพฺพกมฺมปกาสนตฺถํ ตตฺถ ตตฺถ รตนภาชเนสุ ทิพฺพมเยหิ มุทฺทิกปาเนหิ ปริปุณฺณํ อโหสิ. ปานียํ ปิวิตฺวา เทวา นจฺจนฺติ วาเทนฺติ กีฬนฺตีติ.
น วิปุลชินสารํ ชานมาโน ชเนวํ,
ลภติ วิปุลโภคํ โตยมตฺตสฺส ทานา;
วิทิตคุณคณา โภ ตีสุ วตฺถูสุ ตุมฺเห,
ลภถ ขลุ วิเสสํ สีลวนฺเตสุ ทานาติ.
พุทฺธวมฺมวาณิชกสฺส วตฺถุํ นวมํ.
๑๐. รูปเทวิยา วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อตีเต ¶ กิร วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล ตสฺมึ นคเร เอกา คามทาริกา วิหาเร อาหิณฺฑนฺตี เอกํ คิลานภิกฺขุํ ทิสฺวา กมฺปมานหทยา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ภนฺเต โกเต อาพาโธ สรีรํ ปีเฬตีติ ปุจฺฉิ. เตนาปิ ภคินิ ขราพาโธ เม ปีเฬตีติ วุตฺเต สา เตนหิ ภนฺเต อหํ ตํ โรคํ วูปสเมสฺสามีติ นิมนฺเตตฺวา เคหํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ มาตาปิตุนฺนํ กเถตฺวา เตหิ อนฺุาตา ปุน ทิวเส นานคฺครเสน เภสชฺชาหารํ สมฺปาเทสิ, ตโต โส ภิกฺขุ ปุนทิวเส จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขาย จรนฺโต ตสฺสา เคหํ คนฺตฺวา อฏฺาสิ. สา เถรํ อาคตํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. ตตฺถ นิสินฺนํ ตํ อาหาเรน สาธุกํ ปริวิสิตฺวา สกฺการ มกาสิ. อถสฺสา สทฺธาพเลน ภุตฺตมตฺเตเยว โส อาพาโธ วูปสมิ. ตโต โส วูปสนฺตโรโค ทุติยทิวเส ตสฺสา เคหํ นา คมาสิ. อถ สา วิหารํ คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา กสฺมานาคตตฺถาติ ปุจฺฉิตฺวา เตน เม ภคินิ พฺยาธิ วูปสมิ, ตสฺมา นาคโตสฺมีติ วุตฺเต สา สาธุ ภนฺเตติ โสมนสฺสชาตา เคหเมว อคมาสิ. สา เตน ปฺุกมฺเมน กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ. ตสฺสา ตตฺถ ทฺวาทสโยชนิกํ กนกวิมานํ นิพฺพตฺติ. สา ตตฺถ เทวิสฺสริยํ อนุภวนฺตี ฉพุทฺธนฺตรํ เขเปตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล ชมฺพุทีเป เทวปุตฺตนคเร อุทิจฺจพฺรหฺมณกุเล เชฏฺพฺราหฺมณสฺส ภริยาย กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, สา ปริปาก มนฺวาย มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. ตสฺสา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺาย ทิวเส ทิวเส อฏฺฏฺนาลิมตฺตํ ตณฺฑุลํ นิพฺพตฺตติ. ตสฺสา รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ปสนฺนา มาตาปิตโร รูปเทวีติ นาม มกํสุ. ปจฺฉา ตํ ปติรูเปน ทารเกน นิโยเชสุํ. อถสฺสา ตณฺฑุล- นาลิมตฺตํ ¶ คเหตฺวา ปจิตุํ อารทฺเธ อิจฺฉิติจฺฉิตมํสาทิพฺยฺชนฺช สปฺปินวนีตทธิขีราทิโครสฺจ ชีรมริจาทิกฏุกภณฺฑฺจ กทลิปนสมธุคุฬาทิอุปกรณฺจ ภาชนานิ ปูเรตฺวา นิพฺพตฺตติ, ตาย หตฺเถน คหิตํ กิฺจิ ขาทนียํ โภชนียํวา ปูติภาวํ น คจฺฉติ, ภตฺตุกฺขลึ คเหตฺวา สกลนครวาสิโน โภเชนฺติยาปิ เอกกฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ คหิตฏฺานํ น ปฺายติ. เอวํ อปริกฺขยปฺุา อโหสิ, สกลเทวปุตฺตนคเร จนฺทสุริยาว ปากฏา อโหสิ, อถ สา ปฺจสตภิกฺขู นิมนฺเตตฺวา นิจฺจํ สกนิเวสเนเยว โภเชติ, ตทา เตสํ อนฺตเร ปฏิสมฺภิทาปตฺโต มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถโรนาม อิมิสฺสา ปฺุานุภาวํ ทิพฺพจกฺขุนา ทิสฺวา น ชานาติ เอสา อตฺถนา ปุพฺเพ กตกมฺมํ. ยนฺนูนาหํ อสฺสา ปกาเสยฺยนฺติ เอกทิวสํ ตสฺสา นิเวสเน ภฺุชิตฺวา อนุโมทนํ กโรนฺโต ชานาสิ ภคินิ ตยา ปุพฺเพ กตกมฺมนฺติ ปุจฺฉิ, น ชานามิ ภนฺเต. โสตุมิจฺฉามีติ, อถสฺสา โส ปุพฺพกมฺมํ ปกาเสนฺโต.
