📜
มหาเสนวคฺโค
๓๑. มหาเสนรฺโ วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ภควติ ¶ ปรินิพฺพุเต ปาฏลิปุตฺตนคเร มหาเสโน นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ ธมฺมิโก ธมฺมราชา. โส ปน ปิตุปิตามหาทีนํ ธนราสึ โอโลเกตฺวา อิเม อิมํ สาปเตยฺยํ ปหาย มจฺจุโน มุขมุปคตา. อโห สํสาริกานํ อฺาณตา. ธนํ เปตฺวา อตฺตโน วินาสฺจ อตฺตานํ เปตฺวา ธนวินาสฺจ น ชานนฺตีติ สมฺปตฺติยา อธิคมฺจ วินาสํ จาติ สพฺพํ จินฺเตตฺวา ธมฺมฺจ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ทิวเส ทิวเส ทสสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ มธุเรน อนฺนปาเนน สนฺตปฺเปนฺโต อเนกานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต เอกทิวสํ รโห ปฏิสลฺลิโน เอวํ จินฺเตสิ. เอวํ ราชนิโยเคน ชนสฺส ปีฬนํ กตฺวา ทินฺนทานโต สหตฺเถน กมฺมํ กตฺวา ลทฺเธน ทินฺนทานํ มหปฺผลํ มหานิสํสํ ภวิสฺสติ, เอวํ มยา กาตพฺพนฺติ โส สุหทา มจฺจสฺส รชฺชํ นียฺยาเตตฺวา อตฺตโน กณิฏฺิกํ อาทาย กิฺจิ อชานาเปตฺวา อฺตรเวเสน นครา นิกฺขมฺม อุตฺตรมธุรํ นาม นครํ อคมาสิ, ตตฺถ มหาวิภโว เอโก เสฏฺิ ปฏิวสติ, เต เสฏฺิโน สมีป มุปคมฺม ิตา. เตน กิมตฺถายาคตาติ วุตฺเต ราชา ตว เคเห ภติยา กมฺมํ กริสฺสามีติ วตฺวา เตนานฺุาโต ตีณิ วสฺสานิ กมฺม มกาสิ, ตโต เอกทิวสํ เสฏฺิ เต ทิสฺวา ปกฺโกสิตฺวา อตีว ตุมฺเห สุขุมาลตรา. ตถาปิ อิมสฺมึ เคเห กมฺมกรเณน จิรํ วสิตฺถ, เอตฺตกํ กาลํ กิสฺมิฺจิ กมฺเมปิ กุสีตตฺตํ น ปฺายติ. ปเคว อนาจารมฺปิ, ยาคุภตฺตํ เปตฺวา อฺํ อุปการมฺปิ มม สนฺติกา นตฺถิ, เกนตฺเถน กมฺมํ กโรถาติ ปุจฺฉิ. ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา อิมสฺมึ ชนปเท สาลิโน มนาปภาโว พหุโส สูยติ. ตสฺมา สาลีนมตฺถาย อิธา คตมฺหาติ อาห, ตํ สุตฺวา เตสํ ตุฏฺโ เสฏฺิ สาลีนํ สกฏสหสฺสํ อทาสิ, ราชา สาลึลภิตฺวา เสฏฺิโน ¶ เอวมาห, โภ อิมํ อมฺหากํ นครํ ปาเปถาติ, ตํ สุตฺวา เสฏฺิ สาธูติ วตฺวา สาลิปริปุณฺณสกฏสหสฺสํ รฺโ นครํ ปาเปสิ, ราชา นครํ คนฺตฺวา เสฏฺิสฺส นานาวณฺณวตฺถหิรฺสุวณฺณาทีหิ สกเฏ ปูเรตฺวา ปฏิเปเสตฺวา เมตฺตึ ถิรํ กตฺวา อาภตวีหโย ราชเคเห สนฺนิจยมกาสิ, อถ ราชา กติปาหจฺจเยน มุสลํ ปคฺคยฺห สหตฺเถเนว วีหึ โกฏฺเฏติ, โกฏฺฏิตโกฏฺฏิตํ กณิฏฺิกา ปปฺโผเฏติ. เอวํ อุโภปิ ตณฺฑุลานํ มหนฺตํ ราสึ กตฺวา ทารูทกาทโย อาหริตฺวา อมฺพิลภตฺตํ ปจิตฺวา ราชเคเห ปฺจสตอาสนานิ ปฺาเปตฺวา กาลํ อุคฺโฆเสสุํ, อาคจฺฉนฺตุ อยฺยา อนุกมฺปํ อุปาทาย มม เคเห ภฺุชนฺตูติ. ตํ สุตฺวา ปฺจสตา ภิกฺขู อากาเสน อาคมึสุ, ราชา เต ยาวทตฺถํ ปริวิสิ, ตโต เตสํ อนฺตเร ปิยํคุทีปวาสี เอโก มหาสิวตฺเถโร นาม ภตฺตํ คเหตฺวา เอเต มํ ปสฺสนฺตูติ อธิฏฺหิตฺวา อากาเสน ปิยํคุทีปํ คนฺตฺวา ภตฺตํ ปฺจสตานํ ภิกฺขูนํ ทตฺวา ปริภฺุจิ. ตํ ตสฺสานุภาเวน สพฺเพสํ ยาวทตฺถํ อโหสิ. เอวํ อปฺปเกนาปิ เทยฺยธมฺเมน สปฺปุริสา ทายกานํ มนํ ปสาเทตฺวา ปติฏฺํ กโรนฺตีติ. วุตฺตฺหิ.
อปฺปเกนปิ เมธาวี, ทายกานํ มนํ ปติ;
สทฺธํ วฑฺเฒนฺติ จนฺโทว, รํสินา ขีรสาครํ.
อฏฺาเน น นิโยเชนฺตา, กโรนฺตา เนว สนฺนิธึ;
ปริโภค มกตฺวาน, เนว นาเสนฺติ ปจฺจยํ.
น ปาเปนฺตาจ เถยฺยสฺส, น กโรนฺตา ตเถวิณํ;
วิภชนฺติ สุสีเลสุ, สยํ ภุตฺวาน สีลวาติ.
อถ ราชา กณิฏฺิกาย สทฺธึ ถตฺเถว ิโต ปิยํคุทีเป ปริภฺุชนฺเต ปฺจสตภิกฺขู ทิสฺวา หฏฺโ อุทคฺโค อโหสิ. อถ ¶ เต อปรภาเค อตฺตนา กตํ ทานวรํ อนุสฺสรนฺตา น จิเรเนว อุโภปิ โสตาปนฺนา อเหสุํติ.
น คเณนฺตาตฺตโน ทุกฺขํ, วิหาย มหตึ สิรึ;
อายตึภวมิจฺฉนฺตา, สุชเนวํ สุเภ รตา.
อายาเสน กตํ ปฺุํ, มหนฺตผลทายกํ;
อิติ มนฺตฺวาน เมธาวี, สหตฺเถเนว ตํ กเรติ.
มหาเสนรฺโ วตฺถุํ ปถมํ.
๓๒. สุวณฺณติลกาย วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ลงฺกาทีเป กิร อนุราธปุรนคเร เอโก มาตุคาโม [เอกามาตุคามาติวา เอกามาตุคาโมติวา กตฺถจิ] สทฺธาสมฺปนฺนา นิจฺจํ อภยุตฺตรเจติเย ปุปฺผปูชํ กโรติ, อเถกทิวสํ สา อตฺตโน ธีตุยา สทฺธึ ตสฺมึ เจติเย ปุปฺผปูชนตฺถาย [ปุปฺผปูชตฺถาย อิติกตฺถจิ] คนฺตฺวา ปุปฺผาสนสาลาย อุทกํ อปสฺสนฺตี ธีตุ หตฺเถ ปุปฺผจงฺโคฏกํ เปตฺวา ฆฏ มาทาย โปกฺขรณึ อคมาสิ, ตโต สา ทาริกา มาตริ อนาคตายเยว [อนาคเตเยว อิติสพฺพตฺถ] อโธตาสเน ปุปฺผมุฏฺึคเหตฺวา มณฺฑลํ กตฺวา ปูเชตฺวา เอวํ ปตฺถนมกาสิ. ตถา หิ.
มหาวีรสฺส ธีรสฺส, สยมฺภุสฺส มเหสิโน;
ติโลกคฺคสฺส นาถสฺส, ภควนฺตสฺส สตฺถุโน.
ย มหํ ปูชยึ ปุปฺผํ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา;
รูปีนํ ปวรา เหสฺสํ, อาโรหปริณาหวา.
มํ ¶ ทิสฺวา ปุริสา สพฺเพ, มุจฺฉนฺตุ กามมุจฺฉิตา;
นิจฺฉรนฺตุ สรีรา เม, รํสิมาลีว รํสิโย.
หทยงฺคมา กณฺณสุขา, มฺชุภาณี สุภา มม;
กินฺนรานํ ยถา วาณี, เอวเมว ปวตฺตตูติ.
อถสฺสา มาตา อาคมฺม อโธตาสเน ปูชิตานิ ปุปฺผานิ ทิสฺวา กสฺมา จณฺฑาลี อโธตาสเน ภควโต ปุปฺผานิ ปูเชสิ, อยุตฺตํ ตยา กตนฺติ อาห, ตํ สุตฺวา สา มาตุยา กุชฺฌิตฺวา ตฺวํ จณฺฑาลีติ อกฺโกสิ, สา เอตฺตกํ ปฺุาปฺุํ กตฺวา อปรภาเค ตโต จุตา ชมฺพุทีเป อุตฺตรมธุรายํ เอกสฺส จณฺฑาลคนฺธพฺพพฺราหฺมณสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อุตฺตมรูปธรา อโหสิ, ตสฺสา สรีรโต เมฆมุขโต วิชฺชุลฺลตาวิย รํสิโย นิจฺฉรนฺติ. สมนฺตา จตุหตฺถฏฺาเน สรีรปฺปภาย อนฺธกาเร วิธมติ. มุขโต อุปฺปลคนฺโธ วายติ, กายโต จนฺทนคนฺโธ, ตสฺสา ทฺวินฺนํ ถนาน มนฺตเร สุวณฺณวณฺณํ เอกํ ติลกํ อโหสิ, เตน พาลสุริยสฺส วิย ปภา นิจฺฉรติ. ทิฏฺทิฏฺา เยภุยฺเยน อุมฺมตฺตา วิย กามมเทน วิสฺิโน โหนฺติ, อโห กุสลากุสลานํ อานุภาโว. ตถา หิ.
เยน สา โกธสามาตุ, จณฺฑาลี อิติ ภาสิตา;
เตน สา อาสิ จณฺฑาลี, เชคุจฺฉา หีนชาติกา.
สลฺลกฺเขตฺวาน สมฺพุทฺธ, คุณํ ปูเชสิ ยํ ตทา;
เตน ปฺุานุภาเวน, สา ภิรูปี มโนรมา.
เยน เยน ปกาเรน, ปฺุปาปานิ โย กเร;
ตสฺส ตสฺสานุรูเปน, โมโรว ลภเต ผลํ.
ปาเปน จ ติรจฺฉาเน, ชายนฺติ กุสเลน เต;
วณฺณโปกฺขรตา โหติ, โมรานํ กมฺม มีทิสนฺติ.
ตโต ¶ ตสฺสา มาตาปิตโร สุวณฺณติลกาติ นาม มกํสุ. ตสฺมึกิร นคเร มนุสฺสา ตสฺสา รุปทสฺสเนนจ สวเณนจ สมฺปตฺตาปิ จณฺฑาลธีตา อยนฺติ ปริภวภเยน อาวาหํ น กโรนฺติ. อถ ตสฺมึ นคเร เชฏฺจณฺฑาลพฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต เอตมตฺถาย ตสฺสา มาตาปิตุนฺนํ สนฺติกํ วตฺถาภรณคนฺธมาลาทโย เปเสสิ สุวณฺณติลกํ อมฺหากํ ททนฺตูติ, เต ตํ ปวตฺตึ ตสฺสา อาโรเจสุํ. สาสฺส ชิคุจฺฉนฺตี ปริหาส มกาสิ. ตโต พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต ลชฺชิโต รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา วีณํ มฺุเจตฺวา คายมาโน เอวมาห.
ลลนา นนานี จลโลจนานี,
ตรุณา รุณานี จลิตาธราณี;
มนุโช หิ โย เนตฺตปิยํ กโรติ,
ส ตุ นีจชาตึ อปิ โน ชหาติ.
กิมิทนฺติ รฺา ปุฏฺโ อาห.
สเมติ กึ เทว ฉมาย มตฺติกา,
กทาจิ จามีกรชาติกาย;
สิคาลเธนุ อปิ นีจชาติกา,
สเมติ กึสีหวเรน เทวาติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา เทว อิมสฺมึนคเร สุวณฺณติลกา นาเมกา จณฺฑาลธีตา อตฺถิ, สา สมานชาติเกหิ เปสิตปณฺณาการํ น คณฺหาติ, กุลวนฺเตเยว ปตฺเถติ, กทา นาม กากี สุวณฺณหํเสน สมาคจฺฉติ เทวาติ. ราชา ตํ สุตฺวา ตสฺสา ปิตรํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตมตฺถํ วตฺวา สจฺจํ ภเณติ ปุจฺฉิ, โสปิ สจฺจํ เทว, สา ชาติสมฺปนฺนเมว กาเมตีติ อาห. ราชา เอวํ สติ ภเณ ปฺจมธุรนคเร อุทฺทาฬพฺราหฺมโณ นาม อตฺถิ, โส ชาติสมฺปนฺโน มาติโตจ ปิติโตจ อนุปกฺกุฏฺโ ¶ , เชคุจฺฉา ปฏิกฺกูลา เอตาติ มาตุคาเมน สทฺธึ น สํวสติ. อตฺตโน เคหโต ราชเคหํ คจฺฉนฺโตจ อาคจฺฉนฺโต จ โสฬสขีโรทกฆเฏหิ มคฺเค สิฺจาเปสิ. มาตุคาเม ทิสฺวา กาลกณฺณี มยา ทิฏฺาติ ขีโรทเกน มุขํ โธวติ. ตว ธีตา สกฺโกนฺตี เตน สทฺธึ สํวสตุ, เอตมตฺถํ ตว ธีตรํ กเถหีติ อาห, โสปิ ตํ สุตฺวา เคหํ คนฺตฺวา ธีตรํ ปกฺโกสิตฺวา รฺา วุตฺตนิยาเมเนว ตสฺสา กเถสิ. ตาย ตํ สุตฺวา สกฺโกนฺตี อหํ อุทฺทาฬพฺราหฺมเณน สทฺธึ วสิสฺสามิ, มา ตุมฺเห จินฺเตถ, ปปฺจมฺปิ มา กโรถ, ปาโตว คมิสฺสามีติ วุตฺเต ปิตา ปนสฺสา สาธูติ สหสฺสคฺฆนกจิตฺตกมฺพลกฺจุเกน ธีตุ สรีรํ ปารุปาเปตฺวา วีณาทิตุริยภณฺฑานิ คาหาเปตฺวา ธีตุยา สทฺธึ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชิ. คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อฺตรสฺมึ นคเร รฺโ คนฺธพฺพํ กโรนฺโต ธีตรํ ปิฏฺิปสฺเส นิสีทาเปตฺวา คนฺธพฺพมกาสิ. อถสฺส ปิฏฺิปสฺสนิสินฺนา สุวณฺณติลกา นยนโกฏิยา ทิฏฺึ ปาเปนฺตี สรเสน ตํ โอโลเกตฺวา ปารุตกฺจุกํ กิฺจิ อปเนตฺวา สรีรปฺปภํ ปฺาเปสิ, ราชา ปนสฺสา สรีรปฺปภํจ รูปสมฺปทํจ ทิสฺวา กามาตุโร วิคตสฺโ สมฺมูฬฺโห หุตฺวา มุหุตฺเตน ปฏิลทฺธสฺสาโส ตสฺสา สสฺสามิกาสฺสามิกภาวํ ปุจฺฉิตฺวา จณฺฑาลธีตาติ สุตฺวา ปริภวภเยน ตํ อาเนตุ มสกฺโกนฺโต เอวรูปํ วณฺณโปกฺขรสมฺปนฺนํ อิตฺถิรตนํ อลภนฺตสฺส เม โก อตฺโถ ชีวิเตนาติ โสจนฺโต ปริเทวนฺโต กามมุจฺฉิโต กตฺตพฺพา กตฺตพฺพํ อชานนฺโต อสึ คเหตฺวา อตฺตโน สีสํ สยเมว ฉินฺทิตฺวา กาล มกาสิ. เอวเมว อนฺตรามคฺเค ปฺจราชาโน ตสฺสา รูปสมฺปตฺติมทมตฺตา อสินา ฉินฺนสีสา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณึสุ. ตถา หิ สตฺตา หิรฺสุวณฺณทาสิทาส ปุตฺตทาราทีสุ [ปุตฺตทาราทีหิ อิติสพฺพตฺถ] ปิยํ นิสฺสาย กาเมน มุจฺฉิตา อนยพฺยสนํ ปาปุณนฺตีติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา.
