📜
นนฺทิยราชวคฺโค
๑๑. นนฺทิยราชสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อิโต ¶ กิร กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ สเทวกํ โลกํ สํสารกนฺตารา อุตฺตาเรนฺโต. ตสฺมึ กิร สมเย เอโก กุฏุมฺพิโก สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส พุทฺธปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ สชฺเชตฺวา อตฺตโน ภวนํ เทวภวนมิว อลงฺกริตฺวา พุทฺธารหํ มหาสนํ ปฺาเปตฺวา คนฺตฺวา ภควนฺตํ ยาจิ กาโลยํ ภนฺเต ภควโต ภตฺตคฺคสฺส อุปสงฺกมนายาติ. อถ ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต มหตา พุทฺธานุภาเวน คนฺตฺวา นิสีทิ ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน, ตโต กุฏุมฺพิโก หฏฺโ อุทคฺโค สปริโส ภควนฺตํ ปริวิสติ อเนเกหิ มธุรนฺนปานาทีหิ. ตทา ตสฺส ภควโต สาสเน ธุตงฺคธรานํ อคฺโค วสภตฺเถโรนาม มหาสาวโก สปทานวตฺเตน ปิณฺฑาย จรมาโน ตสฺส กุฏุมฺพิกสฺส เคหทฺวาเร อฏฺาสิ, อถ โส เถรํ ทิสฺวา ภนฺเต สตฺถา อนฺโตเคเห นิสินฺโน, ตุมฺเหปิ ปวิสถาติ ยาจิ, เถโร อปวิสิตฺวาว อคมาสิ, กุฏุมฺพิโก ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺตํ วตฺวา กึ ภนฺเต สเทวเก โลเก ภควตาปิ อุตฺตริตโร คุเณน สํวิชฺชตีติ อาห. อถสฺส สตฺถา ปุตฺโตปมํ ทสฺเสตฺวา เถรสฺส คุเณ วณฺเณนฺโต เอวมาห.
ปาเลนฺติ นิมฺมลํ กตฺวา, ปาติโมกฺขาทิสํวรํ;
สมาทินฺนธุตงฺคาจ, อปฺปิจฺฉา มุนิสูนโว.
นิจฺจ มนฺตกยุทฺธมฺหิ, นทฺธา โยธาว ทปฺปิตา;
ปฺุานํ วตฺถุภูตา เต, เทวมานุสกา ทินํ.
ธาเรมหํ วณฺณวนฺตํ, สีเวยฺยมฺปิจ จีวรํ;
พุทฺธปุตฺตา มหานาคา น ธาเรนฺติ ตถาวิธํ.
ธาเรนฺติ ¶ เต ปํสุกูลํ, สงฺฆาเฏตฺวา ปิโลติเก;
วณจฺฉาทนโจลํว, อิจฺฉาโลภ วิวชฺชิตา.
สาทิยามิ สทา หมฺโภ, อุปาสกนิมนฺตนํ;
เนว สาเทนฺติ สมฺพุทฺธ, ปุตฺโต ปาสกยาจนํ.
สปทาเนน ยํ ลทฺธํ, ลูขํวาปิ ปณีตกํ;
เตน ตุสฺสนฺติ เม ปุตฺตา, รสเคธวิวชฺชิตา.
นิปชฺชามิ อหํ สาธุ, สนฺถเต สยเน สุเภ;
น เต เสยฺยํ ปกปฺเปนฺติ, สํสารภยภีรุกา.
านา สนคมเนน, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;
เนกภูมิสมากิณฺณ, ปาสาเทสุ วสามหํ.
พุทฺธปุตฺตา ตถาจฺฉนฺนํ, น กทา ปวิสนฺติ เต;
รุกฺขมูเล สุสานสฺมึ, อพฺโภกาเส รมนฺติ เต.
ภาเวตฺวา ภวนาสาย, เหตุํ ภาวนมุตฺตมํ;
อหํ คาเม วสิสฺสามิ, ปาเปนฺโต ชนตํ สิวํ.
รมนฺติ มม ปุตฺตา เต, ปนฺตเสนาสเน กกา;
เตสํ มหตฺตโร สนฺโต, เถโรยํ วสโภ มหา;
ธุตปาโป ธุตงฺคคฺโค, าโตยํ มม สาสเนติ.
เอวํ ภควา หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา จนฺทมณฺฑเล ปหรนฺโต วิย เถรสฺส คุเณ ปกาเสสิ, ตโต โส ตสฺส คุณกถํ สุตฺวา สยมฺปิตํ านนฺตรํ กามยมาโน ยนฺนูนาหํ อนาคเต อฺตรสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ธุตงฺคธรานํ อคฺโค ภวิสฺสามีติ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต ภควโต ปาทมูเล นิปชฺชิ, สตฺถา ตํ การณํ อุปปริกฺขิตฺวา อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตโม นาม สตฺถา อุปฺปชฺชิสฺสติ. ตฺวํ ตทา ธุตงฺคธรานํ อคฺโค หุตฺวา กสฺส โปติ ปฺายิสฺสตีติ พฺยากรณ ¶ มทาสิ. ตโต ปฏฺาย โส โสมนสฺโส ปฺุกมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ เทวิสฺสริยํ อนุภวนฺโต วิปสฺสีสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล เอกสาฏโก นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา มหาทานํ อทาสิ. ตโต จุโต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต พาราณสีนคเร พาราณสีเสฏฺิ หุตฺวา นิพฺพตฺโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา สํสาเร สํสรนฺโต ทสวสฺสสหสฺสา ยุเกสุ มนุสฺเสสุ พาราณสิยํ เอโก กุฏุมฺพิโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส ปนายํ กุฏุมฺพิโก อรฺเ ชงฺฆาวิหารํ อนุวิจรนฺโต ปจฺจนฺติเม ชนปเท อรฺายตเน อฺตรํ ปจฺเจกพุทฺธํ อทฺทส. โส จ ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺถ จีวรกมฺมํ กโรนฺโต อนุวาเต อปฺปโหนฺเต สํหริตฺวา เปตุํ อารทฺโธ. กุฏุมฺพิโก ตํ ทิสฺวา ภนฺเต กึ กโรถาติ ปุจฺฉิ. โส ปจฺเจกพุทฺโธ อปฺปิจฺฉตาย เตน ปุฏฺโ น กิฺจิ วุตฺโต โหติ. โส จีวรทุสฺสํ นปฺปโหตีติ ตฺวา อตฺตโน อุตฺตรสาฏกํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปาทมูเล เปตฺวา อคมาสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ คเหตฺวา อนุวาตกํ อาโรเปนฺโต จีวรํ กตฺวา ปารุปิ. กุฏุมฺพิโก ชีวิตปริโยสาเน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จวิตฺวา พาราณสิโต ติโยชนมตฺตเก าเน อฺตรสฺมึ นคเร นิพฺพตฺติ, ตสฺส มาตาปิตโร นนฺทิโยติ [นนฺทีตินามํ อิติสพฺพตฺถ] นามํ อกํสุ, ตสฺส สตฺต ภาตโร อเหสุํ, เสสา ฉ ภาตโร นานากมฺมนฺเตสุ พฺยาวฏา มาตาปิตุนฺนํ โปเสนฺติ. นนฺทิโย ปน อกมฺมสีโล เคเหเยว วสติ. ตสฺมา ตสฺส เสสา กุชฺฌนฺติ. มาตาปิตโรปิ นนฺทิยํ อามนฺเตตฺวา โอวทนฺติ. โส ตุณฺหี โหเตว. อถาปรสฺมึ สมเย คาเม นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺํ, ตทา โส มาตรํ อาห. อมฺม สาฏกํ เทหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามีติ, สา โธต- วตฺถํ ¶ นีหริตฺวา อทาสิ, อมฺม ถูลํ อิทนฺติ, สา อฺํ นีหริตฺวา อทาสิ, ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิ. อถ นํ มาตา อาห. ตาต ยาทิเส มยํ เคเห ชาตา, นตฺถิ อิโต สุขุมตรสฺส ปฏิลาภาย ปฺุนฺติ, ลภนฏฺานํ คมิสฺสามิ อมฺมาติ. ปุตฺต อหํ อชฺเชว ตว พาราณสีนคเร รชฺชปฏิลาภํ อิจฺฉามีติ อาห. โส สาธุ อมฺมาติ มาตรํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. มาตุยา ปนสฺส เอวํ อโหสิ. กหํ โส คมิสฺสติ, ปุพฺเพวิย อิธวา เอตฺถวา เคเห นิสีทิตฺวา อาคจฺฉตีติ, โส ปน ปฺุนิยาเมน โจทิยมาโน คามโต นิกฺขมิตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา เสนคุตฺตสฺส เคเห ปฏิวสติ, อเถกทิวสํ โส ตสฺส กมฺมกาเรหิ สทฺธึ สลฺลปนฺโต นิสีทิตฺวา ปจลายนฺโต สุปินํ อทฺทส. มุเขน อนฺตํ นิกฺขมิตฺวา สกลชมฺพุทีเป ปตฺถริตฺวา อนฺโตกุจฺฉิเมว ปาวิสิ. ปพุทฺโธ โส ภีโต มหาสทฺทมกาสิ. อถ นํ มหาเสนคุตฺโต ปุจฺฉิ. นนฺทิโย สุปินํ อทฺทสนฺติ อาห. อถ เตน กีทิสนฺติ ปุฏฺโ กเถสิ, ตโต เสนคุตฺโต ตํ อตฺตโน กุลูปคํ ปริพฺพาชิกํ ปุจฺฉิ โก ตสฺส วิปาโกติ. ปริพฺพาชิกา ยทิ โภ อิตฺถี ปสฺสติ. สตฺตทิวสพฺภนฺตเรเยว อภิเสกํ ลภติ, ยทิ ปุริโส ปสฺสติ, ตเถว ราชา โหตีติ กเถสิ. เสนคุตฺโต ตสฺสา ตํ กถํ สุตฺวา อิมํ มม าตึ กโรมีติ อตฺตโน สตฺต ธีตเร ปกฺโกสิตฺวา ปฏิปาฏิยา ปุจฺฉิ. นนฺทิยสฺส สนฺติเก วสถาติ, เสสา สพฺพา น อิจฺฉึสุ, น มยํ ชานาม เอตํ อธุนาคตํ กุลวนฺตํ วา ทุกฺกุลวนฺตํวาติ. อถ กณิฏฺิกํ ปุจฺฉิ. สา ยสฺส มํ มาตาปิตโร ทสฺสนฺติ. เตสํ วจนํ น ภินฺทิสฺสามีติ สมฺปฏิจฺฉิ, อถ เสนคุตฺโต นนฺทิยํ ปกฺโกสิตฺวา อตฺตโน ธีตรํ ทตฺวา ตสฺส มหาสมฺปตฺติ มทาสิ. ตโต สตฺตเม ทิวเส นนฺทิโย ตตฺถ ตตฺถ อาหิณฺฑนฺโต รฺโ มงฺคลุยฺยานํ ปสฺสิสฺสามีติ คนฺตฺวา ธงฺคลสิลาปฏฺเฏสสีสํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชิ, โส จ พาราณสีรฺโ กาลงฺกตสฺส สตฺตโม ¶ ทิวโส โหติ. อมจฺจาจ ปุโรหิโตจ รฺโ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ราชงฺคเณ นิสีทิตฺวา มนฺตยึสุ. รฺโ เอกาว ธีตา อตฺถิ, ปุตฺโต ปนสฺส นตฺถิ. อราชิกํ รชฺชํ น ติฏฺติ. ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชสฺสามาติ. เต กุมุทปตฺตวณฺเณ จตฺตาโร สินฺธเว โยเชตฺวา เสตจฺฉตฺตปมุขํปฺจวิธราชกกุธภณฺฑํ รถสฺมึเยว เปตฺวา รถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉโต ตุริยานิ ปคฺคณฺหาเปสุํ. รโถ ปาจีทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุยฺยานาภิมุโข อโหสิ. ปริจเยน อุยฺยานาภิมุโข คจฺฉติ. นิวตฺเตมาติ เกจิ อาหํสุ. ปุโรหิโต มา นิวารยิตฺถาติ อาห. รโถ กุมารกํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาโรหณสชฺโช หุตฺวา อฏฺาสิ. ปุโรหิโต ปารุปณกณฺณํ อปเนตฺวา ปาทตลานิ โอโลเกนฺโต ติฏฺตุ อยํ ทีโป. ทฺวิสหสฺสทีป ปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เอกรชฺชํ กาตุํ สมตฺโถติวตฺวา ตสฺส ธิตึ อุปธาเรตุํ ติกฺขตฺตุํ ตุริยานิ ปคฺคณฺหาเปสิ. อถ กุมาโร มุขํ วิวริตฺวา โอโลเกตฺวา เกน การเณน อาคตตฺถาติ อาห, เทว ตุมฺหากํ รชฺชํ ปาปุณาตีติ, ราชา กหนฺติ, เทวตฺตํ คโต สามีติ, กติ ทิวสา อติกฺกนฺตาติ, อชฺช สตฺตโม ทิวโสติ. ปุตฺโต วา ธีตา วา นตฺถีติ, ธีตา อตฺถิ เทว. ปุตฺโต น วิชฺชตีติ, เตนหิ กริสฺสามิ รชฺชนฺติ, เต ตาวเทว อภิเสกมณฺฑปํ กาเรตฺวา ราชธีตรํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺการิตฺวา อุยฺยานํ เนตฺวา กุมารสฺส อภิเสกํ อกํสุ, อถสฺส กตาภิเสกสฺส สตสหสฺสคฺฆนกํ วตฺถํ อาเนสุํ, โส กิมิทํ ตาตาติ อาห, นิวาสนวตฺถํ เทวาติ, นนุ ตาตา ถูลํติ, มนุสฺสานํ ปริโภควตฺเถสุ อิโต สุขุมตรํ นตฺถิ เทวาติ, ตุมฺหากํ ราชา เอวรูปํ นิวาเสสีติ, อาม เทวาติ. น มฺเ ปฺุวา ตุมฺหากํ ราชาติ วตฺวา หนฺท สุวณฺณภิงฺการํ อาหรถ, ลภิสฺสาม วตฺถนฺติ, เต สุวณฺณภิงฺการํ อาหรึสุ, โส อุฏฺาย หตฺเถ โธวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา หตฺเถน อุทกํ อาทาย ปุรตฺถิมทิสาย อพฺภุกฺกิริ, ¶ ตาวเทว ฆนปถวึ ภินฺทิตฺวา โสฬสกปฺปรุกฺขา อุฏฺหึสุ, ปุน อุทกํ หตฺเถน คเหตฺวา ทกฺขิณํ ปจฺฉิมํ อุตฺตรนฺติ เอวํ จตสฺโสปิ ทิสา อพฺภุกฺกิริ, สพฺพทิสาสุ โสฬส โสฬส หุตฺวา จตุสฏฺิกปฺปรุกฺขา อุฏฺหึสุ, โส เอกํ ทิพฺพทุสฺสํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา นนฺทิยรฺโ วิชิเต สุตฺตกนฺติกา อิตฺถิโย มา สุตฺตํ กนฺตนฺตูติ เภรึ จราเปถาติ วตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทมภิรุยฺห มหาสมฺปตฺตึ อนุภวิ. อโห ตทา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทินฺนานุวาตกสฺส วิปาโก. เตนาหุ โปราณา.
ยถา สาสปมตฺตมฺหา, พีชา นิคฺโรธปาทโป;
ชายเต สตสาขฑฺโฒ, มหานีลมฺพุโทปโม.
ตเถว ปฺุกมฺมมฺหา, อณุมฺหา วิปุลํ ผลํ;
โหตีติ อปฺปปฺุนฺติ, นาวมฺเยฺย ปณฺฑิโตติ.
เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล เอกทิวสํ เทวี รฺโ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา อโห ตปสฺสีติ การฺุาการํ ทสฺเสสิ. กิมิทํ เทวีติ จ ปุฏฺา อติมหตี เต เทว สมฺปตฺติ. อตีตมทฺธานํ กลฺยาณํ กตตฺตา. อิทานิ อนาคตสฺสตฺถาย กุสลํ กโรถาติ อาห. กสฺส ทสฺสาม. สีลวนฺตา นตฺถีติ. อสฺุโ เทว ชมฺพุทีโป อรหนฺเตหิ, ตุมฺเห ทานํ สชฺเชถ, อหํ อรหนฺเต ลจฺฉามีติ อาห. ปุนทิวเส ราชา มหารหํ ทานํ สชฺชาเปสิ. เทวี สเจ อิมิสฺสา ทิสาย อรหนฺโต อตฺถิ, อิธา คนฺตฺวา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตูติ อุตฺตรหิมวนฺตาภิมุขี ปุปฺผานิ อุทฺธํ ขิปิตฺวา อุเรน นิปชฺชิ. อถ ตานิ ปุปฺผานิ อากาสโต คนฺตฺวา หิมวนฺตปเทเส วสนฺตานํ ปทุมวติยา ปุตฺตานํ ปฺจสตานํปจฺเจกพุทฺธานํ เชฏฺกมหาปทุมปจฺเจกพุทฺธสฺส ปาทมูเล ปตึสุ. ตถาหิ.
อโห ¶ ปสฺสถ โภ ทานิ, วิมฺหยํ ปฺุกมฺมุโน;
อเจตนาปิ ปุปฺผานิ, ทูตกิจฺเจสุ พฺยาวฏา.
กตฺตุกาเมน โลกสฺมึ, สกลํ อตฺตโน วสํ;
สพฺพตฺถาเมน กตฺตพฺพํ, ปฺุํ ปฺวตา สทาติ.
ตโต มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ตํ ตฺวา เสสภาตเร อามนฺเตสิ. มาริสา นนฺทิยราชา ตุมฺเห นิมนฺเตสิ. อธิวาเสถ ตสฺส นิมนฺตนนฺติ. เต อธิวาเสตฺวา ตาวเทว อากาเสนา คนฺตฺวา อุตฺตรทฺวาเร โอตรึสุ. มนุสฺสา ปฺจสตา เทว ปจฺเจกพุทฺธา อาคตาติ รฺโ อาโรเจสุํ, ราชา สทฺธึ เทวิยา คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปตฺเต คเหตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ ปาสาทํ อาโรเปตฺวา ตตฺถ เตสํ ทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน ราชา สงฺฆตฺเถรสฺส เทวี สงฺฆนวกสฺส จ ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา อยฺยา ปจฺจเยหิ น กิลมิสฺสนฺตุ, มยํ ปฺุเน น หายิสฺสาม, อมฺหากํ อิธ วาสาย ปฏิฺํ เทถาติ ปฏิฺํ กาเรตฺวา อุยฺยาเน นิวาสฏฺานาทโย กาเรตฺวา ยาวชีวํ ปจฺจกพุทฺเธ อุปฏฺหิตฺวา เตสุ ปรินิพฺพุเตสุ สาธุกีฬนํ กาเรตฺวา จนฺทนา ครุอาทีหิ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ ปติฏฺาเปตฺวา เอวรูปานมฺปิ มหานุภาวานํ มเหสีนํ มรณํ ภวิสฺสติ, กิมงฺคํ ปน มาทิสานนฺติ สํเวคชาโต เชฏฺปุตฺตํ รชฺเช ปติฏฺาเปตฺวา สยํ ปพฺพชํ ปพฺพชิ, เทวีปิ รฺเ ปพฺพชิเต อหํ กึกริสฺสามีติ ปพฺพชิตฺวา ทฺเวปิ อุยฺยาเน วสนฺตา ฌานาภิฺํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานสุเขน วีตินาเมนฺตา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตึสุ. เต อมฺหากํ ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พุทฺธสาสเน ปพฺพชึสุ, ตทา นนฺทิยราชา ธุตงฺคธรานํ อคฺโค มหากสฺสปตฺเถโรนาม หุตฺวา จนฺโท วิย สุริโย วิยจ โลเก ปากโฏ หุตฺวา ภควติ ปริ- นิพฺพุเต ¶ พุทฺธสาสนํ อติวิย โสเภติ. ภริยาปิสฺส ภทฺทกาปิฬานี นาม อโหสีติ.
ทตฺวา ปุเรโก วิปิเน จรนฺโต,
ปจฺเจกพุทฺธสฺสนุวาตมตฺตํ;
กตฺวา สรฏฺํ กุรุทีปโสภํ,
มหานุภาโว วสุธา ธิโปสิ.
ตุมฺเหจ โภนฺโต ขลุ สีลวนฺเต,
ททาถ ทานานิ อนปฺปกานิ;
ตํ โว ปติฏฺาจ ภวนฺตรสฺมึ,
จินฺตามณึ กปฺปตรุํว สารนฺติ.
นนฺทิยราชสฺส วตฺถุํ ปถมํ.
๑๒. อฺตรมนุสฺสสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อมฺหากํ ภควติ ปรินิพฺพุเต ปาฏลิปุตฺตสมีเป อฺตรสฺมึ คาเม อฺตโร ทุคฺคตมนุสฺโส วสติ, โส ปเนกทิวสํ อฺตรํ คามํ คจฺฉนฺโต ทฺเว สาฏเก นิวาเสตฺวา มหนฺตํ อฏวึปาปุณิ, ตเทวํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เอตสฺส วตฺถํ คณฺหิสฺสามีติ เอโก โจโร อนุพนฺธิ, โส ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ โจรํ ทิสฺวา จินฺเตสิ, อหเมตสฺมา ปลายิตุํ วา เตน สทฺธึยุชฺฌิตุํ วา น สกฺโกมิ, อยมาคนฺตฺวา อวสฺสํ อนิจฺฉนฺตสฺสาปิ เม วตฺถํ คณฺหิสฺสติ. มยาปิสฺส นิรตฺถเกน หริตุํ น สกฺกา, ทานวเสนสฺส ทสฺสามีติ สนฺนิฏฺาน มกาสิ, อถ โจโร อาคนฺตฺวา วตฺถกํ ปรามสิ, อถ โส ปุริโส จิตฺตํ ปสาเทตฺวา อิมํ มม วตฺถทานํ ภวโภคสุขตฺถาย ปจฺจโย โหตูติ วตฺถํ ทตฺวา ทุจฺฉาทิตตฺตา มหามคฺคํ ปหาย อฺเน ชงฺฆามคฺเคน คจฺฉนฺโต อาสิวิเสน ทฏฺโ กาลํ กตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส ¶ ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน เนกจฺฉราสหสฺสปริวุโต นิพฺพตฺติ. วิมานํ ปนสฺส ปริวาเรตฺวา ติโยชนิเก าเน กปฺปรุกฺขา นิพฺพตฺตึสุ, โส มหนฺตํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ ทิสฺวา โสมนสฺสํ ปเวเทนฺโต อาห.
ปริณามิตมตฺเตน, ทานสฺส สกสนฺตกํ;
ททาติ วิปุลํ โภคํ, ทิพฺพมิสฺสริยํ วรํ.
ทฺวาทสโยชนุพฺเพธํ, ทุทฺทิกฺขํ จกฺขุมูสนํ;
กูฏา คารวรุเปตํ, สพฺพโสวณฺณยํ สุภํ.
มม ปฺุเน นิพฺพตฺตํ, เนกราคทฺธชากุลํ,
ตเถว ปริสุทฺเธหิ, วิตาเนหิ จ ลงฺกตํ.
ปาสาทปริยนฺตมฺหิ, ทิพฺพวตฺถานิ ลมฺพเร;
วาเตริตา เต โสภนฺติ, อวฺเหนฺตาว สุธาสิโน.
ปาสาทสฺส สมนฺตา เม, ภูมิภาเค ติโยชเน;
อิจฺฉิติจฺฉิตทาตาโร, ชาตาสุํ สุรปาทปา.
ตตฺถ นจฺเจหิ คีเตหิ, วาเทหิ ตุริเยหิ จ;
เน กจฺฉราสหสฺเสหิ, โมทามิ ภวเน มม.
น สมฺมา ทินฺนวตฺถสฺส, อกฺเขตฺเต ผลมี ทิสํ;
เขตฺเต สมฺมา ททนฺตสฺส, โก ผลํ วณฺณยิสฺสตีติ.
เอวํ วิธมฺปิ กุสลํ มนุโช กริตฺวา,
ปปฺโปติ ทิพฺพวิภวํ มุนิวณฺณนียํ;
มนฺตฺวาน โภ ททถ ทานวรํ สุสีเล,
สทฺธาย สุทฺธมนสาสฺส วิเสสภาคีติ.
อฺตรมนุสฺสสฺส วตฺถุํ ทุติยํ.
๑๓. วิสมโลมกุมารสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อตีเต ¶ กิร อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป กสฺสโป นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพฺุตํ ปตฺโต โลกสฺส ทุกฺขาปนุโท สุขาวโห ปฏิวสติ โลกํ นิพฺพาณมหานครวเร ปริปูเรนฺโต. ตสฺมึ สมเย อฺตโร ปุริโส สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺโน ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทนฺโต สีลํ รกฺขนฺโต อุโปสถกมฺมํ กโรนฺโต นานาวิธานิ ปฺุกมฺมานิ กตฺวา สุตฺตปฺปพุทฺโธวิย คนฺตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ สพฺพรตนมเย ทิพฺพวิธาเน เทวจฺฉราสหสฺสปริวุโต. ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต อมฺหากํ ภควติ ปรินิพฺพุเต ชมฺพุทีเป ปาฏลิปุตฺตนคเร อาณาจกฺกวตฺติธมฺมาโสกมหานรินฺทสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ. ตสฺส นามํ กโรนฺโต สีเส โลมํ วิสมํ หุตฺวา ชาตตฺถา วิสมโลมกุมาโรติ สฺชานึสุ. โส กเมน วิฺุตํ ปตฺโต พลสมฺปนฺโน อโหสิ. มหาถาโม อภิรูโปจ อโหสิ. ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ยสปริวารสมฺปนฺโน ปฏิวสติ. ตโต อปเรน สมเยน ธมฺมาโสกมหานรินฺโท จตุราสีติสหสฺสราชปริวุโต อนนฺตพลวาหโน กี ฬา ป โร หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ยถาภิรนฺตํ กีฬิตฺวา อาคจฺฉนฺโต จนฺทภาคํ นาม คงฺคํ สมฺปาปุณิ. สา ปน โยชนวิตฺถตา ติคาวุตคมฺภีรา อโหสิ. ตทา สา อธุนาคเตหิ โอเฆหิ มหาเผณสมากุลา พหูมิโย อุโภกูเล อุตฺตรนฺตี มหาเวคา [มหาเวคาคจฺฉนฺตี อิติสพฺพตฺถ] คจฺฉนฺติ. ตทา ราชา คงฺคํ ทิสฺวา โก นาเมตฺถ ปุริโส เอวํวิธํ มหาคงฺคํ ตริตุํ สมตฺโถ ภวิสฺสตีติ อาห. ตํ สุตฺวา วิสมโลม กุมาโร อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อหํ เทว คงฺคํ ตริตฺวา คนฺตฺุจ อาคนฺตฺุจ สกฺโกมีติ อาห. ราชา สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิ. อถ กุมาโร คาฬฺหํ นิวาเสตฺวา มกรทนฺติยา ¶ เกเส พนฺธิตฺวา คงฺคากูเล ิโต อฏฺารสหตฺถํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อุสภมตฺตฏฺาเน ปติตฺวา ตริตุ มารภิ. ตโต จณฺฑโสตํ ฉินฺทิตฺวา ตรนฺโต คมนา คมนกาเล คณฺหนตฺถาย อาคเต จณฺฑสุํสุมาเร ปาณินา ปหริตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ กโรนฺโต วีสสตํ มาเรตฺวา อุตฺตาเรตฺวา ตลมุคฺคมฺม ราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. ราชา ตํ การณํ ทิสฺวา ภยปฺปตฺโต เอโส โข มํ มาเรตฺวา รชฺชมฺปิ คหิตุํ สมตฺโถ. เอตํ มาเรตุํ วฏฺฏตีติ จินฺเตตฺวา นครํ สมฺปตฺโต กุมารํ ปกฺโกสาเปตฺวา อมจฺเจ อาห. อิมํ ภเณ พนฺธนาคาเร กโรถาติ. เต ตถา กรึสุ, อถสฺส พนฺธนาคาเร วสนฺตสฺส จตฺตาโร มาสา อติกฺกนฺตา. ตโต ราชา จตุมาสจฺจเยน ทีฆโต สฏฺิหตฺถปฺปมาเณ สฏฺิเวฬุกลาเป อาหราเปตฺวา คณฺิโย โสธาเปตฺวา อนฺโต อโยสารํ ปูเรตฺวา ราชงฺคเณ ปาเปตฺวา วิสมโลมกุมารํ พนฺธนาคารโต อาหาราเปตฺวา [อาณาเปตฺวา อิติสพฺพตฺถ] อมจฺเจ เอวมาห. ภเณ สฺวายํ กุมาโร อิมินา ขคฺเคน อิเม เวฬุกลาเป จตุรงฺคุลํ กตฺวา ฉินฺทตุ. โน เจ ฉินฺทิตุํ สกฺโกติ. ตํ มาเรถาติ อาห, ตํ สุตฺวา กุมาโร อหํ พนฺธนาคาเร จิ ร วุ ตฺโถ ชิฆจฺฉาปีฬิโต อาหาเรน กิลมึ, ยนฺนูนาหํ อาหารํ ภฺุจิตฺวา ฉินฺเทยฺยนฺติ. เต นตฺถิ ทานิ ตุยฺหํ อาหารนฺติ อาหํสุ. เตนหิ โปกฺขรณิยา ปานียํ ปิวิสฺสามีติ อาห. เต สาธูติ โปกฺขรณึ เนสุํ. กุมาโร โปกฺขรณึ โอตริตฺวา นหายิตฺวา นิมุคฺโค ยาวทตฺถํ กลลํ ภฺุจิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา อุฏฺาย อสิปตฺตํ คเหตฺวา มหาชนานํ [มหาชนานํปสฺสนฺตเมว อิติสพฺพตฺถ] ปสฺสนฺตานเมว อฏฺาสีติหตฺถฏฺานํ อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา สพฺพเวฬุกลาเป จตุรงฺคุลมตฺเตน ขณฺฑาขณฺฑํ กุรุมาโน โอตริตฺวา มูเล ถูลอยสลากํ ปตฺวา กิณีติ สทฺทํ สุตฺวา อสิปตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา โรทมาโน อฏฺาสิ. ตโต ราชปุริเสหิ กิมตฺตํ โรทสีติ วุตฺเต ¶ เอตฺตกานํ ปุริสานมนฺตเร มยฺหํ เอโกปิ สุหโท นตฺติ. สเจ ภเวยฺย, อิเมสํ เวฬุกลาปานมนฺตเร อโย สารํ อตฺถิภาวํ กเถยฺย, อหํ ปน ชานมาโน อิเม เวฬุ กลาเป องฺคุลงฺคุเลสุ ฉินฺเทยฺยนฺติ อาห. ตโต ราชา กุมาเรน กตกมฺมํ โอโลเกตฺวา ปสนฺโน อุปราชฏฺานํ พหฺุจ วิภวํ ทาเปสิ, เอวมสฺส พลสมฺปตฺติลาโภ นาม น ชาติโคตฺตกุลปเทสาทีนํ พลํ. น ปาณาติปาตาทิทุจฺจริตานํ พลํ. กสฺเสตํ พลนฺติ. กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทินฺนทานาทิสุจริตกมฺมวิปากํ. เตน วุตฺตํ.
