📜
๓. นิพฺพานกณฺโฑ
อิทานิ ‘‘สทฺธมฺมสวนมฺปิ จาติ อิมสฺส สํวณฺณนากฺกโม สมฺปตฺโต ตตฺถ สทฺธมฺมสวนมฺปิ จ โลเก ทุลฺลภเมว ตถา หิ สทฺธมฺโม นาม ติวิโธ โหติ. ปริยตฺติสทฺธมฺโม, ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม, ปฏิเวธสทฺธมฺโมติ. ตตฺถ ปริยตฺติสทฺธมฺโม นาม เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ. ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม นาม เตรสธุตงฺคานิ อสีติ ขนฺธกวตฺตาทโย อภิสมาจารวตฺตาทีนิ. ปฏิเวธสทฺธมฺโม นาม จตุสจฺจปฺปฏิเวโธ. เตสุ ปริยตฺติสทฺธมฺโม ทฺวินฺนํ สทฺธมฺมานํ ปุพฺพงฺคโมเยว ปทฏฺานฺจ. กสฺมา ตํมูลกตฺตา ตถา หิ ปริยตฺติยา อสติ ปฏิเวโธ นาม นตฺถิ. ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย ปฏิปตฺติ, ปฏิปตฺติยา อนฺตรหิตาย อธิคโม อนฺตรธายติ. กึ การณา อยฺหิ ปริยตฺติ ปฏิปตฺติยา ปจฺจโย โหติ. ปฏิปตฺติอธิคมสฺสาปิ ปริยตฺติเยว ปมาณํ. ตตฺถ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ นโหติปิ. เอกสฺมิฺหิ กาเล ปฏิเวธธรา ภิกฺขู พหู โหนฺติ, ‘‘เอส ภิกฺขุ ปุถุชฺชโน’’ติ องฺคุลึ ปหริตฺวา ทสฺเสตพฺโพ โหติ. อิมสฺมึ เยว ทีเป เอกวารํ ปุถุชฺชนภิกฺขุนาม นาโหสิ. ปฏิปตฺติปูรกาปิ กทาจิ พหู โหนฺติ กทาจิ อปฺปา. อิติ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ. สาสนสฺส ิติยา ปน ปริยตฺติเยว ปมาณํ ปณฺฑิโต หิ เตปิฏกํ สุตฺวา ทฺเวปิ ปูเรติ, ยถา อมฺหากํ โพธิสตฺโต อาฬารสฺส สนฺติเก ปฺจ อภิฺา สตฺต จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เนวสฺานาสฺายตน สมาปตฺติยา ปริกมฺมํ ปุจฺฉิ. โส ‘‘น ชานามี’’ติ อาห. ตโต อุทกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อธิคตวิเสสํ สํสนฺทิตฺวา เนวสฺานาสฺายตนสฺส ปริกมฺมํ ปุจฺฉิ. โส อาจิกฺขิ, ตสฺส วจนสมนนฺตรเมว มหาสตฺโต ตํ ¶ สมฺปาเทสิ เอวเมว ปฺวา ภิกฺขุ ปริยตฺตึ สุตฺวา ทฺเวปิ ปูเรติ ตสฺมา ปริยตฺติยา ิตาย สาสนํ ิตํ โหติ ยถา มหาตฬากสฺส ปาฬิยา ถิราย อุทกํ น สฺสตีติ น วตฺตพฺพํ อุทเก สติ ปทุมาทีนิ ปุปฺผานิ น ปุปฺผิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพํ เอวเมว มหาตฬากสฺส ถิรปาฬิสทิเส เตปิฏเก พุทฺธวจเน สติ มหาตฬาเก อุทกสทิสา ปฏิปตฺติปูรกา กุลปุตฺตา นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ. เตสุ สติ มหาตฬาเกสุ ปทุมาทีนิ ปุปฺผานิ วิย โสตาปนฺนาทโย อริยปุคฺคลา นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ, เอกนฺตโต