ปิยโต ¶ ชายเต โสโก,
ปิยโต ชายเต ภยํ;
ปิยโต วิปฺปมุตฺตสฺส,
นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
เปมโต ชายเต โสโก,
เปมโต ชายเต ภยํ;
เปมโต วิปฺปมุตฺตสฺส,
นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
รติยา ชายเต โสโก,
รติยา ชายเต ภยํ;
รติยา วิปฺปมุตฺตสฺส,
นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
กามโต ชายเต โสโก,
กามโต ชายเต ภยํ;
กามโต วิปฺปมุตฺตสฺส,
นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
ตณฺหาย ชายเต โสโก,
ตณฺหาย ชายเต ภยํ;
ตณฺหาย วิปฺปมุตฺตสฺส,
นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
ตโต โส อนุกฺกเมน ปฺจมธุรนครํ คนฺตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ รฺา กถาเปตฺวา เตน อนฺุาโต คนฺตฺวา ราชานํ อทฺทส. ตทา อุทฺทาฬพฺราหฺมโณ รฺโ อวิทูเร กมฺพลภทฺทปีเ นิสินฺโน โหติ, คนฺธพฺพพฺราหฺมโณปิ ธีตุยา สทฺธึ คนฺธพฺพํ กุรุมาโน นิสีทิ. ตสฺมึขเณ ปิตุ ปิฏฺิปสฺเส นิสินฺนา สุวณฺณติลกา อุทฺทาฬพฺราหฺมโณ กตโมติ ปุจฺฉิตฺวา เอตสฺมึ ภทฺทปีเ นิสินฺโนํ เอโสติ สุตฺวา นิลามลโลจเนหิ ตํ โอโลกนฺติ ทสนรํสินา สมฺภินฺนสุรตฺตาธเรน มนฺทหสิตํ ¶ กโรนฺตี ตํ โอโลเกตฺวา ปารุตกฺจุกํ อปเนตฺวา สรีรปฺปภํ วิสฺสชฺเชสิ. ตํ ทิสฺวา พฺราหฺมโณ อุมฺมตฺโต โสเกน ปริทฑฺฒคตฺโต อุณฺหวาเตน ปูริตมุขนาโส อสฺสุนา กิลินฺนเนตฺโต วิสฺี อโหสิ. ตโต โส มุหุตฺเตน ลทฺธสฺสาโส โรคีวิย รฺโ สกาสา อปสรนฺโต อตฺตโน เคหํ คนฺตฺวา สุหเท ปกฺโกสิตฺวา เตสํ เอวมาห. ภวนฺเตตฺถ.
โย อาปเท สมุปฺปนฺเน,
อุปติฏฺติ สนฺติเก;
สุขทุกฺเข สโม โหติ,
โส มิตฺโต โสจ าตโก.
โย คุณํ ภาสเต ยสฺส, อคุณฺจ นิคูหติ;
ปฏิเสเธตฺย [ปฏิเสเธติกตฺตพฺพา อิติสพฺพตฺถ] กตฺตพฺพา, โส มิตฺโต โสจ าตโก.
สุวณฺณติลกานาม, ลลนา กามลาลยา;
นีลกฺขิจณฺฑกณฺเฑหิ, วิขณฺเฑสิ มโน มม.
ตสฺสา มุขมฺพุเช สตฺตา, มม เนตฺตมธุพฺพตา,
อปฺปมฺปิน สรนฺตามํ, ตตฺเถวา ภิรมนฺติ เต.
สเหว เตหิ เม จิตฺตํ, คตํ อุลฺลํฆิยุทฺธโต;
ลชฺชาคมฺภีรปริขํ, ธิติปาการมุคฺคตํ.
สมฺมุยฺหามิ ปมุยฺหามิ, สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา;
ตสฺส เม สรณํ โหถ, กโรถ มม สงฺคหนฺติ.
ตํ สุตฺวา เต เอวมาหํสุ.
ยํ ตฺวมาจริย ปตฺเถสิ, จณฺฑาลี สา อสงฺคมา;
กินฺนุ มีฬฺเหน สํโยโค, จนฺทนสฺส กทา สิยา.
อคมฺมคมนา ¶ ยาติ, นรานํ ทูรโต สิรี;
กิตฺติจายุ พลํ พุทฺธิ, อยสํจ ส คจฺฉตีติ.
อถ เตสํ พฺรหฺมโณ อาห.
น ปริจฺจชติ โลโกยํ, อเมชฺเฌ มณิมุตฺตมํ;
ถีรตนํ ยุวาณี จ, ทุกฺกุลา อปิ คาหิยาติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ตสฺสา สสฺสามิกาสฺสามิกภาวํ ตฺวา อาเนถาติ อาห, เต ตถา อกํสุ. ตโต พฺราหฺมโณ ตาย เคหํ อาคตกาลโต ปฏฺาย จตฺตาโร มาเส รฺโ อุปฏฺานํ เนว อคมาสิ. ตสฺส ปน พฺรหฺมณสฺส สนฺติเก ปฺจสตราชกุมารา นานาวิธานิ สิปฺปานิ อุคฺคณฺหนฺติ. เต ตํ การณํ ตฺวา สุวณฺณติลกาย วิชฺชมานาย อมฺหากํ สิปฺปุคฺคหณสฺส อนฺตราโย ภวิสฺสติ, เยน เกนจิ อุปาเยน เอตํ มาเรตุํ วฏฺฏตีติ, จินฺเตตฺวา เต หตฺถา จริยํ ปกฺโกสิตฺวา ลฺชํ ทตฺวา เอวมาหํสุ, หตฺถึ สุราย มตฺตํ กตฺวา สุวณฺณติลกํ มาเรหีติ. ตโต เต สพฺเพ ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา ทูตํ ปาเหสุํ, อาจริยํ ทฏฺุกามมฺหาติ. ตโต พฺราหฺมเณน อาคนฺตฺวา นิสินฺเนน ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อาจริย อาจริยานึ ปสฺสิตุกามมฺหาติ อาหํสุ. อถ โส สุวณฺณติลกํ คเหตฺวา อาคจฺฉถาติ มนุสฺเส เปเสสิ. เต ตถา กรึสุ, อถ ตสฺสา วีถิมชฺฌํ สมฺปตฺตกาเล หตฺถึ วิสฺสชฺชาเปสุํ. โส โสณฺฑาย ภูมิยํ ปหรนฺโต [ปหรนฺโตอุปธาวิตฺวา อิติกตฺถจิ] คจฺฉนฺโต อุปธาวิตฺวา โสณฺเฑน ตํ อุกฺขิปิตฺวา กุมฺเภ นิสีทาเปสิ. ตโต ราชาโน ตถา ตํ มาราเปตุ มสกฺโกนฺตา ปุน ทิวเส มนุสฺเส ปโยเชตฺวา รตฺติยํ มาราเปสุํ. พฺราหฺมโณปิ เอวรูปํ อิตฺถึ อลสิตฺวา ชีวนโต มตเมว [มตํเมเสยฺโย อิติกตฺถจิ] เสยฺโยติ โสจนฺโต ปริเทวนฺโต ราชงฺคเณ ทารุจิตกํ การาเปตฺวา อคฺคึปวิสิตฺวา ¶ มโตติ. เอวํ มาตุคามวสงฺคตา มหนฺตํ อนยพฺยสนฺจ มรณฺจ ปาปุณนฺตีติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา.
มายาเวสา [มายาเจสา อิติกตฺถจิ] มรีจีว,
โสโก โรโค จุปทฺทโว;
ขราว พนฺธนา เจสา,
มจฺจุปาโส คุหาสโย;
ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส,
โส นเรสุ นราธโมติ.
อโยนิโส สา ปุริมาย ชาติยา,
ปฺุํ กริตฺวา อลภีทิสํ คตึ;
ธีสมฺปยุตฺตํ [ธิติสมฺปยุตฺตํ อิติกตฺถจิ] กุสลํ กโรนฺตา,
นิพฺพาณเมวาภิมุขํ กโรถาติ.
สุวณฺณติลกาย วตฺถุํ ทุติยํ.
๓๓. กปณาย วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ภควติ ปรินิพฺพุเต ชมฺพุทีเป ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขุภิกฺขุณิโย จ อุปาสกอุปาสิกาโย จ ชยมหาโพธึ วนฺทิสฺสามีติ เยภุยฺเยน คนฺตฺวา วนฺทนฺติ. อถา ปรภาเค พหู ภิกฺขู สงฺคมฺม มหาโพธึ วนฺทนตฺถาย คจฺฉนฺตา อฺตรสฺมึ คามเก ภิกฺขาย จริตฺวา อาสนสาลํ คนฺตฺวา กตภตฺตกิจฺจา โถกํ วิสฺสมึสุ, ตทา ตตฺถ เอกา กปณา ทุคฺคติตฺถี ตถา นิสินฺนภิกฺขู ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา เอกมนฺเต ิตา อยฺยา กุหึ คจฺฉนฺตีติ ปุจฺฉิ. ภิกฺขู ตํ สุตฺวา ชยมหาโพธิสฺส อานุภาวฺจ ตํ วนฺทนตฺถาย อตฺตานํ คมนฺจ กเถนฺตา เอวมาหํสุ.
ยตฺถาสีโน ¶ ชิโน เชสิ, สเสนํ มกรทฺธชํ;
หนฺตฺวา กิเลสเสนฺจ, พุทฺโธ อาสิ นิรุตฺตโร.
ยํ ปูเชสิ มหาวีโร, ิโต ปท มโกปยํ;
สตฺตรตฺตินฺทิวํ เนตฺต, นีลนีรชรํสินา.
สุราสุรนราทีนํ, เนตฺตาลิ ปาฬิปาตนา;
เมจกาการปตฺเตหิ, สิขณฺฑีวิย ภาติ โย.
สุรปาทโปว สตฺตานํ, ยํ ติฏฺติ มหีตเล;
อิห โลเก ปรตฺเต จ, ททนฺโต อิจฺฉิติจฺฉิตํ.
ยสฺส ปุราณปณฺณมฺปิ, ปติตํ โย นโร อิธ;
ปูเชติ ตสฺส โส เทติ, ภวโภคํ มหีรุโห.
คนฺธมาเลหิ สลิเลหิ, ยมุปาสติ สทา นโร;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, ทุริตํ โส นิหฺติ.
โย เทติ อิหโลกตฺถํ,
โย เทติ ปารโลกิกํ,
สมฺปทํ ชยโพธึตํ,
โภติ คจฺฉาม วนฺทิตุํ.
ตํ สุตฺวา อุทคฺคา โสมนสฺสชาตา ภิกฺขูนํ เอวมาห. อหํ ภนฺเต ปรกุเล ภติยา กมฺมํ กโรนฺตี ทุกฺเขน กสิเรน ชีวิกํ กปฺเปมิ. สฺวาตนาย เม ตณฺฑุลนาลิปิ [ภณฺฑุลนามฺป อิติสพฺพตฺถ] นตฺถิ, ปเคว อฺํ ธนํ, อิมํ วินา อฺํ สาฏกมฺปิ นตฺถิ, กสฺมา ปุพฺเพ อกตปฺุตฺตา, ตสฺมา อิมํ ภนฺเต สาฏกํ มมานุคฺคหาย โพธิมฺหิ ธชํ พนฺธถาติ ยาจิตฺวา สาฏกํ โธวิตฺวา เตสํ อทาสิ. ภิกฺขูปิ ตสฺสานุคฺคหาย ตํ คเหตฺวา อคมํสุ. สา สาฏกํ ทตฺวา ปีติปาโมชฺชมานสา เคหํ คนฺตฺวา ตทเหว รตฺติยา มชฺฌิมยาเม สตฺถกวาเตน อุปหตา กาลํ กตฺวา เตสํ ¶ ภิกฺขูนํ คมนมคฺเค เอกสฺมึ รมณีเย วนสณฺเฑ ภุมฺมเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺตี, อถสฺสา ปฺุานุภาเวน ติโยชนิเก าเน ทิพฺพกปฺปรุกฺขา ปาตุรหํสุ, ตตฺต ตตฺต นานาวิราคธชปตากา โอลมฺพนฺติ. เทวปุตฺตา จ เทวธีตโร จ สพฺพาภรณวิภูสิตา ตเถว ธชปตากาทโย คเหตฺวา กีฬนฺติ. นจฺจคีตาทิเนกานิ อจฺฉริยานิ ปโยเชนฺติ. อถ ทุติยทิวเส เตปิ ภิกฺขู โพธิมณฺฑลํ คจฺฉนฺตา สายณฺเห ตํ านํ ปตฺวา อชฺช อิมสฺมึ วนสณฺเฑ วสิตฺวา คมิสฺสามาติ ตตฺถ วาสํ อุปคมึสุ, ตโต เต รตฺติภาเค นานาวณฺณธเช จ เทวตาหิ ปโยชิยมานา คีตวาทิตาทโย จ ติโยชนฏฺาเน กปฺปรุกฺขานิ จ อิทํ สพฺพํ เทวิสฺสริยํ ตสฺสานุภาเวน นิพฺพตฺตภาวํ ทิสฺวา วิมฺหิตมานสา เทวธีตรํ อามนฺเตตฺวา ตฺวํ เกน กมฺเมน อิธ นิพฺพตฺตาติ ปุจฺฉึสุ. สา ภิกฺขู วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห ิตา ภนฺเต มํ น สฺชานิตฺถาติ อาห. ภิกฺขูหิ น มยํ สฺชานาม ภคินีติ วุตฺเต สา อตฺตโน สภาวํ กเถนฺตี เอวมาห.
หียฺโย อาสนสาลาย, นิสีทิตฺถ สมาคตา;
ตุมฺหกํ สนฺติกํ คมฺม, ยา วรากีภิวาทยิ.
ยา โพธึ ปูชนตฺถาย, วตฺถกํ ปฏิปาทยิ;
สาหํ หียฺโย จุตา อาสึ, รตฺติยํ พฺยาธิปีฬิตา.
นานาสมฺปตฺติสํยุตฺตา, นานาภูสนภูสิตา;
วิมาเน รตนา กิณฺเณ, ชาตาหํ เอตฺถ กานเน.
หียฺโย ปสฺสิตฺถ เม คตฺตํ, รโชชลฺเลหิ สํกุลํ;
อชฺช ปสฺสถ เม คตฺตํ, วณฺณวนฺตํ ปภสฺสรํ.
หียฺโย ปสฺสิตฺถ เม ภนฺเต, นิวตฺถํ มลินมฺพรํ;
อชฺช ปสฺสถ เม ภนฺเต, ทิพฺพมมฺพรมุตฺตมํ.
วิกิณฺณผลิตคฺเคหิ ¶ , เกเสหิ วิรลา กุลํ;
อูกาคูถปฏิกฺกูลํ, หียฺโย อาสิสิรํ มม.
อชฺช ตํ ปริวตฺติตฺวา, มม ปฺุานุภาวโต;
สุนีลมุทุธมฺมิลฺลํ, กุสุมา ภรณภูสิตํ.
ปุรา เม สกสีเสน, วหิตํ ทารู ทกาทิกํ;
ปฺุเนาหํ อชฺช มาลา, ภารํ สีเส สมุพฺพเห.
ธชตฺถาย มยา หียฺโย, ปทินฺนํ ถูลสาฏกํ;
อชฺช นิพฺพตฺติ เม โภนฺโต, มหนฺตํ ทิพฺพสมฺปทํ.
ชานมาเนน กตฺตพฺพํ, ทานาทีสุ มหปฺผลํ;
เทวโลเก มนุสฺเสสุ, สุขทํ ทาน มุตฺตมนฺติ.
ตํ สุตฺวา สพฺเพ ภิกฺขู อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตา อเหสุํ. สา เทวตา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ภิกฺขู นิมนฺเตตฺวา ทิพฺเพหิ ขชฺชโภชฺเชหิ สหตฺถา สนฺตปฺเปตฺวา เตหิ สทฺธึ อาคจฺฉนฺตี อนฺตรามคฺเค ทานํ ททมานา มหาโพธึ คนฺตฺวา สพฺเพหิ ธชปตากา ทีหิ จ นานาวิธวณฺณคนฺธสมฺปนฺนปุปฺเผหิ จ ทีปธูเปหิ จ โพธึ ปูเชตฺวา ภิกฺขูนํ จีวรตฺถาย ทิพฺพวตฺถานิ ทตฺวา อาคมฺม ตสฺมึเยว วนสณฺเฑ วสนฺตี นานาวิธานิ ปฺุานิ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ. ภิกฺขูปิ ตํ อจฺฉริยํ ตตฺถ ตตฺถ ปกาเสนฺตา พหูชเน ปฺุกมฺเม นิโยเชสุํติ.
เอวํ วิธาปิ กปณา ชินสาสนมฺหิ,
กตฺวา ปสาท มถ ถูลกุเจลเกน;
ปูเชตฺว ทิพฺพวิภวํ อลภีติ ตฺวา,
ปูชาปรา ภวถ วตฺถุสุ ตีสุ สมฺมาติ.
กปณาย วตฺถุํ ตติยํ.
๓๔. อินฺทคุตฺตตฺเถรสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อมฺหากํ ภควโต ปรินิพฺพาณโต โอรภาเค ชมฺพุทีเป กิร ปาฏลิปุตฺตํ นาม นครํ อโหสิ. ตตฺถ ธมฺมาโสโก นาม มหิทฺธิโก มหานุภาโว อาณาจกฺกวตฺติ ราชา รชฺชํ กาเรติ. อุทฺธํ อากาสโต เหฏฺา ปถวิยา โยชนปฺปมาเณ สกลชมฺพูทีเป ตสฺส อาณา ปวตฺตติ, ตทา สกลชมฺพุทีปวาสิโน จ จตุราสีติ นครสหสฺเส ราชาโน จ อตฺตโน อตฺตโน พลวาหเน คเหตฺวา อาคมฺม ธมฺมาโสกมหารฺโ อุปฏฺานํ กโรนฺติ. ตสฺมึ สมเย เทวปุตฺตนคเร เทวปุตฺโต นาม มหาราชา อตฺตโน พลวาหนํ คเหตฺวา รฺโ อุปฏฺานํ อคมาสิ. ธมฺมาโสโก เทวปุตฺตมหาราชานํ ทิสฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา ตุมฺหากํ รฏฺเ พหุสฺสุตา อาคตาคมา มหาคุณวนฺตา อยฺยา อตฺถีติ ปุจฺฉิ. ตํ สุตฺวา เทวปุตฺตราชา อตฺถิ เทว ตสฺมึ นคเร สีหกุมฺภกํ นาม มหาวิหารํ. ตตฺถ อเนกสหสฺสภิกฺขู วิหรนฺติ สีลวนฺตา อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺา วิเวกกามิโน. เตสุ สาฏฺกถาติปิฏกธโร อินฺทคุตฺตตฺเถโร นาม เตสํ ปาโมกฺโข อโหสิ. โส อเนกปริยาเยน สนรามรานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํวณฺเณติ. คุณวา อตฺตโน คุณํ นิสฺสาย โลเก ปากโฏติ. ตํ สุตฺวา ราชา ตุฏฺมานโส เถรํ ปสฺสิตุกาโม หุตฺวา สมฺม ตฺวเมว คนฺตฺวา เถรํ ยาจิตฺวา อิธา เนหีติ อาห. ตํ สุตฺวา เทวปุตฺตราชา อตฺตโน หตฺถสฺสพลวาหนา ทิมหา เสนงฺคปริวุโต อินฺทคุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อยฺย อยฺยํ ธมฺมาโสกมหาราชา ทฏฺุกาโมติ อาห. เถเรน สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิเต ราชา เถเรน สมฺปฏิจฺฉิตภาวํ ธมฺมาโสกมหาราชิโน เปเสสิ. ตโต ธมฺมาโสกมหาราชา โสมนสฺสปฺปตฺโต อตฺตโน อาณาปวตฺติตฏฺาเน ราชูนํ สาสนํ เปเสสิ. สพฺเพว เถราคมนมคฺคํ ¶ อลงฺกโรนฺตูติ. อถ เต ราชาโน ตุฏฺปหฏฺา อตฺตโน อตฺตโน นคเร เภรึ จราเปตฺวา เทวปุตฺตนครโต ยาว ปาฏลิปุตฺตนครํ เอตฺถนฺตเร ปฺจปณฺณาสโยชนิกํ มคฺคํ วิสมํ สมํ กโรนฺโต เทวตานํ ทิพฺพวีถิมิว อลงฺกริตฺวา ธมฺมาโสกมหานรินฺทสฺส เอวํ สาสนํ เปเสสุํ. ภวนฺเตตฺถ.