กสฺสปสฺส มุนินฺทสฺส, กาเล อฺตโร นโร;
สมฺพุทฺธมุปสํกมฺม, สุตฺวา ธมฺมํ สุเทสิตํ.
ปฏิลทฺธสทฺโธ หุตฺวา, สีลวนฺตาน ภิกฺขุนํ;
มธุรนฺนปาเน ปจุเร, อทาสิ สุมโน ตทา.
อทาสิ จีวเร ปตฺเต, ตเถว กายพนฺธเน;
อทา ขีรสลากฺจ, พหู กตฺตรยฏฺิโย.
อทา สุปสฺสยํ ทานํ, มฺจปีาทิกํ ตถา;
ปาวาร กมฺพลาทีนิ, อทา สีตนิวารเณ.
อทา เภสชฺชทานานิ, อาโรคฺยตฺถาย ภิกฺขุนํ;
เอวํ นานาวิธํ ปฺุํ, กตฺวาน ติทิวํ คโต.
ตตฺถ ทิพฺพวิมานมฺหิ, อุปฺปนฺโน โส มหิทฺธิโก;
เทวจฺฉราปริวุโต, เทวเสนาปุรกฺขโต.
ทิพฺเพหิ นจฺจคีเตหิ, ทิพฺพวาทิตตนฺติหิ;
โมทมาโน อเนเกหิ, ทิพฺพสมฺปตฺติยา สห.
ยาวตายุํ ตหึ ตฺวา, ชมฺพุทีเป มโนรเม;
ปุเร ปาฏลิปุตฺตมฺหิ, ธมฺมาโสกสฺส ราชิโน.
ปุตฺโต ¶ หุตฺวาน นิพฺพตฺติ, มหาถาโม มหาพโล;
มหายโส มหาโภโค, อาสิ พุทฺธาทิมามโก.
กาตพฺพํ กุสลํ ตสฺมา, ภวสมฺปตฺติ มิจฺฉตา;
ปาเลตพฺพ มโถ สีลํ, ภาเวตพฺพฺจ ภาวนนฺติ.
ตโต กุมาโร อุปราชฏฺานํ ลภิตฺวา สมฺปตฺตึอนุภวมาโน โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรมาทึ กตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยทานา ทิวเสน สกฺการํ กตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา อายุปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตติ.
เอวํวิธํ สุจริตํ สุมโน กริตฺวา,
ภาคิสฺส เนกวิภวสฺส ภวาภเวสุ;
ตุมฺเหปิ โภ สุจริตํ วิภวานุรูปํ,
กตฺวาน นิพฺพุติปทํ กรคํ กโรถาติ.
วิสมโลมกุมารสฺส วตฺถุํ ตติยํ.
๑๔. กฺจนเทวิยา วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป กิร เทวปุตฺตนครํ นาม ทสฺสนียํ เอกํ นครํ อโหสิ. ตสฺมึ สมเย มนุสฺสา เยภุยฺเยน ปตฺตมหํ นาม ปูชํ กโรนฺติ, ภควตา ปริภุตฺตปตฺตํ คเหตฺวา กตาเนกปูชาวิธานา อุสฺสวํ กโรนฺติ. ตํ ปตฺตมหนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมึ สมเย เทวปุตฺตนคเร ราชา สพฺพรตนมยํ รถํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺการาเปตฺวา กุมุทปตฺตวณฺเณ จตฺตาโร สินฺธเว โยเชตฺวา สุสิกฺขิตสิปฺปาจริเยหิ สตฺตรตนปรินิฏฺิเต อสีติหตฺถเวฬคฺเค สตฺถุนา ปริภุตฺตํ เสลมยปตฺตํ มุตฺตาชาลาทีหิ อลงฺกริตฺวา เวฬคฺคํ อาโรเปตฺวา เวฬุํ ¶ รเถ ปาเปตฺวา นครํ เทวนครํ วิย อลงฺกริตฺวา ธชปตากาทโย อุสฺสาเปตฺวา โตรณคฺฆ กปนฺติโยจ ปุณฺณฆฏทีปมาลาทโยจ ปติฏฺาเปตฺวา อเนเกหิ ปูชาวิธาเนหิ นครํ ปทกฺขิณํ กาเรตฺวา นครมชฺเฌ สุสชฺชิตรตนมณฺฑเป ปตฺตธาตุํ เปตฺวา สตฺตเม ทิวเส มหาธมฺมสวณํ การาเปสิ. ตทา ตสฺมึ ชนปเท พหู มนุสฺสาจ เทวตาจ ยกฺขรกฺขสนาคสุปณฺณาทโยจ มนุสฺสเวเสน เยภุยฺเยน ตํ สมาคมํ โอตรนฺติ, เอวมจฺฉริยํ ตํ ปูชาวิธานํ อโหสิ.
ตทา เอโก นาคราชา อุตฺตมรูปธรํ อคตปุพฺพปุริสํ เอกํ กุมาริกํ ธมฺมปริสนฺตเร นิสินฺนํ ทิสฺวา ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺโต อเนกากาเรหิ ตํ ยา จิ ตฺวา ตสฺสา อลทฺธมาโน กุชฺฌิตฺวา นาสาวาตํ วิสฺสชฺเชสิ อิมํ มาเรสฺสามีติ. ตํ ตสฺสา สทฺธาพเลน กิฺจิ อุปทฺทวํ กาตุํ สมตฺโถ นาโหสิ. อถสฺสา นาโค ปาทโต ปฏฺาย ยาวสกลสรีรํ โภเคน เวเตฺวา สีเส ผณํ กตฺวา ภายาเปนฺโต อฏฺาสิ. อนฺวิหิตาย ตาย ธมฺมสวณพเลน อณุมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ นาโหสิ. ปภาตาย รตฺติยา ตํ ทิสฺวา มนุสฺสา กิเมตนฺติ การณํ ปุจฺฉึสุ, สาปิ เตสํ กเถตฺวา เอวํ สจฺจกิริยมกาสิ. ตถาหิ.
พฺรหฺมจารี อโหสาหํ, สฺชาตา อิธ มานุเส;
เตน สจฺเจน มํ นาโค, ขิปฺปเมว ปมฺุจตุ.
กามาตุรสฺส นาคสฺส, โนกาสมกรึยโต;
เตน สจฺเจน มํ นาโค, ขิปฺปเมว มฺุจตุ.
วิสวาเตน ขิตฺตสฺส, กุปิตสฺโสรคสฺสหํ;
อกุทฺธา เตน สจฺเจน, โส มํ ขิปฺปํ ปมฺุจตุ.
สทฺธมฺมํ สุณมานาหํ, ครุคารวภตฺติยา;
อสฺโสสึ เตน สจฺเจน, ขิปฺปํ นาโค ปมฺุจตุ.
อกฺขรํวา ¶ ปทํวาปิ, อวินาเสตฺวาว อาทิโต;
อสฺโสสึ เตน สจฺเจน, ขิปฺปํ นาโค ปมฺุจตูติ.
สจฺจกิริยาวสาเน นาคราชา ตสฺสา อตีว ปสนฺโน โภคํ วินิเวเตฺวา ผณสตํ มาเปตฺวา ตํ ผณคพฺเภ นิสีทาเปตฺวา พหูหิ นาคมานวเกหิ สทฺธึ อุทกปูชํ นาม ปูช มกาสิ, ตํ ทิสฺวา พหู นครวาสิโน อจฺฉริยพฺภุตชาตา อฏฺารสโกฏิธเนน ปูช มกํสุ. ตถาหิ.
นตฺถิ สทฺธาสโม โลเก, สุหโท สพฺพกามโท;
ปสฺสถสฺสา พลํ สทฺธา, ปูเชนฺเตวํ นโร รคา.
อิธ โลเกว สาลตฺถ, ภวโภค มนปฺปกํ;
ตสฺมา สทฺเธน กาตพฺพํ, รตนตฺตยคารวนฺติ.
อเถวํ สา ปฏิลทฺธมหาวิภวา ยาวชีวํ โกมาริย พฺรหฺมจาริณี หุตฺวา อายุปริโยสาเน กาลํ กตฺวา ตสฺมึเยว นคเร รฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิตฺวา ทสมาสจฺจเยน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. นิกฺขนฺตทิวเส ปนสฺสา สกลเทวปุตฺตนคเร รตนวสฺสํ วสฺสิ. เตนสฺสา กฺชนเทวีติ นามํ กรึสุ. สมนฺตปาสาทิกา อโหสิ. อภิรูปา เทวจฺฉรปฏิภาคา. มุขโต อุปฺปลคนฺโธ วายติ. สรีรโต จนฺทนคนฺโธ วายติ. สกลสรีรโต พาลสุริโย วิย รํสิโย นิจฺฉาเรนฺตี จตุรตนคพฺเภ ปทีปกิจฺจํ นาม นตฺถิ. สพฺโพ คพฺโภ สรีรา โลเกน เอโก ภาโส โหติ, ตสฺสา รูปสมฺปตฺติ สกลชมฺพุทีเป ปากฏา อโหสิ. ตโต สกลชมฺพุทีปวาสี ราชาโน ตสฺสา อตฺถาย ปิตุรฺโ ปณฺณาการานิ ปหิณึสุ. สา ปน ปฺจกาเม อนนุลิตฺตา ปิตรํ อนุชานาเปตฺวา ภิกฺขุนู ปสฺสยํ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณีติ.
สุตฺวาน ¶ สาทรวเสน กุมาริเกวํ;
ธมฺมฺหิ สีลมมลํ ปริปาลยนฺตี;
ลทฺธาน เนกวิภวํ วิภวํ ปยาตา,
มา โภ ปมชฺชถ สทา กุสลปฺปโยเคติ.
กฺจนเทวิยา วตฺถุํ จตุตฺถํ.