ปริยตฺติเยว ปมาณํ ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย ปฏิปตฺติปฏิเวธานํ อนฺตรธานโต. ตตฺถ ปริยตฺตินาม เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สาฏฺกถา ปาฬิยาว สา ติฏฺติ, ตาว ปริยตฺติ ปริปุณฺณา โหติ. คจฺฉนฺเต กาเล กลิยุคราชาโน อธมฺมิกา โหนฺติ เตสุ อธมฺมิเกสุ ราชามจฺจาทโย อธมฺมิกา โหนฺติ ตถา รฏฺชนปทวาสิโนปิ อธมฺมิกา เอเตสํ อธมฺมิกตาย น เทโว สมฺมา วสฺสติ, ตโต สสฺสานิ น สมฺปชฺชนฺติ. เตสุ สมฺปชฺชนฺเตสุ ปจฺจยทายกา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปจฺจเย ทาตุํ น สกฺโกนฺติ. ภิกฺขู ปจฺจเยหิ กิลมนฺตา อนฺเตวาสิเก สงฺคเหตุํ น สกฺโกนฺติ. คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ปริยตฺติ ปริหายติ, อตฺถวเสน ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ปาฬิวเสเนว ธาเรนฺติ. ตโต กาเล คจฺฉนฺเต ปาฬิมฺปิ สกลํ ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ ปมํ อภิธมฺมปิฏกํ ปริหายติ. ปริหายมานํ มตฺถกโต ปฏฺาย ปริยตฺติ หายติ ปมฺหิ มหาปกรณํ ปริหายติ. ตสฺมึ ปริหายมาเน ยมกํ, กถาวตฺถุ, ปุคฺคลปฺตฺติ, ธาตุกถา, วิภงฺโค, ธมฺมสงฺคโหติ เอวํ อภิธมฺมปิฏเก ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺาย สุตฺตนฺตปิฏกํ ปริหายติ. ปมฺหิ องฺคุตฺตรนิกาโย ปริหายติ. ตสฺมิมฺปิ ปมํ เอกาทสนิปาโต…เป… ตโต เอกนิปาโตติ เอวํ องฺคุตฺตเร ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺาย สํยุตฺตนิกาโย ปริหายติ, ปมํ มหาวคฺโค ปริหายติ. ตโต ปฏฺาย สฬายตนวคฺโค, ขนฺธวคฺโค, นิทานวคฺโค, สคาถาวคฺโคติ เอวํ สํยุตฺตนิกาเย ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺาย มชฺฌิมนิกาโย ปริหายติ ปมฺหิ อุปริปณฺณาสโก ปริหายติ. ตโต มชฺฌิมปณฺณาสโก, ตโต มูลปณฺณาสโกติ เอวํ มชฺฌิมนิกาเย ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺาย ทีฆนิกาโย ปริหายติ, ปมฺหิ ปาถิยวคฺโค ¶ ปริหายติ ตโต มหาวคฺโค, ตโต ขนฺธกวคฺโคติ ทีฆนิกาเย ปริหีเน สุตฺตนฺตปิฏกํ ปริหีนํ นาม โหติ. วินยปิฏเกน สทฺธึ ชาตกเมว ธาเรนฺติ. วินยปิฏกํ ลชฺชิโน ธาเรนฺติ. ลาภกามา ปน สุตฺตนฺเต กถิเตปิ สลฺลกฺเขนฺตา นตฺถีติ ชาตกเมว ธาเรนฺติ. คจฺฉนฺเต กาเล ชาตกมฺปิ ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ. อถ เนสํ ปมํ เวสฺสนฺตรชาตกํ ปริหายติ. ตโต ปฏิโลมกฺกเมน ปุณฺณกชากตกํ, มหานารทกสฺสปชาตกํ ปริหายติ. วินยปิฏกเมว ธาเรนฺติ. คจฺฉนฺเต