อินฺทคุตฺตมหาเถร, สามิโน คมนาย โน;
มคฺคํ อลงฺกโรนฺตูติ, มหาราเชน เปสิตํ.
ตโต เต อปเนตฺวาน, ปาสาณกณฺฏกาทิกํ;
วิสมํ สมํ กริตฺวาน, สมฺมชฺชิตฺวาน สาธุกํ.
โธตมุตฺตา สมาภาสา, โอกิริตฺวาน วาลุกา;
อุสฺสาปิตา ตตฺถ ตตฺถ, ทุสฺสโตรณปนฺติโย.
กลโธตเหมรมฺภาทิ, นานาโตรณปนฺติโย;
ตถา ปุปฺผมยา เนก, โตรณูปริโตรณา.
เตสุ เตสุจ าเนสุ, สงฺขตา กุสุมคฺฆิกา;
ตเถว คนฺธเตเลหิ, ทีปิตา ทีปปนฺติโย.
ปทุมุปฺปลสนฺนีร, ปุปฺผปลฺลว ลงฺกตา;
ปิตา ฆฏมาลาโย, ปุณฺณา โสคนฺธวาริหิ.
นิลปีตา ทิสมฺภินฺน, ปตากาหิ ธเชหิ จ;
มคฺคสฺส อุภโต ปสฺเส, วนมาสิ สมากุลํ.
เกตโว อุคฺคตา ตตฺถ, มนฺทมนฺทสมีรณา;
อวฺหยนฺตาว โสภนฺติ, พฺรหฺโมรคสุราทโย.
นาคจมฺปปุนฺนาค, เกตกีวกุลาทิหิ;
ปทุมุปฺปลา ทิชลเชหิ, มาลตี กุสุมา ทิหิ.
มาลาทาเมหิ ¶ เนเกหิ, มคฺคมาสิ วิจิตฺตกํ;
ปตฺถริตฺวา ปาทปเฏ, สิตฺตสมฺมตฺตภูมิยํ.
ลาชาทิปฺจปุปฺผานิ, วิกิรึสุ มโนรมํ;
อลงฺกริตฺวา หตฺตสฺสา, กุสุมา ภรณาทิหิ.
มคฺคาลงฺกรณตฺถาย, ปิตาสุํ ตโต ตโต;
เตสุ เตสุ จ าเนสุ, เภริมณฺฑลมชฺฌคา.
นจฺจนฺติ จาตุรา นารี, รสภาวนิรนฺตรา;
กํสวํสาทิปคฺคยฺห, วชฺเชนฺตาเนกตนฺติโย.
คายนฺติ มธุรํ คีตํ, คายนฺเตตฺถ ลยานฺวิตํ;
มคฺโคโส สาธุวาเทหิ, เภริตนฺตินเทหิจ.
กรีนํ โกฺจนาเทหิ, หยานํ เหสิเตหิ จ;
เนกวิฏงฺกสงฺเฆหิ, โส กรีหิ สมากุโล.
มคฺคสฺส อุภโต ปสฺเส, เทวกฺูปมา สุภา;
มาลากลาเป ปคฺคยฺห, ติฏฺนฺติ ตุฏฺมานสา.
ตถา ปุณฺณฆเฏ คยฺห, ปทุมุปฺปลสํกุเล,
อฏฺมงฺคลมุคฺคยฺห, ติฏฺนฺติ ปมทา ตหึ.
สีตลูทกสมฺปนฺน, ปปาหิ สมลงฺกตา;
สินานตฺถํ ขตา อาสุํ, โปกฺขรฺโ ตหึตหึ.
ตหึตหึกตา อาสุํ, ทานสาลา มโนรมา;
นิจิตาสุมเนกานิ, ทาโนปกรณา ตหึ.
เอวํ เนกวิธา ปูชา, อมฺเหหิ ปฏิปาทิตา;
เปตฺวาน มหาคงฺคํ, ตํ ชานาตุ มหีปตีติ.
ตํ สุตฺวา อโสกมหาราชา คงฺคํ อลงฺกโรถาติ โสฬสยกฺเข เปเสสิ, เต สปริวารา ตตฺถ คนฺตฺวา อตฺตโน ¶ อานุภาเวน คงฺคาย อนฺโต ติคาวุตฏฺาเน อุทุกฺขลปาสาเณ เปสุํ. เปตฺวา ถมฺเภ อุสฺสาเปตฺวา ตุลาสํฆาเฏ ทตฺวา หิมวนฺตโต รตฺตจนฺทนสาเร อาหริตฺวา ปทเร สนฺถริตฺวา อเนเกหิ ปูชาวิธาเนหิ อลงฺกริตฺวา รฺโ เอวํ สาสนํ เปเสสุํ. ภวนฺเตตฺถ.
ยมตฺถาย มยํ สพฺเพ, มหาราเชน เปสิตา;
อมฺเหหิ ทานิ ตํ สพฺพํ, กตเมว สุโณถ ตํ.
คาวุตตฺตยคมฺภีรํ, คงฺคํ โยชนวิตฺถตํ;
ถมฺเภ ปติฏฺเปตฺวาน, อนคฺฆํ รตฺตจนฺทนํ.
หิมวนฺตโต หริตฺวาน, เสตุํ ตตฺถ สุมาปิตํ;
โตรณา จ อุโภ ปสฺเส, รตเนหิ สุนิมฺมิตา.
ปุณฺณกุมฺภทฺธชา เจว, ปทีปาวลิโย ตถา;
อุโภ ปสฺเสสุ รตนานิ, มาเปตฺวาลมฺพนานิจ.
สุวณฺณมณิมุตฺตาทิ, ทาเมหิ สมลงฺกตา;
วาลุกตฺถาย โอกิณฺณา, โธตมุตฺตา ปภสฺสรา.
เตสุ เตสุ จ าเนสุ, ปิตาสุํ มหามณี;
นานาราควิตาเนหิ, โสภิตา เสตุโน ปริ.
โอลมฺพิตาสุํ ตตฺเถว, ทิพฺพาทิกุสุมาทโย;
นิฏฺิตํ อิธ กาตพฺพ, ยุตฺตํ ปูชาวิธึตุ โน;
เทโวตํ ปฏิชานาตุ, อิติ วตฺวาน เปสยุํติ.
ตมฺปิ สุตฺวา อโสโก มหาราชา ตุมฺเหว เถรํ อิธาเนถาติ เตสํเยว สาสนํ ปฏิเปเสสิ, เต สาธูติ อินฺทคุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ภนฺเต ปาฏลิปุตฺตนครสฺส คมนาย กาโลติ อาหํสุ, ตโต เถโร สฏฺิสหสฺสมตฺเตหิ ¶ ภิกฺขุสงฺเฆหิ ปริวุโต ปฺจปณฺณาสโยชนมคฺคํ ปฏิปชฺชิ. อถาปรํ เทวปุตฺตนครวาสิโน อเนกวิธมาลาคนฺธวาสจุณฺณทฺธชปตากาทีหิ อเนเกหิ ตาลาวจเรหิ นจฺจคีตวาทิเตหิ ปูเชตฺวา อคมํสุ. อถ เถโร มหนฺเตน ปูชาวิธาเนน ชมฺพุทีปวาสีหิ ปูชิยมาโน อนุกฺกเมน จนฺทภาคาย คงฺคาย เสตุํ ปตฺวา ตตฺถ มหนฺตํ ปูชาวิธานํ โอโลเกนฺโต เอวํ จินฺเตสิ, เอวํ อุฬารํ ปูชาวิธานํ อิทานิ ชมฺพุทีเป นาฺสฺส โหติ, มยฺหเมเวตํ กตํ. อหเมเวตฺต อุตฺตโม อปฺปฏิโมติ เอวํ เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มานํ อุปฺปาเทตฺวา อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ เอโก ขีณาสวตฺเถโร ตํ มาเนนุปตฺถทฺธเจตสา ิตํ ทิพฺพจกฺขุนา ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เถรสฺส โอวทนฺโต เอวมาห. ตสฺมา.
มา มานสฺส วสี โหถ, มาโน ภนฺเต วสํคตํ [มานํภนฺเตวสีกตํ อิติสพฺพตฺถ];
อนตฺถโท สทา โหติ, ปาเตตฺวาน ภวา วเฏ.
มาโน ปลาลิโต สตฺโต, ตณฺหาปฏิฆสงฺคโต;
มกฺกโฏรคโสณาทิ, หุตฺวา ชายติ ชาติสุ.
มา มานํ สามิ ปูเรหิ, อตฺตานํ ปริโสธย;
อปริสุทฺธา สโย ภิกฺขุ, ทายกํ น ปริโตสติ.
ททนฺตานํ สรนฺตานํ, ปูเชนฺตานํ สเจ ตุวํ;
มหปฺผลํ มหาภูตึ, กามตฺถ โหถ นิพฺพณาติ [นิมฺมนา อิติกตฺตจิ].
ตํ สุตฺวา เถโร สํสาเร นิพฺพินฺโท ตตฺเถว ิโต ติลกฺขณํ ปฏฺเปตฺวา กรชกายํ สมฺมสนฺโต สหปฏิ สมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวาว นิกฺขมิ. ตโต ธมฺมาโสกมหาราชา พลวาหนปริวุโต มหนฺเตน ปูชาวิธาเนน ปฏิมคฺคํ อาคมฺม วนฺทิตฺวา ¶ ตโต ทิคุณํ ปูชาสกฺการํ กุรุมาโน มหาภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ เถรํ อตฺตโน นครํ เนตฺวา ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปฺจสีเล ปติฏฺาย มหนฺตํ วิหารํ กาเรตฺวา เถเรน สหาคตานํ สฏฺิสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ จตุปจฺจเยหิ อุปฏฺาน มกาสิ, อถ เถโร สาฏฺกถํ ปิฏกตฺตยํ ปกาเสนฺโต ตสฺมึ จิรํ วสิตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายิ. ตโต ราชา สปริโส ตสฺส สรีรนิกฺเขปํ กาเรตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา มหนฺตํ เจติยํ การาเปสีติ.
ปุราตนานํ ภุวิ ปฺุกมฺมินํ,
คุณานุภาเวน มเหนฺติ เอวํ;
สเทวกา นํ มนสีกโรนฺตา,
ปฺุํ กโรถา ยตเน สทา ทราติ.
อินฺทคุตฺตตฺเถรสฺส วตฺถุํ จตุตฺถํ.
๓๕. สาขมาลปูชิกาย วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อมฺหากํ ภควา ทสปารมิโย ปูเรตฺวา อนุกฺกเมน ตุสิตภวเน นิพฺพตฺโต เทเวหิ อาราธิโต สกฺกราชกุเล ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต อนุกฺกเมน ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ตโต ปฏฺาย ปฺจจตฺตาลีสสํวจฺฉรานิ ตฺวา จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ เทเสตฺวา คณนปถมตีเต สตฺเต ภวกนฺตารโต สนฺตาเรตฺวา สพฺพพุทฺธกิจฺจานิ นิฏฺาเปตฺวา กุสินารายํ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเน ยมกสาลาน มนฺตเร อุตฺตรสีสกํ ปฺตฺเต มฺจเก เวสาขปุณฺณทิวเส ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน อนุฏฺานเสยฺยาย นิปนฺโน ปจฺฉิมยาเม ภิกฺขู โอวทิตฺวา พลวปจฺจู-ส ¶ สมเย มหาปถวึกมฺเปนฺโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพาณธาตุยา ปรินิพฺพายิ, นิพฺพุเต ปน ภควติ โลกนาเถ อานนฺทตฺเถโร มลฺลราชูนํ เอตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ตโต โกสินารกา จ เทวพฺรหฺมาทโย จ สนฺนิปติตฺวา นจฺจคีตวาทิเตหิ มาลาคนฺธาทีหิ จ สกฺกโรนฺตา ครุกโรนฺตา มาเนนฺตา ปูเชนฺตา เจลวิตานาทโย กโรนฺตา ภควโต สรีรํ นครมชฺเฌ ยตฺถ มกุฏพนฺธนํ นาม มลฺลานํ เจติยํ, ตตฺถ เนตฺวา จกฺกวตฺติสฺส สรีรํ วิย อหเตน วตฺเถน เวเตฺวา ตโต วิหเตน กปฺปาเสน เวเตฺวาติ เอวํ ปฺจทุสฺสยุคสเตหิ เวเตฺวา อายสาย เตลโทณิยา ปกฺขิปิตฺวา อฺิสฺสาย อายสาย โทณิยา ปฏิกุชฺชิตฺวา สพฺพคนฺธานํ จิตกํ กริตฺวา ภควโต สรีรํ จิตกํ อาโรเปสุํ. อถ มหากสฺสปตฺเถเรน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทิเต เทวตานุภาเวน จิตโก สมนฺตา เอกปฺปหาเรเนว ปชฺชลิ. ภควโต ปน สรีเร ทฑฺเฒ สุมนมกุฬสทิสา ธาตุโย อวสิสฺสึสุ. ตสฺมึ กิร สมเย โกสลรฺโ ชนปเท อฺตรา คามวาสิกา อิตฺถี ภควติ ปรินิพฺพุเต สาธุกีฬฺหํ อาคจฺฉมานา อนฺตรามคฺเค อตฺตโน สรีเร อุปฺปนฺนวาตโรเคน อุปทฺทุตา สาธุกีฬฺหํ สมฺปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺตี สตฺถุ อาฬาหนํ คนฺตฺวา ภควโต ธาตุสรีเร ตีณิ สาขปุปฺผานิ ปูเชตฺวา ปสนฺนมานสา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา คตา ตาย เอว รตฺติยา มชฺฌิมยาเม กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน ตึสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ. ตสฺสา ปุพฺพกมฺมปกาสนตฺถํ จกฺกมตฺตานิ สาขปุปฺผานิ ตตฺต ตตฺถ โอลมฺพนฺติ. เตเหว สพฺพํ วิมานํ เอโกภาสี [เอโกภาสิ ตโต อิติสพฺพตฺถ] อโหสิ. ตโต สุคนฺธกรณฺฑกํ วิย จ อโหสิ, สา ปน อตฺตโน โสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวฺจ วิมานสมฺปทฺจ ปริวารสมฺปตฺติโย จ ทิสฺวา วิมฺหิตมานสา ปุพฺเพ กเตน [ปุพฺเพกิสฺสเม. ปุพฺเพกเตนเม อิติจกตฺถจิ] ¶ เกน เม ปฺุกมฺเมนา ยํ ลทฺธาติ โอโลกนฺตี ภควโต ธาตุสรีรสฺมึ ปูชิตานิ ตีณิ สาขปุปฺผานิ ทิสฺวา ปสนฺนมานสา มหาจกฺกปฺปมาณํ สาขมาลํ หตฺเถน ธาเรนฺตี ธาตุปูชนตฺถาย อคมาสิ. ตทา ตตฺถ สนฺนิปติตา มนุสฺสา ตสฺสา รูปสมฺปทฺจ หตฺเต มหนฺตํ สาขมาลฺจ ทิสฺวา วิมฺหิตมานสา อมฺม ตฺวํ กตฺถ วาสิกา. กตฺถ ปนิมํ ปุปฺผํ ปฏิลทฺธนฺติ ปุจฺฉึสุ, ตํ สุตฺวา เทวธีตา อตฺตนา ภควโต ธาตุสรีรสฺส ปูชิตสาขมาลตฺตยานุภาเวน ปฏิลทฺธสมฺปตฺติโย จ ทิพฺพวิมานฺจ ปุพฺเพ มตกเลวรํ จาติ สพฺพํ เตสํ ทสฺเสตฺวา ธมฺมเทสนาวสาเน อาห.
สมาคตา ภวนฺตา โภ, ปสฺสนฺตุ มม สมฺปทํ;
กตมปฺเปน กาเรน, สมฺมาสมฺพุทฺธธาตุยา.
สาขมาลานิ ตีเณว, หียฺโยหํ มุนิธาตุยา;
ปูชยิตฺวาน สนฺตุฏฺา, นิวตฺตา ตาย รตฺติยา.
มรนฺตี ขรวาเตน, ตมหํ สุจริตํ สรึ;
เตนาหํ ปฺุกมฺเมน, ตาวตึสูปคาอหุํ.
ตตฺถ เม อาสิ ปาสาโท, ตึสโยชนมุคฺคโต;
กูฏาคารวรากิณฺโณ, สาขมาลาติ [สาธมาโล อิติปิกตฺถจิ], วิสฺสุโต.
ยถา สพฺพสุคนฺเธหิ, กรณฺฑํ ปริภาวิตํ;
ตถา ทิพฺพสุคนฺเธหิ, คนฺธิตํ ภวนํ มม.