๑๕. พฺยคฺฆสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป จูลรฏฺา สนฺเน พาราณสีนคเร เอกํ ปํสุปพฺพตํ วินิวิชฺฌิตฺวา มหามคฺโค โหติ, ตตฺถ เวมชฺเฌ เอโก พฺยคฺโฆ อตฺตโน อนฺธปิตรํ ปพฺพตคุหายํ กตฺวา โปเสนฺโต วสติ. ตสฺเสว ปพฺพตสฺส วนทฺวาเร ตุณฺฑิโล นาม เอโก สุวโปตโก รุกฺขสฺมึ วสติ. เต อุโภปิ อฺมฺํ ปิยสหายา อเหสุํ, ตสฺมึ สมเย ปจฺจนฺตคามวาสี เอโก มนุสฺโส อตฺตโน มาตุคาเมน สทฺธึ กลหํ กตฺวา พาราณสึ คจฺฉนฺโต ตํ วนทฺวารํ สมฺปาปุณิ. อถ สุวโปตโก ปริหีนตฺตภาวํ ทุกฺขิตํ ตํ ทิสฺวา กมฺปมานหทโย ตํ ปกฺโกสิตฺวา โภ กุหึ คจฺฉสีติ อาห, เตน ปรขณฺฑํ คจฺฉามีติ วุตฺเต ตุณฺฑิโล โภ อิมสฺมึ วนขณฺฑมชฺเฌ เอโก พฺยคฺโฆ วสติ. กกฺขโล ผรุโส สมฺปตฺตสมฺปตฺเต มาเรตฺวา ขาทติ. มา ตฺวํ เตน คจฺฉาติ อาห. สฺวายํ ทุพฺภโค มนุสฺโส หิตกามสฺส ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา คจฺฉาเมวาติ อาห. ตุณฺฑิโล เตนหิ สมฺม ยทิ อนิวตฺตมาโน คจฺฉสิ. เอโส พฺยคฺโฆ มม สหาโย. เม วจนํ ตว สนฺติกา สุตฺวา น คณฺหาตีติ. ตสฺส ตํ อนาทิยนฺโต โส สุวราเช ปทุฏฺจิตฺโต มุคฺคเรน ปหริตฺวา มาเรตฺวา อรณึ อคฺคึ กตฺวา มํสํ ขาทิ. อสปฺปุริสสํสคฺโค นาเม ส อิธ โลกปรโลเกสุ ทุกฺขาวโหเยว. ตถาหิ.
มยา ¶ กตํ มยฺหมิทํ, อิติ เวสฺสานรํ นโร;
สมาลิงฺคติ สปฺเปโม, ทหเตวสฺส วิคฺคหํ.
มธุขีราทิทาเนน, เปมสา ปริปาลิโต;
โสรโค กุปิโตวสฺส, ฑสเตวสฺส วิคฺคหํ.
เอวํ นิหีนชจฺเจน, ปาเปน อกตฺุนา;
นรา ธเมน ทีเนน, กโตปิ ขณสงฺคโม.
อสาธุโก อยํเตวํ, ชานมาเนน ชนฺตุนา;
มุหุตฺตมฺปิ น กาตพฺโพ, สงฺคโม โส อนตฺถโทติ.
ตโต โส อสปฺปุริโส มํสํ ขาทิตฺวา คจฺฉนฺโต วนขณฺฑมชฺฌํ สมฺปาปุณิ. อถ พฺยคฺโฆ ตํ ทิสฺวา มหานาทํ กโรนฺโต คหณตฺถาย อุฏฺาสิ. โส พฺยคฺฆํ ทิสฺวา ภยปฺปตฺโต ตุณฺฑิลสฺส วจนํ สริตฺวา อหํ โภ ตว สหายตุณฺฑิลสฺส สนฺติกา อาคโตมฺหีติ อาห, ตํ สุตฺวา พฺยคฺโฆ อตฺตมโน เอหิ สมฺมาติ ตํ ปกฺโกสิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํ เนตฺวา ขาทิตพฺพาหาเรน ตํ สนฺตปฺเปตฺวา ปิตุสนฺติเก นิสีทาเปตฺวา ปุน วนขณฺฑ มคมาสิ. อถสฺส ปิตา ปุตฺตสฺส คตกาเล เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ตสฺส วจนานุสาเรน ตุณฺฑิลํ มาเรตฺวา ขาทิตภาวํ อฺาสิ. ตโต โส ปุตฺตสฺส อาคตกาเล ตว สหาโย เตน มาริโตติ อาห. ตํ สุตฺวา พฺยคฺโฆ อนตฺตมโน เวเคน ตสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา สมฺม ตุณฺฑิลาติ สทฺทํ กตฺวา อปสฺสนฺโต ลฺุจิตปตฺตํจสฺส ทิสฺวา นิสฺสํสยํ เตน มาริโต เม สหาโยติ โสจนฺโต ปริเทวนฺโต อาคฺฉิ. อถ โส อสปฺปุริโส ตสฺมึ ตตฺถ คเต ตสฺส ปิตรํ ปาสาเณน ปหริตฺวา มาเรตฺวา พฺยคฺฆํจ ทานิ มาเรสฺสามีติ พฺยคฺฆาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺโต นิลีโน อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ พฺยคฺโฆปิ อาคฺฉิ. โส ตสฺสา คตกาเล ตสฺส เตเชน ภีโต คนฺตฺวา ¶ ชีวิตํ เม สามิ เทหีติ ปาทมูเล อุเรน นิปชฺชิ, พฺยคฺโฆ ปน เตน กตกมฺมํ ทิสฺวา ตสฺมึ จิตฺตํ นิพฺพาเปตฺวา มม สหายสฺส สาสนมาทายาคตสฺส ทุพฺภิตุํ น ยุตฺตนฺติ จินฺเตนฺโต ตํ สมสฺสาเสตฺวา คจฺฉ สมฺมาติ สุขํ เปเสสิ. เอวฺหิ สปฺปุริสสมาคโม นาม อิธ โลกปรโลเกสุ สุขาวโหเยว, วุตฺตํหิ.
สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;
สพฺพตฺถ สนฺถโว เตน, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
สุขาวโห ทุกฺขนุโท, สทา สพฺภิ สมาคโม;
ตสฺมา สปฺปุริเสเหว, สงฺคโม โหตุ ชนฺตุนํ.
ตโต โส พฺยคฺโฆ เตน เมตฺตจิตฺตานุภาเวน กาลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโตติ.
เอวํวิโธปิ ผรุโส ปรมํสโภชี;
พฺยคฺโฆ ทยายุปคโต สุคตึ สุเมโธ;
ตสฺมา กโรถ กรุณํ สตตํ ชนานํ,
ตํ โว ททาติ วิภวฺจ ภเวสุ โภคนฺติ.
พฺยคฺฆสฺส วตฺถุํ ปฺจมํ.
๑๖. ผลกขณฺฑทินฺนสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
สาวตฺถิยํ กิเรโก มนุสฺโส อุตฺตราปถํ คจฺฉามีติ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน คิมฺหานมาเส มชฺฌณฺเห พหลาตเปน กิลนฺโต หุตฺวา รุกฺขจฺฉายํ ปวิสิตฺวา ตมฺพุลํ ขาทนฺโต ผลเก นิสีทิ. อถ อุตฺตราปเถนาคจฺฉานฺโต เอโก ตเถว อาตเปน กิลนฺโต อาคนฺตฺวา ปุริมสฺส สนฺติเก นิสีทิตฺวา โภ ปานียํ อตฺถีติ ปุจฺฉิ. อิตโร ปานียํ นตฺถีติ อาห. อถสฺส ¶ โส มยฺหมฺปิ โภ ตมฺพุลํ เทหิ ปิปาสิโตมฺหิติ วตฺวาปิ น ลภิ. จตุกหาปเณน เอกํ ตมฺพุลปณฺณํ กิณิตฺวา ลทฺโธ ตตฺเถว นิสีทิตฺวา ขาทิตฺวา ปิปาสํ วิโนเทตฺวา เตน อุปกาเรน ตสฺส สิเนหํ กตฺวา อตฺตโน คมนฏฺาน มคมาสิ, อถา ปรภาเค โส ปฏฺฏนํ คนฺตฺวา นาวาย วณิชฺชตฺถาย คจฺฉนฺโต สมุทฺทมชฺฌํ ปาปุณิ. ตโต สตฺตเม ทิวเส นาวา ภิชฺชิ. มนุสฺสา มจฺฉกจฺฉปานํ ภกฺขา ชาตา. โส เอว ปุริโส อโรโค หุตฺวา เอกํ ผลกขณฺฑํ อุเร กตฺวา สมุทฺทํ ตรติ. อเถ ตโรปิ ตเถว นาวาย ภินฺนาย เสโส หุตฺวา สมุทฺทํ ตรนฺโต ปุริเมน สมาคมิ. อถ เต สตฺตทิวสํ สมุทฺเท ตรนฺตา อฺมฺํ สฺชานึสุ. เตสุ กหาปเณ ทตฺวา ตมฺพุลํ คหิโต เอกํ ผลกขณฺฑํ อุเร กตฺวา ตรติ. อิตรสฺเสตํ นตฺถิ. อถ โส กหาปเณ คเหตฺวา ทินฺนตมฺพุลมตฺตสฺโส ปการํ สริตฺวา อตฺตโน ผลกขณฺฑํ ตสฺส อทาสิ. โส ตสฺมึ สยิตฺวา ตรนฺโต ตํ ปหาย อคมาสิ, อปโร อนาธารเกน ตรนฺโต โอสฺสฏฺวิริโย อุทเก โอสีทิตุมารติ. ตสฺมึ ขเณ สมุทฺเท อธิวตฺถา มณิเมขลา นาม เทวธีตา โอสีทนฺตํ ตํ ทิสฺวา สปฺปุริโสติ ตสฺส คุณานุสฺสรนฺตี เวเคนา คนฺตฺวา ตํ อตฺตโน อานุภาเวน สมุทฺทตีรํ ปาเปสิ. อิตรํปิ สา เอตสฺเสว คุณานุภาเวน ตีรํ ปาเปสิ. อถ ผลเกโนติณฺณปุริโส ตํ ทิสฺวา วิมฺหิโต กถํ ปุรโต อโหสิ สมฺมาติ ปุจฺฉิ. โส น ชานามิ. อปิจ โข สุเขเนว ตีรํ ปตฺโตสฺมีติ อาห. อถ เทวธีตา ทิสฺสมานกสรีเรเนว อตฺตนา อานีตภาวํ อาโรเจนฺตี อาห.
โย มาตรํ ปิตรํวา, ธมฺเมน อิธ โปสติ;
รกฺขนฺติ ตํ สทา เทวา, สมุทฺเท วา ถเลปิ วา.
โย เจ พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ, สํฆฺจ สรณํ คโต;
รกฺขนฺติ ตํ สทา เทวา, สมุทฺเท วา ถเลปิ วา.
ปฺจวิธํ ¶ อฏฺวิธํ, ปาติโมกฺขฺจ สํวรํ;
ปาเลติ โย ตํ ปาเลนฺติ, เทวา สพฺพตฺถ สพฺพทา.
กาเยน วาจา มนสา, สุจริตฺตํ จรตี ธ โย;
ปาเลนฺติ ตํ สทา เทวา, สมุทฺเท วา ถเลปิ วา.
โย สปฺปุริสธมฺเมสุ, ิโต ธ กตเวทิโก;
ปาเลนฺติ ตํ สทา เทวา, สมุทฺเท วา ถเลปิ วา.
ตโต โส อาห.
เนว ทานํ อทาสาหํ, น สีลํ ปริปาลยึ;
เกน เม ปฺุกมฺเมน, มมํ รกฺขนฺติ เทวตา;
ปุจฺฉามิ สํสยํ ตุยฺหํ, ตํ เม อกฺขาหิ เทวเตติ.
