📜
ยกฺขวฺจิตวคฺโค
๒๑. ยกฺขวฺจิต วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ภควติ ¶ ปรินิพฺพุตมฺหิ โกสลรฺโ กิร ชนปเท ตุณฺฑคาโมนาม อโหสิ. ตตฺเถโก พุทฺธทาโส นาม มนุสฺโส ‘‘ยาวชีวํ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ. พุทฺโธ เม สรณํ ตาณํ เลณํ ปรายณนฺติ’’ เอวํ ชีวิตปริยนฺตํ พุทฺธํ สรณํ คโต ปฏิวสติ, ตสฺมึ สมเย เอโก ชนปทวาสิโก ตตฺถ ตตฺถ อาหิณฺฑนฺโต ตํ ตุณฺฑคามํ ปตฺวา ตสฺเสว ฆเร นิวาสํ กปฺเปสิ, ตสฺส ปน ชานปทิกสฺส สรีเร เอโก ยกฺโข อาวิสิตฺวา ปีเฬติ, ตทา ตสฺส คามสฺส ปวิสนกาเล ยกฺโข พุทฺธทาโส ปาสกสฺส คุณเตเชน ตสฺส เคหํ ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺโต ตํ มฺุจิตฺวา พหิคาเม สตฺตาหํ อฏฺาสิ ตสฺสาคมนํ โอโลเกนฺโต. ตโต โส ชานปทิโก สตฺตทิวสํ ตตฺถ วสิตฺวา สตฺตเม ทิวเส สกรฏฺํ คนฺตุกาโม คามา นิกฺขมิ. อถ ตํ ตถา นิกฺขนฺตํ ทิสฺวา ยกฺโข อคฺคเหสิ, อถ โส ตํ เอตฺตกํ กาลํ กุหึคโตสีติ ปุจฺฉิ. ยกฺโข โภ ตวตฺถาย เอตฺถ วสนฺตสฺส เม สตฺตาหํ อติกฺกนฺตนฺติ. ตโต โส โก เต มยา อตฺโถ, กึ เต ทมฺมีติ, อถ ยกฺเขน โภ อหํ ขุทาย ปีฬิโต ภตฺเตน เม อตฺโถติ วุตฺโต โส เอวํ สติ กสฺมา มํ อนฺโตเคเห วสนฺตํ น คณฺหีติ อาห. ยกฺเขน โภ ตสฺมึ ฆเร พุทฺธํ สรณํ คโต เอโก อุปสโก อตฺถิ, ตสฺส สีลเตเชน เคหํ ปวิสิตุมสกฺโกนฺโต อฏฺาสินฺติ วุตฺโต ชานปทิโก สรณํ นาม กินฺติ อชานนฺโต กินฺติ วตฺวา โส สรณํ อคฺคเหสีติ ยกฺขํ ปุจฺฉิ. ยกฺโข ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ วตฺวา สรณํ อคฺคเหสีติ อาห. ตํ สุตฺวา ชานปทิโก อิทานิ อิมํ วฺเจสฺสามีติ จินฺเตตฺวา เตนหิ ยกฺข อหมฺปิ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามีติ อาห. เอวํ วุตฺตมตฺเตเยว ยกฺโข มหาสทฺทํ กโรนฺโต ภ เย น ภมนฺโต ¶ ปลายิ, เอวํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สรณํ อิธโลเก ภโย ปทฺทว นิวารณตฺถํ โหติ, ปรโลเก สคฺคโมกฺขาวหํ. ตถาหิ.
พุทฺโธติ วจนํ เอตํ, อมนุสฺสานํ ภยาวหํ;
พุทฺธภตฺติกชนฺตูนํ, สพฺพทา มุทมาวหํ.
สพฺโพปทฺทวนาสาย, ปจฺจกฺขทิพฺพโมสธํ;
ทิพฺพมนฺตํ มหาเตชํ, มหายนฺตํ มหพฺภุตํ.
ตสฺมา โส ทารุโณ ยกฺโข,
ทิสฺวา ตํ สรเณ ิถํ;
อุพฺพิคฺโค จ ภยปฺปตฺโต,
โลมหฏฺโ จ ฉมฺภีโต.
ภมนฺโต ธาวิตํ ทิสฺวา, ติมิโรว สุริยุคฺคเต,
สิมฺพลิตูลภฏฺํว, จณฺฑวาเตน ขณฺฑิตํ.
ยํ ทุกฺขํ ราชโจราริ, ยกฺขเปตา ทิสมฺภวํ;
นิจฺฉนฺเตน มนุสฺเสน, คนฺตพฺพํ สรณตฺตยํติ.
ตโต ชานปทิโก สรณาคมเน มหาคุณํ มหานิสํสํ โอโลเกตฺวา พุทฺเธ สคารโว สปฺเปโม ‘‘ชีวิตปริยนฺตํ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ สรณํ คนฺตฺวา เตเนว สรณาคมนานุภาเวน ชีวิตปริโยสาเน สุตฺตปฺปพุทฺโธวิย เทวโลเก นิพฺพตฺตีติ.
ทิสฺวาน เอวํ สรณํ คตํ ตํ,
อเปนฺติ ยกฺขาปิ มหพฺภเยน;
ปาเลถ สีลํ สรณฺจ ตสฺมา,
ชหาถ ทุริตํ สุคตึ ภชวฺโหติ.
ยกฺขวฺจิตวตฺถุํ ปถมํ.
๒๒. มิจฺฉทิฏฺิกสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ภควติ ¶ ธรมาเน ราชคหนคเร กิร เอโก พฺรหฺมภตฺติโก มิจฺฉาทิฏฺิโก ปฏิวสติ, ตตฺเถว สมฺมาทิฏฺิโกปิ. เตสํ อุภินฺนมฺปิ ทฺเว ปุตฺตา อเหสุํ. เต เอกโต กีฬนฺตา วฑฺฒนฺติ. อถาปรภาเค คุฬกีฬํกีฬนฺตานํ สมฺมาทิฏฺิกสฺส ปุตฺโต ‘‘นโม พุทฺธยา’’ติ วตฺวา คุฬฺหํ ขิปนฺโต ทิวเส ทิวเส ชินาติ. มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุตฺโต ‘‘นโม พฺรหฺมุโน’’ติ วตฺวา ขิปนฺโต ปราเชติ, ตโต มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุตฺโต นิจฺจํ ชินนฺตํ สมฺมาทิฏฺิกํ กุมารํ ทิสฺวา สมฺม ตฺวํ นิจฺจเมว ชินาสิ, กึ วตฺวา คุฬํ ขิปสีติ ปุจฺฉิ. โสหํ สมฺม ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติ วตฺวา ขิปามีติ อาห. โสปิ ตโต ปฏฺาย ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติ วตฺวา ขิปติ, อถ เต เยภุยฺเยน ทูเต สมสมาว โหนฺติ. อปรภาเค มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุตฺโต ปิตรา สทฺธึ ทารูนมตฺถาย วนํ คนฺตฺวา สกเฏน ทารุํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺโต นครทฺวารสมีเป สกฏํ วิสฺสชฺเชตฺวา ติเณ ขาทนตฺถาย โคเณ วิสฺสชฺเชสิ, โคณา ติณํ ขาทนฺโต อฺเหิ โครูเปหิ สทฺธึ อนฺโตนครํ ปวิสึสุ. อถสฺส ปิตา โคเณ ปริเยสนฺโต สกฏํ โอโลเกหีติ ปุตฺตํ นิวตฺเตตฺวา นครํ ปวิฏฺโ อโหสิ, อถ สายณฺเห ชาเต มนุสฺสา นครทฺวารํ ปิทหึสุ, ตโต กุมาโร พหินคเร ทารุสกฏสฺส เหฏฺา สยนฺโต นิทฺทูปคโต อโหสิ. อถ ตสฺสา รตฺติยา สมฺมาทิฏฺิโก จ มิจฺฉาทิฏฺิโก จาติ ทฺเว ยกฺขา โคจรํ ปริเยสมานา สกฏสฺส เหฏฺา นิปนฺนํ กุมารํ อทฺทสํสุ, เตสุ มิจฺฉาทิฏฺิโก อิมํ ขาทามีติ อาห. อถาปโร มา เอว มกาสิ, ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติ วาจโก เอโสติ, ขาทาเมเวตนฺติ วตฺวา อิตเรน ยาวตติยํ วาริยมาโนปิ คนฺตฺวา ตสฺส ปาเท คเหตฺวา อากฑฺฒิ. ตสฺมึ ขเณ ทารโก ปุพฺพปริจเยน ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติ อาห ตํ สุตฺวา ยกฺโข ภยปฺปตฺโต โลมหฏฺโ ¶ หตฺถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปฏิกฺกมฺม อฏฺาสิ. อโห อจฺฉริยํ พุทฺธานุภาวํ อพฺภุตํ, เอวํ อตฺตํ อนียฺยาเตตฺวา ปริจเยน ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติ วุตฺตสฺสปิ ภยํ ฉมฺภิตตฺตํ อุปทฺทวํ วา น โหติ. ปเคว อตฺตํ นียฺยาเตตฺวา ยาวชีวํ พุทฺธํ สรณํ คตสฺสาติ. วุตฺตฺหิ.
ยถาปิ สิขิโน นาทํ, ภุชงฺคานํ ภยาวหํ;
เอวํ พุทฺโธติ วจนํ, อมนุสฺสานํ ภยาวหํ.
ยถา มนฺตสฺส ชปฺเปน, วิลยํ ยาติ กิพฺพิสํ;
เอวํ พุทฺโธติ วจเนน, อปยนฺติ [ปหายนฺติ อิติสพฺพตฺถ] ปิสาจกา.
อคฺคึ ทิสฺวา ยถา สิตฺถํ, ทูรโตว วิลียติ;
ทิสฺวาเนวํ สรณคตํ, เปตา เปนฺติว [เปตาเปนฺตาว อิติกตฺถจิ] ทูรโต.
ปวรํ พุทฺธอิจฺเจต, มกฺขรทฺวยมพฺภุตํ;
สพฺโพ ปทฺทวนาสาย, ถิรปาการ มุคฺคตํ.
สตฺตรตนปาสาทํ, ตเมว วชิรํ คุหํ;
ตเมว นาวํ ทีปํ ตํ, ตเมว กวจํ สุภํ.
ตเมว สิรสิ ภาสนฺตํ, กิรีฏํ รตนามยํ;
ลลาเฏ ติลกํ รมฺมํ, กปฺปูรํ นยนทฺวเย.
ตาฑงฺกํ กณฺณยุคเล, โสณฺณมาลา คเล สุภา;
เอกาวฬิ ตารหาร, ภารา ชตฺตุสุ ลงฺกตา.
องฺคทํ พาหุมูลสฺส, กรคฺเค วลยํ ตถา;
องฺคุลิสฺวงฺคุลิยฺจ, ขคฺคํ มงฺคลสมฺมตํ.
โสณฺณา ตปตฺต มุณฺหีสํ, สพาณํว สราสนํ;
ตเมว สพฺพาลงฺการํ, ตเมว ทุริตาปหํ.
ตสฺมา ¶ หิ ปณฺฑิโต โปโส,
โลกโลจนสตฺถุโน;
สรณํ ตสฺส คนฺเตว,
คุณนามํ เอหิปสฺสิกํ.
นโมติ วจนํ ปุพฺพํ, พุทฺธาเยติ คิรํ ตทา;
สุปนฺเตน กุมาเรน, มิจฺฉาทิฏฺิกสูนุนา.
สุตฺวา วุตฺตํ ปิสา จาปิ, มนุสฺสกุณเป รตา;
น หึสนฺติ อโห พุทฺธ, คุณสารมหนฺตตาติ.
อถ สมฺมาทิฏฺิกยกฺโข มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ยกฺขสฺส เอวมาห, อยุตฺตํ โภ ตยา กตํ. พุทฺธคุเณ ปหาโร ทินฺโน, ทณฺฑกมฺมํ ตยา กาตพฺพํติ, เตน กึมยา สมฺม กาตพฺพนฺติ วุตฺเต พุภุกฺขิตสฺส อาหารํ เทหีติ อาห. ตโต โส สาธูติ วตฺวา ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตฺวํ ตาเวตฺถ วจฺฉาหีติ วตฺวา พิมฺพิสารรฺโ กฺจนตฏฺฏเก วฑฺฒิตํ รสโภชนํ อาหริตฺวา กุมารสฺส ปิตุวณฺเณน ทารกํ โภเชตฺวา ปุน กุมาเรน วุตฺตพุทฺธวจนฺจ อตฺตนา กตวายามํ จาติ สพฺพํ ตฏฺฏเก ลิขิตฺวา อิทํ รฺโเยว ปฺายตูติ อธิฏฺาย อคมํสุ, อถ ปภาตาย รตฺติยา รฺโ โภชนกาเล ราชปุริสา ตตฺถ ตฏฺฏกํ อทิสฺวา นครํ อุปปริกฺขนฺตา สกเฏ ทารกฺจ ตฏฺฏกฺจ ทิสฺวา ตฏฺฏเกน สทฺธึ ตํ คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ. ราชา ตฏฺฏเก อกฺขราทีนิ ทิสฺวา วาเจตฺวา ตสฺส คุเณ ปสนฺโน มหนฺเตน ยเสน สทฺธึ เสฏฺิฏฺานมทาสิ.