จกฺกมตฺตา สาขปุปฺผา, ตตฺถ ตตฺถูปลมฺพเร [ตตวตฺถุปลพฺพเร อิติปิกตฺถจิ];
ทิพฺพคนฺธา ปวายนฺติ, มธุพฺพภนิเสวิตา.
ภสฺสนฺติ เอกปุปฺผสฺมา, ตุมฺพมตฺตา หิ เรณโว;
เตหิ ปิฺชริตา เทวา, กีฬนฺติ จ ลลนฺติจ.
ปีฬนฺธิตฺวาน ¶ มาลาธยา, สุทิพฺพา ภรณานิจ;
สหจฺฉรา เทวปุตฺตา, นจฺจคีตาทิพฺยาวฏา.
ปสฺสเถมํ ภุชงฺคา โภ, สตฺตา โมเหน ปารุตา;
หียฺโย มตํ ปวิทฺธํ เม, ปูติภูตํ กเลวรํ.
ปุฬเวหิ สมากิณฺณํ, มกฺขิกาคณกีฬิตํ;
กากโสณาทิสตฺตาน, มาหารํ กุณปาลยํ.
ปตฺเถนฺติ ปุริสา ปุพฺเพ, อเนโกปายเนน ตํ;
ทฏฺุมฺปิทานิ นิจฺฉนฺติ, ตณฺหายฺาณตา อโห.
โลกปชฺโชตกสฺสาหํ, วิมลสฺส ยสสฺสิโน;
ธาตุํ หียฺโย มหึ สมฺมา, อชฺช สคฺเค ปติฏฺิตา.
หิตฺวาเน ตาทิสํ กายํ, ลทฺธํทานิ มเมทิสํ;
ทิพฺพตฺตภาวํ โสภาหิ, ภาสมาน มุทิกฺขถ.
ภาสมานาย เม วาจํ, สุโณเถตฺถ สมาคตา;
นตฺเถวากตปฺุสฺส, อณุมตฺตํ ภเว สุขํ.
พินฺทุมตฺตมฺปิ โย ปฺุ, พีชํ โรเปติ สาสเน;
น หา นตฺถผลํ [นหปนนฺตผลํ อิติปิกตฺถจิ] โหติ, ยาว นิพฺพาณปตฺติยาติ.
เอวํ สา เทวตา อตฺตนา ปฏิลทฺธทิพฺพวิภวํ ทสฺเสตฺวา ชนกายํ โอวทิตฺวา ทิพฺพสาขปุปฺเผหิ ชินธาตุํ ปูเชตฺวา มนุสฺสานํ ปสฺสนฺตานํเยว สทฺธึ วิมาเนน เทวโลกเมว อคมาสิ. ตํ ทิสฺวา มหาชโน ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา เทวโลกํ ปูเรสีติ.
เอวฺหิ ¶ สา ปุปฺผมตฺเตน ธาตุํ,
ปูเชตฺว เทเวสุ อลตฺถ ภูตึ;
ตุมฺเหปิ โภนฺโต ติทิเวสุ สาตํ,
กามตฺถ เจ กตฺถ ปฺุานิ สาธุํติ.
สาขมาลปูชิกาย วตฺถุํ ปฺจมํ.
๓๖. โมริยพฺรหฺมณสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อมฺหากํ ภควติ ปรินิพฺพุเต มคธรฏฺเ มจลํ นาม มหาคามํ อโหสิ. ตตฺถ โมริโยนาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ สทฺโธ ปสนฺโน, ตสฺส เสนานาเม กา ภริยา อตฺถิ. สาปิ สทฺธา ปสนฺนา รตนตฺตเยสุ. เต อุโภปิ สมคฺคา สมฺโมทมานา ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา นิจฺจํ ทานํ ปวตฺเตนฺตา จีวราทิจตุปจฺจเยหิ อุปฏฺหนฺตา สีลํ รกฺขนฺตา อุโปสถกมฺมํ กโรนฺตา ทิวสํ วีตินาเมนฺติ. อถสฺส เคเห วิภวํ เยภุยฺเยน ทานาทีสุ ปริกฺขยมคมาสิ. ตโต พฺราหฺมณี สามิ โน เคเห ธนํ ปริกฺขีณํ. กถํ ทานํ ปวตฺเตยฺยามาติ พฺราหฺมณสฺส อาโรเจสิ, ตโต พฺราหฺมโณ มา ภทฺเท จินฺเตสิ. เยนเกนจิ อุปาเยน ทานํ ปติฏฺเปสฺสามาติ วตฺวา ตสฺมึเยว อตฺตโน สอุสฺสาหตํ ปกาโสนฺโต อาห.
ชานมาโน หิ โลกสฺมึ, ทานสฺเสทํ ผลํ อิติ;
น ทชฺชา โก สุสีเลสุ, อปฺปมฺปิ ทิวสมฺปติ.
สคฺคโลกนิทานานิ, ทานานิ มติมา อิธ;
โกหินาม นโร โลเก, น ทเทยฺย หิเต รโตติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ภทฺเท วนํ ปวิสิตฺวา อเนกวิธานิ ปณฺณานิ จ ผลานิ จ ปจฺฉิปูรํ อาหริตฺวา วิกฺกิณิตฺวาปิ ทานํ น อุปจฺฉินฺทิสฺสามาติ ¶ วตฺวา ตโต ปฏฺาย วนํ คนฺตฺวา ปณฺณานิ จ ผลานิ จ อาหริตฺวา วิกฺกิณิตฺวา ทานํ เทนฺโต ปฏิวสติ. อเถกทิวสํ พฺราหฺมโณ วนํ ปวิฏฺโ ปณฺเณหิ จ ผเลหิ จ ปจฺฉึ ปูเรตฺวา สีเสนา ทาย เคหํ อาคจฺฉนฺโต ปุปฺผผลปลฺลเวหิ วินตํ เนกตรุคณนิจิตํ สมฺมตฺตาเนกจาตกจตุปฺปทนิเสวิตํ วิปฺปกิณฺณานนฺตปุปฺผปตฺตกิฺชกฺขจฺฉนฺนวาฬุกาตลํ สนฺทมานสีตลา มลชลปฺปวาหํ อกทฺทมานินฺนสุปติตฺเตหิ สุนฺทรํ กนฺทรํ ทิสฺวา ปจฺฉึ ตีเร เปตฺวา โอติณฺโณ นหายติ, ตสฺมึ ขเณ ตตฺถ เอกสฺมึ รุกฺเข อธิวตฺโถ เทวปุตฺโต ตํ ตตฺถ นหายนฺตํ ทิสฺวา กินฺนุ โข เอส กลฺยาณชฺฌาสโย วา อุทาหุ ปาปชฺฌาสโย สตฺโตติ ทิพฺพจกฺขุนา อุปธารนฺโต อจฺฉริยปุริโส เอโส ทุคฺคโตปิ หุตฺวา อตฺตโน ทานปฺปเวณิยา อุปจฺฉิชฺชนภเยน วนํ คนฺตฺวา ปณฺณานิ จ ผลานิ จ อาหริตฺวา ทุกฺเขน กสิเรน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ทานธมฺมํ น อุปจฺฉินฺทตีติ จินฺเตตฺวา ตสฺส คุณาทโย ปฏิจฺจ ปจฺฉิยํ ปิตปณฺณานิ จ ผลานิ จ สพฺพานิ สุวณฺณานิ โหนฺตูติ อธิฏฺาสิ. อถสฺสานุภาเวน สพฺพํ สุวณฺณํ อโหภิ, อถ โส สุวณฺณปุณฺณปจฺฉิยํ อุปริ สุวณฺณราสิมตฺถเก สพฺพกามททํ มหนฺตํ มณิรตนํ เปตฺวา อนฺตรหิโต ปฏิกฺกมฺม อฏฺาสิ, ตโต พฺราหฺมโณ นหาตฺวา อุตฺติณฺโณ ปจฺฉิยํ สมฺปุณฺณสุวณฺณวณฺณรํสินา สมฺภินฺนวิชฺโชตมานมณิรตนํ ทิสฺวา กิเมตํติ อาสงฺกิตปริสงฺกิโต ปจฺฉิสมีปํ คนฺตฺวา หตฺถํ ปสาเรตุํ อวิสหนฺโต อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา เทวปุตฺโต ทิสฺสมานสรีเรน ตฺวา มา ตฺวํ ภายิ พฺราหฺมณ. มยา เอตานิ นิมฺมิตานิ, คเหตฺวา คจฺฉาหีติ อาห, อถ พฺราหฺมโณ เทวปุตฺตสฺส กถํ สุตฺวา อยํ เทวปุตฺโต อิมํ มยา นิมฺมิตํ, คเหตฺวา คจฺฉาติ วทติ. กินฺนุ โข โส อตฺตโน อานุภาเวน เทติ, อุทาหุ มยา กตปฺุเนาติ ปุจฺฉิสฺสามิ ตํติ ปฺชลิโกว เทวปุตฺตํ ปุจฺฉนฺโต อาห.
ปุจฺฉามิ ¶ ปฺชลี ทานิ, เทวปุตฺต มหิทฺธิก;
ททาสิ เม สุวณฺณฺจ, กามทํ มณิมุตฺตมํ.
นาปิ โก โน ตุวํ าติ,
น มิตฺโต โนปการโก;
กึ ตฺวํ อตฺถวสํ ทิสฺวา,
มม ทชฺชาสิมํ ธนํ.
เกน ตเปน สีเลน, เกนาจารคุเณน จ;
เยน ทชฺชาสิ เม เทว, กึ เม สุจริตํ จิตํ.
กินฺนุ ปุราตนํ กมฺมํ, เกน กมฺเมน ทสฺสสิ;
อถวา ตวิทฺธิยา เทสิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโตติ.
ตโต เทวปุตฺโต น โข ปนาหํ พฺราหฺมณ เทโวติ ปเรสํ กิฺจิ ทาตุํ สกฺโกมิ, ตยา ปุพฺเพ กตสุจริตานุภาเวน นิพฺพตฺตตีติ วตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ ทิสฺวา ตสฺส ปกาเสนฺโต อาห.
กสฺสเป โลกปชฺโชเต, สมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต;
สพฺพตฺถ ปตฺถฏํ อาสิ, ตสฺส พุทฺธสฺส สาสนํ.
ตทา ปจฺจนฺติเม คาเม, ตฺวมาสิ กุลทารโก;
สทฺโธ อาสิ ปสนฺโน จ, ทายโก กุสเล รโต.
ตทา ปพฺพชิโต เอโก, คจฺฉนฺโต อนฺตราปเถ;
โจเรหิ อนุพทฺโธสิ, อจฺฉินฺนปตฺตจีวโร.
สาขาภงฺคํ นิวาเสตฺวา, ปารุปิตฺวา ตเถว ตํ;
อนฺโตคามํ ปวิฏฺโสิ, เอสมาโน ปิโลติเก.
ตโต ตฺวํ จรมานํ ตํ, ทิสฺวา กมฺปิตมานโส;
วตฺถยุคํ อทาสิ ตฺวํ, สทฺทหํ ทานโต ผลํ.
ปตฺโถทเนน ¶ ตํ ภิกฺขุํ, ปริวิสิตฺวา ยถาพลํ;
เปเสสิ อภิวาเทตฺวา, สทฺธาย สุทฺธมานโส.
อิมํ ตฺวํ อกรี ปฺุํ, ตุยฺเหตํ จริตํ อิมํ;
ตสฺส เต ปฺุกมฺมสฺส, อมุขฺยผล มีทิสํติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา อิทํ เต พฺราหฺมณ ธนํ ราชาทีหิ มยา อนาหรณียํ กตํ, ตฺวํ อปริสงฺกนฺโต คเหตฺวา ยถาธิปฺปายํ กโรหิ, อิมํ โข ปน มณิรตนํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ ปสวติ, เตนาปิ อานุภาเวน ตว ทานํ อนุปจฺฉินฺทนฺโต ปุตฺตทาราทโย โปเสหีติ อนุสาสิ, ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ เตน วุตฺตนิยาเมเนว ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ททนฺโต สีลํ รกฺขนฺโต จิรํ วสิตฺวา อปรภาเค ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺตีติ.
เอวํ นิหีนาปี ธเนน สนฺโต,
ทานนฺวยํ เนว ปริจฺจชนฺติ;
ตสฺมา หิ โภนฺโต สติ เทยฺยธมฺเม,
มา กตฺถ ทาเนสุ ปมาทภาวํติ.
โมริยพฺราหฺมณสฺส วตฺถุํ ฉฏฺมํ.
๓๗. ปุตฺตวตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
เอกสฺมึ กิร สมเย ลงฺกาทีปวาสิโน สฏฺิมตฺตา ภิกฺขู ชยมหาโพธึ วนฺทิตุกามา เอกโต มนฺเตตฺวา มหาติตฺเถน นาวํ อารุยฺห ชมฺพุทีปํ ปตฺวา ตามลิตฺติปฏฺเเน [ตมลิตฺตปฏฺฏเน อิติกตฺถจิ] โอตริตฺวา อนุกฺกเมน ปาฏลิปุตฺตนครํ ปาปุณึสุ. อถ ตสฺมึ ¶ นคเร ปิณฺฑาย จรนฺเต เต ภิกฺขู เอโก ทุคฺคตมนุสฺโส ทิสฺวา จิเรน [จิเรนาหํทิฏฺา อิติสพฺพตฺถ] มยา ทิฏฺา พุทฺธปุตฺตาติ โสมนสฺโส ภริยํ ปกฺโกสิตฺวา ภทฺเท อิเมสํ อยฺยานํ ทานํ ทาตุกาโมมฺหิ, ปุพฺเพ โน อกตปฺุตฺตา อิทานิ ทุคฺคตา ชาตา, อิเมสุ ปฺุกฺเขตฺเตสุ พีชํ โน เจ โรเปสฺสาม, ปุนปิ เอวเมว ภวิสฺสามาติ วตฺวา กึ เม เคเห เทยฺยธมฺมํ อตฺถีติ ปุจฺฉิ. สา ตํ สุตฺวา ฆเร โน สามิ อยฺยานํ กิฺจิ ทาตพฺพํ น ปสฺสามิ. อปิ จ มม ปุตฺตํ มาเรตฺวา ทานํ ทาตุํ สกฺกาติ. โส ตสฺสา กถํ สุตฺวา ภทฺเท ปุตฺตํ มาเรตฺวา กึ ทานํ เทมาติ อาห. ตาย ตํ สุตฺวา สามิ กึ น ชานาสิ, ปุตฺเต โน มเต สนฺทิฏฺสมฺภตฺตา าติมิตฺตสุหชฺชา จ อมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉานฺตา กิฺจิ ปณฺณาการํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺติ. มยํ เตน ปณฺณากาเรน ทานํ ทสฺสามาติ วุตฺเต อุปาสโก สาธุ ตถา กโรหีติ มาตุยา เอว ภารมกาสิ, สา ปุตฺตํ มาเรตุํ อวิสหนฺตี อาห. ตถา หิ.
กิจฺฉา ลทฺธํ ปิยํ ปุตฺตํ, อมฺมมฺมาติ ปิยํ วทํ;
สุนีลเนตฺตํ สุภมุํ, โก ปกฺกมิตุมิจฺฉติ.
มาตรา มาริยนฺโตปิ, มาตรเมว โรทติ;
มาเรตุํ ตํ น สกฺโกมิ, หทยํ เม ปเวธตีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา อหํ สามิ น สกฺโกมิ ปุตฺตํ มาเรตุํ. ตฺวํ มาเรหีติ ปุตฺตํ ปิตุสนฺติกํ เปเสสิ. อถ โสปิ ตํ มาเรตุ มสกฺโกนฺโต เอวมาห. วุตฺตฺหิ.
ตายนฺติ ปิตุโน ทุกฺขํ, ปุตฺตา ปุตฺตาติ กิตฺติตา;
ปิตุ ทุกฺขํ สุขํ ปุตฺตา, ทายาทา โหนฺติ สพฺพทา.
ตสฺมา ¶ เม สทิสํ ปุตฺตํ, ปิลฺลกํ มฺชุภาสนํ;
น สกฺโกมิ อหํ ภทฺเท, ชีวิตา ตํ วิโยชิตุํ.
อยสฺจ อกิตฺติฺจ, ปปฺโปติ ปุตฺตฆาตโก;
ปาณาติปาตกมฺมมฺปิ, กามํ โส ผุสเต นโรติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา โส ตฺวเมว ตว ปุตฺตํ มาเรหีติ เปเสสิ, เอวํ เตน วุตฺเต ปุตฺถสฺส มารปาณูปายํ ปริเยสนฺตา เอวมาหํสุ, อมฺเห ปนิมํ มาเรตุํ น สกฺโกมิ, อมฺหากํ ปจฺฉาเคเห มหนฺโต วมฺมิโก อตฺถิ, ตสฺมึ เอโก นาคราชา ปฏิวสติ. กุมารํ ตตฺถ เปเสสฺสาม, โส ตํ ฑสิตฺวา มาเรสฺสตีติ. อิจฺเจเต เอโส โข อุปาโย เอวาติ จินฺเตตฺวา กุมารํ ปกฺโกสิตฺวา อฺจนา วลิวลยาทีหิ มณฺเฑตฺวา ตสฺส หตฺเถ เคณฺฑุํ [เตณฺฑุํ อิติสพฺพตฺถ] เปตฺวา ตาต ปจฺฉาเคเห วมฺมิกสมีปํ คนฺตฺวา กีฬาติ เปเสสุํ. ตโต ทารโก คนฺตฺวา เคณฺฑุเกน กีฬนฺโต วมฺมิกพิเล เคณฺฑุกํ ปาเตสิ. อถ โส เคณฺฑุกํ คณฺหิสฺสามีติ วมฺมิกสุสิเร หตฺถํ ปเวเสสิ. ตโต สปฺโป กุชฺฌิตฺวา สุสูติสทฺทํ กโรนฺโต มหนฺตํ ผณํ กตฺวา พิลโต สีสํ อุกฺขิปิตฺวา โอโลเกนฺโต อฏฺาสิ กุมารสฺส หตฺถโต ปริคลิตปาสํวิย. อถสฺส กุมาโร กิฺจิ อชานนฺโต สปฺปสฺส คีวํ ทฬฺหํ คณฺหิ. อถสฺส มาตาปิตุนฺนํ สทฺธาพเลน นาคราชา กุมารสฺส กรตเล อฏฺํสํ อิจฺฉาทายกํ กณฺมณิรตนํ ปาเตสิ. กุมารสฺส มาตาปิตโร ทฺวารํ นิสฺสาย ิตา ตสฺส กิริยํ โอโลเกนฺโต ตํ มณิรตนํ ทิสฺวา สีฆํ คนฺตฺวา ปุตฺตํ อุกฺขิปิตฺวา หตฺถโต มณิรตนํ คณฺหึสุ. ตโต เต ตํ มณิรตนํ ปริสุทฺธาสเน เปตฺวา อุปจารํ กตฺวา อมฺหากํ อิทฺจิทฺจ เทถาติ อพฺภุกฺกิรึสุ. อถ เต มณิรตนานุภาเวน เคหทฺวาเร มหนฺตํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา วิตานาทินา มณฺฑปํ ¶ อลงฺกริตฺวา ภิกฺขูนํ อาสนานิ ปฺาเปตฺวา เต สฏฺิมตฺเต ภิกฺขู นิสีทาเปตฺวา มหาทานํ อทํสุ. ตโต นครวาสิโน มณิรตนานุภาวํ สุตฺวา สนฺนิปตึสุ. อถ เต เตสํ มชฺเฌ อตฺตโน สทฺธาพเลน มณิรตนสฺส ลาภํ ปกาเสตฺวา อิมฺหิ ทานตฺถาเยว ปริจฺจชฺชามาติ เอกสฺมึ าเน ปติฏฺาเปตฺวา เตนานุภาเวน ยาวชีวํ ทานํ ททนฺตา สีลํ รกฺขนฺตา อายุปริโยสาเน เทวโลเก นิพฺพตฺตึสูติ.
เฉตฺวาน เปมํ อปิ อตฺรเชสุ,
ททนฺติ ทานํ อิธ มานุเสวํ;
น ททาติ โก นาม นโร สมิทฺโธ,
ทานฺหิ ทานสฺส ผลํ สรนฺโตติ.
ปุตฺตวตฺถุํ สตฺตมํ.
๓๘. เตภาติกมธุวาณิชกานํ วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อตีเต กิร พาราณสิยํ เต ภาติกา เอกโต หุตฺวา มธุํ วิกฺกิณนฺตา ปุตฺตทาเร โปเสนฺติ. ตโต เตสุ เอโก ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา มลยวาสีนํ [มลวาสีนํ อิติปิกตฺถจิ] หตฺถโต มธุํ กิณิตฺวา [วกฺกิณิตฺวา อิติสพฺพตฺถ] คณฺหาติ, เอโก คหิตคหิตมธุํ นครํ อาหรติ. เอโก เตน อาหฏาหฏมธูนิ พาราณสิยํ นิสีทิตฺวา วิกฺกิณาติ. ตสฺมึ สมเย คนฺธมาทนปพฺพเต เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ วณโรเคนา ตุโร อโหสิ. อถฺตโร ปจฺเจกพุทฺโธ ตสฺส มธุนา ผาสุ ภวิสฺสตีติ ตฺวา คนฺธมาทนปพฺพเตเยว ิโต ¶ จีวรํ ปารุปิตฺวา อากาเสนา คนฺตฺวา นครทฺวาเร โอตริตฺวา กตฺถ มธุํ ลภามีติ [ลพฺภติ อิติสพฺพตฺถ] โอโลเกนฺโต อฏฺาสี, ตทา ตสฺมึปรกุเล ภตึ กตฺวา ชีวมานา เอกา เจฏิกา ฆฏมาทาย อุทกตฺถํ ติตฺถํ คจฺฉนฺตี มคฺคา โอกฺกมฺม ฆฏํ เปตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ, ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ภคินี เอตฺถ ภิกฺขาย จรนฺตานํ กตรสฺมึ าเน มธุ ลพฺภตีติ ปุจฺฉิ. สา ตสฺส กถํ สุตฺวา มธุอาปณสฺส ปฺายนฏฺาเน ตฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา เอส ภนฺเต มธุอาปโณติ ทสฺเสตฺวา ยชฺชายํ ปจฺเจกพุทฺโธ อาปณโต มธุํ น ลภติ. มม นิวตฺถวตฺถกํ ทตฺวาปิ มธุํ ทสฺสามีติ จินฺเตตฺวา โอโลเกนฺตี ตตฺเถว อฏฺาสิ, อถ ปจฺเจกพุทฺโธ อนุปุพฺเพน วิจรนฺโต [จรนฺโต อิติปิกตฺถจิ] มธุอาปณํ สมฺปาปุณิ, ตโต กุฏิมฺพิโก [กุฏิมฺพ โก อิติปิกตฺถจิ] ตํ ทิสฺวา หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา อาธารเก เปตฺวา มธุฆฏํ อาทาย ปตฺตสฺส อุปนาเมนฺโต สหสา นิกฺกุชฺชิ. ตโต มธุ ปตฺตํ ปูเรตฺวา อุตฺตรนฺโต ปุน ภูมิยํ ปคฺฆริ. ตํ ทิสฺวา โสมนสฺโส วาณิโช เอวํ ปตฺถนมกาสิ.
วุตฺตฺหิ มหาวํเส.
ตตฺถ ปตฺตสฺส พุทฺธสฺส, วาณิโช โส ปสาทวา;
วิสฺสนฺทยนฺโต มุขโต, ปตฺตปูรํ มธุํ อทา.
ปุณฺณฺจ อุปฺปตีตฺจ, ปติตฺจ มหีตเล;
ทิสฺวา มธุํ ปสนฺโน โส, เอวํ ปณิทหี ตทา.
ชมฺพุทีเป เอกรชฺชํ, ทาเนนาเนน โหตุ เม;
อากาเส โยชเน อาณา, ภูมิยํ โยชเนปิติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ปตฺตํ อทาสิ, ปจฺเจกพุทฺโธ ปตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตตฺเถว ิโต.
อิจฺฉิตํ ¶ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ;
ปูเรนฺตุ จิตฺถสํกปฺปา, จนฺโท ปณฺณรโส ยถา.
อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, สพฺพเมว สมิชฺฌตุ;
ปูเรนฺตุ จิตฺตสํกปฺปา, มณิโชติรโส ยถาติ.
วตฺวา มงฺคลํ วฑฺเฒตฺวา อคมาสิ. อถนฺตรามคฺเค ิตา ฆฏเจฏิกา ปจฺเจกพุทฺธาภิมุขํ คนฺตฺวา มธุํ ลภิตฺถ ภนฺเตติ ปุจฺฉิ. เตน ลทฺธํ ภคินีติ วุตฺเต กึ วตฺวา โส อทาสีติ ปุจฺฉิ. ปจฺเจกพุทฺโธ สพฺพํ กเถสิ. สา ตํ สุตฺวา โถกํ ภนฺเต อิเธว โหถ ทาสิยา อนุคฺคหตฺถายาติ สีฆํ เคหํ คนฺตฺวา นิวตฺถปิโฬติกา อตฺตโน สาฏกํ โธวิตฺวา อาหริตฺวา จุมฺพฏกํ กตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส อทาสิ, ยทา โส ภนฺเต มธุทายโก สกลชมฺพุทีเป เอกรชฺชํ กาเรติ. ตทาหํ ตสฺส อคฺคมเหสี ภเวยฺยํติ วตฺวา ปตฺถนํ กโรนฺตีเอวมาห.
ยทา เต มธุโท ภนฺเต, ภูภุโช โหติ ภูตเล;
ตสฺส เหสฺสํ ตทา ภนฺเต, ปิยา อคฺคมเหสิกา.
สุรูปาจ สุวาณีจ, สุยสา สุพฺพตา สุภา;
อสฺสํ ตสฺส ปิยาจาถ, มนาปา อิจฺฉทา [อิจฺฉิทา อิติปิกตฺถจิ] สทาติ.
ตสฺสาปิ ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ตเถว โหตูติ มงฺคลํ วตฺวา อากาเสน คนฺธมาทนเมว อคมาสิ, อถาปรภาเค เต ตโยปิ เอกโต หุตฺวา มธุโลกนํ กโรนฺตา ตํ มธุฆฏํ กุหึติ ปุจฺฉึสุ, โส เตนตฺตนา กตกมฺมํ วตฺวา สเจ ตุมฺเห ตสฺมึ ปตฺตึ อนุโมเทยฺยาถ, ตํ สาธุ. โน เจ. มธุอคฺฆนกํ มม หตฺถโต คณฺหถาติ วตฺวา เตหิ ตโต น โน อตฺโถ [นโนหตฺโถ อิติสพฺพตฺถ] มธุนา, กีทิสสฺเสตํ อทาสีติ วุตฺเต ตํ สุตฺวา อิตโร ปจฺเจกพุทฺธา นาเม เต คนฺธมาทเน วสนฺติ กาสาวํ ¶ ปารุปิตฺวา กุเล กุเล ภิกฺขํ จรนฺติ, สนฺโต เอเต สีลวนฺตาติ กเถสิ, อถ เตสุ เชฏฺโ พฺราหฺมณจณฺฑาลกาปิ กาสาวํ ปริทหิตฺวา จรนฺติ. นูนายํ จณฺฑาลโกติ มฺามีติ อาห, มชฺฌิโม กุชฺฌิตฺวา ตว ปจฺเจกพุทฺธํ ปรสมุทฺเท ขิปาหีติ อโวจ, อถ เตสํ กถํ สุตฺวา มธุทายโก มา โภ ตุมฺเห อริยานํ มเหสกฺขานํ มหานุภาวานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ผรุสํ กเถถ. นิรยทุกฺขา น ภายถาติอาทินา อเนกา กาเรน นิวาเรตฺวา เตสํ คุณํ ปกาเสสิ, ตํ สุตฺวา เต อุโภปิ สาธูติ ปสนฺนาจิตฺตา อนุโมทึสุ, อปรภาเค เต กาลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตา ตตฺถ ตตฺถ มหาสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อมฺหากํ สตฺถุ ปรินิพฺพาณโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อจฺจเยน อตฺตโน อตฺตโน สมฺปตฺตฏฺาเน นิพฺพตฺตึสุ. เตน วุตฺตํ.
อโสโก มธุโท สนฺธิ, มิตฺตาเทวี ตุ เจฏิกา;
จณฺฑาลวาที นิคฺโรโธ, ติสฺโส โส ปารวาทิโกติ.
เตสุ จณฺฑาลวาที เชฏฺวาณิโช พินฺทุสารรฺโ เชฏฺปุตฺตสฺส สุมนราชกุมารสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺสายมานุปุพฺพีกถา. พินฺทุสารรฺโ กิร ทุพฺพลกาเลเยว อโสกกุมาโร อตฺตนา ลทฺธํ อุชฺเชนิยา รชฺชํ ปหาย อาคนฺตฺวา สพฺพนครํ อตฺตโน หตฺถคตํ กตฺวา สุมนราชกุมารํ อคฺคเหสิ. ตํ ทิวสเมว สุมนสฺส ราชกุมารสฺส สุมนา นาม เทวี ปริปุณฺณคพฺภา อโหสิ. สา อฺาตกเวเสน นิกฺขมิตฺวา อวิทูเร อฺตรํ จณฺฑาลคามํ สนฺธาย คจฺฉนฺตี เชฏฺกจณฺฑาลสฺส เคหโต อวิทูเร นิคฺโรโธ อตฺถิ, ตสฺมึ รุกฺเข อธิวตฺถาย เทวตาย อิโต เอหิ สุมเนติ วทนฺติยา สทฺทํ สุตฺวา ตสฺสา สมีปํ คตา, เทวตา อตฺตโน อานุภาเวน เอกํ สาลํ นิมฺมิณิตฺวา เอตฺถ วสาหีติ ปาทาสิ. สา ¶ ตํ สาลํ ปาวิสิ, คตทิวเสเยว สา ปุตฺตํ วิชายิ. สา ตสฺส นิคฺโรธเทวตาย ปริคฺคหิตตฺตา นิคฺโรโธตฺเวว นามํ อกาสิ. เชฏฺกจณฺฑาโล ทิฏฺทิวสโตปฺปภุติ ตํ อตฺตโน สามิธีตรํ วิย มฺมาโน นิพทฺธวตฺตํ ปฏฺเปสิ. ราชธีตา ตตฺถ สตฺตวสฺสานิ วสิ, นิคฺโรธกุมาโรปิ สตฺตวสฺสิโก ชาโต, ตทา มหาวรุณตฺเถโร นาม เอโก อรหา ทารกสฺส เหตุสมฺปทํ ทิสฺวา วิหรมาโน สตฺตวสฺสิโก ทานิ ทารโก. กาโล นํ ปพฺพาเชตุํติ จินฺเตตฺวา ราชธีตาย อาโรจาเปตฺวา นิคฺโรธกุมารํ ปพฺพาเชสิ, กุมาโร ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ มหาวํเส.
ตํ มหาวรุโณ เถโร, ตทา ทิสฺวา กุมารกํ;
อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ, อรหา ปุจฺฉิ มาตรํ;
ปพฺพาเชสิ ขุรคฺเค โส, อรหตฺตมปาปุณีติ.
โส กิร เอกทิวสํ ปาโตว สรีรํ ปฏิชคฺคิตฺวา อาจริยุปชฺฌายวตฺตํ กตฺวา ปตฺตจีวร มาทาย มาตุอุปาสิกาย เคหทฺวารํ คจฺฉามีติ นิกฺขมิ. มาตุนิวาสฏฺานฺจสฺส ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวา นครมชฺเฌน คนฺตฺวา ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา คนฺตพฺพํ โหติ. เตน จ สมเยน อโสโก ธมฺมราชา ปาจีนทิสาภิมุโข สีหปฺชเร จงฺกมติ. ตํ ขณํเยว นิคฺโรโธ ราชงฺคณํ สมฺปาปุณิ สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโน, เตน วุตฺตํ เอกทิวสํ สีหปฺชเร ิโต อทฺทส นิคฺโรธํ สามเณรํ ราชงฺคเณน คจฺฉนฺตํ ทนฺตํ คุตฺตํ สนฺตินฺทฺริยํ อิริยาปถสมฺปนฺนนฺติ. ทิสฺวา ปนสฺส เอตทโหสิ. อยํ ชโน สพฺโพปิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต ภนฺตมิคปฏิภาโค. อยํ ปน ทหรโก อวิกฺขิตฺโต อติวิยสฺส อาโลกิตวิโลกิตํ สมฺมิฺชนปสารณฺจ โสภติ. อทฺธา เอตสฺสพฺภนฺตเร โลกุตฺตรธมฺโม ภวิสฺสตีติ รฺโ สห ¶ ทสฺสเนเนว สามเณเร จิตฺตํ ปสีทิ, เปมํ สณฺหิ, กสฺมา. ปุพฺเพ กิร ปฺุกรณกาเล รฺโ เชฏฺกภาตา วาณิชโกยํ.
ปุพฺเพว [ปุพฺเพน อิติกตฺถจิ] สนฺนิวาเสน, ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา;
เอวํ ตํ ชายเต เปมํ, อุปฺปลํว ยโถทเกติ.
อถ ราชา สฺชาตเปโม สพหุมาโน สามเณรํ ปกฺโกสถาติ อมจฺเจ เปเสสิ, เต อติจิรายนฺตีติ ปุน ทฺเว ตโย เปเสสิ ตุริตํ อาคจฺฉตูติ. สามเณโร อตฺตโน ปกติยา เอว อคมาสิ. ราชา ปติรูปาสนํ ตฺวา นิสีทถาติ อาห. โส อิโตจิโต จ วิโลเกตฺวา นตฺถิ ทานิ อฺโ ภิกฺขูติ สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตํ ราชปลฺลงฺกํ อุปสงฺกมิตฺวา ปตฺตํ คณฺหนตฺถาย รฺโ อาการํ ทสฺเสสิ. ราชา ตํ ปลฺลงฺกสมีปํ คจฺฉนฺตํ เอว ทิสฺวา จินฺเตสิ อชฺเชว ทานิ อยํ สามเณโร อิมสฺส เคหสฺส สามิโก ภวิสฺสตีติ, สามเณโร รฺโ หตฺเถ ปตฺตํ ทตฺวา ปลฺลงฺกํ อภิรุหิตฺวา นิสีทิ. ราชา อตฺตโน อตฺถาย สมฺปาทิตํ สพฺพํ ยาคุขชฺชกภตฺตวิกตึ อุปนาเมสิ. สามเณโร อตฺตโน ยาปนมตฺตเมว สมฺปฏิจฺฉิ. ภตฺตกิจฺจาวสาเน ราชา อาห สตฺถารา ตุมฺหากํ ทินฺนโอวาทํ ชานาถาติ. ชานามิ มหาราช เอกเทเสนาติ. ตาต มยฺหมฺปี นํ กเถหีติ. สาธุ มหาราชาติ รฺโ อนุรูปํ ธมฺมปเอท อปฺปมาทวคฺคํ อนุโมทนตฺถาย อภาสิ. ราชา ปน อปฺปมาโท อมตปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปทํติ สุตฺวาว อฺาตํ ตาต, ปริโยสาเปหีติ อาห. สามเณโร อนุโมทนา วสาเน ทฺวตฺตึสธุวภตฺตานิ [ทฺวิตฺตึสธุรภตฺตานิ อิติสพฺพตฺถ] ลภิตฺวา ปุน ทิวเส ทฺวตฺตึสภิกฺขู คเหตฺวา ราชนฺโตปุรํ ปวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจ มกาสิ. ราชา อฺเปิ ทฺวตฺตึสภิกฺขู ตุมฺเหหิ สทฺธึสฺเว ภิกฺขํ คณฺหนฺตูติ เอเตเนว อุปาเยน ทิวเส ¶ ทิวเส วฑฺฒาเปนฺโต สฏฺิสหสฺสานํ พฺราหฺมณปริพฺพาชกานํ ภตฺตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อนฺโตนิเวสเน สฏฺิสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ นิจฺจภตฺตํ ปฏฺเปสิ นิคฺโรธตฺเถรคเตเนว ปสาเทน. นิคฺโรธตฺเถโรปิ ราชานํ สปริสํ ตีสุ สรเณสุ ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา พุทฺธสาสเน โปถุชฺชนิเกน ปสาเทน อจลปฺปสาทํ กตฺวา ปติฏฺาเปสิ. ราชาปิ อโสการามํ นาม มหาวิหารํ การาเปตฺวา สฏฺิสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ นิจฺจภตฺตํ ปฏฺเปสิ. สกลชมฺพุทีเป จตุราสีติยา นครสหสฺเสสุ จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ การาเปสิ. เตน วุตฺตํ.
