📜
๒. กปฺปวินาสกณฺโฑ
อิทานิ พุทฺธุปฺปาททุลฺลภกถา
‘‘พุทฺโธ จ ทุลฺลโภ โลเก, สทฺธมฺมสวนมฺปิ จ;
สงฺโฆ จ ทุลฺลโภ โลเก, สปฺปุริสาติ ทุลฺลภา’’ติ.
อิมิสฺสา ¶ คาถาย สํวณฺณนากฺกโม สมฺปตฺโต. ตตฺถ อิมสฺมึ สตฺตโลเก โอกาสโลเก วา สพฺพฺุสมฺมาสมฺพุทฺโธ ทุลฺลโภว ตถา เหส โลโก สงฺขารโลโก, สตฺตโลโก, โอกาสโลโกติ ติปฺปเภโท โหติ เตสํ สมฺปตฺติวิปตฺติ จ เอวํ เวทิตพฺพา ตตฺถ ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โลโกติ วจนตฺเถน สตฺตโลโก เวทิตพฺโพ. โลกิยนฺติ ปติฏฺหนฺติ เอตฺถ สตฺตนิกายาติ วจนตฺเถน โอกาสโลโก เวทิตพฺโพ. ตถา เหส สตฺตา อวกสนฺติ เอตฺถาติโอกาโสติ วุจฺจติ โส ภูมิวเสน อปายภูมิ, กามสุคติภูมิ, รูปาวจรภูมิ, อรูปาวจรภูมิเจติ จตุพฺพิธา โหติ. ตตฺถ นิรยํ, ติรจฺฉานโยนิ, เปตฺติวิสโย, อสุรกาโย, ติ จตสฺโส อปายภูมิ นาม. มนุสฺสา, จาตุมหาราชิกา, ตาวตึสา, ยามา, ตุสิตา, นิมฺมานรติ, ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เจติ สตฺตวิธา โหติ กามสุคติภูมิ สาปนายํ เอกาทสวิธาปิ กามตณฺหา อวจรติ เอตฺถาติ วจนตฺเถน กามาวจรภูมิ นาม. พฺรหฺมปาริสชฺชา, พฺรหฺมปุโรหิตา, มหาพฺรหฺมา จ ปมชฺฌานภูมิ อิทํ อคฺคินา ปริคฺคหิตฏฺานํ. ปริตฺตาภา, อปฺปมาณาภา, อาภสฺสรา จ ทุติยชฺฌานภูมิ อิทํ อาเปน ปริคฺคหิตฏฺานํ. ปริตฺตสุภา, อปฺปมาณสุภา, สุภกิณฺหา จ ตติยชฺฌานภูมิ อิทํ วาเตน ปริคฺคหิตฏฺานํ, เตสํ วิปตฺตึ ปรโต วณฺณยิสฺสาม. เวหปฺผลา, อสฺสตฺตา, สุทฺธาวาสา จ จตุตฺถชฺฌานภูมิเจติ รูปาวจรภูมิ โสฬสวิธา โหติ. อวิหา, อตปฺปา, สุทสฺสา, สุทสฺสี, อกนิฏฺาเจติ สุทฺธาวาสภูมิ ปฺจวิธา โหติ. อากาสานฺจายตนภูมิ, วิฺาณฺจายตนภูมิ, อากิฺจฺายตนภูมิ, เนวสฺานาสฺายตนภูมิเจติ จตุพฺพิธา โหติ อรูปภูมิ. เอตฺตาวตา เอกตึสปฺปเภทาปิ ภูมิ อวกสนฺติ เอตฺถ สตฺตนิกายาติ วจนตฺเถน โอกาโสติ วุจฺจติ. ตตฺถ อฏฺ มหานิรยานิ อปายภูมิ นาม. ติรจฺฉานํ เปตฺติวิสโย อสุรกาโยติ อิเมสํ วิสุํ ภูมิ นาม นตฺถิ, มนุสฺสภูมิยํเยว ยตฺถ กตฺถจิ อรฺวนปตฺถาทีสุ นิพทฺธวาสํ วสนฺติ โสเยว ปเทโส เตสํ ภูมิ. มนุสฺสภูมิโต ทฺวิตาลีสสหสฺสโยชโน ยุคนฺธรปฺปมาโณ สิเนรุโน ปฺจมาฬินฺโธ จาตุมหาราชิกภูมิ. ตตุปริ ทฺวิตาลีสสหสฺสโยชนํ สิเนรุมตฺถกํ ตาวตึสานํ ¶ ภูมิ. ตตุปริ ทฺเวตาลีสสหสฺสโยชนํ านํ ยามานํ ภูมิ. อิมินา นเยน ยาว วสวตฺติภูมิ ทฺวิตาลีสสหสฺสโยชเน ติฏฺติ, ตสฺมา มนุสฺสภูมิโต ยาว วสวตฺติภูมิ ทฺเวสหสฺสานิปฺจน หุตานิ ทุเวสตสหสฺสานิ โยชนานิ โหนฺติ, เตเนตํ วุจฺจติ.
‘‘มนุสฺสภูมิโต ยาว, ภูมิ วสวตฺตนฺตรา;
ทุเว สตสหสฺสานิ, ปฺจนหุตเมว จ.
ทฺเวสหสฺสฺจ มธิกํ, โยชนานํ ปมาณโต;
คณนา นาม ภูมีสุ, สงฺขฺยา เอวํ ปกาสิตา’’ติ.
ตตุปริ พฺรหฺมปาริสชฺชาทโย ตโย พฺรหฺมุโน ปฺจปฺาสสตสหสฺส อฏฺสหสฺสโยชเน สมตเล าเน ติฏฺนฺติ. ทุติยตติยภูมีพฺรหฺมุโนปิ ตปฺปมาเณสุ สมตเลสุ ติฏฺนฺติ. จตุตฺถภูมิยํ ปน เวหปฺผลอสฺสตฺตา ตปฺปมาเณ สมตเล าเน ติฏฺนฺติ. ตตุปริสุทฺธาวาสภูมิโย ตํตํ ปมาเณ าเน อุปรูปริ ติฏฺนฺติ. จตสฺโสปิ อรูปภูมิโย ตปฺปมาเณ าเน อุปรูปริ ติฏฺนฺติ. เอตฺตาวตา จ มนุสฺสภูมิโต ยาว ภวคฺคา โยชนานํ สตฺตโกฏิ จ อฏฺารสลกฺขา จ ปฺจนหุตานิ จ ฉสหสฺสานิ จ โหนฺติ เตเนตํ วุจฺจติ โปราเณหิ.
‘‘เหฏฺิมา พฺรหฺมโลกมฺหา, ปติตา มหตี สิลา;
อโหรตฺเตน เอเกน, อุคฺคตา อฏฺตาลีสํ.
โยชนานํ สหสฺสานิ, จาตุมาเสหิ ภูมิ;
เอวํ วุตฺตปฺปมาเณน, สายํ เหฏฺิมภูมิ.
อิโต สตสหสฺสานิ, สตฺตปฺาส จาปรํ;
สฏฺิ เจว สหสฺสานิ, อุพฺเพเธน ปกาสิตา.
โยชเนสุปิ วุตฺเตสุ, หิตฺวา กามปฺปมาณกํ;
เสสานิ วสวตฺตีนํ, ปาริสชฺชาน มนฺตรํ.
ตฺจ ปฺจหิ ปฺาส, สตสหสฺสานิ จาปรํ;
อฏฺ เจว สหสฺสานิ, โยชนานิ ปวุจฺจเร.