ชินสฺส นามํ สุปิเนน เปวํ,
น โหติ ภีตึ ลปเนน ยสฺมา;
ตสฺมา มุนินฺทํ สตตํ สราถ,
คุเณ สรนฺตา สรณฺจ ยาถาติ.
มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส วตฺถุํ ทุติยํ.
๒๓. ปาทปีิกาย วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป ¶ มหาโพธิโต กิร ทกฺขิณปสฺเส เอตํ ปจฺจนฺตนครํ อโหสิ. ตตฺถ สทฺธาสมฺปนฺโน รตนตฺตยมามโก เอโก อุปาสโก ปฏิวสติ. ตทา เอโก ขีณาสโว ภควตา ปริภุตฺตํ ปาทปีํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา คตคตฏฺาเน ปูเชนฺโต อนุกฺกเมน ตํ นครํ สมฺปาปุณิตฺวา สุนิวตฺโถ สุปารุโต ปตฺตํ คเหตฺวา อนฺตรวีถึ ปฏิปชฺชิ ยุคมตฺตทโส ปพฺพชฺชาลีลาย ชนํ ปริโตเสนฺโต. อถ โส อุปาสโก ตถา คจฺฉนฺตํ เถรํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อุปคนฺตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา โภเชตฺวา นิพทฺธํ มม เคหํ อาคมนมิจฺฉามิ, มมานุกมฺปาย เอตฺเถว วสถ สามีติ ยาจิตฺวา นคราสนฺเน รมณีเย วนสณฺเฑ นทีกูเล ปณฺณสาลํ กตฺวา เถรสฺส ตํ นียฺยาเตตฺวา จตุปจฺจเยหิ ปฏิชคฺคนฺโต มาเนนฺโต ปูเชนฺโต วสติ. เถโรปิ ตตฺถ ผาสุกฏฺาเน ภควตา ปริภุตฺตปาทปีธาตุํ นิธาย วาลุกาหิ ถูปํ กตฺวา นิจฺจํ คนฺธธูปทีปปุปฺผปูชาทีหิ ปูชยมาโน วาสํ กปฺเปติ. ตสฺมึ สมเย ตสฺโส ปาสกสฺส อนนฺตรเคหวาสิโก เอโก อิสฺสรภตฺติโก อตฺตโน เทวตํ นิพทฺธํ นมสฺสติ. ตํ ทิสฺวาสฺส อุปาสโก พุทฺธคุเณ วตฺวา อเขตฺเต สมฺม มา วิริยํ กโรหิ. ปชเหตํ ทิฏฺึติ อาห. ตโต โส เกราฏิโก อิสฺสรภตฺติโก โก เต สตฺถุ คุณานุภาโว, อมฺหากํ อิสฺสรสฺส คุโณว มหนฺโตติ วตฺวา ตสฺส อคุณํ คุณนฺติ กเถนฺโต อาห.
ติปุรํ โส วินาเสสิ, ลลาฏนยนคฺคินา;
อสุเรจ วินาเสสิ, ติสูเลน มหิสฺสโร.
ชฏากลาปมาวตฺตํ, นจฺจตี ทินสนฺธิยํ;
วาเทติ เภริวีณาทึ, คีตํจาปิ ส คายติ.
ภริยาโย ¶ ตสฺส ติสฺโส, ชฏาเยกํ สมุพฺพเห;
เอกเมเกน ปสฺเสน, ปสฺสมาโน จเรกกํ.
หตฺถิจมฺมมฺพรธโร, เตเนว วาริตา ตโป;
อสาทิเสหิ ปุตฺเตหิ, รูเปน จ สุปากโฏ.
รติยา จ มธุปาเน จ, พฺยาวโฏ สพฺพทา จ โส;
มนุสฺสฏฺิธโร สีส, กปาเลเนส ภฺุชกิ.
น ชาโต น ภยํ ตสฺส, มรณํ นตฺถิ สสฺสโต;
อีทิโส เม มหาเทโว, นตฺถฺสฺสีทิโส คุโณติ.
ตํ สุตฺวา อุปาสโก สมฺม ตุยฺหํ อิสฺสรสฺส เอเต คุณา นาม ตาว โหนฺตุ. อคุณา นาม กิตฺตกา โหนฺตีติ วตฺวา ภควโต สกลคุเณ สํหริตฺวา กเถนฺโต อาห.
โลเก สพฺพสวนฺตีนํ, อาธาโร สาคโร ยถา;
สพฺเพสํ คุณราสีนํ, อาธาโรว ตถาคโต.
จราจรานํ สพฺเพสํ, อาธาราว ธรา อยํ;
ตถา คุณานํ สพฺเพสํ, อาธาโรว ตถาคโต.
เอวํ สนฺโต วิยตฺโตจ [วิยนฺโต อิติกตฺถจิ], เอวํ โส กรุณาปโร;
เอว มิทฺธิวิธา ตสฺส, เอวเมวํ คุณา อิติ.
พุทฺโธปิ สกฺโกติ น ยสฺส วณฺเณ,
กปฺปมฺปิ วตฺวา ขยตํ คเมตุํ;
ปเคว จ พฺรหฺมสุรา สุเรหิ,
วตฺตุํ น หานนฺตคุณสฺส วณฺณนฺติ.
เอวํ วทนฺตา ปน เต อุโภปิ อมฺหากํ เทโว อุตฺตโม อมฺหากํ เทโว อุตฺตโมติ กลหํ วฑฺเฒตฺวา รฺโ สนฺติกมคมํสุ, ราชา ¶ เตสํ กถํ สุตฺวา เตนหิ ตุมฺหากํ เทวตานํ มหนฺตภาวํ อิทฺธิปาฏิหาริเยน ชานิสฺสาม. ทสฺเสถ เตหิ โน อิทฺธึติ นคเร เภรึ จราเปสิ. อิโต กิร สตฺตาหจฺจเยน อิเมสํ ทฺวินฺนํ สตฺถารานํ ปาฏิหาริยานิ ภวิสฺสนฺติ. สพฺเพ สนฺนิปตนฺตูติ ตํ สุตฺวา นานาทิสาสุ พหู มนุสฺสา สมาคมึสุ, อถ มิจฺฉาทิฏฺิกา อชฺช อมฺหากํ เทวสฺส อานุภาวํ ปสฺสามาติ มหนฺตํ ปูชํ กโรนฺโต ตตฺถ สารํ นาทฺทสํสุ, สมฺมาทิฏฺิกาปิ อชฺช อมฺหากํ ภควโต อานุภาวํ ปสฺสิสฺสามาติ วาฬุกาถูปํ คนฺตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อฺชลิมฺปคฺคยฺห อฏฺํสุ. อถ ราชาปิ พลวาหนปริวุโต เอกมนฺเต อฏฺาสิ. นานาสมยวาทิโนปิ อชฺช เตสํ ปาฏิหาริยํ ปสฺสิสฺสามาติ มฺจาติมฺจํ กตฺวา อฏฺํสุ. เตสํ สมาคเม สมฺมาทิฏฺิกา วาฬุกาถูป มภิมุขํ กตฺวา อฺชลิมฺปคฺคยฺห สามิ อมฺหากํ ภควา สพฺพพุทฺธกิจฺจานิ นิฏฺาเปตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพาณธาตุยา ปรินิพฺพายิ. สาริปุตฺตมหาโมคฺคลฺลานาทโย อสีติมหาสาวกาปิ ปรินิพฺพายึสุ, นตฺเถตฺถ อมฺหากํ อฺํ ปฏิสรณนฺติ วตฺวา สจฺจกิริยํ กโรนฺตา อาหํสุ.
อาปาณโกฏึ พุทฺธสฺส, สรณํ โน คตา ยทิ;
เตน สจฺเจน ยํ ธาตุ, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
อาปาณโกฏึ ธมฺมสฺส, สรณํ โน คตา ยทิ;
เตน สจฺเจน ยํ ธาตุ, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
อาปาณโกฏึ สงฺฆสฺส, สรณํ โน คตา ยทิ;
เตน สจฺเจน ยํ ธาตุ, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
รามกาเล มุนินฺทสฺส, ปาทุกา จาสิ อพฺภุตา;
เตน สจฺเจน ยํ ธาตุ, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
ฉทฺทนฺตกาเล ¶ มุนิโน, ทาา ฉรํสิรฺชิตา;
เตน สจฺเจนยํ ธาตุ, นิจฺฉาเรตุ ฉ รํสิโย.
ชาตมตฺโต ตทา พุทฺโธ, ิโต ปงฺกชมุทฺธนิ;
นิจฺฉาเรสาสภึวาจํ, อคฺโค เสฏฺโติอาทินา;
เตน สจฺเจนยํ ธาตุ, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา, นิกฺขนฺโต อภินิกฺขมํ;
เตน สจฺเจน ยํ ธาตุ, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
มารเสนํ ปลาเปตฺวา, นิสินฺโน พุชฺฌิ โพธิยํ;
เตน สจฺเจน ยํ ธาตุ ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ชิโน สิปตเน ตทา;
เตน สจฺเจน ยํ ธาตุ, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
นนฺโทปนนฺทโภคินฺทํ, นาคํ นาลาคิริวฺหยํ;
อาฬวกา ทโย ยกฺเข, พฺรหฺมาโน จ พกา ทโย.
สจฺจกาทินิคณฺเจ, กูฏทนฺตา ทโย ทฺวิเช;
ทเมสิ เตน สจฺเจน, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา อุปาสกา อมฺหากํ อนุกมฺมํ ปฏิจฺจ มหาชนสฺส มิจฺฉาทิฏฺิเภทนตฺตํ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสถ สามีติ อาราเธสุํ. อถ พุทฺธานุภาวฺจ เถรานุภาวฺจ อุปาสกานํ สจฺจกิริยานุภาวฺจ ปฏิจฺจ วาฬุกาถูปํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ปาทปีธาตุ อากาส มพฺภุคฺคนฺตฺวา ฉพฺพณฺณรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺตี วิลาสมานา อฏฺาสิ. อถ มหาชนา เจลุกฺเขปสหสฺสานิ ปวตฺเตนฺตา สาธุกีฬฺหํ กีฬนฺตา มหานาทํ ปวตฺเตนฺตา มหนฺตํ ปูชมกํสุ. มิจฺฉาทิฏฺิกาปิ อิมํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา วิมฺหิตมานสา มิจฺฉาทิฏฺึ ภินฺทิตฺวา รตนตฺตยปรายณา สรณ มคมํสูติ.
ผุฏฺโปิ ¶ ปาเทน ชินสฺส เอวํ,
กลิงฺคโร ปา สิ มหานุภาโว;
โลเกกนาถสฺส อนาสวสฺส,
มหานุภาโว หิ อจินฺตนีโยติ.
ปาทปีิกาย วตฺถุํ ตติยํ.
๒๔. อุตฺตรสามเณรสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
โส กิร ปุริมพุทฺเธสุ [ปุริมพุทฺเธ อิติสพฺพตฺถ] กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปฺุํ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล วิชฺชาธโร หุตฺวา หิมวติ ปฏิวสติ. ตทา สุเมโธ นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิเวก มนุพฺรูหนฺโต หิมวนฺตํ คนฺตฺวา รมณีเย ปเทเส ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. ตทา วิชฺชาธโร อากาเสน คจฺฉนฺโต ฉพฺพณฺณรํสีหิ วิราชมานํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ตีหิ กณิการปุปฺเผหิ ปูเชสิ, ปุปฺผานิ พุทฺธานุภาเวน สตฺถุ อุปริ ฉตฺตากาเรน อฏฺํสุ, โส เตน ภียฺโยโส มตฺตาย ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา อปรภาเค กาลํกตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติตฺวา อุฬารํ ทิพฺพสมฺปตฺติมนุภวนฺโต ยาวตายุกํ ตตฺถ ตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคหนคเร พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อุตฺตโรติสฺส นามํ อโหสิ. โส อุตฺตมรูปธโร วิฺุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺวา ชาติยา รูเปน วิชฺชาย สีลาจาเรน จ โลกสฺส มหนีโย ชาโต, ตสฺส ตํ ปฺาสมฺปตฺตึทิสฺวา วสฺสกาโร มคธมหามตฺโต อตฺตโน ธีตรํ ทาตุกาโม หุตฺวา อตฺตโน อธิปฺปายํ ปเวเทสิ. โส นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา กาเลนกาลํ ธมฺมเสนาปตึ ปยิรุปาสนฺโต ตสฺส ¶ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน หุตฺวา เถรํ อุปฏฺหติ. เตน จ สมเยน เถรสฺส อฺตโร อาพาโธ อุปฺปนฺโน โหติ, ตสฺส เภสชฺชตฺถาย อุตฺตรสามเณโร ปาโตว ปตฺตจีวร มาทาย วิหารโต นิกฺขมฺม อนฺตรามคฺเค ตฬากสฺส ตีเร ปตฺตํ เปตฺวา อุทกสมีปํ คนฺตฺวา มุขํ โธวติ, ตทา อฺตโร อุมฺมคฺคโจโร กตกมฺโม อารกฺขปุริเสหิ อนุพทฺโธ อคฺคทฺวาเรเนว นครโต นิกฺขมิตฺวา ปลายนฺโต อตฺตนา คหิตํ รตนภณฺฑิกํ สามเณรสฺส ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปลายิ. โส สามเณโรปิ ปตฺตสมีปํ [สตฺตุสมีปํ อิติปิ กตฺถจิ] อุปคโต โหติ, โจรํ อนุพนฺธนฺตา ราชปุริสา สามเณรสฺส ปตฺเต ภณฺฑิกํ ทิสฺวา อยํ โจโร, อิมินา โจริยํ กตนฺติ สามเณรํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา วสฺสการสฺส พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสสุํ. วสฺสกาโร จ ตทา รฺโ วินิจฺฉเย นิยุตฺโต หุตฺวา เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสติ. โส เอโส ปุพฺเพ มม วจนํ นาทิยิ. สุทฺธปาสณฺฑิเยสุ ปพฺพชีติ จ พทฺธาฆาตตฺตา ตํ กมฺมํ อโสเธตฺวาว ชีวนฺตเมเวตํ สูเล อุตฺตาเสถาติ อาณา เปสิ, ราชปุริสา ตํ นิมฺพสูเล อุตฺตาเสสุํ. สามเณโร สูลคฺเค นิสินฺโน อุปชฺฌายสฺส เม โก เภสชฺชํ อาหริสฺสตีติ สาริปุตฺตตฺเถรํ สริ. ตโต เถโร ตํ ปวตฺตึ ตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กเถสิ, ภควาปิ มหาสาวกปริวุโต ตสฺส าณปริปากํ โอโลเกตฺวา ตํ านมคมาสิ. ตโต ภควโต นิกฺขนฺตภาวา สกลนคเร โกลาหลํ อโหสิ, มหาชนกาโย สนฺนิปติ. อถ ภควา วิปฺผุรนฺตหตฺถตเล นขมณิมยูขสมฺภินฺนปีตาภาสตาย ปคฺฆรนฺตชาติหิงฺคุลกสุวณฺณรสธาราวิย ชาลาวคุณฺิตมุทุตลุนงฺคุลํ หตฺถํ อุตฺตรสฺส สีเส เปตฺวา อุตฺตร อิทํ เต ปุพฺเพ กตปาปกมฺมสฺส ผลํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺถ ตยา ปจฺจเวกฺขณพเลน อธิวาสนา กาตพฺพาติ อาห. เตเนว อาห.
อตีเต ¶ กิร เอกสฺมึ, คาเม ตฺว มสิ ทารโก;
ทาเรเกหิ สมาคมฺม, กีฬนฺโต เกฬิมณฺฑเล.
คเหตฺวา สุขุมํ สูกํ, ตทา ตฺวํ นิมฺพชลฺลิยา;
อุตฺตาเสสิ ตตฺถ สูเล, ชีวมานกมกฺขิกํ.
อปรมฺปิ เต ปาปกมฺมํ, ปวกฺขามิ สุโณหิ เม;
โอวทนฺตึ หิเตน ตฺวํ, อตีเต สกมาตรํ.
ชีวสูเล นิสีทาติ, โกเปนาภิสปี ตุวํ;
อิเมหิ ทฺวีหิ ปาเปหิ, สรํ สํสารสาคเร.
ปฺจชาติสเต อจฺฉิ, ชีวสูลมฺหิ นิมฺพเช;
อยํ เต จริมา ชาติ, เอตฺถาปิจ วิปจฺจิ โสติ.
เอวมาทินา นเยน ตสฺส อชฺฌาสยานุรูเปน ธมฺมํ เทเสสิ, อุตฺตโร อมตาภิเสกสทิเสน สตฺถุโน หตฺถสมฺผสฺสสฺชาตปสาทโสมนสฺสตาย อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ ปฏิลภิตฺวา ยถาปริจิตํ วิปสฺสนามคฺคํ สมารูฬฺโห าณสฺส ปริปากํ คตตฺตา สตฺถุ เทสนาวิลาเสน มคฺคปฏิปาฏิยา สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. ธมฺมํ สุตฺวา ตตฺถ สมาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุราสีติปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ วทนฺติ. อุตฺตโร ปน ฉฬภิฺโ หุตฺวา สูลโต อุฏฺหิตฺวา อากาเส ตฺวา ปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ. มหาชนา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตา ชาตา อเหสุํ. ตาวเทวสฺส วโณรุนฺธิ, โส ภิกฺขูหิ อาวุโส ตาทิสํ ทุกฺขํ อนุภวนฺโต กถํ ตฺวํ วิปสฺสนํ อนุยฺุชิตุํ สกฺขีติ ปุฏฺโ ปเคว เม อาวุโส สํสาเร อาทีนโว สงฺขารานฺจ สภาโว สุทิฏฺโ. ตสฺมาหํ ตาทิสํ ทุกฺขํ อนุภวนฺโตปิ อสกฺขึ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา วิเสสํ อธิคนฺตุํติ อาห. อถาปรภาเค โส ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ อตฺตโน ปุพฺพจริตา ปทานํ ปกาเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ.
สุเมโธ ¶ นาม สมฺพุทฺโธ, ทฺวตฺตึสวรลกฺขโณ;
วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, หิมวนฺต มุปาคมิ.
อชฺโฌคเหตฺวา หิมวนฺตํ, อคฺโค การุณิโก มุนิ;
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, นิสีทิ ปุริสุตฺตโม.
วิชฺชาธโร ตทา อาสึ, อนฺตลิกฺขจโร อหํ;
ติสูลํ สุกตํ คยฺห, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา.
ปพฺพตคฺเค ยถา อคฺคิ, ปุณฺณมาเสว จนฺทิมา;
วนํ โอภาสเต พุทฺโธ, สาลราชาว ผุลฺลิโต.
วนคฺคา นิกฺขมิตฺวาน, พุทฺธรํสี วิธาวเร;
นลคฺคิวณฺณสงฺกาสา, ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาทยึ.
วิจินํ อทฺทสํ ปุปฺผํ, กณิการํ เทวคนฺธิกํ;
ตีณิ ปุปฺผานิ อาทาย, พุทฺธเสฏฺํ อปูชยึ.
พุทฺธสฺส อานุภาเวน, ตีณิ ปุปฺผานิ เม ตทา;
อุทฺธวณฺฏา อโธปตฺตา, ฉายํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน.
เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิจ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคฺฉหํ.
ตตฺถ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, กณิการีติ ายติ;
สฏฺิโยชน มุพฺเพธํ, ตึสโยชนวิตฺถตํ.
สหสฺสขณฺฑํ สตเภณฺฑุ, ธชาลุ หริตามยํ;
สตสหสฺสานิ พฺยูหานิ, พฺยมฺเห ปาตุรหํสุ เม.
โสณฺณมยา มณิมยา, โลหิตงฺกมยา ปิจ;
ผลิกา ปิจ ปลฺลงฺกา, ยทิจฺฉก ยทิจฺฉกา.
มหารหฺจ สยนํ, ตูลิกํ วิกตียกํ;
อุทฺทโลมิกเอกนฺตํ, พิมฺโพหนสมายุตํ.
ภวนา ¶ นิกฺขมิตฺวาน, จรนฺโต เทวจาริกํ;
ยทา อิจฺฉามิ คมนํ, เทวสํฆปุรกฺขโต.
ปุปฺผสฺส เหฏฺา ติฏฺามิ, อุปริจฺฉทนํ มม;
สมนฺตา โยชนสตํ, กณิกาเรหิ ฉาทิตํ.
สฏฺิตุริยสหสฺสานิ, สายํ ปาตํ อุปฏฺหุํ;
ปริวาเรนฺติ มํ นิจฺจํ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิตา.
ตตฺถ นจฺเจหิ คีเตหิ, ตาเลหิ วาทิเตหิ จ;
รมามิ ขิฑฺฑารติยา, โมทามิ กามกามหํ.
ตตฺถ ภุตฺวา จ ปิตฺวา จ, โมทามิ ติทเส ตทา;
นารีคเณหิ สหิโต, โมทามิ พฺยมฺหมุตฺตเม.
สตานํ ปฺจกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺช มการยึ;
สตานํ ตีณิกฺขตฺตุํจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสํขิยํ.
ภวาภเว สํสรนฺโต, มหาโภคํ ลภามหํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, พุทฺธปูชายิ ทํ ผลํ.
ทฺเว เม ภเว สํสรามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
อฺํ คตึ น ชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
ทฺเว เม กุเล ปชานามิ, ขตฺติเย จาปิ พฺราหฺมเณ;
นีเจ กุเล น ชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, สิวิกํ สนฺทมานิกํ;
ลภามิ สพฺพเมเว ตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
ทาสีคณํ ทาสคณํ, นาริโย จ อลงฺกตา;
ลภามิ สพฺพ เมเว ตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
โกเสยฺยกมฺพลิยานิ, โขมกปฺปาสิกานิจ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
นววตฺถํ ¶ นวผลํ, นวคฺครสโภชนํ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
อิมํ ขาท อิมํ ภฺุช, อิมมฺหิ สยเน สย;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
สพฺพตฺถ ปูชิโต โหมิ, ยโส อจฺจุคฺคโต มม;
มเหสกฺโข ฆทา โหมิ, อเภชฺชปริโส สทา;
าตีนํ อุตฺตโม โหมิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
สีตํ อุณฺหํ น ชานามิ, ปริฬาโห น วิชฺชติ;
อโถ เจตสิกํ ทุกฺขํ, หทเย เม น วิชฺชติ.
สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวาน, สํสรามิ ภวาภเว;
เววณฺณิยํ น ชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
สาวตฺถิยํ ปุเร ชาโต, มหาสาเล สุอฑฺฒเก.
ปฺจกามคุเณ หิตฺวา, ปพฺพชึอนคาริยํ;
ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
อุปสมฺปาทยี พุทฺโธ, คุณมฺาย จกฺขุมา;
ตรุโณว ปูชนีโย หํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
ทิพฺพจกฺขุํ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;
อภิฺาปารมิปฺปตฺโต, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
ปฏิสมฺภิทา อนุปฺปตฺโต, อิทฺธิปาเทสุ โกวิโท;
สทฺธมฺเม ปารมิปฺปตฺโต, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติกํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺโต, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส จ, วิเมกฺขา ปิจ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํติ;
ตํ สุตฺวา พหู กุสลกมฺมปรายณา อเหสุํ.
สเหตุกา ปจฺฉิมิกาปิ สตฺตา,
ปาปํ น สกฺโกนฺติ ชหาตุเมวํ;
อนิจฺฉมาเนหิ ชเนหิ ทุกฺขํ,
อาราว ปาปํ ปริวชฺชนียํติ.
อุตฺตรสามเณรสฺส วตฺถุํ จตุตฺถํ.
๒๕. กวีรปฏฺฏน วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป กิร โจฬรฏฺเ กาวีรปฏฺฏนํ นาม อโหสิ. ตตฺถ มาหิสฺสริกา พหู มิจฺฉาทิฏฺิกา วสนฺติ. ตตฺเถกสฺมึ เทวาลเย จิตฺตกมฺมํ กโรนฺตา เอกสฺมึ ผลเก อิสฺสรสฺส โอนมิตฺวา วนฺทนาการํ ภควโต รูปํ อกํสุ. ตสฺมึ สมเย ตตฺถ พหู อุปาสกา ตํ เทวกุลํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตตฺถ จิตฺตกมฺมานิ โอโลเกนฺตา ตสฺมึ ผลเก ตํ จิตฺตกมฺมํ อทฺทสํสุ. ทิสฺวาน เต อโห อมฺเหหิ อปสฺสิตพฺพํ ปสฺสิตํ. สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยาสเทวมนุสฺสาย ปชาย จ อปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ ภควโต อุตฺตริตรํ เปตฺวา สมสโมปิ นตฺถิ. สกเลหิ สตฺตนิกาเยหิ วนฺทนีโย ปูชนีโย ภควา. อนนุรูปํ ตสฺส เอเตหิ กตํติ โรทนฺตา ปริเทวนฺตา ราชทฺวารํ คนฺตฺวา อุคฺโฆเสสุํ, ตํ สุตฺวา ราชา เต ปกฺโกสาเปตฺวา กสฺมา ตุมฺเห ¶ อุคฺโฆเสถาติ ปุจฺฉิ, เต เอว มาหํสุ. เทว อมฺหากํ ภควา เทวาติเทโว สกฺกาติสกฺโก พฺรหฺมาติพฺรหฺมา เมรุว อจโล สาคโร คมฺภีโร อากาโสว อนนฺโต ปถวีว ปตฺถโฏติอาทีหิ ภควโต คุณํ วณฺเณสุํ. เตน วุตฺตํ อปทาเน.