เทวตา อาห.
อคาธา ปารเค ภีเม, สาคเร ทุริตา กเร;
ภินฺนนาโว ตรนฺโต ตฺวํ, หทเย กตฺวา กลิงฺครํ.
ตฺวา สปฺปุริเส ธมฺเม, อตฺตาน มนเวกฺขิย;
ขณสนฺถวสฺส ปุริสสฺส, อทาสิ ผลกํ สกํ.
ตํ ตุยฺหํ มิตฺตธมฺมฺจ, ทานฺจ ผลกสฺส เต;
ปติฏฺาสิ สมุทฺทสฺมึ, เอวํ ชานาหิ มาริสาติ.
เอวฺจ วตฺวา สา เต ทิพฺพาหาเรน สนฺตปฺเปตฺวา ทิพฺพวตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน สาวตฺถินคเรเยว เต ปติฏฺาเปสิ. ตโต ปฏฺาย ตเมว อารมฺมณํ กตฺวา เต ทานํ ททนฺตา สีลํ รกฺขนฺตา อุโปสถกมฺมํ กโรนฺตา อายุปริโยสาเน สคฺคปรายณา อเหสุํ.
เอวํ ปริตฺตกุสเลนปิ สาครสฺมึ,
สตฺตา ลภนฺติ สรณํ ขลุ เทวตาหิ;
ตุมฺเหปิ สปฺปุริสตํ น วินาสยนฺตา,
มา โภ ปมชฺชถ สทา กุสลปฺปโยเคติ.
ผลกขณฺฑทินฺนสฺส วตฺถุํ ฉฏฺมํ.
๑๗. โจรสหายสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อมฺหากํ ¶ ภควติ ปรินิพฺพุเต ชมฺพุทีเป เทวทหนคเร เอโก มนุสฺโส ทุกฺขิโต ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺโต ปจฺจนฺเต อฺตรํ คามํ คนฺตฺวา ตตฺถ เอกสฺมึ กุลเคเห นิวาสํ กปฺเปสิ. ตตฺถ มนุสฺสา ตสฺส ยาคุภตฺตํ ทตฺวา โปเสสุํ, ตโต โส ตตฺถ มนุสฺเสหิ มิตฺตสนฺถวํ กตฺวา กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา อฺฏฺานํ คนฺตฺวา อปรภาเค โจรกมฺมํ กโรนฺโต ชีวิกํ กปฺเปติ. อเถกทิวสํ โจเรนฺตํ ตํ ราชปุริสา คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ. ราชา ตํ พนฺธนาคาเร กโรถาติ อาณาเปสิ, เต ตํ พนฺธนาคารํ เนตฺวา สงฺขลิกาหิ พนฺธิตฺวา อารกฺขกานํ ปฏิปาเทตฺวา อคมํสุ, พนฺธนาคาเร วสนฺตสฺส ตสฺส ทฺวาทสสํวจฺฉรานิ อติกฺกนฺตานิ. ตโต อปรภาเค ตสฺส ปุพฺพสหาโย ปจฺจนฺตคามวาสี มนุสฺโส เกนจิ กมฺเมน เทวทห มาคโต ตตฺถ ตตฺถ อาหิณฺฑนฺโต พนฺธนาคาเร พทฺธํ ตํ อทฺทส. ทิสฺวา ตสฺส หทยํ กมฺปิ, โส โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา กึ เต มยา กตฺตพฺพํ สมฺมาติ ปุจฺฉิ. ตโต เตน สมฺม พนฺธนาคาเร วสนฺตสฺส เม อิทานิ ทฺวาทสสํวจฺฉรานิ อติกฺกนฺตานิ, เอตฺตกํ กาลํ ทุพฺโภชนาทินา มหาทุกฺขํ อนุโภมิ. ยาวาหํ อาหารํ ปริเยสิตฺวา ภฺุชิตฺวา อาคมิสฺสามิ. ตาว มํ อิโต มฺุจนุปายํ ชานาหีติ วุตฺเต โส สปฺปุริโส.
รูเปน กินฺตุ คุณสีลวิวชฺชิเตน,
มิจฺฉาลยสฺส กิตวสฺส ธิยา กิมตฺถํ;
ทานา ทิจาควิคเตน ธเนน กึ วา;
มิตฺเตน กึ พฺยสนกาลปรมฺมุเขนาติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา สาธุ สมฺม กโรมิ เต วจนนฺติ อารกฺขกานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา โภนฺโต ยาเวโส ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา อาคจฺฉติ. ตาวาหํ ตสฺส ปาฏิโภโค ภวิสฺสามิ. วิสฺสชฺเชถ ¶ นนฺติ อาห, เตหิ น สกฺกา โภ เอตํ วิสฺสชฺเชตุํ, อปิ จ โข ยาวายํ อาคจฺฉติ. ตาว ตฺวํ อยสงฺขลิกาย พทฺโธ นิสีทิสฺสสิ, เอวํ ตํ วิสฺสชฺเชสฺสาม, โน เจ น สกฺกาติ อาหํสุ, โส เอวมฺปิ โหตุ สมฺมาติ วตฺวา ตสฺส ปาทโต สงฺขลิกํ มฺุจิตฺวา อตฺตโน ปาเท กตฺวา พนฺธนาคารํ ปวิสิตฺวา อิตรํ มฺุจาเปสิ. โสปิ อสปฺปุริโส พนฺธนา มุตฺโต น ปุน ตํ าน มคมาสิ, อโห อกตฺุโน ปกตึ าตุํ ภาริยํ. ยถาห.
วาริปูเร ยถา โสพฺเภ, เนวนฺโต วิสมํ สมํ;
ปฺายเตวํสาธุสฺส, ภาวํ มนสิ สมฺภวํ.
ภาสนฺติ มุขโต เอกํ, จินฺเตนฺติ มนสา ปรํ;
กาเยเนกํ กโรนฺเตวํ, ปกตายมสาธุนํ.
เตสํ โย ภาวมฺาสิ, โสว ปณฺฑิตชาติโก;
พหุสฺสุโตปิ โสเยว, ปรจิตฺตวิทูปิ โส.
อถสฺส พนฺธนาคาเร วสนฺตสฺส ทฺวาทสสํวจฺฉรานิ อติกฺกนฺตานิ. เอตฺตกํ กาลํ ชิฆจฺฉาปีฬิเตน เตน อาหารตฺตาย ปโร น ยาจิตปุพฺโพ, อนุจฺฉิฏฺาหารํ ลภนทิวสโต อลภนทิวสาเยว พหุตรา โหนฺติ, อถ ทฺวาทสสํวจฺฉราติกฺกเม รฺโ ปุตฺโต นิพฺพตฺติ. ตทา ราชา อตฺตโน วิชิเต สพฺพพนฺธนาคารานิ วิวราเปสิ. อนฺตมโส มิคปกฺขิโนปิ พนฺธนา มฺุจาเปสิ. ทฺวาเร วิวฏมตฺเตเยว พนฺธนาคาเร มนุสฺสา อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานํ อคมํสุ. โส ปเนโกว เตหิ สทฺธึ อคนฺตฺวา โอหียิ. อารกฺขเกหิ ตฺวํ โภ กสฺมา น คจฺฉสีติ วุตฺเต อหํ โภ ปฺาตภาเวน อิทานิ น คมิสฺสามิ. อตีว ปริหีนคตฺโตสฺมิ. อนฺธกาเร คมิสฺสามีติ วตฺวา อนฺธกาเร อาคเต นิกฺขมฺม อนฺโตนคเร วิสฺสาสิกานํ อภาเวน กุโต อาหารํ ลภิสฺสามีติ จินฺเตนฺโต นิกฺขมฺม รตฺตนฺธกาเร อามกสุสาน ¶ มคมาสิ. เอตฺถาหารํ ลภิสฺสามีติ. ตตฺถ โส อธุนา นิกฺขิตฺตมตมนุสฺสํ ทิสฺวา มนุสฺสฏฺินา มํสํ ฉินฺทิตฺวา สีสกปาเล ปกฺขิปิตฺวา ตีหิ มนุสฺสสีเสหิ กตอุทฺธเน เปตฺวา จิตกโต โอมุกฺกอลาเตหิ อคฺคึ กตฺวา สุสานํ นิพฺพาปนตฺถายา ภตอุทเกน มนุสฺสฏฺินา อาโลเลนฺโต มํสํ ปจิตฺวา โอตาเรตฺวา สาขาภงฺเคน หิริโกปีณํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิวตฺถปิโลกิกํ วาตาวรณํ กตฺวานิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ ตตฺถ ปิปฺปลีรุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา ตสฺส ตํ กิริยํ ทิสฺวา ปุจฺฉิสฺสามิ ตาว นนฺติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห. โภ ตฺวํ ฆนตรติมิรากุเล มหารตฺติยํ ตตฺถ ตตฺถ วิกิณฺณนรฏฺิสมากิณฺเณ โสณสิคาลาทิกุณปาทกากุเล มนุสฺสมํสภกฺขยกฺขรกฺขสากุเล ตตฺถ ตตฺถ ปชฺชลนฺตาเนกจิตกภยานเก สุสาเน มนุสฺสมํสํ ปจิตฺวา กึกโรสีติ ปุจฺฉนฺตี อาห.
รตฺตนฺธกาเร กุณปาทเกหิ,
สมากุเล สีวถิกาย มชฺเฌ;
มนุสฺสมํสํ ปจสี ธ สีเส,
วเทหิ กึ เตน ปโยชนํ เตติ.
อถ โส อาห.
น ยาคเหตุ น จ ทานเหตุ,
สุสานมชฺฌมฺหิ ปจามิ มํสํ;
ขุทาสมํ นตฺถิ นรสฺส อฺํ,
ขุทาวินาสาย ปจามิมมฺโภติ.
ตโต เทวตา ตํ ตถา โหตุ, อิมินา ปิโลติเกน วาตาวรณํ กโรสิ. กิมตฺถเมตนฺติ ปุจฺฉนฺตี.
นิวตฺถสาโข ¶ หิริสํวราย,
ปิโลติกํ ตตฺถ ปสารยนฺโต;
กโรสิ วาตาวรณฺจ สมฺม,
กิมตฺถเมตํ วท ปุจฺฉิโต เมติ.
โส ตสฺสา จิกฺขนฺโต อาห.
สุภา สุภามิสฺสิตสีตวาโต,
สยํ อจิตฺโตว อจิตฺตภาวา;
เทหํ ผุสิตฺวาน อสาธุกสฺส,
อกตฺุโน มิตฺตปธํสกสฺส.