อิโต ปราสุ สพฺพาสุ, พฺรหฺมภูมีสุ โยชนา;
ตปฺปมาณาว ทฏฺพฺพา, นยคฺคาเหน ธีมตา.
ภูมิโต ¶ อาภวคฺคมฺหา, สตฺตโกฏิ อฏฺารส;
ลกฺขา ปฺจ นหุตานิ, ฉสหสฺสานิ สพฺพทาติ.
เอสา จ วิจารณา ฏีกา จริยมเตน กตา;
อิทเมว สนฺธาย, ยาวตา จนฺทิมสูริยา.
ปริหรนฺติ ทิสา ภนฺติ, วิโรจมานา ยาวตา;
ตาว สหสฺสธา โลเก, เอตฺถ เต วตฺตตี วโส’’ติ.
วุตฺตํ. เอตฺถนฺตเร สตฺตา ติฏฺนฺติ, เตสํ วิตฺถาโร อปุพฺพํ กตฺวา กเถตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา น วกฺขาม อิมสฺมึ สตฺตโลเก โอกาสโลเก จ สพฺพฺุสมฺมาสมฺพุทฺโธว ทุลฺลโภ, ตถา หิ จตฺตาโร พุทฺธา อนุพุทฺโธ, สาวกพุทฺโธ, ปจฺเจกพุทฺโธ, สมฺมาสมฺพุทฺโธติ. ตตฺถ พหุสฺสุตํ ภิกฺขุํ ปสํสนฺเตน จ น โส ตุมฺหากํ สาวโก นาม, พุทฺโธนาเมส จุนฺทาติ พหุสฺสุตสฺส ภิกฺขุโน พุทฺธภาวํ อนุชานนฺเตน จ.
ธมฺมกาโย ยโต สตฺถา, ธมฺโม สตฺถุกาโย มโต;
ธมฺมาสิโกโส สงฺโฆ จ, สตฺถุสงฺขฺยมฺปิ คจฺฉตีติ.
วุตฺเต ปุถุชฺชโนปิ อุปจารวเสน วาจนามคฺคสฺส โพธตฺตา อนุพุทฺโธ นาม. อริยสาวโก ปน ปรโต โยสวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌติ พุชฺฌนมตฺตเมว วาติ วจนตฺเถน พุชฺฌนสภาวตฺตา สาวกพุทฺโธ นาม. โย ปน ขคฺควิสาณกปฺโป สยมฺภูาเณน อนฺโพธโก หุตฺวา สามํ พุชฺฌนตฺเถน ปจฺเจกพุชฺฌตฺตา ปจฺเจกพุทฺโธ นาม. สมฺพุทฺโธติปิ เอตสฺเสว นามํ. โย ปน สงฺขตาสงฺขตปฺปเภทํ สกลมฺปิ ธมฺมชาตํ ยาถาวสรสลกฺขณปฺปฏิเวธวเสน สมฺมา ปกาเรน สยํ ปจิตุปารมิตาสยมฺภูเตน สยมฺภูาเณน สยเมว อนฺโพธิโต หุตฺวา สวาสนสมฺโมหนิทฺทาย อจฺจนฺตํ วิคโต ทินกรกิรณสมาคเมน ปรมรุจิรสิรีโสภคฺคปฺปตฺติยา วิกสิตมิว ปทุมํ อคฺคมคฺคาณสมาคเมน อปริมิตคุณคณาลงฺกตสพฺพฺุตฺาณปฺปตฺติยา สพฺพธมฺเม พุชฺฌิ อพุชฺฌิ อฺาสีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ภควา, โสว โลเก ทุลฺลโภ ปจฺเจกสมฺพุทฺธานมฺปิ หิ เอกสฺมึ กาเล สตสหสฺสาทิวเสน เอกโต ปวตฺตตฺตา เต ทุลฺลภาปิ อนจฺฉริยชาตตฺตา ปเรสํ มคฺคผลาธิคมาย อุปนิสฺสยรหิตตฺตา จ สมฺมาสมฺพุทฺโธว โลเก ทุลฺลโภ, อยํ โลกสมฺปตฺติวิจารณา.
กถํ ¶ โลกสฺส วิปตฺติ เวทิตพฺพา ตถา เหส โลโก วินสฺสมาโน เตเชนปิ อาเปนปิ วายุนาปิ วินสฺสติ. ตสฺส วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ วุจฺจมาโนปิ เกสฺจิ ปุคฺคลานํ มเตน มิจฺฉาคาหตฺตา พฺรหฺมูนํ อายุนา มินิเตปิ อสมานํ สํวฏฺฏสีมาปิ วิรุทฺธา, ตสฺมา เตสํ วาทํ อปเนตฺวา คนฺถโต สมาเนตฺวา วกฺขาม. ตตฺถ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ. กตมานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ สํวฏฺโฏ, สํวฏฺฏฏฺายี, วิวฏฺโฏ, วฏฺฏฏฺายีติ. ตโย สํวฏฺฏา อาโปสํวฏฺโฏ, เตโชสํวฏฺโฏ, วาโยสํวฏฺโฏ. ติสฺโส สํวฏฺฏสีมา อาภสฺสรา, สุภกิณฺหา, เวหปฺผลาติ. อยเมตฺถ อุทฺเทโส. ตตฺถ สํวฏฺโฏ นาม ปริหายมาโน กปฺโป. เตน สํวฏฺฏฏฺายีปิ คหิโต โหติ, ตํ มูลกตฺตา. วฑฺฒยมาโน วิวฏฺฏกปฺโป นาม. เตน วิวฏฺฏฏฺายีปิ คหิโต ตํ มูลกตฺตา. ตตฺถ สํวฏฺโฏติ วินาโส. ยทา กปฺโป วินสฺสมาโน เตเชน สํวฏฺฏติ, อาภสฺสรโต เหฏฺา ปมชฺฌานภูมิ อคฺคินา ทยฺหติ. ยทา อาเปน สํวฏฺฏติ, สุภกิณฺหโต เหฏฺา ยาว ทุติยชฺฌานภูมิ อุทเกน วิลียติ. ยทา วายุนา สํวฏฺฏติ, เวหปฺผลโต เหฏฺา ยาว ตติยชฺฌานภูมิ วาเตน สํวฏฺฏติ. วิตฺถารโต ปน ชาติเขตฺต อาณาเขตฺตวิสยเขตฺตวเสน ติณฺณํ พุทฺธเขตฺตานํ อาณาเขตฺตํ วินสฺสติ. ตสฺมึ วินฏฺเ ชาติเขตฺตมฺปิ วินสฺสเตว. ตตฺถ ชาติเขตฺตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ โหติ. ตํ ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณอายุสงฺขาโรสฺสชฺชนาทิกาเลสุปิ กมฺปติ. อาณาเขตฺตํ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ. ยตฺถ รตนสุตฺตํ ขนฺธปริตฺตํ ธชคฺคปริตฺตํ อาฏานาฏิยปริตฺตํ โมรปริตฺตนฺติ อิเมสํ ปริตฺตานํ อานุภาโว ปวตฺตติ. วิสยเขตฺตํ อนนฺตํ อปริมาณํ. ตตฺถ ชาติเขตฺตอาณาเขตฺตาวเสน ทฺเว เขตฺตานิ เอกโต วินสฺสนฺติ. สณฺหนฺตมฺปิ เอกโต สณฺหติ. ตสฺส วินาโสจ สณฺหนฺตฺจ เอวํ เวทิตพฺพํ ยสฺมึ สมเย กปฺโป อคฺคินา นสฺสติ, ตทา อาทิโต กปฺปวินาสกมหาเมโฆ วุฏฺหิตฺวา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ เอกเมฆวสฺสํ วสิ, ตุฏฺา มนุสฺสา พีชานิ วปฺเปนฺติ, สสฺเสสุ โคขายิตมตฺเตสุ ชาเตสุ คทฺรภรวํ วิรวนฺโต เอกพินฺทุปิ น ปตติ. ยทา ปจฺฉินฺนเมว โหติ ตทา วสฺสูปชีวิโน สตฺตา กาลํ กตฺวา ปริตฺตาเภสุ พฺรหฺมภูมีสุ ¶ อุปฺปชฺชนฺติ ปฺุผลูปชีวิโนปิ เทวตา