พตฺตึสลกฺขณธโร, สุนกฺขตฺโตว จนฺทิมา;
อนุพฺยฺชนสมฺปนฺโน, สาลราชาว ผุลฺลิโต.
รํสิชาลปริกฺขิตฺโต, ทิตฺโตว กนกาจโล;
พฺยามปฺปภาปริวุโต, สตรํสิ ทิวากโร.
โสณฺณา นโน ชินวโร, สมณีว สิลุจฺจโย;
กรุณาปุณฺณหทโย, วิวฏฺโฏ วิย สาคโร.
โลกวิสฺสุตกิตฺตีว, สิเนรุว นคุตฺตโม;
ยสสา วิตโต ธีโร, อากาสสทิโส มุนิ.
อสงฺคจิตฺโต สพฺพตฺถ, อนิโล วิย นายโก;
ปติฏฺา สพฺพภูตานํ, มหีว มุนิสุตฺตโม.
อนูปลิตฺโต โลเกน, โตเยน ปทุมํ ยถา;
กุวาทคจฺฉทหโน, อคฺคิกฺขนฺโธว โสภติ.
อคโท วิย สพฺพตฺถ, กิเลสวิสนาสโก;
คนฺธมาทนเสโลว, คุณคนฺธวิภูสิโต.
คุณานํ อากโร ธีโร, รตนานํว สาคโร;
สินฺธูว วนราชีนํ, กิเลสมลหารโก.
วิชยีว มหาโยโธ, มารเสนปฺปมทฺทโน;
จกฺกวตฺตีว โส ราชา, โพชฺฌงฺครตนิสฺสโร.
มหาภิสกฺกสงฺกาโส, โทสพฺยาธิติกิจฺฉโก;
สลฺลกตฺโต ยถา เวชฺชา, ทิฏฺิคณฺฑวิผาลโก.
สตฺถา ¶ โน ภควา เทว, มหาพฺรหฺเมหิ วนฺทิโต;
เทวินฺทสุรสิทฺเธหิ, วนฺทนีโย สทา ทรา.
สพฺเพสุ จกฺกวาเฬสุ, เย อคฺคา เย จ ปูชิตา;
เตสมคฺโค มหาราช, ภควา โน ปตาปวาติ.
อยุตฺตํ เทว เทวกุเลหิ กตํติ อาหํสุ. ตํ สุตฺวา ราชา โภ สพฺเพปิ มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน เทวตานํ มหนฺตภาวํ กเถนฺติ. ตุมฺหากํ ปน สตฺถุโน มหนฺตภาวํ กถํ อมฺหากํ ชานาเปถาติ, อุปาสกา น ครุ ตฺวํ มหาราช ผลกํ อาหราเปตฺวา สุทฺธวตฺเถน เวเตฺวา ตํ อตฺตโน มุทฺทิกาย ลฺฉิตฺวา สุรกฺขิตสุโคปิเต เอกสฺมึ เทวกุเล เปตฺวา สตฺตาหจฺจเยน อาหราเปตฺวา ตํ โอโลเกถ, ตทา โน สตฺถุโน มหนฺตานุภาวํ ชานาถาติ อาหํสุ, อถ ราชา เตสํ วุตฺตนิยาเมเนว การาเปตฺวา อนฺโตเทวกุเล เปตฺวา สพฺพทฺวารานิ ปิทหิตฺวา ลฺเฉตฺวา รกฺเขยฺยาถาติ นิโยเชสิ. ตโต เต อุปาสกา สพฺเพ สนฺนิปติตฺวา สตฺตาหํ ทานํ เทนฺตา สีลํ รกฺขนฺตา อุโปสถกมฺมํ กโรนฺตา สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตึ ภาเวนฺตา สพฺพสตฺตานํ อตฺตนา กตปฺุเสุ ปตฺตึ เทนฺตา ติณฺณํ รตนานํ ปูชํ กโรนฺตา เอวํ อุคฺโฆเสสุํ. อมฺหากํ กตกุสลนิสฺสนฺเทน โลเก มหิทฺธิกา มหานุภาวา สพฺเพ เทวา จ โลกํ ปาเลนฺตา จตฺตาโร มหาราชาโน จ อมฺหากํ สตฺถุโน อุปฏฺานาย [อุปฏฺาย อิติสพฺพตฺถ] ิตภาวํ ทสฺเสนฺตูติ สจฺจกิริยํ อกํสุ. อถ เตสํ ปฺุานุภาเวน ตสฺมึ ขเณ สกฺกสฺส เทวรฺโ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. ตโต โส มนุสฺสโลกํ โอโลเกนฺโต มิจฺฉาทิฏฺีหิ กตํ ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา สํวิคฺโค อาคนฺตฺวา อิสฺสรํ ภควโต ปาเท วนฺทิตฺวา สยิตาการํ ¶ กตฺวา ตํ ปวตฺตึ อุปาสกานํ กเถตฺวา สกฏฺานเมว อคมาสิ. ตโต สตฺตเม ทิวเสปาโตว เต สพฺเพปิ รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอวมาหํสุ. เทว อิสฺสโร อมฺหากํ ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทิตฺวา นิปนฺโนติ. อถ ราชา เตสํ กถํ สุตฺวา นคเร เภรึ จราเปตฺวา มหาชเน สนฺนิปาเตตฺวา เตหิ ปริวุโต เทวกุลํ คนฺตฺวา ลฺฉํ ภินฺทาเปตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา ผลกํ อาหราเปตฺวา เวิตสาฏเก โมจาเปสิ. อถ ราชา จ มหาชโน จ ตํ มหนฺตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา มิจฺฉาทิฏฺึ ปหาย สพฺเพ สตฺถุโน สรณ มคมํสุ. อถ ราชา ตํ เทวกุลํ ภินฺทาเปตฺวา มหนฺตํ รมณียํ วิหารํ การาเปตฺวา ยาวชีวํ ปฺุกมฺมํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ.
อนพฺภุตํ สตฺถุ ธรียมาเน,
กโรนฺติ ทิสฺวา กุสลานิ อิทฺธึ;
เย ตํ มุนินฺเท ปรินิพฺพุตมฺหิ,
กโรนฺติ ปฺุานิ มหพฺภูตํ เยติ.
กาวีรปฏฺฏนวตฺถุํ ปฺจมํ.
๒๖. โจรฆาตกวตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
เอกสฺมึ กิร สมเย อมฺหากํ ภควา สาวตฺถิยํ อุปนิสฺสาย เชตวเน วิหรติ ธมฺมเทสนาย มหาชนสฺส สคฺคโมกฺขสมฺปทํ ททมาโน. ตสฺมึสมเย ปฺจสตา โจรา อฏวิโต นครํ อาคนฺตฺวา รตฺติภาเค โจรกมฺมํ กตฺวา เตน ปุตฺตทาเร โปเสนฺติ. อเถกทิวสํ โจรา โจรกมฺมตฺถาย นครํ ปวิสนฺตา นครทฺวาเร เอกํ ทุกฺขิตํ ชนปทมนุสฺสํ ปสฺสิตฺวา หมฺโภ ¶ กตฺถ วสตีติ ปุจฺฉึสุ, โส อตฺตชนา ชนปทวาสิภาวํ ปกาเสสิ. อถสฺส เต กสฺมา โภ อิมินา ทุกฺขวาเสน วสิสฺสสิ, เอหิ อมฺเหหิ สทฺธึ โจรกมฺมํ กโรนฺโต วตฺถาลงฺการสมฺปนฺโน ปุตฺตทารํ โปเสหิ. อิมินา กปณวาเสน น วสาติ อาหํสุ. โส ปนิเม ยุตฺตํ กเถนฺตีติ เตสํ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิ. อถ เต เอวํ สติ อมฺเหหิ สทฺธึ อาคจฺฉาหีติ วตฺวา นํ คเหตฺวา อนฺโตนครํ ปวิฏฺา ตตฺถ ตตฺถ วิลุมฺปนฺตา โจรกมฺมํ อกํสุ. ตทา ชานปทิโก ลทฺธวิภโว อิมเมว วรตรนฺติ เตหิ สทฺธึ โจรกมฺมํ กโรนฺโต ชีวิกํ กปฺเปสิ, อเถกทิวสํ ราชปุริสา กตกมฺเม เต สพฺเพว คเหตฺวา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหํ พนฺธิตฺวา โกสลรฺโ ทสฺเสสุํ, ราชา เต ทิสฺวา เอวมาห, ภเณ ตุมฺหากํ อนฺตเร โย เอเตสํ มาเรตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสติ, ตสฺส ชีวิตทานํ ทมฺมีติ, ตํ สุตฺวา เต โจรา สพฺเพ อฺมฺาติสุหทสมฺพนฺธภาเวน ตํ น อิจฺฉึสุ. โส ปน ชนปทวาสี มนุสฺโส อหเมเต สพฺเพ มาเรสฺสามีติ รฺโ วตฺวา เตนานฺุาโต เต สพฺเพ มาเรสิ. ตํ ทิสฺวา ตุฏฺโ ราชา ตสฺส โจรฆาตกมฺมํ อทาสิ. โส โจเร จ วชฺฌปฺปตฺเต จ มาเรนฺโต ปฺจวีสติวสฺสานิ วสนฺโต อปรภาเค มหลฺลโก อโหสิ. อถ โส มนฺทพลตฺตา กติปยปหาเรนาปิ โจรํ มาเรตุํ น สกฺโกติ, ราชา ตํ ตฺวา อฺสฺส โจรฆาตกมฺมํ อทาสิ. อถ โส โจรฆาตกมฺมา [โจรฆาตกมฺม อิติปิกตฺถจิ] ปริหีโน อตฺตโน เคเห วสติ. ตทา อฺตโร มนุสฺโส มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา นาสาวาเตน มนุสฺสมารณกมนฺตํ ชานาติ. ตถาหิ หตฺถปาทกณฺณนาสสีสาทีสุ ยํกิฺจิ เฉชฺชเภชฺชํ กตฺตุกาโม มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา นาสาวาตํ วิสฺสชฺเชติ. ตํ ตํ านํ ฉิชฺชติ ภิชฺชติ, เอวํ มหานุภาโว โส มนฺโต, อถ โส ตํ ปุริสํ อุปฏฺหิตฺวา มนฺตํ ลภิตฺวา รฺโ สาสนํ เปเสสิ ¶ . อหํ อิโต ปุพฺเพ มหลฺลกตฺตา โจรานํ หตฺถปาทาทโย ทุกฺเขน เฉชฺช เภชฺชํ กโรมิ, มาเรตพฺเพปิ ทุกฺเขน มาเรมิ. อิทานิ ปนาหํ ตถา น กโรมิ, มม มนฺตานุภาเวน เฉชฺชเภชฺชกมฺมํ กริสฺสามีติ. ราชา ตํ สาสนํ สุตฺวา สาธูติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา านนฺตรํ ตสฺเสว ปากติก มกาสิ. โส ตโต ปฏฺาย ตํ กมฺมํ กโรนฺโต ปุน ปฺจวสฺสานิ อติกฺกาเมสิ. โส มหลฺลโก ขีณายุโก ทุพฺพโล มรณมฺจปรายโณ หุตฺวา มรณเวทนาทุกฺเขน มหนฺเตน ภยานเกน สทฺเทน วิสฺสรํ วิรวนฺโต นิมีลิเตน จกฺขุนา ภยานกํ นรกคฺคิชาลาปชฺชลนฺตอยกูฏมุคฺครธเร นิรยปาเล จ ปสฺสนฺโต นิปนฺโน โหติ, ตโต ตสฺส ปฏิวิสฺสกเคเห มนุสฺสา ตสฺส ภยานกสทฺทสวเณน เคหํ ฉฏฺเฏตฺวา ปลายึสุ. ตสฺมึ กิร ทิวเส มหาสาริปุตฺตตฺเถโร ทิพฺพจกฺขุนา โลกํ โอโลเกนฺตา ตํ โจรฆาตกํ ตทเหว กาลํกตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา มยิ ตตฺถ คเต ปเนส มยิ ปสาเทน สคฺเค นิพฺพตฺตตีติ ตฺวา อชฺช มยา ตสฺสานุคฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตีติ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ตสฺส ฆรทฺวาร มคมาสิ. อถ โส เถรํ ทิสฺวา กุทฺโธ โกเปน ตฏตฏายมานเทโห อชฺช ตํ วิชฺฌิตฺวา ผาเลตฺวา มาเรสฺสามีติ นิปนฺโนว มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา นาสาวาตํ วิสฺสชฺเชสิ, เถโร ตสฺมึ ขเณ นิโรธสมาปนฺโน นิโรธา วุฏฺาย สุริโย วิย วิโรจมาโน อฏฺาสิ, อถ โส เถรสฺส ตโย วาเร ตเถว กตฺวา กิฺจิ กาตุํ อสกฺโกนฺโต อติวิย วิมฺหิตจิตฺโต เถเร จิตฺตํ ปสาเทตฺวา อตฺตโน ปฏิยตฺตํ ปายสํ เถรสฺส ทาเปสิ, เถโร มงฺคลํ วฑฺเฒตฺวา วิหารเมว อคมาสิ, โจรฆาตโก เถรสฺส ทินฺนทานํ อนุสฺสรนฺโต ตสฺมึ ขเณ กาลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติ. อโห วีตราคานํ พุทฺธปุตฺตานํ อานุภาโว. เอวํ นรเก นิพฺพตฺตมาโนปิสฺส พเลน สคฺเค นิพฺพตฺโตติ. ตถาหิ.