สมาวหนฺโต ยทิ เม สรีเร,
ผุสาติ [ผุสาติสาสงฺคติมชฺชทานิ อิติกตฺตจิ] ตํ วายุ มมา วิสิตฺวา;
ทุกฺขํ ททาตีติ วิสํว ตํ โภ,
ปริวชฺชิตุํ พทฺธมิมํ กุเจลนฺติ.
เทวตา อาห.
กิ มกาสิ โภ โส กตนาสโก เต,
ธนฺจ ธฺํ ตว นาสยี จ;
มาตา ปิตา พนฺธโว เขตฺต วตฺถู,
วินาสิตา เตน วเทหิ กึ เตติ.
ตโต โส อาห.
ยํ ราชโต โหติ ภยํ มหนฺตํ,
สพฺพสฺส หรณาทิวธาทิกฺจ;
อกตฺุนา สปฺปุริเสน โหติ,
อาราว โส โภ ปริวชฺชนีโย.
ยมตฺถิ ¶ โจราริภยฺหิ โลเก,
อโถ ทเกนาปิ จ ปาวเกน;
อกตฺุนา ตํ สกลมฺปิ โหติ,
อาราว โส โภ ปริวชฺชนีโย.
ปาณาติปาตมฺปิ อทินฺนทานํ,
ปรสฺส ทารูปคมํ มุสา จ;
มชฺชสฺส ปานํ กลหฺจ เปสุนํ,
สมฺผํ คิรํ ธุตฺตชเนหิ [อกฺขธุตฺตาทิโยคํ อิติกตฺถจิ] โยคํ.
สพฺพํ อนตฺถํ อสิวํ อนิฏฺํ,
อปายิกํ [อปายิกํ อิติกตฺถจิ] ทุกฺขมนนฺต มฺํ;
อกตฺุนา สปฺปุริเสน โหติ;
อาราว โส โภ ปริวชฺชนีโยติ.
วตฺวา อตฺตนา อสปฺปุริสสํสคฺเคนานุภูตํ สพฺพํ ทุกฺขํ กเถสิ, ตโต เทวตา อหมฺปิ โภ สตฺถุโน มงฺคลสุตฺตเทสนาทิวเส อิมสฺมึเยว รุกฺเข นิสินฺโน.
อเสวนา จ พาลานํ, ปณฺฑิตานฺจ เสวนา;
ปูชา จ ปูชนียฺยานํ, เอตํ มงฺคล มุตฺตมนฺติ.
คาถาย พาลสฺส โทเส อสฺโสสึติ วตฺวา ตสฺส ปสนฺโน ตํ อตฺตโน วิมานํ เนตฺวา นหาเปตฺวา ทิพฺพวตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา ทิพฺพนฺนปานํ ทตฺวา มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ กตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน ตสฺมึ นคเร รชฺเช อภิสิฺจาเปสิ. โส ตตฺถ รชฺชํ กโรนฺโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตติ.
เอวํ ¶ อสาธุชนสงฺคมสนฺนิวาสํ,
สฺจชฺช สาธุสุจิสชฺชนสงฺคเมน;
ทานาทิ เนกกุสลํ ปริปูรยนฺตา,
สคฺคา ปวคฺควิภวํ อภิสมฺภุนาถาติ.
โจรสหายสฺส วตฺถุํ สตฺตมํ.
๑๘. มรุตฺตพฺราหฺมณสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป จนฺทภาคา นาม คงฺคาตีเร โหมคามํ นาม อตฺถิ. ตสฺมึ เอโก มรุตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ. ตทา โส โวหารตฺถาย ตกฺกสีลํ คนฺตฺวา เคหํ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกาย สาลาย กุฏฺโรคา ตุรํ สุนขํ ทิสฺวา ตสฺมึ การฺุเน นีลวลฺลิตกฺกมฺพิเลน มทฺทิตฺวา ปาเยสิ. สุนโข วูปสนฺตโรโค ปากติโก หุตฺวา พฺราหฺมเณน อตฺตโน กตูปการํ สลฺลกฺเขนฺโต เตเนว สทฺธึ อคมาสิ. อปรภาเค พฺราหฺมณสฺส ภริยา คพฺภํ ปฏิลภิ, ปริปุณฺณคพฺภาย ตาย วิชายนกาเล ทารโก ติริยมฺปติตฺวา อนฺโตคพฺเภเยว มโต. ตทา ตํ สตฺเถน ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา นีหรึสุ, อถ พฺราหฺมโณ ตํ ทิสฺวา นิพฺพินฺทหทโย ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรฺเ วิหรติ. อถสฺส ภริยา อฺเน สทฺธึ สํวสนฺตี อยํ มํ ปหาย ปพฺพชิโตติ พฺราหฺมเณ ปทุฏฺจิตฺตา โภ พฺราหฺมณํ มาเรหีติ สามิเกน สทฺธึ มนฺเตสิ. เตสํ มนฺตนํ สุนโข สุตฺวา พฺราหฺมเณเนว สทฺธึ จรติ. อเถกทิวสํ ตสฺสา สามิโก ตา ป สํ มาเรสฺสามีติ ธนุ กลาปํ คเหตฺวา นิกฺขมิ, ตทา ตาปโส ผลาผลตฺถาย อรฺํ คโต. สุ น โข อสฺสเมเยว โอ หี ยิ. ปุริโส ตาปสสฺสาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺโต คจฺฉนฺตเร ¶ นิลีโน อจฺฉิ. สุนโข ตสฺส ปมาทํ โอโลเกตฺวา ธนุโน คุณํ ขาทิตฺวา ฉินฺทิ. โส ปุน คุณํ ปากติกํ กตฺวา อาโรเปสิ. เอวํ โส อาโรปิตํ อาโรปิตํ ขาทเตว, อถ โส ปาปปุริโส ตาปสสฺสาคมนํ ตฺวา ตํ มาเรสฺสามีติ ธนุนา สทฺธึ อคมาสิ. อถสฺส สุนโข ปาเท ฑสิตฺวา ปาเตตฺวา ตสฺส มุขํ ขาทิตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา ภุงฺการมกาสิ, เอวฺหิ สปฺปุริสา อตฺตโน อุปการกานํ ปจฺจุปการํ กโรนฺติ. วุตฺตฺหิ.
อุปการํ กโรนฺโต โส, สุนโข กตเวทิโก;
สตฺตูปฆาตกํ กตฺวา, อิสิโน ทาสิ ชีวิตํ.
ติรจฺฉานาปิ ชานนฺติ, คุณมตฺตนิ กตํ สทา;
อิติ อุตฺวาน เมธาวี, กตฺู โหนฺตุ ปาณิโนติ.
ตโต ตาปโส สุนขสฺส สทฺเทนา คนฺตฺวา ตสฺส ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา การฺุเน ปฏิชิคฺคิตฺวา วูปสนฺตวณํ พลปฺปตฺตํ โปเสตฺวา ตตฺเถว วสนฺโต ฌานาภิฺํ นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺราหฺมโลกปรายโณ อโหสีติ.
สุตฺวาน สาธุ สุนเขน กตูปการํ,
เมตฺตึทิสสฺส ปกตํ อิสินา จ สุตฺวา;
สมฺมา กโรถ กรุณฺจ ปรูปการํ,
ตํ สพฺพทา ภวติ โว ภวโภคเหตูติ.
มรุตฺตพฺราหฺมณสฺส วตฺถุํ อฏฺมํ.
๑๙. ปานียทินฺนสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป ¶ อฺตรสฺมึ ชนปเท กิเร โก มนุสฺโส รฏฺโต รฏฺํ ชนปทโต ชนปทํ วิจรนฺโต อนุกฺกเมน จนฺทภาคานทีตีรํ ปตฺวา นาวํ อภิรุหิตฺวา ปรตีรํ คจฺฉติ. อถาปรา คพฺภินิตฺถี ตาย เอว นาวาย คจฺฉติ, อถ นาวา คงฺคามชฺฌปฺปตฺตกาเล ตสฺสา กมฺมชวาตา จลึสุ. ตโต สา วิชายิตุมสกฺโกนฺตี กิลนฺตา ปานียํ เม เทถ, ปิปาสิตามฺหิติ มนุสฺเส ยาจิ. เต ตสฺสา วจนํ อสุณนฺตา วิย ปานียํ นาทํสุ, อถ โส ชานปทิโก ตสฺสา กรุณายนฺโต [กรุณายปานียํ, กรุณายนฺโตปานียํ, กรุณายโตยํ อิติจกตฺถจิ] โตยํ คเหตฺวา มุเข อาสิฺจิ, ตสฺมึ ขเณ สา ลทฺธสฺสาสา สุเขน ทารกํ วิชายิ, อถ เต ตีรํ ปตฺวา กติปยทิวเสน อตฺตโน อตฺตโน านํ ปาปุณึสุ. อถาปรภาเค โส ชานปทิโก อฺตรกิจฺจํ ปฏิจฺจ ตสฺสา อิตฺถิยา วสนนครํ ปตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อาหิณฺฑนฺโต นิวาสนฏฺานํ อลภิตฺวา นครทฺวาเร สาลํ คนฺตฺวา ตตฺถ นิปชฺชิ. ตสฺมึเยว ทิวเส โจรา นครํ ปวิสิตฺวา ราชเคเห สนฺธึ ฉินฺทิตฺวา ธนสารํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตา ราชปุริเสหิ อนุพนฺธา คนฺตฺวา ตาเยว สาลาย ฉฑฺเฑตฺวา ปลายึสุ. อถ ราชปุริสา อาคนฺตฺวา โจเร อปสฺสนฺตา ตํ ชานปทิกํ ทิสฺวา อยํ โจโรติ คเหตฺวา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหํ พนฺธิตฺวา ปุน ทิวเส รฺโ ทสฺเสสุํ. รฺา กสฺมา ภเณ โจรกมฺม มกาสีติ ปุจฺฉิโต นาหํ เทว โจโร, อาคนฺตุโกมฺหีติ วุตฺเต ราชา โจเร ปริเยสิตฺวา อลภนฺโต อยเมว โจโร, อิมํ มาเรถาติ อาณาเปสิ. ราชปุริเสหิ ตํ คาฬฺหํ พนฺธิตฺวา อาฆาตนํ นีเต สา อิตฺถี ตํ ตถา นียมานํ ทิสฺวา สฺชานิตฺวา กมฺปมานหทยา มุหุตฺเตน รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เทว เอโส ¶ น โจโร อาคนฺตุโก มฺุจเถตํ เทวาติ อาห. ราชา ตสฺสา กถํ อสทฺทหนฺโต ยชฺเชตํ โมเจตุ มิจฺฉสิ. ตสฺสคฺฆนกํ ธนํ ทตฺวา มฺุจาเปหีติ, สา สามิ มม เคเห ธนํ นตฺถิ. อปิจ มม สตฺตปุตฺเตหิ สทฺธึ มํ ทาสึ กโรหิ, เอตํ มฺุจ เทวาติ อาห, อถ ราชา ตฺวํ เอตํ อธุนาคโตติ วทสิ. เอตํ นิสฺสาย ปุตฺเตหิ สทฺธึ อตฺตานํ ทาสตฺตํ สาเวสิ. กิเมโส เต าติ วา, อุทาหุ อุปการโกติ ปุจฺฉนฺโต อาห.