ตตฺเถว พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ตตฺถ ตตฺถ อุทกํ ปริกฺขยํ คจฺฉติ, มจฺฉกจฺฉปาทิ อุทกนิสฺสิตา ปาณา กาลํ กตฺวา มนุสฺสเทวโลเกสุ นิพฺพตฺติตฺวา ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺติ. เนรยิกสตฺตาปิ สตฺตมสูริยปาตุภาวา วินสฺสนฺติ, เตปิ เทวโลเก ปฏิลทฺธชฺฌานวเสน พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชนฺติ, ตทา หิ โลกพฺยูหา นาม กามาวจรเทวา อุกฺขิตฺตสิรา วิกิณฺณเกสา รุทมุขา อสฺสูนิ หตฺเถหิ มฺุจมานา รตฺตวตฺถนิวตฺถา อติวิย วิรูปเวสธาริโน หุตฺวา มนุสฺสปเถ วิจรนฺตา เอวํ อาโรเจนฺติ ‘‘มาริสา โภ อิโต วสฺสสต สหสฺสจฺจเยน กปฺปวุฏฺานํ ภวิสฺสติ อยํ โลโก วินสฺสิสฺสติ มหาสมุทฺโทปิสุสฺสิสฺสติ อยฺจ มหาปถวี สิเนรุปพฺพตราชา ฑยฺหิสฺสติ วินสฺสิสฺสติ ยาวพฺรหฺมโลกา วินาโส ภวิสฺสติ เมตฺตํ มาริสา ภาเวถ. กรุณํ, มุทิตํ, อุเปกฺขํ มาริสา ภาเวถ มาตรํ อุปฏฺหถ, ปิตรํ อุปฏฺหถ, กุเล เชฏฺาปจายิโน โหถา’’ติ. เตสํ วจนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน มนุสฺสา จ ภุมฺมเทวตา จ สํเวคชาตา อฺมฺํ มุทุจิตฺตา หุตฺวา เมตฺตาทีนิ ปฺุานิ กริตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ. ตตฺถ สุธาโภชนํ ภฺุชิตฺวา วาโย ปริกมฺมํ กตฺวา ฌานํ ปฏิลภนฺติ, เอวํ เนรยิกสตฺตาปิ อปราปริยกมฺเมน เทวโลกํ นิพฺพตฺตนฺติ. เย ปน นิยตมิจฺฉาทิฏฺิกา เตสํ กมฺมสฺส อปริกฺขยา อฺจกฺกวาเฬสุ อตฺตโน กมฺมานุรูปํ วิปากมนุโภนฺติ. เตเนว อโหสิกมฺเม มิจฺฉาทิฏฺิวเสน อกตฺตพฺพํ นาม ปาปํ นตฺถิ, ยโต สํสารขาณุภาโวว นาม โหตีติ อาห ‘‘ทิฏฺิ ปรมานิ ภิกฺขเว วชฺชานี’’ติ. ‘‘อปราปริยเวทนียกมฺมรหิโตปิ สํสรนฺโต สตฺโต นาม นตฺถี’’ติ วุตฺตตฺตา. ‘‘อปราปริยกมฺมวเสน ยโต มิจฺฉาทิฏฺิสมาทานโต สปฺปุริสูปนิสฺสยวเสน วิราเชตฺวา ภวโต วุฏฺานํ นาม ภเวยฺยาติ อมฺหากํ ขนฺติ. เอวํ เทวโลเก ปฏิลทฺธชฺฌานวเสน สพฺเพปิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺติ. วสฺสุปจฺเฉทโต ปน อุทฺธํ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ทุติโย สูริโย ปาตุภวติ. ปาตุภูเต จ ตสฺมึ เนว รตฺติปริจฺเฉโท, น ทิวา ปริจฺเฉโท ปฺายติ, เอโก สูริโย อุฏฺเติ, เอโก สูริโย อตฺถํ คจฺฉติ. อวิจฺฉินฺนสูริยสนฺตาโปว โลโก โหติ.
ปกติสูริเย ¶ สูริยเทวปุตฺโต อตฺถิ กปฺปวินาสกสูริเย ปน นตฺถิ. ปกติสูริโยภาเสน อากาเส วลาหกา ธูมสิขาปิ จรนฺติ. กปฺปวินาสกสูริโยภาเสน วิคตธูมวลาหกํ อาทาสมณฺฑลํ วิย นิมฺมลํ โหติ นภํ เปตฺวา คงฺคา, ยมุนา, สรภู, อจิรวตี, มหีติ, อิมา ปฺจ มหานทิโย เปตฺวา อวเสสปฺจสตกุนฺนทีอาทีสุ อุทกํ สุสฺสติ ตโต ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ตติโย สูริโย ปาตุภวติ ตสฺมึ ปาตุภูเต ปฺจ มหานทิโยปิ สุสฺสนฺติ. ตโต ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน จตุตฺโถ สูริโย ปาตุภวติ. ยสฺส ปาตุภาวา หิมวตี มหานทีนํ ปภวา สีหปตโน, หํสปตโน, มนฺทากินี, กณฺณมุณฺฑโก, รถการทโห, อโนตตฺตทโห, ฉทฺทนฺตทโห, กุณาลทโหติ อิเม สตฺต มหาสรา สุสฺสนฺติ. ตโต ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ปฺจโม สูริโย ปาตุภวติ, ยสฺส ปาตุภาวา อนุปุพฺเพน มหาสมุทฺโท องฺคุลิปพฺพเตมนมตฺตมฺปิ อุทกํ น สณฺาติ. ตโต ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ฉฏฺโ สูริโย ปาตุภวติ, ยสฺมึ ปาตุภาเว สกลจกฺกวาฬํ เอกธูมํ โหติ, ปริยาทินฺนสิเนหธูเมน ยถา จ เอวํ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬมฺปิ. ตโตปิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน สตฺตโม สูริโย ปาตุภวติ, ยสฺส ปาตุภาวา สกลจกฺกวาฬํ เอกชาลํ โหติ สทฺธึ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬหิ โยชนสติกาทิเภทา สิเนรุกูฏานิ ปลุชฺชิตฺวา อากาเสเยว อนฺตรธายนฺติ. สาปิ อคฺคิชาลา อุฏฺหิตฺวา จาตุมหาราชิเก คณฺหาติ, ตตฺถ กนกวิมานรตนวิมานานิ ฌาเปตฺวา ตาวตึสภวนํ คณฺหาติ เอเตนูปาเยน ยาว ปมชฺฌานภูมิ คณฺหาติ. ตตฺถ ตโยปิ พฺรหฺมโลเก ฌาเปตฺวา อาภสฺสเร อาหจฺจ อฏฺาสิ. สา ยาว อณุมตฺตมฺปิ สงฺขารคตํ อตฺถิ, ตาว นนิพฺพายิ. สพฺพสงฺขารปริกฺขยา ปน สปฺปิเตลฌาปนอคฺคิสิขา วิย ฉาริกมฺปิ อนวเสเสตฺวา นิพฺพายิ. เหฏฺา อากาเสน สห อุปริ อากาโส เอโก โหติ มหนฺธกาโร. เอวํ กปฺปวินาสกมหาเมฆโต ยาวชาลปริจฺเฉทา สํวฏฺโฏ นาม เอกมสงฺขฺเยยฺยํ นาม. อถ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน มหาเมโฆ วุฏฺหิตฺวา ปมํ สุขุมํ วสฺสติ. อนุปุพฺเพน กุมุทนาฬยฏฺิมุสลตาลกฺขนฺธาทิปฺปมาณาหิ ธาราหิ วสฺสนฺโต ¶ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ สพฺพฑฑฺฒฏฺานํ ปูเรตฺวา อนฺตรธายติ. ตํ อุทกํ เหฏฺา จ ติริยฺจ วาโต สมุฏฺหิตฺวา ฆนํ กโรติ. ปริวฏุมํ ปทุมินิปตฺเต อุทกพินฺทุสทิสํ. เอวํ อคฺคิชาลนิพฺพายนโต ยาว โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริปูรโต สมฺปตฺติมหาเมโฆ, อิทํ สํวฏฺฏฏฺายี นาม, ทุติยมสงฺขฺเยยฺยํ นาม. กถํ ตาว มหนฺตํ อุทกราสึ วาโต ฆนํ กโรตีติ เจ. วิวรสมฺปทานโต ตํ วา เตน ปิณฺฑิยมานํ ฆนํ กริยมานํ ปริกฺขยมานํ อนุปุพฺเพน เหฏฺา โอตรติ. โอติณฺโณติณฺเณ อุทเก ปุพฺเพ พฺรหฺมโลกฏฺาเน พฺรหฺมปาริ สชฺช-พฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมาวเสน ปมชฺฌานภูมิ ปมํ ปาตุภวติ. ตโต โอติณฺโณติณฺเณ อุทเก จตุกามาวจรเทวโลกฏฺาเน อนุกฺกเมน ปรนิมฺมิตวสวตฺตี, นิมฺมานรตี, ตุสิตา, ยามาติ จตฺตาโร กามาวจรเทวโลกา ปาตุภวนฺติ. ตโต ปุริมปถวิฏฺานํ โอติณฺเณ ปน อุทเก พลววาตา อุปฺปชฺชนฺติ. เต ตํ ปิทหิตทฺวาเร ธมกรเณ ิตอุทกมิว นิรุสฺสาสํ กตฺวา นิรุชฺฌนฺติ. มธุโรทกํ ปริกฺขยํ คจฺฉมานํ อุปริ รสปถวึ สมุฏฺาเปติ สา วณฺณสมฺปนฺนาเจว โหติ คนฺธรสสมฺปนฺนา จ, นิรุทกปายาสสฺส อุปริ ปฏลํ วิย ตทา จ อาภสฺสรพฺรหฺมโลเก ปมตราภินิพฺพตฺตา สตฺตา อายุกฺขยา วา ปฺุกฺขยา วา ตโต จวิตฺวา อิธูปปชฺชนฺติ. ‘‘ปฺุกฺขยา วา’’ติ อิมินา พฺรหฺมูนํ อายุปริจฺเฉทํ อปฺปตฺวาว กมฺมกฺขเยน มรณํ วิฺายติ. เต โหนฺติ สยํปภา อนฺตลิกฺขจรา. เต อคฺคฺสุตฺเต วุตฺตนเยน ตํ รสปถวึ สายิตฺวา ตณฺหาภิภูตา อาลุปฺปการํ ปริภฺุชิตุํ อุปกฺกมนฺติ. อถ เนสํ สยํ ปภา อนฺตรธายติ, อนฺธกาโร โหติ เต อนฺธการํ ทิสฺวา ภายนฺติ. ตโต เนสํ ภยํ นาเสตฺวา สูรภาวํ ชนยนฺตํ ปริปุณฺณปณฺณาสโยชนํ สูริยมณฺฑลํ วา ปาตุภวติ. เต ตํ ทิสฺวา ‘‘อาโลกํ ปฏิลภิมฺหา’’ติ หฏฺตุฏฺา หุตฺวา ‘‘อมฺหากํ ภยํ นาเสตฺวา สูรภาวํ ชนยนฺโต อุฏฺิโต, ตสฺมา สูริโย โหตู’’ติ สูริโย ตฺเววสฺส นามํ กโรนฺติ. อถ สูริเย ทิวสํ อาโลกํ กตฺวา อตฺถงฺคเต ‘‘ยมฺปิ อาโลกํ ลภิมฺหา, โสปิ โน นฏฺโ’’ติ ปุน ภีตา โหนฺติ. เตสํ เอวํ โหติ ‘‘สาธุวตสฺส อฺํ อาโลกํ ลเภยฺยามา’’ติ. เตสํ จิตฺตํ ตฺวา วิย เอกูนปฺาสโยชนํ จนฺทมณฺฑลํ ปาตุภวติ ¶ . เต ตํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย หฏฺตุฏฺา หุตฺวา ‘‘อมฺหากํ ฉนฺทํ ตฺวา วิย อุฏฺิโต, ตสฺมา จนฺโท โหตู’’ติ จนฺโทตฺเววสฺส นามํ กโรนฺติ. ตโต ปภุติ รตฺติทิวา ปฺายนฺติ. อนุกฺกเมน จ มาสทฺธมาสอุตุสํวจฺฉรา. จนฺทิมสูริยานํ ปน ปาตุภูตทิวเสเยว สิเนรุจกฺกวาฬหิมวนฺตปพฺพตา ปาตุภวนฺติ, เต จ โข อปุพฺพํ อจริมํ ผคฺคุณปุณฺณมทิวเสเยว ปาตุภวนฺติ. กถํ ยถานาม กงฺคุภตฺเต ปจฺจมาเน เอกปฺปหาเรเนว พุพฺพุฬกานิ อุฏฺหนฺติ. เอเก ปเทสา ถูปถูปา โหนฺติ, เอเก นินฺนนินฺนา, เอเก สมสมา เอวเมว ถูปถูปฏฺาเน ปพฺพตา โหนฺติ, นินฺนนินฺนฏฺาเน สมุทฺทา, สมสมฏฺาเน ทีปาติ เอวํ มนุสฺสโลเก สณฺิเต จาตุมหาราชิกา, ตาวตึสาติ ทฺเว กามาวจรเทวโลกา ปจฺฉโต ปาตุภวนฺติ. ภูมนิสฺสิตา นาม เหเต ทฺเว เทวโลกา. เอวํ สมฺปตฺติมหาเมฆโต ยาว จนฺทิมสูริยปาตุภาโว, อิทํ วิวฏฺโฏ นาม ตติยมสงฺขฺเยยฺยํ นาม. อถ เตสํ สตฺตานํ รสปถวึ ปริภฺุชนฺตานํ กมฺเมน เอกจฺเจ วณฺณวนฺโต, เอกจฺเจ ทุพฺพณฺณา โหนฺติ ตตฺถ วณฺณวนฺโต ทุพฺพณฺเณ อติมฺนฺติ. เตสํ มานาติมานปจฺจยา สาปิ รสปถวี อนฺตรธายติ. ภูมิปปฺปฏโก ปาตุภวติ อถ เนสํ เตเนว นเยน โสปิ อนฺตรธายติ, ปตาลตา ปาตุภวติ, เตเนว นเยน สาปิ อนฺตรธายติ. อกฏฺปาโก สาลิ ปาตุภวติ อกโณ อถุโส สุทฺโธ สุคนฺโธ ตณฺฑุลปฺผโล. ตโต เนสํ ภาชนานิ อุปฺปชฺชนฺติ เต สาลี ภาชเน เปตฺวา ปาสาณปิฏฺิยา เปนฺติ, สยเมว ชาลสิขา อุฏฺหิตฺวา ปจติ. โส โหติ โอทโน สุมนชาติปุปฺผสทิโส, น ตสฺส สูเปน วา พฺยฺชเนน วา กรณียํ อตฺถิ. ยํยํ รสํ ภฺุชิตุกามา โหนฺติ, ตํตํ รโสว โหติ. เตสํ ตํ โอฬาริกํ อาหารํ อาหรตํ ตโต ปภุติ มุตฺตกรีสํ สฺชายติ. อถ เนสํ ตสฺส นิกฺขมนตฺถาย วณมุขานิ ปภิชฺชนฺติ. ปุริสสฺส ปุริสภาโว, อิตฺถิยา อิตฺถิภาโว ปาตุภวติ. ตตฺรสุทํ อิตฺถี ปุริสํ, ปุริโส จ อิตฺถึ อติเวลํ อุปนิชฺฌายติ. เตสํ อติเวลํ อุปนิชฺฌายนภาวา กามปริฬาโห อุปฺปชฺชติ. ตโต เมถุนธมฺมํ ปฏิเสวนฺติ. เต อสทฺธมฺมปฏิเสวนปจฺจยา วิฺูหิ ครหิยมานา วิเหิยมานา ตสฺส อสทฺธมฺมสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ อคารานิ กโรนฺติ.
เต ¶ อคารํ อชฺฌาวสมานา อนุกฺกเมน อฺตรสฺส อลสชาติกสฺส สตฺตสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนฺตา สนฺนิธึ กโรนฺติ. ตโต ปภุติ กโณปิ ถุโสปิ ตณฺฑุลํ ปริโยนทฺธนฺติ, ลายิตฏฺานมฺปิ นปฺปฏิวิรูหติ. เต สนฺนิปติตฺวา อนุฏฺุนนฺติ ‘‘ปาปกา วต โภ ธมฺมา สตฺเตสุ ปาตุภูตา, มยํ ปุพฺเพ มโนมยา อหุมฺหา’’ติ. อคฺคฺสุตฺเต วุตฺตนเยน วิตฺถเรตพฺพํ. ตโต มริยาทํ เปนฺติ. อถฺตโร สตฺโต อฺสฺส ภาคํ อทินฺนํ อาทิยติ. ตํ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปริภาสิตฺวา ตติยวาเร เลฑฺฑุทณฺเฑหิ ปหรนฺติ. เต เอวํ อทินฺนาทานกลหมุสาวาททณฺฑทาเนสุ อุปฺปนฺเนสุ สนฺนิปติตฺวา จินฺตยนฺติ, ‘‘ยํนูน มยํ เอกํ สตฺตํ สมฺมนฺเนยฺยาม, โย โน สมฺมา ขิยิตพฺพํ ขิเยยฺย, ครหิตพฺพํ ครเหยฺย, ปพฺพาเชตพฺพํ ปพฺพาเชยฺย, มยํ ปนสฺส สาลีนํ ภาคํ อนุปทสฺสามา’’ติ. เอวํ กตสนฺนิฏฺาเนสุ ปน สตฺเตสุ อิมสฺมึ ตาว กปฺเป อยเมว ภควา โพธิสตฺตภูโต เตน สมเยน เตสุ สตฺเตสุ อภิรูปตโร จ ทสฺสนียตโร จ มเหสกฺขตโร จ พุทฺธิสมฺปนฺโน ปฏิพโล นิคฺคหปคฺคหํ กาตุํ เต ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิตฺวา สมฺมนึสุ. โส เตน มหาชเนน สมฺมโตติปิ มหาสมฺมโต, เขตฺตานํ อธิปตีติ ขตฺติโย, ธมฺเมน สเมน ปเรสํ รฺเชตีติ ราชาติ, ตีหิ นาเมหิ ปฺายิตฺถ. ยฺหิ โลเก อจฺฉริยํ านํ โพธิสตฺโตว ตตฺถ อาทิ ปุริโสติ เอวํ โพธิสตฺตํ อาทึ กตฺวา ขตฺติยมณฺฑเล สณฺิเต อนุปุพฺเพน พฺราหฺมณาทโยปิ วณฺณา สณฺหึสุ. เอวํ จนฺทิมสูริยปาตุ ภาวโต ยาว ปุน กปฺปวินาสกมหาเมโฆ, อิทํ วิวฏฺฏฏฺายี นาม จตุตฺถมสงฺขฺเยยฺยํ นาม. เตเนตํ วุจฺจติ เมโฆ ชาลปริจฺฉินฺโน สํวฏฺโฏติ ชาลา เมฆปริจฺฉินฺโน สํวฏฺฏฏฺายีติ วุจฺจติ. เมฆา สูริยปริจฺฉินฺโน วิวฏฺโฏติ วุจฺจติ. สูริยา เมฆปริจฺฉินฺโน วิวฏฺฏฏฺายีติ วุจฺจติ. จตฺตาริ อิมานิ กปฺปานิ มหากปฺโปติ วุจฺจติ. วิวฏฺฏฏฺายิกปฺเปเยว อุปฺปชฺชนฺติ พุทฺธาทโยติ. ตถา หิ อิมสฺมึเยว วิวฏฺฏฏฺายิอสงฺขฺยยฺยกปฺเป พุทฺธปจฺเจก พุทฺธสาวกจกฺกวตฺติโน อุปฺปชฺชนฺติ, น ตีสุ อสงฺขฺเยยฺยกปฺเปสุ. ตฺจ โข อสฺุกปฺเปเยว, น สฺุกปฺเป. ตตฺถ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกจกฺกวตฺตีหิ ปฺุวนฺตปุคฺคเลหิ อสฺุตฺตา อสฺุกปฺโป นาม. ตพฺพิคเมน สฺุกปฺโป เวทิตพฺโพ. เตสุปิ อสฺุกปฺโป ปฺจวิโธ โหติ สารกปฺโป ¶ , มณฺฑกปฺโป, วรกปฺโป, สารมณฺฑกปฺโป, ภทฺทกปฺโปติ, เตสุ ยสฺมึ กปฺเป เอโกว พุทฺโธ อุปฺปชฺชติ, โส สารกปฺโป นาม. ยสฺมึ กปฺเป ทฺเว พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, โส มณฺฑกปฺโป นาม. ยสฺมึ กปฺเป ตโย อุปฺปชฺชนฺติ, โส วรกปฺโป นาม. ยสฺมึ กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, โส สารมณฺฑกปฺโป นาม. ยสฺมึ กปฺเป ปฺจ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, โส ภทฺทกปฺโปนาม. อิมานิ ปฺจกปฺปานิเยว สเหว สโมธาเนตฺวา ชาตตฺตกีโสตตฺตกิยา นิทาเน.
‘‘นนฺโท สุนนฺโท ปถวี, มณฺโฑ ธรณี สาคโร;
ปุณฺฑรีโก อิเม สตฺต, อสงฺขฺเยยฺยา ปกาสิตา.
ปฺจ พุทฺธสหสฺสานิ, โหนฺติ นนฺเท อสงฺขฺเยยฺเย;
นว พุทฺธสหสฺสานิ, สุนนฺทมฺหิ อสงฺขฺเยยฺเย.