จณฺฑาลวาทิโทเสน,
ชาโต จณฺฑาลคามเก;
ปตฺตานุโมทนา ปากา,
อาเส โส [อเสโส อิติปิกตฺถจิ] หิ อนาสโวติ.
อยํ นิคฺโรธตฺเถรสฺส กถานโย.
มธุทายโก ปน วาณิโช เทวโลกโต จวิตฺวา ปุปฺผปุเร ราชกุเล อุปฺปชฺชิตฺวา ปิยทาโส นาม กุมาโร หุตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา สกลชมฺพุทีเป เอกรชฺชํ อกาสิ. กถํ.
พินฺทุสารราชสฺส เอกสตปุตฺตา อเหสุํ. เต สพฺเพ อโสโก อตฺตนา สทฺธึ เอกมาติกํ ติสฺสกุมารํ เปตฺวา ฆาเตสิ. ฆาเตนฺโต จตฺตาริ วสฺสานิ อนภิสิตฺโตว รชฺชํ กาเรตฺวา จตุนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน ตถาคตสฺส ปรินิพฺพาณโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตนํ อุปริ อฏฺารสเม วสฺเส สกลชมฺพุทีเป เอกรชฺชาภิเสกํ ปาปุณิ. อถ ตํ สกลชมฺพุทีเป จตุราสีตินครสหสฺเส ราชาโน อาคนฺตฺวา อุปฏฺหิสฺสนฺติ. ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิกา ตโย ปาสาทา อเหสุํ. เอโก มหาสปฺปิโก ¶ , เอโก โมรคีโว, เอโก มงฺคโล นาม, เตสุ เนกนาฏกสหสฺสปริวุโต ปฏิวสติ. ยาสฺส มธุอาปณํ ทสฺเสสิ, สา อสนฺธิมิตฺตา นาม เทวจฺฉรปริภาคา ราชธีตา หุตฺวา สฏฺิสหสฺสานํ อิตฺถีนํ เชฏฺิกา ธมฺมาโสกรฺโ อคฺคมเหสี อโหสิ. อภิเสกานนฺตรํ ตสฺส อิมา ราชิทฺธิโย อาคตา, ปถวิยา จ เหฏฺา โยชนปฺปมาเณ อาณา ปวตฺตติ. ตถา อุปริ อากาเส. อโนตตฺตทหโต อฏฺหิ กาเชหิ โสฬสปานียฆเฏ ทิวเส ทิวเส เทวตา อาหรนฺติ. ยโต สาสเน อุปฺปนฺนสทฺโธ หุตฺวา อฏฺฆเฏ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทาสิ. ทฺเว ฆเฏ สฏฺิมตฺตานํ เตปิฏกภิกฺขูนํ ทฺเว ฆเฏ อคฺคมเหสิยา อสนฺธิมิตฺตาย. จตฺตาโร ฆเฏ อตฺตนา ปริภฺุจิ เทวตา [เทวตาเอวํ อิติสพฺพตฺถ], เอว หิมวนฺตโต นาคลตาทนฺตกฏฺํ สินิทฺธํ มุทุกํ รสวนฺตํ ทิวเส ทิวเส อาหรนฺติ, เตน รฺโ จ มเหสิยา จ โสฬสนฺนํ นาฏกสหสฺสานฺจ สฏฺิมตฺตานฺจ ภิกฺขุสหสฺสานํ เทวสิกํ ทนฺตโปณกิจฺจํ นิปฺผชฺชติ. เทวสิกเมวสฺส เทวตา อคทามลกํ อคทหรีฏกํ สุวณฺณวณฺณฺจ คนฺธรสสมฺปนฺนํ อมฺพปกฺกํ อาหรนฺติ. ฉทฺทนฺตทหโต ปฺจวณฺณํ นิวาสนปารุปนํ ปีตกวณฺณํ หตฺถปฺุฉนกปฏํ [หตฺถปุจฺฉนกปฏฺฏํ อิติสพฺพตฺถ] ทิพฺพฺจ ปานํ อาหรนฺติ. เทวสิกเมวสฺส อนุเลปนคนฺธํ ปารุปนตฺถาย อสุตฺตมยิกํ สุมนปุปฺผปฏํ มหารหฺช อฺชนํ นาคภวนโต นาคราชาโน อาหรนฺติ. ฉทฺทนฺตทหโตเยว อุฏฺิตสฺส สาลิโน นววาหสหสฺสนิ ทิวเส ทิวเส สุวา อาหรนฺติ. เต มูสิกา นิตฺถุสกานิ กโรนฺติ. เอโกปิ ขณฺฑตณฺฑุโล นาโหสิ. รฺโ สพฺพฏฺาเนสุ อยเมว ตณฺฑุโล ปริโภคํ คจฺฉติ. มธุมกฺขิกา มธุํ กโรนฺติ. กมฺมารสาลาสุ อจฺฉา กูฏํ ปหรนฺติ. กรวีกสกุณา อาคนฺตฺวา มธุรสฺสรํ วิกูเชนฺตา รฺโ พลิกมฺมํ กโรนฺติ. อิมาหิ อิทฺธีหิ สมนฺนาคโต ราชา เอกทิวสํ สุวณฺณสงฺขลิกพนฺธนํ ¶ เปเสตฺวา จตุนฺนํ พุทฺธานํ อธิคตรูปทสฺสนํ กปฺปา ยุกํ มหากาลนาคราชานํ อานยิตฺวา เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อเนกสต วณฺเณหิ ชลชถลชปุปฺเผหิ สุวณฺณปุปฺเผหิ จ ปูชํ กตฺวา สพฺพา ลงฺการปติมณฺฑิเตหิ โสฬสหิ นาฏกสหสฺเสหิ สมนฺตโต ปริกฺขิปิตฺวา อนนฺตาณสฺส ตาว เม สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส [สมฺมาสมฺพุทฺธรูปํ อิติสพฺพตฺถ] รูปํ อิเมสํ อกฺขีนํ อาปาถํ กโรหีติ วตฺวา เตน นิมฺมิตํ สกลสรีเร วิปฺปกิณฺณปฺุปฺปภาวนิพฺพตฺตาสีติ อนุพฺยฺชนปติมณฺฑิต ทฺวตฺตึส มหาปุริสลกฺขณ สสฺสิรีกตาย วิกจกมลุปฺปลปุณฺฑรีกปติมณฺฑิตมิว สลิลตลํ ตาราคณรํสิชาลวิสรวิปฺผุริตโสภาสมุชฺชลมิว คคนตลํ นีลปีตโลหิตา ทิเภทํ วิจิตฺตวณฺณรํสิวินทฺธพฺยามปฺปภาปริกฺเขปวิลาสิตาย สฺจฺยาปฺปภานุราคอินฺทธนุวิชฺชุลฺลตาปริกฺขิตฺตมิว กณกคิริสิขรํ นานาวิราควิมลเกตุมาลาสมุชฺชลิตจารุมตฺถกโสภนํ นยนรสายนมิว จ พฺรหฺมเทวมนุชนาคยกฺขคณานํ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺโต สตฺตทิวสานิ อกฺขิปูชํ นาม อกาสิ. ราชา กิร อภิเสกํ ปาปุณิตฺวา ตีณิเยว สํวจฺฉรานิ พาหิรกปาสณฺฑํ ปริคณฺหิ, จตุตฺเถ สํวจฺฉเร พุทฺธสาสเน ปสีทิ, ตสฺส ปน ปิตา พินฺทุสาโร พฺราหฺมณภตฺโต อโหสิ. โส พฺราหฺมณานฺจ พฺราหฺมณชาติปาสณฺฑานํ ปณฺฑรงฺคปริพฺพาชกานฺจ สฏฺิสหสฺสมตฺตานํ นิจฺจภตฺตํ ปฏฺเปสิ. อโสโกปิ ปิตรา ปวตฺติตํ ทานํ อตฺตโน อนฺโตปุเร [อนฺเตปุเร อิติสพฺพตฺถ] ตเถว ททมาโน เอกทิวสํ สีหปฺชเร ิโต เต อุปสมปริพาหิเรน อาจาเรน ภฺุชมาเน อสํยตินฺทฺริเย อวินีตอิริยาปเถ ทิสฺวา จินฺเตสิ, อีทิสํ ทานํ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตฏฺาเน ทาตุํ วฏฺฏตีติ. เอวํ จินฺเตตฺวา อมจฺเจ อาห, คจฺฉถ ภเณ อตฺตโน อตฺตโน สาธุสมฺมเต สมณพฺราหฺมเณ อนฺโตปุรํ อภิหรถ ทานํ ทสฺสามีติ, อมจฺจา สาธุ เทวาติ รฺโ ¶ ปฏิสฺสุตฺวา เต เต ปณฺฑรงฺคปริพฺพาชกา ชีวก นิคณฺาทโย อาเนตฺวา อิเม มหาราช อมฺหากํ อรหนฺโตติ อาหํสุ, อถ ราชา อนฺโตปุเร อุจฺจาวจานิ อาสนานิ ปฺาเปตฺวา อาคจฺฉนฺตูติ วตฺวา อาคตาคเต อาห อตฺตโน อนุรูเป อาสเน นิสีทถาติ, เอกจฺเจ ภทฺทปีเกสุ เอกจฺเจ ผลกปีเกสุ นิสีทึสุ, ตํ ทิสฺวา ราชา นตฺถิ เอเตสํ อนฺโต สาโรติ ตฺวา เตสํ อนุรูปํ ขาทนียโภชนียํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิ. เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล เอกทิวสํ สีหปฺชเร ิโต นิคฺโรธสามเณรํ ทิสฺวา ตสฺมึ คเตน ปสาเทน พุทฺธสาสเน ปสนฺโน สฏฺิสหสฺสมตฺเต ปาสณฺฑิเย อปเนตฺวา สฏฺิสหสฺสมตฺเต ภิกฺขู โภเชนฺโต พุทฺธสาสเน ปสีทิตฺวา อโสการามํ กาเรตฺวา ตตฺถ เต วสาเปนฺโต เอกทิวสํ อโสการาเม สฏฺิสหสฺสภิกฺขูนํ ทานํ ทตฺวา เตสํ มชฺเฌ นิสชฺช สงฺฆํ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปวาเรตฺวา อิมํ ปฺหํ ปุจฺฉิ, ภนฺเต ภควตา เทสิตธมฺโม นาม กิตฺตโก โหตีติ, มหาราช นว องฺคานิ, ขนฺธโต จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ. ราชา ธมฺเม ปสีทิตฺวา เอเกกํ ธมฺมกฺขนฺธํ เอเกกวิหาเรน ปูเชสฺสามีติ เอกทิวสเมว ฉนฺนวุติโกฏิขนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อมจฺเจ อาณาเปสิ, เอกเมกสฺมึ นคเร เอกเมกํ วิหารํ กาเรนฺตา จตุราสีติยา นครสหสฺเสสุ จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ การาเปถาติ, สยฺจ อโสการาเม อโสกมหาวิหารตฺถาย [สยํจอโสกโหวิหารตฺถาย อิติปิกตฺถจิ] กมฺมํ ปฏฺเปสิ, สงฺโฆ อินฺทคุตฺตตฺเถรํ นาม มหิทฺธิกํ มหานุภาวํ ขีณาสวํ นวกมฺมาธิฏฺายกํ อทาสิ, เถโร ยํ ยํ น นิฏฺาติ, ตํ ตํ อตฺตโน อานุภาเวน นิฏฺาเปสิ, เอวํปิตีหิ สํวจฺฉเรหิ วิหารกมฺมํ นิฏฺาเปสิ, เอกทิวสเมว สพฺพนคเรหิ ปณฺณานิ อาคมึสุ, อมจฺจา รฺโ อาโรเจสุํ นิฏฺิตานิ เทว จตุราสีติมหาวิหารสหสฺสานีติ. อถ ราชา ¶ ภิกฺขุสงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา ภนฺเต มยา จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ การิตานิ, ธาตุโย กุโต ลจฺฉามีติ ปุจฺฉิ, มหาราช ธาตุนิธานํ นาม อตฺถีติ สุโณม, น ปน ปฺายติ อสุกฏฺาเนติ. ราชา ราชคเห เจติยํ ภินฺทาเปตฺวา ธาตุํ อปสฺสนฺโต ปฏิปากติกํ การาเปตฺวา ภิกฺขุภิกฺขุณิโย อุปาสกอุปาสิกาโยติ จตสฺโส ปริสา คเหตฺวา เวสาลิยํ คโต. ตตฺราปิ อลภิตฺวา กปิลวตฺถุํ คโต, ตตฺราปิ อลภิตฺวา รามคามํ คโต, รามคาเม นาคา เจติยํ ภินฺทิตุํ นาทํสุ. เจติเย นิปติตกุทฺทาโล ขณฺฑาวณฺฑํ โหติ, เอวํ ตตฺราปิ อลภิตฺวา อลฺลกปฺปํ ปาวํ กุสินารํติ สพฺพเจติยานิ ภินฺทิตฺวา ธาตุํ อลภิตฺวา ปฏิปากติกานิ กตฺวา ราชคหํ คนฺตฺวา จตสฺโส ปริสา สนฺนิปาตาเปตฺวา อตฺถิ เกนจิ สุตปุพฺพํ อสุกฏฺาเน ธาตุนิธานํติ ปุจฺฉิ. ตตฺเถโก วีสํวสฺส สติโก เถโร อสุกฏฺาเน ธาตุนิธานํติ น ชานามิ, มยฺหํ ปน ปิตามหตฺเถโร มยิ สตฺตวสฺสิกาเล มาลาจงฺโคฏกํ คาหาเปตฺวา เอหิ สามเณร อสุกคจฺฉนฺตเร ปาสาณถูโป อตฺถิ. ตตฺถ คจฺฉามาติ คนฺตฺวา ปูเชตฺวา อิมํ านํ อุปธาเรตุํ วฏฺฏติ สามเณราติ อาห. อหํ เอตเมว ชานามิ มหาราชาติ อาห. ราชา เอตเทว านํติ วตฺวา คจฺเฉ หราเปตฺวา ปาสาณถูปํ ปํสุํจ อปเนตฺวา เหฏฺา สุธาภูมึ อทฺทส, ตโต สุธา จ อิฏฺกาโย จ หราเปตฺวา อนุปุพฺเพน ปริเวณํ โอรุยฺห สตฺตรตนวาลิกํ อสิหตฺถานิ จ กฏฺรูปกานิ สมฺปริวตฺตนฺตานิ อทฺทส, โส ยกฺขทาสเก ปกฺโกสาเปตฺวา พลิกมฺมํ การาเปตฺวาปิ เนว อนฺตํ ปสฺสนฺโต เทวตา นมสฺสมาโน อหํ อิมา ธาตุโย คเหตฺวา จตุราสีติวิหารสหสฺเส นิทหิตฺวา สกฺการํ กโรมิ. มา เม เทวตา อนฺตรายํ กโรนฺตูติ อาห, สกฺโก เทวราชา จาริกํ จรนฺโต ตํ ทิสฺวา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตตฺวา ตาต อโสกธมฺมราชา ธาตุโย ¶ นีหริสฺสามีติ ปริเวณํ โอติณฺโณ. คนฺตฺวา กฏฺรูปานิ นีหราเปหีติ. โส ปฺจจูลกคามทารกเวเสน คนฺตฺวา รฺโ ปุรโต ธนุกหตฺโถ ตฺวา หาเรมิ มหาราชาติ อาห, หร ตาตาติ สรํ คเหตฺวา สนฺธิมฺหิเยว วิชฺฌิ, สพฺพํ วิปฺปกิรียิตฺถ, อถ ราชา อาวิฺชเน [อวิฺจิเน อิติปิกตฺถจิ] พนฺธกฺุจิกมุทฺทิกํ คณฺหิ, มณิกฺขนฺธํ ปสฺสิตฺวา อนาคเต ทฬิทฺทราชาโน อิมํ มณึ คเหตฺวา ธาตูนํ สกฺการํ กโรนฺตูติ ปณฺเณ อกฺขรานิ ทิสฺวา กุชฺฌิตฺวา มาทิสานํ ปน ราชูนํ [ราชานํ อิติสพฺพตฺถ] ทฬิทฺทราชาติ วตฺตุํ อยุตฺตํติ ปุนปฺปุนํ ฆเฏตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา อนฺโตเคหํ ปวิฏฺโ อฏฺารสวสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อาโรปิตทีปา ตเถว ปชฺชลนฺติ, นีลุปฺปลปุปฺผานิ ตํขณํเยว อาหริตฺวา อาโรปิตานิ วิย ปุปฺผสนฺถาโร ตํ ขณํ สนฺถโต วิย คนฺธา ตํ มุหุตฺตํ ปึสิตฺวา ปิตา วิย อเหสุํ. ราชา สุวณฺณปฏฺฏํ คเหตฺวา อนาคเต ปิยทาโส นาม กุมาโร ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อโสโก นาม ธมฺมราชา ภวิสฺสติ, โส อิมา ธาตุโย วิตฺถาริตา กริสฺสตีติ วาเจตฺวา ทิฏฺโหํ อยฺเยน มหากสฺสปตฺเถเรนาติ วตฺวา วามหตฺถํ อาภุชิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน อปฺโผเฏสิ. โส ตสฺมึ าเน ปริจรณกธาตุมตฺตเมว เปตฺวา เสสธาตุโย สพฺพา คเหตฺวา ธาตุฆรํ ปุพฺเพ ปิหิตนเยเนว ปิทหิตฺวา สพฺพา ยถา ปกติยาเยว กาเรตฺวา อุปริปาสาณเจติยํ ปติฏฺาเปตฺวา จตุราสีติยา วิหารสหสฺเสสุ ธาตุโย ปติฏฺาเปสิ. อเถกทิวสํ ราชา วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขุสํฆํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺเต นิสินฺโน ยทิ ภนฺเต ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา จตุราสีติวิหารสหสฺสานิสเจติยานิ การาเปตฺวาปิ อหํ น ทายาโท. อฺโ โก ทายาโทติ, ปจฺจยทายโก นาม ตฺวํ มหาราช, โย ปน อตฺตโน ปุตฺตฺจ ธีตรฺจ ปพฺพาเชติ, อยํ สาสเน ทายาโท นามาติ เอวํ วุตฺเต ¶ อโสโก ราชา สาสเน ทายาทภาวํ ปตฺถยมาโน อวิทูเร ิตํ มหินฺทกุมารํ ทิสฺวา สกฺขิสฺสสิ ตาต ตฺวํ ปพฺพชิตุํติ อาห. กุมาโร ปกติยา ปพฺพชิตุกาโม รฺโ วจนํ สุตฺวา อติวิย ปาโมชฺชชาโต ปุพฺพชามิ [ปพฺพชฺชามิ อิติสพฺพตฺถ] เทว. มํ ปพฺพาเชตฺวา สาสเน ทายาโท โหถาติ อาห. เตน จ สมเยน ราชธีตา สํฆมิตฺตาปิ ตสฺมึ าเน ิตา โหติ. ตํ ทิสฺวา อาห ตฺวมฺปิ อมฺม ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสีติ, สาธุ ตาตาติ สมฺปฏิจฺฉิ. ราชา ปุตฺตานํ มนํ ลภิตฺวา ปหฏฺจิตฺโต ภิกฺขุสํฆํ อุปสงฺกมิตฺวา ภนฺเต อิเม ทารเก ปพฺพาเชตฺวา มํ สาสเน ทายาทํ กโรถาติ. สงฺโฆ รฺโ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กุมารํ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน อุปชฺฌาเยน มหาเทวตฺเถเรน อาจริเยน ปพฺพชาเปสิ [ปพฺพชฺชาเปสิ อิติสพฺพตฺถ]. มชฺฌนฺติกตฺเถเรน อาจริเยน อุปสมฺปาเทสิ, โส อุปสมฺปทามาลเกเยว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. สงฺฆมิตฺตายปิ ราชธีตาย อาจริยาณี อายุปาลตฺเถรี นาม [อจาริยา อายุปาลตฺเถรีนาม อิติสพฺพตฺถ]. อุปชฺฌายา ธมฺมปาลตฺเถรี นาม อโหสิ. ราชา ปน อเนกากาเรน พุทฺธสาสนํ โสเภตฺวา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส สหาเยน [สหยฺเยน. สาหายฺเยน. สาหยฺเยน อิติปิกตฺถจิ] สฏฺิสหสฺสมตฺเต ทุสฺสีเล ติตฺถิเย พุทฺธสาสนา อุปฺปพฺพาเชตฺวา ตติยธมฺมสํคีตึ นิฏฺาเปสิ. ตสฺมึ กิร สมาคเม ภิกฺขุภิกฺขุณิโย กิตฺตกาติ [กิตฺตกานีติ อิติสพฺพตฺถ], วุตฺตฺหิ.