กึเต โภติ อยํ โปโส, ตุวํ ปุจฺฉามิ สํสยํ;
ภาตา วา เต ปิตา โหติ, ปติ วา เทวโร ตว.
าติ สาโลหิโต กินฺนุ, อุทาหุ อิณทายโก;
อโถปการโก กินฺนุ, กสฺมาสฺส เทสิ ชีวิตํติ.
ตโต สา อาห.
เอโส เม ปุริโส เทว, กตปุพฺโพปการโก;
อตาณเมกิกํ [อตฺตานเมกิกํ อิติกตฺถจิ] เจโส, ทุกฺขิตํ มรเณ ิตํ.
วิชายิตุ มสกฺโกนฺตึ, คพฺภินึ ทุกฺขเวทินึ;
โตเยน มํ อุปฏฺาสิ, เตนาหํ สุขิตา ตทา.
ภงฺคกลฺโลลมาลาย, อุตฺตรนฺตํ มหณฺณวํ;
ปหาย ปาตุํ กูปสฺส, ยาติ โลโก ปิปาสิโต.
ตเถว วิชฺชมาเนสุ, ชเนสุ มนุชาธิป,
เอกสฺเสว มนสฺมึหิ, คุณํ ติฏฺติ สาธุกํ.
ปหตฺวาน มตํ หตฺถึ, มํสตฺถี เกจิ ชนฺตุโน;
อนุพนฺธนฺติ มํสตฺถํ, สสํ ธาวนฺต เมกกํ.
ตเถว ¶ วิชฺชมาเนสุ, ชเนสุ มนุชาธิป;
คุณวนฺต มนุพนฺธนฺติ, สปฺปุริสํ กตเวทิกํ.
ตสฺมา สปฺปุริเส ธมฺเม, ปติฏฺาสฺมิ นราธิป;
อนุสฺสรนฺติ เอเตน, กตปุพฺพู ปการกํ.
อหฺจ มม ปุตฺตา จ, เอเตนมฺห สุขาปิตา;
ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชฺช, มุจฺจนีโย อยํ มยาติ.
ตโต ราชา โทวาริกํ ปกฺโกสิตฺวา ตมฺปิ ปุจฺฉิตฺวา อธุนาคตภาวํ ตฺวา ตสฺสา สปฺปุริสธมฺเม สนฺตุฏฺโ เตสํ อุภินฺนมฺปิ มหนฺตํ ยสํ อนุปฺปทาสิ. เต ลทฺธยสา ต โต ปฏฺาย ทานาทีนิ ปฺุกมฺมานิ กตฺวา สคฺคปรายณา อเหสุนฺติ.
ธมฺเม ปติฏฺิตมนา อปิ มาตุคามา,
เอวํ ลภนฺติ วิภวฺจ ปสํสนฺจ;
ธมฺมฺจ สาธุจริตํ มนสีกโรนฺโต,
ธมฺเมสุ วตฺตถ สทา สุจิสชฺชนาติ.
ปานียทินฺนสฺส วตฺถุํ นวมํ.
๒๐. สหายสฺส ปริจฺจตฺตชีวิตกสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ภควติ ปรินิพฺพุเต สาวตฺถิยํ โสมพฺราหฺมโณ โสมทตฺตพฺราหฺมโณติ ทฺเว พฺราหฺมณา วสนฺติ. ตตฺถ โสมทตฺตพฺราหฺมเณน สทฺธึ โสมพฺราหฺมโณ เยภุยฺเยน ทูตํ กีฬติ. อเถกทิวสํ โสมทตฺโต โสมพฺราหฺมณํ เตน ปราเชตฺวา ตสฺส อุตฺตราสงฺคฺจ ลฺฉนมุทฺทิกฺจ คเหตฺวา อตฺตโน เคหํ คจฺฉนฺโต โสมพฺราหฺมณสฺส เอหิ เคหํ คจฺฉา- มาติ ¶ อาห. ตโต โสโม นาหํ สมฺม เอกสาฏโก หุตฺวา อนฺตรวีถึ โอตริตุํ สกฺโกมิ. คมนโต เอตฺเถว เม านํ วรตรนฺติ อาห, โสมทตฺเตน เอวํ สติ สมฺม อิมํ อุตฺตราสงฺคํ คณฺหาติ ตสฺส ตํ ทตฺวา อิทานิ สมฺม เอหีติ วุตฺโตปิ นาคจฺฉติ. ปุน เตน โภ กสฺมา นาคจฺฉสีติ ปุฏฺโ สมฺม มม หตฺเถ มุทฺทิกํ อปสฺสนฺตา เม ปุตฺตทาราทโย มยา สทฺธึ กลหํ กโรนฺตีติ อาห, อถ โส เอวํ สนฺเต ยทา เต ปโหติ. ตทา มยฺหํ เทหีติ มุทฺทิกมฺปิ ทตฺวา ตํ คเหตฺวา เคหํ อคมาสิ. อถ เต เอตฺตเกน สหายา อเหสุํ. อปรภาเค โสมทตฺตพฺราหฺมณํ อยํ ปรทารกมฺมํ อกาสีติ มนุสฺสา คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ. ราชา ตสฺส รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ราชาณํ อกตฺวา มา โภ ปุน เอวมกาสีติ โอวทิตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. ราชา นํ ยาวตติยวารํ โอวทนฺโต วิสฺสชฺเชตฺวา จตุตฺเถวาเร คจฺฉเถตํ อาฆาตนํ เนตฺวา มาเรถาติ อาณาเปสิ. เอวํ ปาปกมฺเม นิรตา อเนกากาเรน โอวทนฺตาปิ น สกฺกา นิวาเรตุํ. ตถาหิ.
โสณา เจว สิคาลา จ, วายสา นีลมกฺขิกา;
อิจฺเจเต กุณเป สตฺตา, น สกฺกา เต นิเสธิตุํ.
ตถา ปาณาติปาเตสุ, ปรทาเร สุราย จ;
มุสาวาเทสุ เถยฺเยสุ, สตฺตสตฺตา น วาริยาติ.
ตโต ราชปุริสา ตํ พนฺธิตฺวา ปกฺกมึสุ. ตทา โสมพฺราหฺมโณ โสมทตฺตํ ตถา นียมานํ ทิสฺวา กมฺปมานหทโย ราชปุริสานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อิมํ โภ มุหุตฺตํ มา มาเรถ. ยาว ราชานํ ชานาเปสฺสามีติ วตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ิโต เทว มม ชีวิตํ โสมทตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส ทสฺสามิ. เอตํ มฺุจถ. ยทิ มาเรตุกามา, มํ มาเรถาติ อาห. ราชา ตุณฺหี [ตุฏฺโ อิติกตฺถจิ] อโหสิ, ราชปุริสา โสมทตฺตํ มฺุจิตฺวา ¶ โสมพฺราหฺมณํ อาฆาตนํ เนตฺวา มาเรสุํ, อโห กตฺุโน กตเวทิตา.
โหติ เจตฺถ.
กกูปการ มตฺตานํ, สรนฺตา เกจิ มานุสา;
ชีวิตํ เทนฺติ โสโมว, โสมทตฺตสฺส อตฺตโนติ.
โส เตน ชีวิตทาเนน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา มหนฺเต กนกวิมาเน เทวจฺฉราสหสฺสปริวุโต ทิพฺพสมฺปตฺติมนุโภนฺโต ปฏิวสติ. ตทา โสมทตฺตพฺราหฺมโณ เอโส มํ มรณปฺปตฺตํ โมเจสีติ วตฺวา ตสฺสตฺถาย ทานํ ทตฺวา ปตฺตึ อทาสิ. ตาวเทวสฺส ตโต พหุตรํ เทวิสฺสริยํ อโหสิ เทวานุภาวฺจ. ตโต โส โสมเทโว อตฺตโน เทวิสฺสริยํ โอโลเกนฺโต สหายสฺส อตฺตโน ชีวิตทานํ อทฺทส. ทิสฺวา อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มาณวกวณฺเณน โสมทตฺตพฺราหฺมณํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อตฺตานํ เทวโลเก นิพฺพตฺตภาวํ ปกาเสตฺวา ตํ คเหตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน เทวโลกํ เนตฺวา ยถากามํ สมฺปตฺติ มนุภวาติ วตฺวา สตฺตาหํ เทวสฺสริยํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส เนตฺวา ตสฺส เคเหเยว ปติฏฺาเปสิ. ตตฺถ หิ ทิพฺพสมฺปตฺติ มนุภูตสฺส มนุสฺสสมฺปตฺติ ปฏิกฺกุลา โหติ. ตโต โส ทิพฺพสมฺปตฺติมนุสฺสรนฺโต กิโส ทุพฺพโล อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต อโหสิ. อเถกทิวสํ เทวปุตฺโต ตํ โอโลเกนฺโต ตถา ทุกฺขปฺปตฺตํ ทิสฺวา น สกฺกา มนุสฺเสน ทิพฺพสมฺปตฺติมนุภวิตุนฺติ อิจฺฉิติจฺฉิตสมฺปตฺติทายกํ เอกํ จินฺตามณึ ทตฺวา ตสฺส ภริยมฺปิ อตฺตโน อานุภาเวน รูปวนฺถํ ยสวนฺตํ วณฺณวนฺตํ อติกฺกนฺตมนุสฺสิตฺถิวณฺณํ อกาสิ, อปรภาเค เต ชยมฺปติกา ปจฺจกฺขโต ทิฏฺทิพฺพสมฺปตฺติวิภวา ทานํ ทตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา สหายเทวปุตฺตสฺส สนฺติเกเยว นิพฺพตฺตึสูติ.
มนฺเทน ¶ นนฺทิตมนา อุปการเกน,
ปาณมฺปิ เทนฺติ สุชนา อิติ จินฺตยิตฺวา;
มิตฺตทฺทุ มา ภวถ โภ อุปการกสฺส;
ปาสํสิยา ภวถ สาธุชเนหิ นิจฺจํติ.
สหายสฺส ปริจฺจตฺตชีวิตกสฺส วตฺถุํ ทสมํ.
นนฺทิยราชวคฺโค ทุติโย.