ทานํ ¶ ตาณํ มนุสฺสานํ, ทานํ ทุคฺคติวารณํ;
ทานํ สคฺคสฺส โสปานํ, ทานํ สนฺติกรํ ปรํ.
อิจฺฉิติจฺฉิตทาเนน, ทานํ จินฺตามณี วิย;
กปฺปรุกฺโขว สตฺตานํ, ทานํ ภทฺทฆโฏวิย.
สีลวนฺตสฺส ทาเนน, จกฺกวตฺติสิริมฺปิ จ;
ลภนฺติ สกฺกสมฺปตฺตึ, ตถา โลกุตฺตรํ สุขํ.
ปาปกมฺเมสุ นิรโต, ิโตยํ นรกายเน [นรกาวเน อิติปิกตฺถจิ];
สาริปุตฺตสฺส เถรสฺส, ปิณฺฑปาตสฺส วาหสา.
อปายํ ปริวชฺเชตฺวา, เนกทุกฺขสมากุลํ;
เทวสงฺฆปริพฺพูฬฺโห, คโต เทวปุรํ วรํ.
ตสฺมา สุเขตฺเต สทฺธาย, เทถ ทานานิ กามทํ;
ทานํ เทนฺเตหิ สีลมฺปิ, ปาลนียํติสุนฺทรนฺติ [ปาลนํจาติสุนฺทรํ อิติปิกตฺถจิ].
อถ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา นิสินฺนา ภควนฺตํ ปุจฺฉึสุ, กึภนฺเต โส ปาโป จตูสุ อปาเยสุ กตรสฺมึ นิพฺพตฺโตติ. อถ สตฺถา อชฺเชส ภิกฺขเว สาริปุตฺตสฺส ทินฺนทานานุภาเวน เทวโลเก นิพฺพตฺโต, ตสฺเสว นิสฺสนฺเทน อนาคเต ปจฺเจกพุทฺโธ ภวิสฺสตีติ พฺยากาสีติ.
โภ สาริปุตฺเต นิหิตปฺปทานํ,
ขเณน ปาเปติ หิ สคฺคมคฺคํ;
ตสฺมา สุเขตฺเตสุ ททาถ ทานํ,
กามตฺถ เจ สคฺคโมกฺขํ ปรตฺถ.
โจรฆาตกวตฺถุํ ฉฏฺมํ.
๒๗. สทฺโธปาสกสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อตีเต ¶ กิร กสฺสปทสพลสฺส กาเล เอโก ปุริโส สทฺโธ รตนตฺตเยสุ ปสนฺโน อุจฺฉุยนฺตกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ปฏิวสติ. อถ โส เอกํ คิลานภิกฺขุํ ทิสฺวา ตสฺส อุฬุงฺกมตฺตํ สปฺปึ อทาสิ, ตเถเวกสฺส ภิกฺขุสฺส เอกํ คุฬปิณฺฑํ อทาสิ, อถาปรสฺมึทิวเส เอกํ ฉาตชฺฌตฺตํ สุนขํ ทิสฺวา ตสฺส ภตฺตปิณฺเฑน สงฺคห มกาสิ, อเถกสฺส อิณฏฺกสฺส เอกํ กหาปณํ อทาสิ, อเถกทิวสํ ธมฺมํ สุณมาโน ธมฺมเทสกสฺส ภิกฺขุสฺส สาฏกํ ปูเชสิ, โส เอตฺตกํ ปฺุกมฺมํ กตฺวา ภเวสุ จรมาโนหํ สมุทฺทปพฺพตาทีสุปิ ยํ ยํ อิจฺฉามิ. ตํ ตํ สมิชฺฌตูติ ปตฺถนํ อกาสิ, โส อปรภาเค กาลํ กตฺวา เตเหว กุสลมูเลหิ สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ มหนฺตํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต อมฺหากํ ภควโต กาเล สาวตฺถิยํ มหทฺธเน มหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ตโต โส วิฺุตํ ปตฺโต กาเลน กาลํ ธมฺมํ สุณนฺโต ฆราวาเส อาทีนวํ ปพฺพชฺชาย จ อานิสํสํ สุตฺวา ปพฺพชิโต น จิเรเนว อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส อปรภาเค สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปฺจสตภิกฺขุปริวาโร อุคฺคนครํ อคมาสิ, ตตฺถ เสฏฺิโน ภริยา สทฺธา อโหสิ ปสนฺนา. สา เถรํ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ ภิกฺขาย จรนฺตํ ทิสฺวา ตุริตตุริตา คนฺตฺวา เถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา สทฺธึ ปฺจสเตหิ ภิกฺขูหิ โภเชตฺวา เถรํ ตตฺถ นิพทฺธวาสตฺถํ ยาจิตฺวา ปฺจสตกูฏาคารานิ การาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา ปฺจสตภิกฺขู ตตฺถ วาเสนฺตี นิพทฺธํ จตุปจฺจเยหิ อุปฏฺานมกาสิ. ตโต เถโร ตํ ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ตตฺถ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา อฺตฺต คนฺตุกาโม อนุปุพฺเพน ปฏฺฏนคามํ อคมาสิ, ตตฺถ วสิตฺวา ตโต นาวํ อภิรุยฺห ปฺจสตภิกฺขูหิ ปริวุโต สมุทฺทปิฏฺเน คจฺฉติ, สมุทฺทํ ตรนฺตสฺส ¶ ตสฺส สาครมชฺเฌ อุทรวาโต สมุฏฺหิตฺวา ปีเฬติ, ตํ ทิสฺวา ภิกฺขู ภนฺเต อิทํ ปุพฺเพ เกน วูปสเมสฺสตีติ ปุจฺฉึสุ, เถโร ปุพฺเพ เม อาวุโส อุลุงฺกมตฺเต สปฺปิปีเต โรโค วูปสมฺมตีติ อาห, ภิกฺขู ภนฺเต สมุทฺทปิฏฺเ กถํ สปฺปึ ลภิสฺสาม, อธิวาเสถาติ อาหํสุ, ตํ สุตฺวา เถเรน [เถโรนโนอายสฺมนฺตา อิติสพฺพตฺถ] น โน อายสฺมนฺตา สปฺปิ ทุลฺลภา, มม ปตฺตํ คเหตฺวา สมุทฺโททกํ อุทฺธริตฺวา อาเนถาติ วุตฺเต ภิกฺขู ตถา อกํสุ. อุทฺธฏมตฺตเมว ตํอุทกํ ปริวตฺเตตฺวา สปฺปิ อโหสิ, อถ ภิกฺขู ตํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตา ชาตา เถรสฺส สปฺปึ อุปนาเมสุํ, เถเรน สปฺปิโน [สปฺปินา อิติสพฺพตฺถ] ปีตมตฺเต โส อาพาโธ วูปสมิ, อถสฺส ภิกฺขูหิ กิ เมตํ ภนฺเต อจฺฉริยํ, น โน อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ ทิฏฺปุพฺพํติ วุตฺเต เถโร เตนหิ กตปฺุานํ ปฺุวิปากํ ปสฺสิสฺสถาติ วตฺวา สมุทฺทํ โอโลเกสิ อิทํ สปฺปิ โหตูติ. อถสฺส จกฺขุปเถ สมุทฺเท สพฺโพทกํ ปริวตฺเตตฺวา สปฺปิ อโหสิ. อถสฺส ภิกฺขู อพฺภุตจิตฺตา อฺมฺปิ อีทิสํ ปฺุํ อตฺถิ ภนฺเตติ ปุจฺฉึสุ, ตโต เถโร เตนหิ ปสฺสถายสฺมนฺตา มม ปฺุนฺติ วตฺวา สมนฺตา ตตฺถ ตตฺถ ฆนเสลปพฺพเต โอโลเกสิ, สพฺพานิ ตานิ คุฬปิณฺฑานิ อเหสุํ, ตโต จกฺขุปเถ สมนฺตา ภตฺตภาชนานิ ทสฺเสสิ สพฺยฺชนํ โสปกรณํ. ตโต หิมวนฺตํ โอโลเกสิ, สพฺพํ ตํ สุวณฺณมยํ อโหสิ. อถาภิมุขฏฺาเน มหนฺตํ วนสณฺฑํ โอโลเกสิ, สกลวนสณฺฑํนานาวิราควตฺเถหิ สฺฉนฺนํ อโหสิ, ภิกฺขู ตํ ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา อตีว วิมฺหิตา ภนฺเต เกน เต ปฺุกมฺเมน เอตาทิสานิ ปาฏิหาริยานิ ภวิสฺสนฺตีติ ปุจฺฉึสุ, เถโร กสฺสปทสพลสฺส กาเล อตฺตนา กตํ สพฺพํ ตํ กุสลํ ปกาเสสิ. เตเนตฺถ.
อิมสฺมึ ¶ ภทฺทเก กปฺเป, กสฺสโป นาม นายโก;
สพฺพโลกหิตตฺถาย, โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.
ตทาหํ อุจฺฉุยนฺตมฺหิ, นิยุตฺโต คุฬการโก;
เตน กมฺเมน ชีวามิ, โปเสนฺโต ปุตฺตทารเก.
กิลนฺตินฺทฺริยมทฺทกฺขึ, ภิกฺขุํ โรคาตุรํ ตทา;
ภิกฺขาจารกวตฺเตน, ฆตตฺถํ [ฆตมตฺตมุปาคตํ อิติสพฺพตฺถ] สมุปาคตํ.
อุลุงฺกมตฺตํ สปฺปิสฺส, อททํ ตสฺส ภิกฺขุโน;
สทฺทหนฺโต ทานผลํ, ทยายุ ทคฺคมานโส.
. ๕
เตน กมฺเมน สํสาเร, สํสรนฺโต ภวาภเว;
ยตฺถิจฺฉามิ ฆตํ ตตฺถ, อุปฺปชฺชติ อนปฺปกํ.
อิจฺฉามหํ สมุทฺทสฺมึ, ผลมฺปิ ฆตมตฺตโน;
ตํ ตํ สพฺพํ ฆตํ โหติ, ฆตทานสฺสิทํ ผลํ.
สุณาถ มยฺหํ อฺมฺปิ, ปฺุกมฺมํ มโนรมํ;
ตทา ทิสฺวานหํ ภิกฺขุํ, โรเคน ปริปีฬิตํ.
คุฬปิณฺฑํ คเหตฺวาน, ปตฺเต ตสฺส สมากิรึ;
เตน โส สุขิโต อาสิ, โรคํ พฺยปคตํ ตทา.
เตน เม คุฬทาเนน, สํสรํ เทวมานุเส;
ยตฺถตฺโถสฺมิ คุเฬนาหํ, ตตฺถ ตํ สุลภํ มม.
เสลาจ วิปุลา มยฺหํ, โหนฺติ จิตฺตานุวตฺตกา;
มหนฺตคุฬปิณฺฑาว, คุฬทาเน อิทํ ผลํ.
อถาปิ เม กตํ ปฺุํ, สุณาถ สาธุ ภิกฺขโว;
ฉาตชฺฌตฺตํ ผนฺทมานํ, ทิสฺวาน สุนขํ ตทา.