ตสฺมึ สมาคเม อาสุํ, อสีติภิกฺขุโกฏิโย;
อเหสุํ สตสหสฺสานิ, เตสุ ขีณาสวา ยตี.
นวุติสตสหสฺสานิ, อหู ภิกฺขุณิโย ตหึ;
ขีณาสวา สิกฺขุณิโย, สหสฺสํ อาสุ ตาสุ จาติ.
เอวํ ¶ โส อโสโก ธมฺมราชา สกลชมฺพุทีเป อคฺคราชา หุตฺวา พุทฺธสาสนํ โสเภนฺโต วิหาสิ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน มหาวํเส วุตฺโตติ. วุตฺตฺหิ.
สมฺปุณฺณตฺตา อยํ ติสฺโส, เจตนาโย มธุปฺปโท;
สพฺพตฺถ สพฺพทา สพฺพ, สมฺปตฺติมภิสมฺภุณีติ.
มชฺฌิโม ปน วาณิโช อตฺตโน ปารวาทิโทเสน ปรสมุทฺเท ลงฺกายํ นิพฺพตฺติ. ตสฺเสวํ กถาปฏิปาฏิ เวทิตพฺพา. ตมฺพปณฺณิทีเป กิร มุฏสีโว นาม ราชา สฏฺิวสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ, ตสฺส ปฺุปฺาคุโณเปตา อฺมฺํ หิเตสิโน ทส ปุตฺตา อเหสุํ. ทฺเว จ ธีตโร. สพฺเพ เต สมคฺคา สมฺโมทมานา วสนฺติ. อถาปรสฺมึ สมเย อมจฺจา มุฏสีวรฺเ กาลกเต เทวานํปิยติสฺสกุมารํ อภิสิฺจึสุ, อภิเสกสมกาลเมวสฺส อเนกานิ อจฺฉริยานิ อเหสุํ. ตานิ ปกาเสนฺตา มหาวํสกถาจริยา อาหํสุ.
เทวานํปิยติสฺโสติ, วิสฺสุโต ทุติโย สุโต;
เตสุ [อโหสิมุฏสีวสฺส, ทสปุตฺเตสุปฺุวา อิติกตฺถจิ] ภาตุสุ สพฺเพสุ, ปฺุปฺาธิโก อหุ.
เทวานํปิยติสฺโส โส, ราชาสิ ปิตุอจฺจเย;
ตสฺสาภิเสเกน สมํ, พหูนจฺฉริยานหู.
ลงฺกาทีปมฺหิ สกเล, นิธโย รตนานิจ;
อนฺโติตานิ อุคฺคนฺตฺวา, ปถวีตลมารุหุํ.
ลงฺกาทีปสมีปมฺหิ, ภินฺนนาวา คตานิ จ;
ตตฺร ชาตานิ จ ถลํ, รตนานิ สมารุหุํ.
ฉาตปพฺพตปาทมฺหิ, ติสฺโส จ เวฬุยฏฺิโย;
ชาตา รถปโตเทน, สมานา ปริมาณโต.
ตาสุ ¶ เอกา ลตายฏฺิ, รชตาภา ตหึ ลตา;
สุวณฺณวณฺณา รุจิรา; ทิสฺสนฺเตตา มโนรมา.
เอกา กุสุมยฏฺีตุ; กุสุมานิ ตหึปน;
นานานิ นานาวณฺณานิ; ทิสฺสนฺเตติผุฏานิ จ.
เอกา สกุณยฏฺี ตุ, ตหึปกฺขิมิคา พหู;
นานา จ นานาวณฺณา จ, สชีวาวิย ทิสฺสเร.
หยคชรถา มลกฺยา, วลยงฺคุลิเวกา เจว;
กกุธผลา ปากติกา, อิจฺเจ ตา อฏฺ ชาติยา.
มุตฺตา สมุทฺทา อุคฺคนฺตฺวา; ตีเร วฏฺฏิวิยฏฺิตา;
เทวานํปิยติสฺสสฺส; สพฺพํ ปฺุวิชมฺภิตํ.
อินฺทนีลํ เวฬุริยํ, โลหิตงฺกมณี จิ เม;
รตนานิ ปเน ตานิ, มุตฺตา ตา ตาจ ยฏฺิโย;
สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว, รฺโ สนฺติกมาหรุํติ.
เตน จ สมเยน เทวานํปิยติสฺสมหาราชา จ อโสโก ธมฺมราชา จ อทฺทิฏฺสหายา โหนฺติ. ตสฺมา โส เอตานิ รตนานิ จ อฺานิ พหูนิ อุปายนานิ มม สหายสฺส เทถาติ ธมฺมาโสกมหานรินฺทสฺส ปณฺณาการตฺถาย เปเสสิ. โสปิ ตํ ทิสฺวา ปสีทิตฺวา ปฺจราชกกุธภณฺฑานิ จ อฺฺจ พหุปณฺณาการฺจ อภิเสกตฺถาย เปเสสิ. มยฺหํ สหายํ อภิเสกํ กโรนฺตูติ. น เกวลฺเจตํ อามิสปณฺณาการํ. อิมํ กิร ธมฺมปณฺณาการมฺปิ เปเสสิ.
อหํ พุทฺธํจ ธมฺมํจ; สํฆํจ สรณํ คโต;
อุปสกตฺตํ เวเทสึ; สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
อิเมสุ ตีสุ วตฺถูสุ; อุตฺตเมสุ นรุตฺตม;
จิตฺตํ ปสาทยิตฺวาน, สทฺธาย สรณํ วชาติ.
อมจฺจา ¶ ปุน ลงฺกมาคมฺม ราชานํ อภิสิฺจึสุ, เตน โข ปน สมเยน โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร กตฺถ นุโข อนาคเต สาสนํ สุปฺปติฏฺิตํ ภเวยฺยาติ อุปปริกฺขนฺโต ปจฺจนฺติเม สุปฺปติฏฺิตํ ภวิสฺสตีติ ตฺวา เต เต เถเร ตตฺถ ตตฺถ เปเสตฺวา มหามหินฺทตฺเถรํ คนฺตฺวา ตมฺพปณฺณิทีปํ ปสาเทหีติ นิโยเชสิ, สกฺโก จ เทวานมินฺโท มหามหินฺทตฺเถรํ อุปสํกมิตฺวา กาลกโต ภนฺเต มุฏสีโว ราชา. อิทานิ เทวานํปิยติสฺสมหาราชา รชฺชํ กาเรติ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน จ ตุมฺเห พฺยากตา อนาคเต มหินฺโท นาม ภิกฺขุ ตมฺพปณฺณิทีปํ ปสาเทสฺสตีติ. ตสฺมา ติห โข ภนฺเต กาโล ทีปวรํ คมนาย, อหมฺปิ สหาโย ภวิสฺสามีติ, เถโร ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตสตฺตโม เจติยปพฺพตวิหารโต เวหาสํ อุปฺปติตฺวา อนุราธปุรสฺส ปุรตฺถิมทิสาย มิสฺสกปพฺพเต ปติฏฺหิ, อิมํ เอตรหิ เจติยปพฺพโตติปิ สฺชานนฺติ. ตทา ตมฺพปณฺณิยํ อุสฺสวทิวโส โหติ, ราชา ฉณํ กโรถาติ อมจฺเจ อาณาเปตฺวา จตฺตาฬีสสหสฺสปุริเสหิ ปริวาริโต นครมฺหา นิกฺขมิตฺวา มิสฺสกปพฺพตํ ปายาสิ มิควํ กีฬิตุกาโม. อถ ตสฺมึ ปพฺพเต อธิวตฺถา เอกา เทวตา รฺโ เถเร ทสฺเสสฺสามีติ โรหิตมีควณฺเณน อวิทูเร ติณปณฺณานิ ขาทมานา วิย จรติ, ราชา อยุตฺตํ ทานิ ปมตฺตํ วิชฺฌิตุํติ ชิยํ โปเสิ, มิโค อมฺพตฺถลมคฺคํ คเหตฺวา ปลายิตุํ อารภิ, ราชา ตํ อนุพนฺธนฺโต อมฺพตฺถลเมว อภิรุหิ, มิโคปิ เถรานํ อวิทูเร อนฺตรธายิ, มหินฺทตฺเถโร ราชานํ อวิทูเร อาคจฺฉนฺต มํเยว ราชา ปสฺสตุ, มา อิตเรติ อธิฏฺหิตฺวา ติสฺส ติสฺส อิโต เอหีติ อาห, ราชา ตํ สุตฺวา จินฺเตสิ. อิมสฺมึ ตมฺพปณฺณิทีเป ชาโต มํ ติสฺโสติ นามํ คเหตฺวา อาลปิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. อยํ ปน ฉินฺนภินฺนปฏธโร ภณฺฑุกาสาว วสโน มํ นาเมนา ลปติ, โก นุโข ยํ ภวิสฺสติ มนุสฺโส อมนุสฺโส วาติ. เถโร อาห.
สมณา ¶ มยํ มหาราช, ธมฺมราชสฺส สาวกา;
ตเวว อนุกมฺปาย, ชมฺพุทีปา อิธาคตาติ.
ราชา ธมฺมาโสกนรินฺเทน เปสิตสาสนานุสาเรน อนุสฺสรมาโน อยฺยา นุโข อาคตาติ ตาวเทว อายุธํ นิกฺขิปิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สมฺโมทนียํ กถํ กถยมาโน สารณียํ [สมฺโมทนียํ-อิติสพฺพตฺถ] กถํ กุรุมาโน. ตสฺมึ ตานิปิ จตฺตาฬีสปุริสสหสฺสานิ อาคนฺตฺวา ตํ ปริวาเรสุํ, ตทา เถโร อิตเรปิ ชเน ทสฺเสสิ, ราชา ทิสฺวา อิเม กทา อาคตาติ ปุจฺฉิ, มยา สทฺธึเยว มหาราชาติ. อิทานิ ปน ชมฺพุทีเป อฺเปิ เอวรูปา สมณา สนฺตีติ. มหาราช เอตรหิ ชมฺพุทีโป กาสาวปชฺโชโต อิสิวาตปฏิวาโต, ตสฺมึ.
เตวิชฺชา อิทฺธิปฺปตฺตา จ, เจโตปริฺโกวิทา;
ขีณาสวา อรหนฺโต, พหู พุทฺธสฺส สาวกาติ.
ราชา ตํ สุตฺวา ปสนฺโน อโหสิ, อถ เถโร รุกฺโขปมาทินา ตสฺส ปฺาเวยฺยตฺติยํ ตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ สนรามเรหิ สาธุการํ การยมาโน. เตน วุตฺถํ.
ปณฺฑิโตติ วิทิตฺวาน, จุลฺลหตฺถิปโทปมํ;
สุตฺตนฺตํ เทสยี เถโร, มหีปสฺส มหามติ [มหีมตี อิติปิกตฺถจิ].
เทสนาปริโยสาเน โส สทฺธึ เตหิ นเรหิ จตฺตาฬีสสหสฺเสหิ สรเณสุ ปติฏฺหีติ. อถสฺส ราชา สฺเว ภนฺเต มม เคเห ภิกฺขํ คณฺหาถาติ ยาจิตฺวา คนฺตฺวา นครฺจ ราชเคหฺจ อลงฺกริตฺวา เถเร นิสีทาเปตฺวา ปณีเตนาหาเรน ปริวิสิตฺวา อนุฬาเทวิปฺปมุขาหิ ปฺจสตอิตฺถีหิ สทฺธึ เอกมนฺตํ นิสีทิ. อถ เถโร ธมฺมรตน วสฺสํ วสฺสาเปสิ. ตโต ¶ ตา ปฺจสตอิตฺถิโย โสตาปตฺติผลํ ปาปุณึสุ. ตโต หตฺถิสาลายํ สหสฺสํ, นนฺทนวเน สหสฺสํติ เอวํ ทุติยทิวเส อฑฺฒเตยฺยานิ ปาณสหสฺสานิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปสิ. ตติยทิวเส อฑฺฒนวปฺปมาณํ ปาณสหสฺสํติ เอวํ อเนกสตานํ อเนกสหสฺสานํ อเนกสต สหสฺสานํ ธมฺมา มตํ ปาเยสิ. วุตฺตฺหิ.
มหามหินฺทสุริโย, ลงฺกาเวหาสมชฺฌโค;
โพธเนยฺยมฺพุเช กาสิ, วิกาสํ ธมฺมรํสินา.
มหามหินฺทจนฺโท โส, ลงฺกาเวหาสมชฺฌโค;
โพเธสิ ธมฺมรํสีหิ, เวเนยฺยกุมุทากเร.
มหามหินฺทเมโฆ โส, วสฺสํ ธมฺมมฺพุวุฏฺิยา;
สาธูนํ จิตฺตพีเชสุ, ชเนสิ กุสลงฺกุเรติ.
อถ ราชา สุมนสามเณเรน ธมฺมาโสกสฺส หตฺถโต สมฺมาสมฺพุทฺธปริภุตฺตปตฺตปูรธาตุโย จ สกฺกสฺส สนฺติกา ทกฺขิณกฺขกธาตุํจ อาหราเปตฺวา [อาหาริตฺวา-อิติสพฺพตฺถ] เจติยปพฺพเต ถูปํ อาทึกตฺวา สกลลงฺกาทีเป โยชเน โยชเน ถูปานิ กาเรตฺวา ทกฺขิณกธาตุํ นิทหิตฺวา ถูปารามถูปฺจ ปติฏฺาเปสิ. อถ สงฺฆมิตฺตาย เถริยา อานีตํ ชยมหาโพธิโน ทกฺขิณมหาสาขํ ปติฏฺาเปตฺวา ปูชํ กาเรสิ. สพฺโพ ปเนตฺถ กถาวิตฺถโร มหาวํสโต เวทิตพฺโพ.
ปารวาทิกโทเสน, ชาเตวํ ปรสาคเร;
ปตฺตานุโมทนา เอวํ, ลงฺกายํ อาสิ อิสฺสโร.
ปาปมฺปิ เอวํ ผลตีติ มนฺตฺวา,
ตฺวาน ปฺุสฺส ผลํ อิทนฺติ;
โภ โยนิโส กุพฺพถ ปฺุกมฺเม,
คนฺตฺวาน เย ยตฺถ น โสจยนฺตีติ.
เตภาติกมธุวาณิชกานํ วตฺถุํ อฏฺมํ.