ทส พุทฺธสหสฺสานิ, ปถวิมฺหิ อสงฺขฺเยยฺเย;
เอกาทส สหสฺสานิ, ตมฺหิ มณฺเฑ อสงฺขฺเยยฺเย.
วีสติ พุทฺธสหสฺสานิ, ธรณิมฺหิ อสงฺขฺเยยฺเย;
ตึส พุทฺธสหสฺสานิ, สาครมฺหิ อสงฺขฺเยยฺเย.
จตฺตาลีส สหสฺสานิ, ปุณฺฑรีเก อสงฺขฺเยยฺเย;
อสงฺขฺเยยฺเยสุ สตฺตสุ, เอตฺตกาติ ปวุจฺจติ.
เอกํสตสหสฺสานิ, วีสติ จ สหสฺสฺจ;
เสสา ปฺจสหสฺสานิ, สพฺพพุทฺเธหิ มณฺฑิตา’’ติ.
วุตฺตํ. อปรมฺปิ วุตฺตํ.
‘‘ภทฺโท สพฺพผุลฺโล, สพฺพรตโน อุสภกฺขนฺโธ;
มานิตภทฺโท จ ปทุโม, อุสภกฺขนฺตุตฺตเมว จ;
สพฺพภาโส อสงฺขฺเยยฺโย, นวโมติ ปวุจฺจติ.
ปณฺณาส พุทฺธสหสฺสานิ, สพฺพภทฺเท อสงฺขฺเยยฺเย;
สฏฺิ พุทฺธสหสฺสานิ, สพฺพผุลฺเล อสงฺขฺเยยฺเย.
สตฺตติ พุทฺธสหสฺสานิ, สพฺพรตเน อสงฺขฺเยยฺเย;
อสีติ พุทฺธสหสฺสานิ, อุสภกฺขนฺเธ อสงฺขฺเยยฺเย.
นวุติ พุทฺธสหสฺสานิ, มานิตภทฺเท อสงฺขฺเยยฺเย;
วีสติ พุทฺธสหสฺสานิ, ปทุมมฺหิ อสงฺขฺเยยฺเย.
ทส ¶ พุทฺธสหสฺสานิ อุสภมฺหิ อสงฺขฺเยยฺเย;
ปฺจ พุทฺธสหสฺสานิ, ขนฺตุตฺตเม อสงฺขฺเยยฺเย.
ทฺเว จ พุทฺธสหสฺสานิ, สพฺพภาเส อสงฺขฺเยยฺเย;
องฺขฺเยเย นวสฺมึ, เอตฺตกาติ ปวุจฺจติ.
ตีณิ สตสหสฺสานิ, สตฺตาสีติสหสฺสฺจ;
คณนานฺจ พุทฺธานํ, สพฺพพุทฺเธหิ มณฺฑิตา’’ติ.
เต สพฺเพปิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ยาว อริเมตฺเตยฺยา สโมธาเนตฺวา
‘‘สมฺพุทฺเธ อฏฺวีสฺจ, ทฺวาทสฺจ สหสฺสเก;
ปฺจสตสหสฺสานิ, นมามิ สิรสา มหํ;
เตสํ ธมฺมฺจ สงฺฆฺจ, อาทเรน นมามหํ.
นมกฺการานุภาเวน, หิตฺวา สพฺเพ อุปทฺทเว;
อเนกอนฺตรายาปิ, วินสฺสนฺตุ อเสสโต’’ติ.
นมสฺสนคาถา ปวตฺตา สา อูนสงฺขฺยาวเสเนว กตาว ภวิตพฺพํ, ตถา หิ อมฺหากํ ภควา โปราณพฺรหฺมเทวพุทฺธํ อาทึ กตฺวา ยาว โปราณสกฺยโคตมา มนสาว จินฺเตนฺตสฺส สตฺตอสงฺขฺเยยฺยานิ วีติวตฺตานิ โปราณสกฺยโคตมพุทฺธํ อาทึ กตฺวา ยาว มชฺฌิมทีปงฺกรา วาจามตฺเตน นว อสงฺขฺเยยฺยานิ วีติวตฺตานิ. มชฺฌิมทีปงฺกรโต ปฏฺาย ยาว ปทุมุตฺตรพุทฺธา กายงฺควาจงฺควเสน จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ วีติวตฺตานิ. ปทุมุตฺตรพุทฺธโต ยาว กกุสนฺธา เอกมสงฺขฺเยยฺยํ วีติวตฺตํ. เอวมิเมสุ วีสติอสงฺขฺเยยฺเยสุ พฺรหฺมเทวโปราณสกฺยโคตมพุทฺธานมนฺตเร สตฺต อสงฺขฺเยยฺเย สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา เอกสตสหสฺสฺจ วีสติ สหสฺสฺจ ปฺจสหสฺสานิ จ โหนฺติ. โปราณสกฺยโคตมมชฺฌิมทีปงฺกรานมนฺตเร นว อสงฺขฺเยยฺเย สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา ตีณิสตสหสฺสานิ สตฺตาสีติสหสฺสานิ จ โหนฺติ. มชฺฌิมทีปงฺกรโต ยาว เมตฺเตยฺยา อฏฺวีสาติ สพฺพํ สโมธาเนตฺวา อฏฺวีสฺจ ทฺวาทสสหสฺสฺจ ปฺจสตสหสฺสานิ จ โหนฺติ ตสฺมา อูนสงฺขฺยาติ เวทิตพฺพา. ปริปุณฺณสงฺขฺยาวเสน อิจฺฉมาเนหิ จินฺเตตพฺพาว. เอสา จ สงฺขฺยาวิจารณา นิทาเน วุตฺตาว.
เอวํ ‘‘จินฺติตํ สตฺตสงฺขฺเยยฺยํ, นวสงฺขฺเยยฺยวาจกํ;
กายวาจา จตุสงฺขฺเยยฺยํ, พุทฺธตฺตํสมุปาคมี’’ติ.