เอกนวุเต อิโต กปฺเป,
วิปสฺสีนาม นายโก;
อโหสิ โลเก โลเกก,
นายโก ฉินฺนพนฺธโน.
ตทา ตสฺมึ ปุเร รมฺเม, อาสิ ตฺวํ คามทาริกา;
อาหิณฺฑนฺตี วิหารสฺมึ, อทฺทกฺขิ ชินสาวกํ.
โรคาตุรํ กิสํ ปณฺฑุํ, อสฺสสนฺตํ มุหุํ มุหุํ;
ทิสฺวาน กมฺปิตา จิตฺตา, นิมนฺเตตฺวาน ตํ มุนึ.
เภสชฺชฺเจว ภตฺตฺจ, อทา ตฺวํ เตน โส ยติ;
อพฺยาพาโธ อนีโฆจ, อโหสิ อนุปทฺทโว.
ตโต ตฺวํ เตน กมฺเมน, สุกเตน ตโต จุตา;
ชาตาสิ เทวโลกสฺมึ, สพฺพกามสมิทฺธินี.
ตตฺถ ¶ เต ปฺุเตเชน, ปาสาโท รตนามโย;
มณิถูปิสตากิณฺโณ, กูฏาคาเรหิ ลงฺกโต.
เนกคพฺภสตากิณฺโณ, สยนาสนมณฺฑิโต;
อจฺฉราสตสํกิณฺโณ, นจฺจคีตาทิสํกุโล.
รมฺภามฺพชมฺพุสนฺนีร, ปูคปุนฺนาคปาฏลี;
นาคาทิตรุสณฺเฑหิ, มณฺฑิตุยฺยานปนฺติหิ.
ปทุมุปฺปลกฬาร, กุนฺทกานนมณฺฑิเต;
มธุมตฺตาลิปาลีหิ, สารสีสรสํกุเล.
เทวปุตฺเตหิ เนเกหิ, ตถา เทวจฺฉราหิจ;
นิจฺจุสฺสเว มหาโภเค, วิมาเน มนนนฺทเน.
ตฺวเมวํ เทวโลกมฺหิ, วินฺทมานา มหายสํ;
อทฺธานํ วีตินาเมตฺวา, นิพฺพุเต โคตเม ชิเน.
ชมฺพุทีเป อิทานิ ตฺวํ, นิพฺพตฺตา อุทิเต กุเล;
ปฺุปฺาคุณาวาสา, รูเปนคฺคา ปิยํวทา.
เอตํ เต เทวโลกสฺมึ, เทวิสฺสริยมพฺภุตํ,
อิมํ เต อิธ โลกสฺมึ, สพฺพํ มานุสิกํ สุขํ.
วิปสฺสิมุนิโน กาเล, ตฺวํ ตสฺเสกสฺส ภิกฺขุโน;
อทา ทานํ คิลานสฺส, ตสฺส ตํ ผลมีทิสํ.
กาตพฺพฺหิ สทา ปฺุํ, อิจฺฉนฺเตน สุขปฺปทํ;
ตสฺมา ตฺวํ สพฺพทา ภทฺเท, อุสฺสุกฺกา กุสเล ภวาติ.
เอวํ โส ตสฺส ปุริมตฺตภาเว กตกมฺมํ ปกาเสตฺวา อิทานิ ปฺุกมฺเม อปฺปมาทา ภวาติ อนุสาสิ. สา เถรสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปรมโสมนสฺสา ตโต ปฏฺาย ทานาทีสุ นิรตา ปฺุานิ กโรนฺตี เตเนว โสมนสฺเสน โสตาปนฺนา อริยสาวิกา อโหสีติ.
อิติ ¶ ตรุณกุมารี ปฺุกมฺเมสุ สารํ,
อวิทิตคุณมตฺตา ทตฺว ภิกฺขุสฺส ทานํ;
ทิวิมนุชสุขํ สาลตฺถ ตุมฺเห ภวนฺตา,
วิทิตกุสลปากา กึ น ลพฺเภถ สนฺตึ.
รูปเทวิยา วตฺถุํ ทสมํ.
ธมฺมโสณฺฑกวคฺโค ปถโม.