ภตฺตปีณฺเฑน ¶ สงฺคณฺหึ, ตมฺปิ ทานํ ผลาวหํ;
ตโต ปฏฺาย นาโหสิ, อนฺนปาเนน อูนตา.
สุลภนฺนปาโน สุขิโต, อโหสึชาติชาติยํ;
อชฺชาปิ ยทิ อิจฺฉามิ, โภชเนน ปโยชนํ.
จกฺขุปเถ สมนฺตา เม, ชายนฺตุกฺขลิโย พหู;
อถาปรมฺปิ กุสลํ, อกาสึตํ สณาถ เม.
อิณฏฺกสฺส โปสสฺส, อทาเสกํ กหาปณํ;
เตน เม ปฺุกมฺเมน, อโนมภวสมฺปทํ.
ปจุรํ ชาตรูปฺจ, ลภามิ ชาติชาติยํ;
สจชฺช ธนกาโมหํ, ฆนเสโลปิ ปพฺพโต;
โหติ เหมมยํ สพฺพํ, อิณโต โมจเน ผลํ.
อฺมฺปิ มม ปฺุํ โภ, สุณาถ สุติโสภนํ;
กสฺสปสฺส ภควโต, สาสเนกํ พหุสฺสุตํ.
เทเสนฺตํ มุนิโน ธมฺมํ, สุตฺวา ปีณิตมานโส;
ปูเชสึสาฏกํ มยฺหํ, ธมฺมสฺส ธมฺมสามิโน.
เตนาหํ ปฺุกมฺเมน, สํสรํ เทวมานุเส;
ลภามิ ปจุรํ วตฺถํ, ยํ โลกสฺมึ วรํ ปรํ.
อิจฺฉมาโน สเจ อชฺช [ชานมาโนปหํอชฺช; ชานธาโนจหํอชฺช อิติกตฺถจิ], หิมวนฺตมฺปิ ปพฺพตํ;
นานาวิราควตฺเถหิ, ฉาทยิสฺสํ สมนฺตโต.
สเจ อิจฺฉามิ อชฺเชว, วตฺเถนจฺฉาทยา มิเต;
ชนฺตโว จตุทีปสฺมึ, วตฺถทานสฺสิทํ ผลํ.
เอเตสํ ปฺุกมฺมานํ, วาหสา กามภูมิยํ;
สมฺปตฺติ มนุภุตฺวาน, สาวตฺถิปุร มุตฺตเม.
ชาโต กุเล มหาโภเค,
วุทฺธิปฺปตฺโต สุเขธิโต;
ตสฺส ธมฺมํ สุณิตฺวาน,
ปพฺพชิตฺวาน สาสเน.
โลกุตฺตรํ อคฺครสํ, ภฺุจนฺโต มุนิวาหสา;
กิเลเส ปชหิตฺวาน, อรหตฺตมปาปุณึ.
กุสลํ นา วมนฺตพฺพํ, ขุทฺทกนฺติ กทาจิปิ;
อนนฺตผลทํ โหติ, นิพฺพาณมฺปิ ททาติ ตํ.
อถสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ภิกฺขู จ มหาชโน จ ทานาทิกุสลกมฺมํ กตฺวา เยภุยฺเยน สคฺคปรายณา อเหสุํติ.
มโนปสาเทนปิ อปฺปปฺุํ,
เอวํ มหนฺตํ ภวตีติ ตฺวา;
มา อปฺปปฺุนฺติ ปมชฺชถมฺโภ;
สราถ เทวึ อิธ ลาชทายึ.
สทฺโธปาสกสฺส วตฺถุํ สตฺตมํ.
๒๘. กปณสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อมฺหากํ ภควติ ปรินิพฺพุเต พาราณสีนครวาสี เอโก ทุคฺคตปุริโส ปรเคเห ภตึกตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติ, ตสฺมึ สมเย นครวาสิโน เยภุยฺเยน ตสฺมึ ตสฺมึ าเน มณฺฑปาทโย การาเปตฺวา มหาทานํ เทนฺติ, ตํ ทิสฺวา ทุคฺคโต เอวํ จินฺเตสิ, อหํ ปุพฺเพ อกตปฺุตฺตา ปรเคเห ภตึ กตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน ชีวามิ. นิวาสนปารุปนมฺปิ วาสฏฺานมตฺตมฺมิ ทุกฺขโต ลภามิ. อิทานิ พุทฺธุปฺปาโท วตฺตติ ภิกฺขุสงฺโฆปิ.
สพฺเพ ¶ อิเม ทานํ ทตฺวา สคฺคมคฺคํ โสเธนฺติ. มยาปิ ทานํ ทาตุํ วฏฺฏติ. ตมฺเม ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. อปิ จ มยฺหํ ตณฺฑุลนาลิมตฺตมฺปิ นตฺถิ, อกตวีริเยน ตํ มตฺถกํ ปาเปตุํ น สกฺกา, เอตทตฺถายาหํ อุยฺโยคํ กตฺวา ทานํ ทสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ตโต ปฏฺาย ภตึ ปริเยสมาโน คนฺตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ภตึ กตฺวา ลทฺธนิวาเป จ ภิกฺขาจริยาย ลทฺธติลตณฺฑุลาทโย จ เอกตฺถ สํหริตฺวา มนุสฺเส สมาทาเปตฺวา ตสฺมึ มณฺฑปํ การาเปตฺวา วนกุสมาทีหิ ตํ อลงฺกริตฺวา ภิกฺขู นิมนฺเตตฺวา มณฺฑเป นิสีทาเปตฺวา สพฺเพสํ ปายสํ [ปายาสํ อิติสพฺพตฺถ] ปฏิยาเทตฺวา โภเชสิ. อถ โส มรณกาเล อตฺตนา กตํ ตํ ทานวรํ อนุสฺสริ. โส เตน กุสลกมฺเมน สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย เทวโลเก นิพฺพตฺติ. ตสฺมึ เตน กตปฺุานุรูปํ มหนฺตํ กนกวิมานํ นิพฺพตฺติ. สมนฺตา ติคาวุตฏฺาเน เทวตา นานา วิธานิ ตุริยานิ คเหตฺวา อุปหารํ กโรนฺติ. นิจฺจํ เทวจฺฉราสหสฺสานิ [เทวจฺฉราสหสฺสํ อิติสพฺพตฺถ] ตํ ปริวาเรตฺวา ติฏฺนฺติ. เอวํ โส มหนฺตํ สมฺปตฺตึ อนุภวติ. อเถกทิวสํ สุวณฺณเสลวิหารวาสี มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถโร ปตฺตปฏิสมฺภิโท เทวจาริกํ จรมาโน ตํ เทวปุตฺตํ อนุปมาย เทวสมฺปตฺติยา วิโรจมานํ ทิสฺวา อุปสงฺกมฺม ิโต เตน กตกมฺมํ ปุจฺฉิ. โสปิสฺส ยถาภูตํ พฺยากาสิ, เตนตฺถ.
สพฺพโสวณฺณโย อาสิ, ปาสาโท รตนามโย;
โสณฺณสิงฺคสตากิณฺโณ, ทุทฺทิกฺโข จ ปภสฺสโร.
กูฏาคาร สตากิณฺโณ, โสณฺณมาลาสมากุโล;
มุตฺตากลาปาลมฺพนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ มโนรมา.
เนกคพฺภสตากิณฺโณ, สยนาสนมณฺฑิโต;
วิภตฺโต ภพฺพภาเคหิ, ปฺุวฑฺฒกินา กโต.
นจฺจนฺติ ¶ ปมทา ตตฺถ, เภริมณฺฑลมชฺฌคา;
คายนฺติ กาจิ กีฬนฺติ, วาเทนฺติ กาจิ ตนฺติโย.
ตโต ติคาวุเต าเน, ปาสาทสฺส สมนฺตโต;
สหจฺฉรา เทวปุตฺตา, คเหตฺวา อาตตาทโย.
โมทนฺติ ปริวาเรตฺวา, นจฺจคีตาทินา สทา;
อุลฺลงฺฆนฺติจ เสเลนฺติ, สิลาฆนฺติ สมนฺตโต.
เอวํ มหิทฺธิโก ทานิ, ตุวํ วนฺโทว ภาสติ;
ปุจฺฉามิ ตํ เทวปุตฺต, กึ กมฺมมกรี ปุรา.
เทวปุตฺโต อาห.
อโหสึ ทุคฺคโต ปุพฺเพ, พาราณสีปุรุตฺตเม;
ทานํ เทนฺติ นรา ตตฺถ, นิมนฺเตตฺวาน ภิกฺขโว.
ชีวนฺโต ภติยา โสหํ, ทานํ เทนฺเต มหาชเน;
ตุฏฺหฏฺเ ปมุทิเต, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.
สมฺปนฺนวตฺถาลงฺการา, ทานํ เทนฺติ อิเม ชนา;
ปรตฺถปิ ปหฏฺาว, สมฺปตฺติมนุโภนฺติ เต.
พุทฺธุปฺปาโท อยํ ทานิ, ธมฺโม โลเก ปวตฺตติ;
สุสีลา ทานิ วตฺตนฺติ, ทกฺขิเณยฺยา ชิโนรสา.
อนาวฏฺิโต [อวฏฺิโตจ; อนฺธฏฺิโตจ อิติปิกตฺตจิ] สํสาโร, อปายา ขลุ ปูริตา;
กลฺยาณวิมุขา สตฺตา, กามํ คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
อิทานิ ทุกฺขิโต หุตฺวา, ชีวามิ กสิเรนหํ;
ทลิทฺโท กปโณ ทีโน, อปฺปโภโค อนาลโย.
อิทานิ พีชํ โรเปมิ, สุเขตฺเต สาธุสมฺมเต;
อปฺเปวนาม เตนาหํ, ปรตฺถ สุขิโต สิยา.
อิติ จินฺติย ภิกฺขิตฺวา, ภตึ กตฺวาน เนกธา;
มณฺฑปํ ตตฺถ กาเรตฺวา, นิมนฺเตตฺวาน ภิกฺขโว.
อายาเสน ¶ อทาสาหํ, ปายสํ อมตาย โส;
เตน กมฺมวิปาเกน, เทวโลเก มโนรเม.
ชาโตมฺหิ ทิพฺพกาเมหิ, โมทมาโน อเนกธา;
ทีฆายุโก วณฺณวนฺโต, เตชสฺสีจ อโหสหนฺติ.
เอวํ เทวปุตฺโต อตฺตนา กตปฺุกมฺมํ วิตฺตาเรน กเถสิ, เถโรปิ มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา มนุสฺสานํ อตฺตนา ปจฺจกฺขโต ทิฏฺทิพฺพสมฺปตฺตึ ปกาเสสิ. ตํ สุตฺวา มหาชโน กุสลกมฺมํ กตฺวา เยภุยฺเยน สคฺเค นิพฺพตฺโตติ.
อนาลโย ทุคฺคตทีนโกปิ,
ทานํ ททนฺโต ธิคโต วิเสสํ;
สคฺคา ปวคฺคํ ยทิ ปตฺถยวฺโห,
หนฺตฺวาน มจฺเฉรมลํ ททาถาติ.
กปณสฺส วตฺถุํ อฏฺมํ.