วุตฺเตสุ ¶ วีสติอสงฺขฺเยยฺเยสุ ปวตฺตอสงฺขฺเยยฺยกปฺปวเสเนว กตา. อตฺถโต ปน สารกปฺปมณฺฑกปฺปวรกปฺปสารมณฺฑกปฺปภทฺทกปฺปวเสน ปฺจวิธาติ เวทิตพฺพา. อิมานิ ปฺจนามานิ พุทฺธุปฺปาทกปฺเปเยว ลพฺภนฺติ, อนุปฺปนฺนกปฺเป ปน สฺุกปฺโปตฺเวว นามํ ลพฺภติ ตถา หิ กปฺปสณฺหนกาเล สพฺพปมํ มหาโพธิปลฺลงฺกฏฺาเนเยว ปทุมินิคพฺภา อุปฺปชฺชติ. สา ยสฺมึ กาเล เอโก พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, เอโก ปทุมินิคพฺโภ อฏฺปริกฺขาเรหิ สห อุปฺปชฺชติ. ตํ ทิสฺวา สุทฺธาวาสพฺรหฺมุโน เนมิตฺตปากา อรหนฺโต อิมสฺมึ กปฺเป เอโก พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ สฺชาตปีติโสมนสฺสา หุตฺวา อฏฺปริกฺขาเร คเหตฺวา พฺรหฺมโลเก เปนฺติ ‘‘ยทา พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตทา ทสฺสามา’’ติ. เอวํ ทฺเว ตโย จตฺตาโร ปฺจ พุทฺธา อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, ตทา ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ ปฺจ ปทุมินิคพฺภา อฏฺปริกฺขาเรหิ สห อุปฺปชฺชนฺติ. ตฺจ โข เอกสฺมึ เยว นาเฬเกก พทฺธา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ กปฺปสณฺหนกาลโต ปฏฺาเยว อิมานิ ปฺจ นามานิ ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. เอตฺตาวตา อิมสฺมึเยว วิวฏฺฏฏฺายีอสงฺขฺเยยฺยกปฺเป พุทฺธาทโย มเหสกฺขา ปฺุวนฺโต จกฺกวตฺติราชาโน อุปฺปชฺชนฺติ, ตถา อายุกปฺปนฺตรกปฺปานิปิ. ตตฺถ อายุกปฺโป นาม เตสํ เตสํ สตฺตานํ อายุปริจฺเฉโท. อนฺตรกปฺโป นาม ตตฺถ สตฺถโรคทุพฺภิกฺขานํ อฺตรสํวฏฺฏเนน พหูสุ วินาสมุปคเตสุ อวสิฏฺสตฺตสนฺตา นปฺปวตฺตกุสลกมฺมานุภาเวน ทสวสฺสโต ปฏฺาย อนุกฺกเมน อสงฺขฺเยยฺยายุกปฺปปฺปมาเณสุ สตฺเตสุ ปน อธมฺมสมาทานวเสน กเมน ปริหายิตฺวา ทสวสฺสายุเกสุ ชาเตสุ โรคาทีนมฺตรสํวฏฺฏเนน สตฺตานํ วินาสปฺปตฺติ ยาว อยเมโก อนฺตรกปฺโป. เอวํ ปริจฺฉินฺนอนฺตรกปฺปวเสน จตุสฏฺิอนฺตรกปฺโป เอโก อสงฺขฺเยยฺยกปฺโป วีสติ อนฺตรกปฺปปฺปมาโณติ อปเร วทนฺติ. อิมานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปานิ เอโก มหากปฺโป นาม. เอวํ เตโช สํวฏฺฏวเสน ตาว มหากปฺปานํ อนฺตรํ อคฺคินาว วินสฺสติ. ยสฺมึ ปน สมเย กปฺโป อุทเกน นสฺสติ, ตทา อาทิโตว กปฺปวินาสกมหาเมโฆ วุฏฺหิตฺวาติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ อยํ ปน วิเสโส ยถา ตตฺถ ทุติยสูริโย, เอวมิธปิ กปฺปวินาสโก ขารุทกมหาเมโฆ วุฏฺาติ โส อาทิโต สุขุมํ วสฺสนฺโต อนุกฺกเมน มหาธาราหิ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ ¶ ปูเรนฺโต วสฺสติ. ขารุทเกน ผุฏฺผุฏฺา ปถวีปพฺพตาทโย วิลียนฺติ ตํ อุทกํ วาเตน สมนฺตโต ธาริตํ ปถวิโต ยาว ปริตฺตาภา อปฺปมาณาภา อาภสฺสราติ ตโยปิ ทุติยชฺฌานภูมิ อุทกํ คณฺหาติ. ตตฺถ ตโยปิ พฺรหฺมโลเก วิลียาเปตฺวา สุภ กิณฺเห อาหจฺจ ติฏฺติ ยาว อณุมตฺตํ สงฺขารคตํ อตฺถิ, ตาว น วูปสมติ. อุทกานุคตํ ปน สพฺพสงฺขารคตํ อภิภวิตฺวา สหสา วูปสมติ อนฺตรธานํ คจฺฉติ, เหฏฺา อากาเสน สห อุปริ อากาโส เอโก โหติ มหนฺธกาโรติ สพฺพํ วุตฺตสทิสเมว. เกวลํ ปนิธ โอติณฺโณติณฺเณ อุทเก อาภสฺสรพฺรหฺมโลกํ อาทึ กตฺวา โลกปาตุภาโว เวทิตพฺโพ. สุภกิณฺหโต จวิตฺวา อาภสฺสรฏฺานาทีสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ เอตฺถาปิ กปฺปวินาสกมหาเมฆโต ยาว กปฺปวินาสกอุทกปริจฺเฉโท สํวฏฺโฏ นาม ปมมสงฺขฺเยยฺยกปฺโป นามาติ จตฺตาริอสงฺขฺเยยฺยกปฺปานิ วุตฺตสทิสานิ เอวํ สตฺต มหากปฺปานิ สตฺตกฺขตฺตุํ อคฺคินา วิลียิตฺวา อฏฺเม มหากปฺเป อุทเกนปิ วินาโส จ สณฺหนฺจ เวทิตพฺพํ, เอวํ สตฺตสตฺตมหากปฺโป สตฺตสตฺตวารํ อคฺคินา วิลียิตฺวา อฏฺเม อฏฺเม วาเร อาเปน วิลียิตฺวา อนุกฺกเมน เตสฏฺิมหากปฺปานิ ปริปุณฺณานิ ตทา อาปวารํ ปฏิพาหิตฺวา จตุสฏฺิเม มหากปฺเป วาเตน วินสฺสติ ตทา อาทิโต กปฺปวินาสกมหาวาโต วุฏฺหิตฺวาติ สพฺพํ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมว. อยํ ปน วิเสโส ยถา อคฺคินา วินาสกปฺเป ทุติยสูริโย, เอวมิธาปิ กปฺปวินาสนตฺถํ วาโต สมุฏฺาติ โส ปมํ สุขุมรชํ อุฏฺาเปติ, ตโต ถูลรชํ สณฺหรชํ สุขุมวาลิกํ สกฺขรปาสาณาทโยติ ยาว กูฏาคารมตฺเต ปาสาเณปิ วิสมฏฺาเน ิตมหารุกฺเขจ อุฏฺาเปติ, เต ปถวิโต นภมุคฺคตา น ปุน ปตนฺติ, ตตฺเถว จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา อภาวํ คจฺฉนฺติ. ยถานุกฺกเมน เหฏฺา มหาปถวิยา วาโต สมุฏฺหิตฺวา ปถวึ ปริวตฺเตตฺวา อุทฺธํมูลํ กตฺวา อากาเส ขิปติ โยชนสตปฺปมาณาปิ ปถวิปฺปเทสา ทฺวิโยชนติโยชนจตุโยชนปฺจโยชนฉโยชนสตฺตโยชนปฺปมาณาปิ ภิชฺชิตฺวา เต เวคกฺขิตฺตา อากาเสเยว จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา อภาวํ คจฺฉนฺติ จกฺกวาฬปพฺพตมฺปิ วาโต อุกฺขิปิตฺวา อากาเส ขิปติ เต อฺมฺํ ฆฏฺฏยนฺตา จุณฺณวิจุณฺณา ¶ หุตฺวา วินสฺสนฺติ เอเตเนว ภูมฏฺกวิมานานิ อากาสฏฺกวิมานานิ จ วินาเสนฺโต ฉกามาวจรเทวโลเก นาเสตฺวา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬานิ วินาเสติ. ตตฺถ จกฺกวาฬา จกฺกวาเฬหิ, หิมวนฺตา หิมวนฺเตหิ, สิเนรู สิเนรูหิ อฺมฺํ สมาคนฺตฺวา จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา วินสฺสนฺติ. ปถวิโต ยาว ปริตฺตสุภา, อปฺปมาณสุภา, สุภณิณฺหาติ ตโยปิ ตติยชฺฌานภูมี วาโต คณฺหาติ ตตฺถ ตโยปิ พฺรหฺมโลเก วินาเสตฺวา เวหปฺผลํ อาหจฺจ อฏฺาสิ. เอวํ สพฺพํ สงฺขารคตํ วินาเสตฺวา สยํ วินสฺสติ, เหฏฺา อากาเสน สห อุปริ อากาโส เอโก โหติ มหนฺธกาโรติ สพฺพํ วุตฺตสทิสํ. อิธ ปน สุภกิณฺหพฺรหฺมโลกํ อาทึ กตฺวา โลโก ปาตุภวติ. เวหปฺผลโต จวิตฺวา สุภกิณฺหาทีสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ, ตตฺถกปฺปวินา สกมหาเมฆโต ยาว กปฺปวินาสกวาตุปจฺเฉโท, อิทํ สํวฏฺโฏ นาม, ปมมสงฺขฺเยยฺยํ นามาติ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปานิ เอโก มหากปฺโป นามาติ สพฺพํ เตโชสํวฏฺเฏ วุตฺตนยเมว.