๓๙. โพธิราชธีตุยา [โพธิราชธีตาย อิติสพฺพตฺถ] วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ภควติ ปรินิพฺพุเต ลงฺกายํ สาสเน สุปฺปติฏฺิเต ตตฺถ หกุเรฬีติ เอโก คาโม อโหสิ, ตตฺเถกา ทาริกา คามาทาริกาหิ สทฺธึ ตตฺถ ตตฺถ กีฬนฺตี วิหรติ, ตทา คามสมีเป มหาโสพฺภํ โหติ. ตตฺเถโก มรุตฺถรุกฺโข สพฺพทา ปาฬิผุลฺโลว ติฏฺติ. มนุสฺสา พุทฺธปูชนตฺถํ ปุปฺผานิ วิจิณนฺตา อุทกํ โอคเหตฺวา รุกฺขมภิรุยฺห ปุปฺผานิ โอจิณนฺติ, กุมาริกา เต ทิสฺวา มนุสฺสา สุเขน คนฺตฺวา ปุปฺผานิ โอจิณนฺตูติ เอกํ สุกฺขปาลิภทฺททณฺฑกํ อาหริตฺวา เสตุํ กตฺวา เปสิ, ตโต ปฏฺาย มนุสฺสา เตนคนฺตฺวา ปุปฺผานิ โอจิณนฺติ. อถ สา ตโต จุตา เตเนว กุสลกมฺเมน ชมฺพุทีเป ปาฏลิปุตฺตนคเร โสมทตฺตรฺโ ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อุตฺตมรูปธรา เทวจฺฉรปฏิภาคา อโหสิ. มาตาปิตโร ปนสฺสา โพธิราชกุมาริกาติ โวหรึสุ. ปุพฺเพ กตเสตุอานุภาเวน ตสฺสา สุวีรโก นาเมโก อากาสคามี สินฺธวโปตโก นิพฺพตฺติ. ราชธีตุยา ปน ปิตา พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก หุตฺวา มหนฺตํ ปฺุํ ปสวนฺโต สินฺธวโปตกํ ทิสฺวา ปฺุกรณสฺส เม สหาโย ลทฺโธติ ตุฏฺมานโส อสฺสํ อภิรุหิตฺวา ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ คนฺตฺวา มหาโพธึ ¶ วนฺทติ. ราชธีตา นํ ทิสฺวา ปิตุสนฺติกํ คนฺตฺวา อภิณฺหํ ตาต กุหึ คจฺฉสีติ ปุจฺฉิ. ราชา น กิฺจิ กเถสิ, อถ สา ปุนปฺปุนํ ปิตรํ นิพนฺธนฺตี ปุจฺฉิ. ตโต ราชา ตสฺสาวิ กโรนฺโต เอวมาห.
อมฺหากํ ภควา ปุพฺเพ, ปูเรนฺโต ทสปารมี;
อทาสิ สีสรตฺตกฺขิ, มํสํ ชีวิตเมว จ.
ปุตฺตทาเร จ รชฺเช จ, ปตฺวา [ทตฺวา อิติปิกตฺถจิ] ปารมิมตฺถกํ;
อนปฺปกปฺปโกฏีนํ, เขเปตฺวา กปิลวุเย.
สกฺกราชกุเล ชาโต, โลเก อปฺปฏิปุคฺคโล;
สมฺปตฺตจกฺกวตฺติตฺตํ, ปหนฺตฺวาน นราธิโป.
ทิสฺวา นิมิตฺเต จตุโร, นิกฺขมฺม อภินิกฺขมํ;
โพธิมูลมุปาคมฺม, นิสินฺโน วชิราสเน.
สหสฺสพาหุํ มาเปตฺวา, นานายุธสมากุลํ [นานาวุธสมากุลํ-อิติสพฺพตฺถ];
มหาภีติกรํ เวสํ, กาฬปพฺพตสาทิสํ.
มาเปตฺวาน สมารุยฺห, คิริเมขลวารณํ;
มารเสนํ สมาเนตฺวา, อาคตํ มกรทฺธชํ.
ปารมิตาพเลน ตํ, มารเสนํ ปลาปิย;
ยตฺถาสีโน กิเลสาริ, สหสฺสํ ฆาตยี ชิโน.
นยนํ สุชลเสเกหิ, สตฺตาหํ ชินเสวิตํ;
ปูชิตํ เทวพฺรหฺเมหิ, สิทฺโธรคนราทิหิ;
วนฺทิตุํ ชยโพธึตํ, คจฺฉามิ สตตํ อหํ.
อุปาสติ สทา คนฺตฺวา, โย นโร โพธิปาทปํ;
คนฺโธททีปธูปาทิ, นานาปูชาหิ สาธุกํ.
ส นโร นิรามโย โหติ, ปจฺจตฺเต จ ปรตฺถ จ;
ปูชิโต มานิโต โหติ, ทีฆายุ พลวา สุขี.
ตทตฺถํ ปตฺถยนฺเตน, อตฺถกาเมน ชนฺตุนา;
อุปาสนียํ สทฺธาย, นิจฺจํ ตํ โพธิปาทปํติ.
ตํ สุตฺวา กุมาริกา ปีติยา ผุฏสรีรา ปิตรํ วนฺทิตฺวา อหมฺปิ ตาต คจฺฉามีติ อาห. ราชา ปนสฺสา อุปทฺทวภเยน คมนํ น อิจฺฉิ. ตโต สา ยาวตติยํ ปิตรํ ยาจิตฺวา รฺา อนฺุาตา. ตโต ปฏฺาย ปิตรา สทฺธึ สินฺธวมารุยฺห โพธึ วนฺทิตุํ สตตํ คจฺฉติ. อถาปรภาเค ราชา มรณมฺเจ นิปนฺโน จินฺเตสิ. ธีตา เม นิรนฺตรํ โพธิอุปฏฺานํคจฺฉติ, เอติสฺสา อนาคเต ยํกิฺจิ ภยํ อุปฺปชฺชมานํ ตโต อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ เม กึ กาตพฺพนฺติ. ตโต สินฺธวํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส กณฺณมูเล มนฺเตนฺโต เอวมาห, ตาต มม ธีตา อภิณฺหํ ตว สหายํ กตฺวา โพธึ วนฺทิตุํ คจฺฉติ. ตตฺถสฺสา ยํกิฺจิ ภยํ ภเวยฺย. ตํ นปฺปติรูปํ. ตตฺถ คมนาคมเน มม ธีตรํ รกฺเขยฺยาสีติ ตสฺส ธีตรํ ปฏิปาเทตฺวา กาลมกาสิ. ตโต ราชธีตา ปิตุสรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ อสฺสมภิรุยฺห โพธิอุปฏฺานํ คจฺฉติ. มนุสฺสา ปนสฺสา รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา วิมฺหิตมานสา ราชารหํ วต โน อิทํ ปณฺณาการํ ทิฏฺํ. คนฺตฺวา รฺโ อาจิกฺขิสฺสาม. อปฺเปว นาม ราชา โส กิฺจิ โน ทเทยฺยาติ จินฺเตตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ิตา เอวมาหํสุ.
โพธิมณฺฑํ สมาคมฺม, อภิณฺหํ ตุฏฺมานสา;
วนฺทนฺตี ยาติ กฺเกา, วิชฺชูว สิริยา ชลํ.
นีลธมฺปิลฺลภารา สา, วิสาลายตโลจนา;
โสณฺณโทลาภสวณา, สามา สุภปโยธรา.
สตรํสีหิ สมฺมิสฺส, สฺจฺยามฺพุทสมาธรา;
ตุงฺคนาสา นีลภมุ, หาสภาสา มโนรมา.
อีทิสํ ¶ โน มหาราชา [มหาราชทิฏฺปุพฺพ อิติปิกตฺถจิ], ทิฏฺปุพฺพํ กุทาจนํ;
เอหิ ตสฺสา สิรึเทว, โพธิมณฺฑมฺหิ ทกฺขสีติ.
ตํ สุตฺวา ราชา สวณสํสคฺเคเนว ตาย ปฏิพทฺธจิตฺโต จตุรงฺคินึเสนํ คเหตฺวา ราชธีตรํ โพธิวนฺทนตฺถาย อาคตกาเล พหิปากาเร เสนํ ปริกฺขิปาเปตฺวา คณฺหเถตนฺติ มนุสฺเส นิโยเชสิ. ตโต เสนาปิ ตํ คหณสชฺชา อฏฺาสิ. ราชธีตา เต ทิสฺวา สีฆํ สินฺธวํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส ปิฏฺิยํ นิสินฺนา ปณฺหิยา สฺํ อทาสิ. โส ตํ คเหตฺวา เวเคน อากาสํ ปกฺขนฺทิ. สา ปน ทุนฺนิสินฺนภาเวน อสฺสสฺส เวคํ สนฺธาเรตุมสกฺโกนฺตี อสฺสปิฏฺิโต ปริคลิ. สินฺธโว ราชธีตรํ ปตมานํ ทิสฺวา ราโชวาทํ สรมาโน เวเคนาคนฺตฺวา ตสฺสา เกเส ฑํสิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา ปตมานาย ตสฺสา ปิฏฺึทตฺวา นิสีทาเปตฺวา อากาเสน ตํ เนตฺวา ปาฏลิปุตฺตนคเรเยว ปติฏฺาเปสิ [ปาตลิปุตฺตนคเรเยวตํ ปวิาเปสิอิติปิกตฺถจิ].
ติรจฺฉานคตาเปวํ, สรนฺตา อุปการกํ;
น ชหนฺตีติ มนฺตฺวาน, กตฺู โหนฺตุ [โหนฺติปาณิโน-อิติปิกตฺถจิ] ปาณิโนติ.
ตโต ปฏฺาย สา ปฺุกมฺมํ กตฺวา สคฺคปรายนา อโหสีติ.
โย ยํ ทุมินฺทํยตินนฺทเนน;
สมฺปูชิตํ ปูชยเต ส ปฺโ;
ส โภควา โหติ อนีติโก จ,
สพฺพตฺถ โส โหติ ปสตฺถรูโป.
โพธิราชธีตุยา วตฺถุํ นวมํ.
๔๐. กุณฺฑลิยา วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ลงฺกาทีเป ¶ โรหณชปเท มหาคาโม นาม อโหสิ, ตตฺถ ติสฺสวิหารํ นาม อเนกสตภิกฺขูหิ สมากิณฺณํ อเนกปริเวณปติมณฺฑิตํ วิหารํ อโหสิ. ตตฺเถโก ติสฺโส นาม สามเณโร ปฏิวสติ. โส เอกสฺมึสมเย ชนปทจาริกํ จรนฺโต ปาสาณวาปิคาเม ภิกฺขํ จริตฺวา ยาปนมตฺตํ ภตฺตํ สปฺปินา สทฺธึ ลภิตฺวา นิกฺขมฺม คามทฺวารํ ปตฺวา มหาคามาภิมุโข คจฺฉนฺโต มนุสฺเส อุทกผาสุกฏฺานํ ปุจฺฉิ. เตหิ ภนฺเต ตุมฺหากํ อภิมุเข อวิทูรฏฺาเน กกุพนฺทกนฺทรํ นาม สนฺทมานสีตโลทกํ ธวลวาลุกาตลํ ตตฺถ ตุมฺเห คนฺตฺวา นหาตฺวา สีตลจฺฉายาย วาลุกาตเล นิสินฺโน ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา คจฺฉถาติ วุตฺเต สามเณโร ¶ สาธูติ วตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ผาสุกฏฺาเน นิสินฺโน ภตฺตํ ภฺุชิตุมารภิ. ตทา เอเกน วนกมฺมิเกน สทฺธึอรฺํ คตา เอกา สุนขี ตสฺมึ กนฺทเร เอกสฺมึ ปพฺภารฏฺาเน ทารเก วิชายิตฺวา ฉาตชฺฌตฺตา ปเวธมานคตฺตา ทารกานํ สมีเปนิปนฺนา สามเณรสฺส ปตฺเต อาหารคนฺธํ ฆายิตฺวา นิปนฺนฏฺานโต วุฏฺาย ปเวธมานา ตสฺส สมีปํ อาคมฺม นงฺคุฏฺํ จาเลนฺตี อฏฺาสิ, สามเณโร ตํ ทิสฺวา กมฺปิตมานโส อตฺตโน โภชนตฺถาย วฏฺฏิตํ ปถมาโลปํ ตสฺสา ปุรโต เปสิ, ตโต สา โสมนสฺสา ตํ ภฺุชิ. ตํ ทิสฺวา ตุฏฺโ ปุนปฺปุนํ อาโลปํ กโรนฺโต ตสฺสา ภตฺตํ ทตฺวา ปตฺตํ โธวิตฺวา ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา อคมาสิ. ตโต สา สุนขี สามเณรคเตน ปสาเทน ตโต จุตา ชมฺพุทีเป เทวปุตฺตนคเร ราชานํ ปฏิจฺจ ตสฺส มเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิตฺวา ทสมาสจฺจเยน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ, อถสฺสา สิขามงฺคลทิวเส สมฺปตฺเต มาตาปิตโร ปนสฺสา กุณฺฑลาวฏฺฏเกสตฺตา กุณฺฑลาติ นาม มกํสุ. สา อนุกฺกเมน โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา อโหสิ, ตสฺมึ กิร สมเย ติสฺโส สามเณโร มหาโพธึ วนฺทิสฺสามีติ นาวํ อภิรุยฺห ชมฺพุทีปํ คนฺตฺวา อนุปุพฺเพน เทวปุตฺตนครํ ปตฺวา สุนิวตฺโถ สุปารุโต ยุคมตฺตทโส ภิกฺขาย จรนฺโต มหาวีถึ สมฺปาปุณิ. ราชธีตา สีหปฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา อนฺตรวีถึ โอโลเกนฺตี ภิกฺขนฺตํ สามเณรํ ทิสฺวา ปุพฺพสิเนหํ ปฏิลภิ, ตสฺมึขเณ ตสฺสา ชาติสฺสราณํ อโหสิ. สา กิร ปุพฺเพ ภิกฺขุณี หุตฺวา ปณฺณสูจิยา สทฺธึ โปตฺถกฺจ ปทีปิยเตลฺจ ทตฺวา ชาติสฺสรา ภเวยฺยํติ ปตฺถนํ เปสิ, ตโต สาชาตึ อนุสฺสรนฺตี สามเณเรน อตฺตโน กตูปการํ ทิตฺวา โสมนสฺสา นํ ปกฺโกสาเปตฺวา ราชเคเห อาสนํ ปฺาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนํ นานคฺครส โภชเนน ปริวิสิตฺวา โอนีตปตฺตปาณึ สามเณรํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺตี เอวมาห.
น สฺชานาสิ มํ ธีร, ปุพฺเพหํ ตว ทาสิกา;
เตนาหํ สุขิตา อาสึ, ตสฺมา ตฺวมสิ อิสฺสโรติ.
ตํ สุตฺวา สามเณโร อาห.
นตฺถิ เม ตาทิสี ทาสี, น สฺชานามิ ตํ อหํ;
กาสิ ตฺวํ กสฺส วา ธีตา, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตาติ.
ตโต สา ตํ สาราเปนฺตี อาห.
สาราเปมิ ตุวํ อชฺช, ยถา ชานาสิมํ อิเส;
พุชฺฌสฺสุ โพธิโต ทานิ, มยา ชาตึสรนฺติยา.
ปาสาณวาปิคามมฺหิ, ตมฺพปณฺณิมฺหิ โรหเณ;
ภิกฺขิตฺวาน ตุวํ ภนฺเต, ยทา กกุพนฺทกนฺทเร.
นิสีทิตฺวาน ตฺวํ ภตฺตํ, ภุตฺตกาลํ สริสฺสสิ;
ตทาหํ สุนขี อาสึ, วิชาตา ลทฺธโคจรา.
ทารเก ¶ ขาทิตุํ มยฺห, มาสนฺนา ขุทปีฬิตา;
ปเวธมานสพฺพงฺคา, อฏฺาสึ ตว สนฺติเก.
ทิสฺวา ตํ มํ ตทา ภนฺเต, เวธมานํ พุภุกฺขิตํ;
ฉินฺนภตฺโต ตุวํ หุตฺวา, มมํ ภตฺเตน โตสยี.
ตทาหํ มุทุจิตฺเตน, จิตฺตํ ตยิ ปสาทยึ;
เตนาหํ ปฺุกมฺเมน, ทุติเย อตฺตสมฺภเว.
อิธ ราชกุเล ชาตา, สพฺพกามสมิทฺธินี;
จิตฺตปฺปสาทมตฺเตน, โลกนาถสฺส สาสเน.
ตทหุปพฺพชิตสฺสาปิ, อีทิสา โหนฺติ สมฺปทา;
กีทิสํ โหติ สมฺพุทฺเธ, ปสาเทน ผลํ อโห.
อฺานิ ปน กิจฺจานิ, ปหายาตฺตหิเต รโต;
อตนฺทิโต ทิวารตฺตึ, สราตุ รตนตฺตยํติ.
เอวํ สามเณเรน กตูปการํ สาราเปตฺวา ภนฺเต ตว ทาสิยา อนุคฺคหํ ปฏิจฺจ อิเธว วสถาติ นิมนฺติตฺวา เตน สมฺปฏิจฺฉิเต มหนฺตํ วิหารํ การาเปตฺวา สามเณรํ อาทึ กตฺวา อเนกภิกฺขุสเต นิมนฺเตตฺวา วิหาเร วสาเปตฺวา สุลภํ กตฺวา จตุปจฺจเยหิ อุปฏฺาสิ. สามเณโรปิ สุนขิยา ทินฺนทานํ อนุสฺสริตฺวา ตุฏฺโ พุทฺธานุสฺสตึ มนสิกโรนฺโต น จิเรนว อรหตฺตํ ปตฺวา ตสฺมึเยว วิหาเร วสนฺโต อายุปริโยสาเน ตตฺเถว ปรินิพฺพายีติ.
ติยทฺเธสุ ติโลกสฺมึ, นตฺถิ วตฺถุตฺตยํ วินา;
สตฺตาน มฺ มิจฺฉตฺถ, ทายกํ สุรปาทปํ.
กุณฺฑลิยา วตฺถุํ ทสมํ.
มหาเสนวคฺโค จตุตฺโถ.
เอตฺตาวตา ชมฺพุทีปุปฺปตฺติกถา สมตฺตา.