๒๙. เทวปุตฺตสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อิโต ปุพฺเพ นารทสฺส กิร สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กาเล อยํ ทีโป อฺตเรน นาเมน ปากโฏ อโหสิ, โส ปเนกสฺมึ กาเล ทุพฺภิกฺโข อโหสิ ทุสฺสสฺโส, มหาฉาตกภยํ สตฺเต ปีเฬติ. ตสฺมึ สมเย นารทสฺส ภควโต เอโก สาสนิโก สาวโก อฺตรสฺมึ คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา ยถา โธตปตฺโตว นิกฺขมิ. อถฺตรสฺมึ เคเห มนุสฺสา เอกํ ตณฺฑุลนาฬึโปฏลิกาย พนฺธิตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา ปจิตฺวา อุทกํ คเหตฺวา ปิวนฺโต ชีวนฺติ, ตทา เถรํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา เตน ตณฺฑุเลน ภตฺตํ ปจิตฺวา ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา เถรสฺส อทํสุ. อถ ¶ เตสํ สทฺธาพเลน สา อุกฺขลิ ภตฺเตน ปริปุณฺณา อโหสิ, เต ตํ อพฺภุตํ ทิสฺวา อยฺยสฺส ทินฺนทาเน วิปาโก อชฺเชว โน ทิฏฺโติ โสมนสฺสชาตา มหาชนํ สนฺนิปาเตตฺวา เต ภตฺตํ โภเชตฺวา ปจฺฉา สยํ ภฺุชึสุ. ภตฺตสฺส คหิตคหิตฏฺานํ ปูรเตว. ตโต ปฏฺาย เต สมฺปตฺตมหาชนสฺส ทานํ ททนฺตา อายุปริโยสาเน เทวโลเก นิพฺพตฺตึสุ, อถ โส เถโร ภตฺตํ อาทาย คนฺตฺวา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา ภฺุชิตุมารติ. ตสฺมึ กิร รุกฺเข นิพฺพตฺโต เอโก เทวปุตฺโต อาหาเรน กิลนฺโต ภฺุชมานํ เถรํ ทิสฺวา อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มหลฺลกเวเสน ตสฺส สมีเป อฏฺาสิ. เถโร อนาวชฺชิตฺวาว ภฺุชติ. เทวปุตฺโต จริมาโลปํ เปตฺวา ภุตฺตกาเล อุกฺกาสิตฺวา อตฺตานํ ิตภาวํ ชานาเปสิ. เถโร ตํ ทิสฺวา วิปฺปฏิสาริ หุตฺวา จริมํ ภตฺถปิณฺฑํ ตสฺส หตฺเถ เปสิ, ตโต โส ภตฺตปิณฺฑํ คเหตฺวา ิโต จินฺเตสิ. อิโต กิร มยา ปุพฺเพ สมณพฺราหฺมณานํ วา กปณทฺธิกานํ วา อนฺตมโส กากสุนขา ทีนมฺปิ อาหารํ อทินฺนปุพฺพํ ภวิสฺสติ, เตนวาหํ เทโว หุตฺวาปิ ภตฺตํ น ลภามิ. หนฺทาหํ อิมํ ภตฺตปิณฺฑํ เถรสฺเสว ทสฺสามิ, ตํ เม ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย จาติ. เอวฺจ ปน จินฺเตตฺวา ภตฺตปิณฺเฑ อาสํ ปหาย เถรํ อุปสงฺกมฺม สามิ ทาสสฺส โว อลํ อิธ โลเกน สงฺคหํ. ปรโลเกน เม สงฺคหํ กโรถาติ วตฺวา ตสฺส ปตฺเต โอกิริ. อถสฺส ภตฺถปิณฺฑํ [ภตฺถปิณฺฑํ อิติสพฺพตฺถ] ปตฺเต ปติตมตฺเตเยว ติคาวุตฏฺาเน ทิพฺพมยานิ ภตฺตภาชนานิปฺายึสุ. เทวปุตฺโต เถรํ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ตโต ทิพฺพโภชนํ คเหตฺวา ปถมํ ทานํ ทตฺวา ปจฺฉา สยํ ภฺุจิ. ตโต เทปุตฺโต ทุติยทิวสโต ปฏฺาย เถรสฺส จ สมฺปตฺตมหาชนสฺส จ มหาทานํ เทนฺโต อายุปริโยสาเน ¶ ๐ เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ฉสุ กามสคฺเคสุ อปราปรํ ทิพฺพสมฺปตฺติ มนุภวมาโน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ตโต จุโต พาราณสิยํ อเนกวิภวสฺส มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส กุฏุมฺพิกสฺส เคเห นิพฺพตฺติ. เทโวติสฺส นามํ อกํสุ. อปรภาเค วิฺุตํ ปตฺตสฺส ตสฺส มาตาปิตโร กาลมกํสุ. โสวณฺณมณิมุตฺตาทิปูริตโกฏฺาคาราทโย โอโลเกตฺวา มม มาตาปิตโร มิจฺฉาทิฏฺิกตฺตา อิโต ทานาทิกิฺจิกมฺมํ อกริตฺวา ปรโลกํ คจฺฉนฺตา กากณิกมตฺตมฺปิ อคเหตฺวา คตา, อหํ ปน ตํ คเหตฺวาว คมิสฺสามีติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา เภรึ จราเปตฺวา กปณทฺธิกวนิพฺพเก สนฺนิปาเตตฺวา สตฺตาหพฺภนฺตเร สพฺพํ สาปเตยฺยํ ทานมุเขน ทตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา อิสิปฺปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปฺจ ภิฺา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อากาสจารี อโหสิ. อถ ตสฺมึสมเย ปทุมุตฺตโร นาม ภควา หํสวตีนคเร ปฏิวสนฺโต เทวพฺรหฺมาทิปริวุโต จตุสจฺจปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ เทเสนฺโต นิสินฺโน โหติ, ตทา โส ตาปโส อากาเสน คจฺฉนฺโต มหาชนสมาคมฺจ ภควโต สรีรโต นิกฺขนฺตฉพฺพณฺณรํสิโย จ ทิสฺวา กิเมตํติ วิมฺหิโต อากาสา โอตริตฺวา มหติยา พุทฺธลีฬาย นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปริสนฺตเร นิสินฺโน ธมฺมํ สุตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน อสฺสมเมว อคมาสิ. อถ โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา อายุปริโยสาเน ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺโต ตึสกปฺเป ทิพฺพสมฺปตฺติมนุภวนฺโต ฉสุ กามสคฺเคสุ อปราปริยวเสน สํสริ. เอกปฺาสอตฺตภาเว สกฺโก เทวราชา อโหสิ, เอกกวีสติอตฺตภาเว จกฺกวตฺติ หุตฺวา มนุสฺสสมฺปตฺติ มนุภวิตฺวา อิมสฺมึพุทฺธุปฺปาเท ภควติ ปรินิพฺพุเต สาวตฺถิยํ อฺตรสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา สตฺตวสฺสิโก เอกํ ภิกฺขุํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ อทฺทส. ทิสฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา อนิจฺจสฺํ ¶ ปฏิลภิตฺวา ตตฺถ นิสินฺโนว อรหตฺตํ ปาปุณิ, ตโต โส ปตฺตปฏิสมฺภิโท อตฺตนา กตปฺุกมฺมํ โอโลเกนฺโต ตํ ปุพฺพจริยํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ ปกาเสนฺโต อาห. ตสฺมา.
นารโท กิร สมฺพุทฺโธ, ปุพฺเพ อาสิ นรุตฺตโม;
โลกํ ทุกฺขา ปโมเจนฺโต, ททนฺโต อมตํ ปทํ.
ตสฺมึ ตุ สมเย ตสฺส, สาวโก ฉินฺนพนฺธโน;
ภิกฺขิตฺวา ทีปเก ลทฺธ, มาหารํ ปริภฺุชิตุํ.
รุกฺขมูล มุปา คฺฉิ, ตตฺถาสึ รุกฺขเทวตา;
พุภุกฺขิตา อุทิกฺขนฺตี, อฏฺาสึ ตสฺส สนฺติเก.
อทาสิ เม ภตฺตปิณฺฑํ, กรุณาปูริตนฺตโร;
คเหตฺวาน ิโต ปิณฺฑํ, สหมาโน ขุทํ ตทา.
อทินฺนตฺตา มยา ปุพฺเพ, กิฺจิ ทานํ สุเปสเล;
ชิฆจฺฉาปีฬิโต โหมิ, ชาโตปิ เทวโยนิยํ.
อชฺช เขตฺตํ สุลทฺธํเม, เทยฺยธมฺโมปิ วิชฺชติ;
พีชเมตฺถ จ โรเปมิ, ภวโต ปริมุตฺติยา.
อิติ จินฺติย วนฺทิตฺวา, ทาสสฺส สามิ โว อลํ;
สงฺคหํ อิธ โลกสฺมึ, กโรถ ปารโลกิกํ.
อิติ วตฺวา อทาสาหํ, ภฺุจิ โสปิ ทยาปโร;
เตนาหํ ปฺุกมฺเมน, สุธนฺนมลภึ ขเณ.
ตโต จุโต ฉเทเวสุ, วินฺทนฺโต มหตึสิรึ;
จิรกาลํ วสึ ตตฺถ, เทวิทฺธีหิ สมงฺคิตา.
สตสหสฺเส อิโต กปฺเป, ปทุมุตฺตรนามโก;
อุปฺปชฺชิ โลกนายโก, ธมฺมราชา ตถาคโต.
มหิทฺธิโก ¶ ตทา อาสึ, ตาปโส กานเน วเน;
สมฺปตฺตปฺจา ภิฺาโณ, อากาเสน จรามหํ.
ตทา กาเสน คจฺฉนฺโต, รมฺเม หํสวตีปุเร;
พุทฺธรํสิปริกฺขิตฺตํ, เกตุมาลาวิลาสิตํ.
เทวสงฺฆปริพฺพูฬฺหํ, เทเสนฺตํ อทฺทสํ ชินํ;
โส ตํ ทิสฺวาน นภสา, ิโตหํ ปริสนฺตเร.
ธมฺมํ สุตฺวา อุทคฺโคหํ, กาลํ กตฺวาน สตฺถุโน;
ตโต จุโต ปปนฺโนสฺมิ, ตาวตึเส มโนรเม.
ตึสกปฺปสหสฺสานิ, จรนฺโต เทวมานุเส;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ลภามิ วิปุลํ สุขํ.
เอกปฺาสติกฺขตฺตุํ, เทวรชฺชมการยึ;
อเถกวีสติกฺขตฺตุํ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
ปเทสรชฺชํ กาสาหํ, พหุกฺขตฺตุํ ตหึ ตหึ;
อิมสฺมึ ภทฺทเก กปฺเป, นิพฺพุเตตุ [นิพฺพุเตสุ อิติสพฺพตฺถ] ตถาคเต.
โจทิโต ปฺุกมฺเมน, สาวตฺถิปุรมุตฺตเม;
อุปฺปชฺชิตฺวา กุเล เสฏฺเ, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก.
สุตฺวา ธมฺมํ กเถนฺตสฺส, ภิกฺขุสฺสฺตรสฺสหํ;
ภวสฺสนฺตํ กริตฺวาน, อรหตฺตมปาปุณึ.
สุทินฺนํ เม ตทา ทานํ, สุสฺสุตํ ธมฺมมุตฺตมํ;
ทุกฺขสฺสนฺตํ อกาสาหํ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสาติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา พหู ชเน กุสลกมฺเม นิโยเชสีติ.
ทาเนนเปวํ ¶ จริมาย ปิณฺฑิยา,
สวณาย ธมฺมสฺส มุหุตฺตเกน;
ลภนฺติ สตฺตา ติวิธมฺปิ สมฺปทํ,
ผลํ วเท โก พหุทายกสฺส โภ.
เทวปุตฺตสฺส วตฺถุํ นวมํ.
๓๐. สีวลิตฺเถรสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อิโต กิร กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ ธมฺมเทสนาย สตฺเต อมตมหานิพฺพาณํ ปาเปนฺโต, ตสฺมึ สมเย ภควา หํสาวติยํ สราชิกาย ปริสาย มชฺเฌ เอกํ ภิกฺขุํ ลาภีนํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. ตทา ราชา ตํ ทิสฺวา ตํ านํ กามยมาโน พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ภควโต ปาทมูเล สิรสา นิปชฺชิ, ตทาสฺส ภควา อนาคเต โคตมสฺส ภควโต สาสเน ตํ านํ ลภิสฺสสีติ วตฺวา พฺยากาสิ. ตํ สุตฺวา มุทิโต ราชา ปฺุานิ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ. ตโต อปรภาเค พาราณสิยํ เสฏฺิปุตฺโต หุตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสหสฺสํ จตุปจฺจยทาเนน ยาวชีวํ ปฏิชคฺคิตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต มหนฺตํ สมฺปตฺติ มนุภวิตฺวา ตโต จุโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พนฺธุมตีนคเร อฺตรสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺติ. โส ตสฺมึ สมเย เสนคุตฺตฏฺาเน ตฺวา รฺโ กมฺมํ กโรติ, ตทา นครวาสิโน อุปาสกคณา วิปสฺสีสมฺมาสมฺพุทฺธํ อุปสงฺกมฺม วนฺทิตฺวา ภควา ภนฺเต สสาวโก อมฺหากํ อนุคฺคหํ กโรตูติ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ทตฺวา สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา ภควนฺต มุทฺทิสฺส มหารหํ มหาปริเวณํ การาเปตฺวา ปริเวณมเห มหาทานํ ททนฺตา ทานคฺเค อสุกํ นาม ¶ นตฺถีติ น วตฺตพฺพนฺติ วตฺวา ทานํ ปฏิยาเทตฺวา ทานคฺคํ โอโลเกนฺตา นวทธิฺจ ปฏลมธฺุจ อปสฺสนฺตา ปุริเส ปกฺโกสิตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา ทธิมธุํ ขิปฺปํ ปริเยสิตฺวา อาเนถาติ เปเสสุํ, เต สหสฺสํ คเหตฺวา ทธิมธุํ อุปธาเรตุํ ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺตา ทฺวารนฺตเร อฏฺํสุ, ตทา อยํ เสนคุตฺโต รฺโ สภตฺตํ ทธิมธุํ อาทาย คจฺฉนฺโต มหาทฺวารํ สมฺปาปุณิ, อถ เต ทธิมธุํ ทิสฺวา โภ กหาปณํ คเหตฺวา อิมํ เทหีติ ยาจึสุ. เตน [เตนทสฺสามิ อิติปิกตฺตจิ] น ทสฺสามีติ วุตฺเต ยาวสหสฺสํ วฑฺเฒตฺวา ยาจึสุ. ตโต เสนคุตฺโต อิมํ อปฺปคฺฆํ สหสฺเสน ยาจถ, กิ มเนน กโรถาติ ปุจฺฉิ, เตหิ สมฺพุทฺธตฺถายาติ วุตฺเต เตนหิ อหเมว ทสฺสามีติ ชีรมริจาทีหิ สกฺขรมธุผาณิตาทโย โยเชตฺวา ทานคฺคํ อุปนาเมสิ. ตํ สตฺถุ อานุภาเวน พุทฺธปมุขสฺส อฏฺสฏฺิภิกฺขุสตสหสฺสสฺส ปโหณกํ อโหสิ. ตโต โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺสโลเกสุ สมฺปตฺติ มนุภวิตฺวา อปรภาเค อมฺหากํ ภควโต กาเล โกลิยนคเร มหาลิลิจฺฉวิรฺโ อุปนิสฺสาย สุปฺปิยาย นาม อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. โส สตฺตมาสสตฺตสํวจฺฉรานิ มาตุกุจฺฉิยํ วสิตฺวา สตฺตทิวสานิ มูฬฺหคพฺโภ ทุกฺขมนุภวิ. มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตสฺส ตสฺส มาตาปิตโร สีวลีติ นาม มกํสุ. เอวํ มหาปฺุสฺส เอตฺตกํ กาลํ มาตุกุจฺฉิมฺหิ ทุกฺขานุภวนํ อตฺตนาว กเตน ปาปพเลน อโหสิ, โส กิร อตีเต ราชา หุตฺวา อตฺตโน สปตฺตรฺา สทฺธึ สงฺคาเมนฺโต มาตรา สทฺธึ มนฺเตสิ. สา นครํ รุนฺธิตฺวา อมิตฺเต คณฺหิตุํ สกฺกาติ อุปาย มทาสิ, โสปิ ตสฺสา วจเนน นครํ รุนฺธิตฺวา สตฺตเม ทิวเส อคฺคเหสิ, เตน ปาปกมฺมพเลน มาตาปุตฺตานํ เอวํ มหนฺตํ ทุกฺขํ อโหสีติ. ตโต ¶ สา ปุตฺตํ วิชายนกาเล สตฺตเม ทิวเส ภควนฺตํ อนุสฺสริตฺวา สุเขน ภารํ มฺุจิ. ตุฏฺา สา สตฺตเม ทิวเส พุทฺธปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิ, อถสฺสา ปุตฺโต สตฺตวสฺสิกกาเล เคหา นิกฺขมฺม สตฺถารํ ทิสฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. สตฺถา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส นิโยเชสิ, ตโต สาริปุตฺตตฺเถเรน อุปชฺฌาเยน โมคฺคลฺลานมาจริยํ กตฺวา ปพฺพชิ, อถ โส ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปตฺวา พุทฺธสาสนํ โสเภสิ, โส ปุพฺเพ กตปฺุานุภาเวน มหาปฺุโ อโหสิ ลาภีนฺจ อคฺโค. อเถกสฺมึ สมเย ภควา เรวตตฺเถรํ ทสฺสนาย ขทิรวนวิหารํ คจฺฉนฺโต ตึสภิกฺขุสหสฺเสหิ สทฺธึ ตึสโยชนิกํ ฉฏฺฏิตกนฺตารํ สมฺปาปุณิ นิรูทกํ อปฺปภกฺขํ. เยภุยฺเยน เทวตา สีวลิตฺเถเร ปสนฺนา. ตสฺมา ภควา สีวลิตฺเถรํ ปุรโต จาริกํ กตฺวา เทวตาหิ การาปิเต วิหาเร วสนฺโต เทวตาหิ สชฺชิตทานํ ปริภฺุชนฺโต เรวตตฺเถรํ สํปาปุณิตฺวา คตกมฺมํ นิฏฺาเปตฺวา เชตวนมาคมฺม ลาภีนํ อคฺคฏฺาเน ตํ เปสีติ. เตน วุตฺตํ อปทาเน.
ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
สีลํ ตสฺส อสงฺขฺเยยฺยํ, สมาธิ วชิรูปโม [วชิรูปมา อิติกตฺถจิ];
อสํขิยํ าณวรํ, วิมุตฺติ จ อโนปมา.
มนุชามรนาคานํ, พฺรหฺมานฺจ สมาคเม;
สมณพฺราหฺมณากิณฺเณ, ธมฺมํ เทเสติ นายโก.
สสาวกํ มหาลาภึ, ปฺุวนฺตํ ชุตินฺธรํ,
เปสิ เอตทคฺคมฺหิ, ปริสาสุ วิสารโท.
ตทาหํ ¶ ขตฺติโย อาสึ, ปุเร หํสวตีวฺหเย [หํสาวตวฺหเย อิติสพฺพตฺถ];
สุตฺวา ชินสฺส ตํ วากฺยํ, สาวกสฺส คุณํ พหุํ.
นิมนฺตยิตฺวา สตฺตาหํ, โภชยิตฺวา สสาวกํ;
มหาทานํ ททิตฺวาน, ตํ านมภิปตฺถยึ.
ตทา มํ วินตํ ปาเท, ทิสฺวาน ปุริสาสโภ;
โส สเรน มหาวีโร, อิมํ วจนมพฺรวี.
ตโต ชินสฺส วจนํ, โสตุกามา มหาชนา;
เทวทานวคนฺธพฺพา, พฺรหฺมาโนจ มหิทฺธิกา.
สมณพฺราหฺมณา จาปิ, นมสฺสิสุํ กตฺชลี;
นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม.
ขตฺติเยน มหาทานํ, ทินฺนํ สตฺตาหกมฺปิ [สตฺตาหกํปิโต อิติปิกตฺถจิ] โน;
โสตุกามา ผลํ ตสฺส, พฺยากโรหิ มหามุเน.
ตโต อโวจ ภควา, สุโณถ มม ภาสิตํ;
อปฺปเมยฺยมฺหิ พุทฺธสฺมึ, คุณมฺหิ สุปฺปติฏฺิตา.
ทกฺขิณา ทายกํ ปตฺวา, อปฺปเมยฺยผลาวหา;
อปิ เจ ส มหาโภโค, านํ ปตฺเถติ มุตฺตมํ.
ลาภี วิปุลลาภีนํ, ยถา ภิกฺขุ สุทสฺสโน;
ตถาหํปิ ภเวยฺยนฺติ, ลจฺฉเต ตํ อนาคเต.
สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโมนาม นาเมน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สีวลิ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุสาวโก.
เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสูปโค อหํ.
ตโตปรสฺมึสมเย, พาราณสิปุรุตฺตเม;
เสฏฺิปุตฺโต อหํ อาสึ, อฑฺฒปฺปตฺโต มหาธโน.
สหสฺสมตฺเต ปจฺเจก, นายเก จ นิมนฺติย;
มธุเรนนฺนปาเนน, สนฺตปฺเปสึตทาทโร.
ตโต จุโต ฉกามคฺเค, อนุโภสึมหายสํ;
เทวจฺฉราปริวุโต, ปาสาเท รตนามเย.
เอวํ อจินฺติยา พุทฺธา, พุทฺธธมฺมา อจินฺติยา;
อจินฺติเย ปสนฺนานํ, วิปาโกปิ อจินฺติโย.
เอกนวุติโต กปฺเป, วิปสฺสีนาม นายโก;
อุปฺปชฺชิ จารุนยโน, สพฺพธมฺมวิปสฺสโก.
ตทาหํ พนฺธุมติยา, กุลสฺสฺตรสฺส จ;
ทยิโต ปตฺถิโต ปุตฺโต, อาสึ กมฺมนฺตพฺยาวโฏ.
ตทา อฺตโร ปูโค, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน;
ปริเวณํ อกาเรสิ, มหนฺต มิติ วิสฺสุตํ.
นิฏฺิเต จ มหาทานํ, ททํ ขชฺชกสํยุตํ;
นวํ ทธิ มธฺุเจว, วิจินํ น จ มทฺทส.
ตทาหํ ตํ คเหตฺวาน, นวํ ทธิ มธุมฺปิจ,
กมฺมสามิฆรํ คจฺฉํ, ตเมนํ [ตเมสํ อิติสพฺพตฺถ] ทาน มทฺทสํ.
สหสฺสมฺปิ จ ทตฺวาน, น ลตึสุ จ ตํ ทฺวยํ;
ตโต เอวํ วิจินฺเตสึ, เนตํ เหสฺสติ โอรกํ.
ยถา ¶ อิเม ชนา สพฺเพ, สกฺกโรนฺติ ตถาคตํ;
อหมฺปิ การํ กสฺสามิ, สสงฺเฆ โลกนายเก.
ตทาหเมวํ จินฺเตตฺวา, ทธึมธฺุจ เอกโต;
โยเชตฺวา โลกนาถสฺส, สสงฺฆสฺส อทาสหํ.
เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึส มคฺฉหํ.
ปุนาหํ พาราณสิยํ, ราชา หุตฺวา มหายโส;
สตฺตุกสฺส ตทา รุทฺโธ, ทฺวารโรธํ อการยึ.
ตโต สปตฺติโน [สมฺปตฺติโน; สปตฺตาโน อิติจกตฺถจิ] รุทฺธา, เอกาหํ รกฺขิตา อหุํ;
ตโต ตสฺส วิปาเกน, ปาปุณึ นิรยํ ภุสํ.
ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโตหํ โกลิเย ปุเร;
สุปฺปวาสา จ เม มาตา, มหาลิ ลิจฺฉวี ปิตา.
ขตฺติเย ปฺุกมฺเมน, ทฺวารโรธสฺส วาหสา;
สตฺตมาเส สตฺตวสฺเส, วสึกุจฺฉิมฺหิ ทุกฺขิโต.
สตฺตาหํ ทฺวารมูฬฺโหหํ, มหาทุกฺขสมปฺปิโต;
มาตา เม ฉนฺททาเนน, เอว มาสิ สุทุกฺขิตา.
สุวตฺถิโตหํ นิกฺขนฺโต, พุทฺเธน อนุกมฺปิโต;
นิกฺขนฺตทิวเสเยว, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
อุปชฺฌา สาริปุตฺโต เม, โมคฺคลฺลาโน มหิทฺธิโก;
เกเส โอโรปยนฺโต เม, อนุสาสิ มหามติ.
เกเสสุ ฉิชฺชมาเนสุ [ฉนฺนมเนสุ อิติปิกตฺถจิ], อรหตฺตมปาปุณีํ;
เทโว นาคา มนุสฺสา จ, ปจฺจยานุ ปเนนฺติ เม.
ปทุมุตฺตรนามฺจ, วิปสฺสึจ วินายกํ;
สํปูชยึ ปมุทิโต, ปจฺจเยหิ วิเสสโต.
ตโต ¶ เตสํ วิปาเกน, กมฺมานํ วิปุลุตฺตมํ;
ลาภํ ลภามิ สพฺพตฺถ, วเน คาเม ชเล ถเล.
เรวตํ ทสฺสนตฺถาย, ยทา ยาติ วินายโก;
ตึสภิกฺขุสหสฺเสหิ, สห โลกคฺคนายโก.
ตทา เทโว ปนีเตหิ [ปณีเตหิ อิติสพฺพตฺถ], มมตฺถาย มหามติ;
ปจฺจเยหิ มหาวีโร, สสงฺโฆ โลกนายโก.
อุปฏฺิโต มยา พุทฺโธ, คนฺตฺวา เรวตมทฺทส;
ตโต เชตวนํ คนฺตฺวา, เอตทคฺเค เปสิมํ.
ลาภีนํ สีวลิ อคฺโค, มม สิสฺเสสุ ภิกฺขโว;
สพฺเพโลกหิโต สตฺถา, กิตฺตยี ปริสาสุมํ.
กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติกํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺโต, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
ปฏิสมฺภิทา จตสฺโสปิ, วิโมกฺขา ปิจ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สีวลิตฺเถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุตฺวาน เอตํ จริตํ มหพฺภุตํ,
ปฺุานุภาวฺจ สิรึ สิรีมตํ;
หิตฺวา กุสีตํ กุสลํ กโรถ,
กามาตฺถ กามํ ภวโภคนิพฺพุตึ.
สีวลิตฺเถรสฺส วตฺถุํ ทสมํ.
ยกฺขวฺจิตวคฺโค ตติโย.