วุตฺตมฺปิ เจตํ.
‘‘สตฺต สตฺต คฺคินา วารา, อฏฺเม อฏฺเม ทกา;
จตุสฏฺิ ยทา ปุณฺณา, เอโก วายุวโร สิยา.
อคฺคินา’ภสฺสรา เหฏฺา, อาเปน สุภกิณฺหโต;
เวหปฺผลโต วาเตน, เอวํ โลโก วินสฺสตี’’ติ.
ตสฺมา ติณฺณมฺปิ ปมชฺฌานตลานํ เอกกปฺเปปิ อวินาสาภาวโต สกลกปฺเป เตสํ สมฺภโว นตฺถีติ อสงฺขฺเยยฺย กปฺปวเสน เตสํ อายุปริจฺเฉโท ทฏฺพฺโพ. ทุติยชฺฌานตลโต ปฏฺาย ปน ปริปุณฺณมหากปฺปวเสน อายุปริจฺเฉโท ทฏฺพฺโพ, น อสงฺขฺเยยฺยกปฺปวเสน. ยทิ ทุติยชฺฌานตลโต ปฏฺาย ปริปุณฺณมหากปฺปวเสน อายุปริจฺเฉโท สิยา, กถํ อาภสฺสราทีสุ พฺรหฺมูนํ อฏฺมหากปฺปาทิวเสน อายุ ปริปุณฺณํ สิยา, ตถา หิ ปมชฺฌานตลํ สตฺตสุ วาเรสุ อคฺคินา วินสฺสติ. อฏฺเม วาเร ยาว อาภสฺสรา อุทเกน วินสฺสติ ปุน สตฺตวาเรสุ อคฺคินา ปมชฺฌานตลํ, ปุน อฏฺเมวาเร อุทเกน ทุติยชฺฌานตลํ วินสฺสตีติ เอวํ อฏฺเม วาเร อาปวารํ ปฏิพาหิตฺวา ยาว สุภกิณฺหา วาเตน วินสฺสติ เอวํ จตุสฏฺิ ปริปุณฺณา โหตีติ สจฺจํ ¶ , เหฏฺาวิวฏฺฏฏฺายี อสงฺขฺเยยฺยกปฺปวเสน เอโก สตฺต มหากปฺปานิ จาติ อฏฺ กปฺปานิ อาภสฺสรพฺรหฺมูนํ อายุปฺปมาณํ โหติ. จตุสฏฺิกปฺเปสุปิ วิวฏฺฏฏฺายีอสงฺขฺเยยฺยกปฺปวเสน เอโก เต สฏฺิมหากปฺปานิ จาติ จตุสฏฺิกปฺปานิ สุภกิณฺหานํ พฺรหฺมูนํ อายุปฺปมาณํ โหติ เตน วุตฺตํ โปราเณหิ.
สตฺต สตฺต’คฺคินา วารา, อฏฺเม อฏฺเม ทกา;
จตุสฏฺิ ยทา ปุณฺณา, เอโก วายุวโร สิยา’ติ.
เกจิ ปน.
‘‘อคฺคินา’ภสฺสรา เหฏฺา, อาเปน สุภกิณฺหโต;
เวหปฺผลโต วาเตน, เอวํ โลโก วินสฺสตี’’ติ.
อิมิสฺสา คาถาย ‘‘อาภสฺสราติ’’จ ‘‘สุภกิณฺหโต’’ติ จ ‘‘เวหปฺผลโต’’ติ จ อภิวิธิวเสน วุตฺตภาวฺจ สมตลภาเวปิ เสฏฺภูมิตฺตา ปฏฺานวเสน วุตฺตภาวฺจ อมฺิตฺวา สุทฺธาวาสภูมีสุ วิย อุปรูปริวเสน ภูมิกฺกโมติ มฺิตฺวา.
‘‘ปฺจภูมิ นฏฺา อคฺคิ, อฏฺ ภูมิ นฏฺา ทกา;
นวภูมิ นฏฺา วาตา, โลกนฏฺา ตทา สิยุํ.
ปเม อคฺคิ ทฺวตฺตึส, ทุติเย อาทิ โสฬส;
ทุติยภูเม มชฺเฌ อฏฺมํ, ตํ ฉปฺปฺาส วารกํ.
อาภสฺสรมฺหิ จตุตฺถํ, ปริตฺตสุภมฺหิ ทฺเว ชลํ;
อปฺปมาณสุภํ เอกวารํ, มตํ อุทกสตฺตม’’นฺติ.
วทนฺติ เตสํ วาเท อาภสฺสรโต เหฏฺา ปฺจภูมิ อคฺคินฏฺา, สุภกิณฺหโต เหฏฺา อฏฺภูมิ อุทกนฏฺาติ วทนฺติ. สมตลทีปนตฺถํ สนฺเทหจฺเฉทนตฺถํ เอวํ คหิตาติ เอกภวปริโยสานํ สนฺธาย ปฏิสนฺธิภวฺจาติ อาทิ วุตฺตนฺติ. อิมิสฺสาปิ อตฺถํ ทุคฺคหิเตน คเหตฺวา ปฏิสนฺธิภวงฺควเสน สทิสภาวเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติ ปริกปฺเปนฺติ โส อยุตฺตรูโป วิย ทิสฺสติ อติวิย มิจฺฉาคาโห จ โหติ อคฺคฺสุตฺตวิสุทฺธิมคฺคาทีหิ วิรุชฺฌนโต สํวฏฺฏสีมาปิ วิรุทฺธา ตตฺถ ปมชฺฌานตลํ อุปาทาย อคฺคินา, ทุติยชฺฌานตลํ อุปาทาย อุทเกน, จตุตฺถชฺฌานตลํ อุปาทาย วาเตน วินสฺสตีติ วุตฺตวจเนนาปิ วิรุชฺฌเตว ตสฺมา ¶ ‘‘อาภสฺสรา’’ติ จ ‘‘สุภกิณฺหโต’’ติ จ ‘‘เวหปฺผลโต’’ติ จ เอตฺถาภิวิธิวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. อฺถา ‘‘อุปริ ปพฺพตา เทโว วสฺสตี’’ติ เอตฺถ วิย อาภสฺสรสุภกิณฺหเวหปฺผลานํ เตน เตน สํวฏฺเฏน วินาโสปิ น ภเวยฺย. อยํ โลกวิปตฺติปริจฺเฉโท. เอวํ พุทฺโธ จ ทุลฺลโภ โลเก ติ อิมสฺส อตฺโถ วุตฺโตเยว.
อิติ สาครพุทฺธิตฺเถรวิรจิเต สีมวิโสธเน
กปฺปวินาสกณฺโฑ ทุติโย ปริจฺเฉโท.