กาเล ตมฺปิ มตฺถกโต ปริหายติ ปมฺหิ ปริวาโร ปริหายติ, ตโต ขนฺธโก ภิกฺขุนีวิภงฺโค มหาวิภงฺโคติ อนุกฺกเมน อุโปสถกฺขนฺธกมตฺตเมว ธาเรนฺติ, ตทา ปริยตฺติ อนนฺตรหิตาว โหติ. ยาว ปน มนุสฺเสสุ จตุปฺปทิกคาถาปิ ปวตฺตติ, ตาว ปริยตฺติ อนนฺตรหิตาว โหติ. ยทา สทฺโธ ปสนฺโน ราชา หตฺถิกฺขนฺเธ สุวณฺณจงฺโกฏกมฺหิ สหสฺสตฺถวิกํ ปาเปตฺวา ‘‘พุทฺเธหิ กถิตํ จตุปฺปทิกํ คาถํ ชานนฺโต อิมํ สหสฺสํ คณฺหตู’’ติ นคเร เภรึ จราเปตฺวา คณฺหกํ อลภิตฺวา เอกวารํ จราปิเต น สุณนฺตาปิ โหนฺติ อสุณนฺตาปิ, ยาว ตติยํ จราเปตฺวา คณฺหกํ อลภิตฺวา ราชปุริสา สหสฺสตฺถวิกํ ปุน ราชกุลํ ปเวเสนฺติ, ตทา ปริยตฺติอนฺตรหิตา นาม โหติ. เอวํ ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย ปฏิปตฺติปิ ปฏิเวโธปิ อนฺตรหิโตว โหติ. สทฺธมฺมสวนสฺส ทุลฺลภภาโว ธมฺมโสณฺฑกวตฺถุนา ทีเปตพฺโพ อมฺหากํ กิร สมฺมาสมฺพุทฺโธ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธมฺมราชสฺส สาสนนฺตรธานโต นจิเรเนว กาเลน พาราณสิรฺโ ปุตฺโต ธมฺมโสณฺฑกราชกุมาโร หุตฺวา ปิตุอจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺาย กสฺสปทสพเลน เทสิตํ ธมฺมํ โสตุกาโม หุตฺวา มาสมตฺตํ รชฺชํ กตฺวา อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ เยว ภทฺทกปฺเป รชฺชํ กาเรตฺวา เทวนครสทิเส พาราณสินคเร จกฺกวตฺติรชฺชสทิสํ รชฺชํ กโรนฺโต เอวํ จินฺเตสิ… ‘‘มยฺหํ เอวรูปํ รชฺชํ กึ วิลาสํ รชฺชานุภาวํ สทฺธมฺมวิโยเคน, ทิวากรวิรหิโต อากาโส วิย, สสงฺกวิรหิตรตฺติ วิย, ทาาวิรหิตคโช วิย, เวลนฺตวิรหิตมหาสมุทฺโท วิย จกฺขุวิรหิต สุสชฺชิตวทนํ วิย, สุคนฺธวิรหิตปาริฉตฺตปุปฺผํ วิย, จตุอกฺขรนิยมิตธมฺมเทสนาวิโยเคน มยฺหํ อิทํ รชฺชํ น โสภตี’’ติ ¶ จินฺเตตฺวา สุวณฺณจงฺโกฏเกน สหสฺสตฺถวิกํ ภณฺฑกํ สุสชฺชิตํ มงฺคลหตฺถิกุมฺเภ เปตฺวา พาราณสีนคเร มหาวีถิยํ เภรึ จราเปติ ‘‘เอกปทิกํ วา ทฺวิปทิกํ วา ติปทิกํ วา จตุปฺปทิกํ วา ธมฺมปทํ ชานนฺตสฺส ทมฺมี’’ติ เอวํ เภรึ จราเปตฺวา ธมฺมชานนกํ อลภิตฺวา ปุนปฺปุนํ ทฺวิสหสฺสํ ติสหสฺสํ ยาว สตสหสฺสํ โกฏิ ทฺเว สหสฺสโกฏิ, สตสหสฺสโกฏิ คามนิคมชนปทเสนาปติฏฺานํ อุปราชฏฺานํ. ปริโยสาเน ธมฺมเทสกํ อลภิตฺวา อตฺตโน สุวณฺณปีกํ เสตจฺฉตฺตํ จชิตฺวาปิ ธมฺมเทสกํ อลภิตฺวา รชฺชสิรึ ปหาย อตฺตานํ จชิตฺวา ‘‘ธมฺมเทสกสฺส ทาโส หุตฺวาปิ ธมฺมํ โสสฺสามี’’ติ วตฺวา เอวมฺปิ ธมฺม เทสกํ อลภิตฺวา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘‘กึ เม สทฺธมฺมวิโยเคน รชฺเชนาติ อมจฺจานํ รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา สทฺธมฺมคเวสโก หุตฺวา ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา มหาวนํ ปาวิสิ ธมฺมโสณฺฑกมหาราชสฺส สทฺธมฺมสวนํ สนฺธาย ปวิฏฺกฺขเก สกฺกเทวมหาราชสฺส เวชยนฺตปาสาโท สเหว กิณฺณิกาย กมฺโป อโหสิ, ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ อโหสิ. สกฺโกเทวราชา เกนการเณน ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ อโหสี’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน สหสฺสเนตฺเตน เทวมนุสฺเสสุ วิตฺถาเรตฺวา โอโลเกนฺโต ธมฺมคเวสโก หุตฺวา วนํ ปวิฏฺํ ธมฺมโสณฺฑกมหาราชานํ ทิสฺวา จินฺเตสิ… ‘‘อชฺช เม อตฺตานมฺปิ ชหาย รกฺขสเวสํ มาเปตฺวา เอตํ อนิจฺจปริทีปนํ ชาติชราพฺยาธิมรณํ สกลสรีเร โทสํ ทสฺเสตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา เอตํ สกรชฺเชเยว ปติฏฺาเปตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สกฺโก เทวราชา ยกฺขสรูปํ มาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อภิมุโข อวิทูเร อตฺตานํ ทสฺเสสิ. ตํ ทิสฺวา ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา เอวํ จินฺเตสิ… ‘‘เอวํรูโป นาม รกฺขโส ธมฺมํ ชาเนยฺยา’’ติ, จินฺเตตฺวา อวิทูเร าเน ตฺวา ปุจฺฉามีติ รกฺขเสน สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห ‘‘สามิปฺุเทวราช อิมสฺมึ ปน วนฆเน วสนกเทวราชา กึ นุโข ธมฺมํ ชานาสี’’ติ, เทวตา ‘‘มหาราช ธมฺมํ ชานามี’’ติ อาห. ‘‘ยทิ ธมฺมํ ชานาสิ, มยฺหํ ธมฺมกถํ กเถถา’’ติ อาห. ‘‘อหํ ตุยฺหํ ธมฺมํ กเถสฺสามิ, ตฺวํ มยฺหํ กีทิสํ ธมฺมกถิกสฺส สกฺการํ กริสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘เอวํ สนฺเต มยฺหํ ธมฺมํ กเถตฺวา ปจฺฉา มยฺหํ สรีเร มํสํ ขาทิสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘อหํ มหาราช ฉาโต หุตฺวา ธมฺมํ กเถตุํ น สกฺโกมี’’ติ อาห. ‘‘ยทิ ตุมฺเห ¶ ปมํ มํสํ ขาทถ, ธมฺมํ โก สุณิสฺสตี’’ติ อาห. ปุน โส รกฺขโส ‘‘นาหํ ธมฺมํ เทเสตุํ สกฺโกมี’’ติ. ปุน ราชา ‘‘มยฺหํ ธมฺมปฏิลาภฺจ ตุมฺหากํ มํสปฏิลาภฺจ ตุมฺเห ชานิตฺวา มยฺหํ ธมฺมํ เทเสถา’’ติ อาห. อถ สกฺโก เทวราชา ‘‘สาธุ โหถา’’ติ วตฺวา อวิทูเร าเน อุพฺเพเธน ติคาวุตมตฺตํ มหนฺตํ อฺชนปพฺพตํ มาเปตฺวา เอวมาห… ‘‘สเจ มหาราช อิมํ ปพฺพตมุทฺธนึ อารูยฺห อากาสา อุปฺปติตฺวา ตฺวํ มม มุเข ปติสฺสสิ, อหํ เต อากาสคตกาเล ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, เอวํ สนฺเต ตุยฺหฺจ ธมฺมปฺปลาโภ มยฺหฺจ มํสปฏิลาโภ ภวิสฺสตี’’ติ อาห. ตสฺส กถํ สุตฺวา ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา ‘‘อนมตคฺเค สํสาเร ปุริโส หุตฺวา อธมฺมสมงฺคี หุตฺวา อธมฺมสฺเสว อตฺถาย ปาณาติปาโต อทินฺนาทาโน กาเมสุมิจฺฉาจาโร สูกริโก โอรพฺภิโก สากุณิ โก โจโร ปรทาริโก ตํ คเหตฺวา สีสจฺฉินฺนานํ โลหิตํ จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกโตปิ พหุตรํ มาตาปิตุอาทีนมฺปิ มนาปานํ อตฺถาย โรทนฺตานํ อสฺสุ จตูสุมหาสมุทฺเทสุ อุทกโตปิ พหุตรํ, อิมํ ปน สรีรํ ธมฺมสฺส อตฺถาย วิกฺกิณามิ ตํ มหปฺผลฺจ มนาปฺจา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สาธุ มาริส เอวํ กโรมี’’ติ ปพฺพตํ อารูยฺห ปพฺพตคฺเค ิโต ‘‘มม รชฺเชน สทฺธึ มยฺหํ สชีวสรีรํ สทฺธมฺมสฺสตฺถาย ทสฺสามี’’ติ โสมนสฺโส หุตฺวา ‘‘ธมฺมํ กเถถา’’ติ สทฺธมฺมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา อากาสโต อุปฺปติตฺวา ธมฺมํ กเถถาติ อาห. อถ สกฺโก เทวราชา สกตฺตภาเวน สพฺพาลงฺกาเรหิ ปฏิมณฺฑิโต อติวิย โสตุํ โสมนสฺโส อากาสโต ปตนฺตํ ทิพฺพผสฺเสน ปรามสนฺโต อุเรน ปฏิคฺคณฺหิตฺวา เทวโลกํ เนตฺวา ปณฺฑุกมฺพลสิลาสเน นิสีทาเปตฺวา มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา ธมฺมโสณฺฑกมหาราชสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห.
‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข’’ติ.
เอวํ สกฺโก ธมฺมโสณฺฑกมหาราชสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา เทวโลกสมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา เทวโลกโต อาเนตฺวา สกรชฺเช ปติฏฺาเปตฺวา อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา เทวโลกเมว อคมาสิ เอวํ สทฺธมฺมสวนสฺสาปิ ทุลฺลภภาโว เวทิตพฺโพ. เอวํ ปริยตฺติอนฺตรธาเนน ปฏิปตฺติ ปฏิเวธาปิ ¶ อนฺตรธายนฺติ. เอตฺถ จ ตีณิ ปรินิพฺพานานิ เวทิตพฺพานิ กตมานิ ตีณิ ปรินิพฺพานานิ. กิเลสปรินิพฺพานํ, ขนฺธปรินิพฺพานํ, ธาตุปรินิพฺพานนฺติ. ตตฺถ กิเลสปรินิพฺพานํ โพธิมณฺเฑเยว โหติ, ภควา หิ โพธิมณฺเฑเยว วีริยปาเทหิ สีลปถวิยํ ปติฏฺาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรํ าณผรสุํ คเหตฺวา สพฺโพ โลภโทสโมหวิปรีตมนสิการอหิรีกาโนตฺตปฺปโกธูปนาหมกฺขปฬาส- อิสฺสามจฺฉริยมายาสาเยฺยถมฺภสารมฺภมานาติ มานมทปมาทตณฺหา’วิชฺชาติวิธากุสลมูลทุจฺจริตสํกิเลสมลวิสมสฺาวิตกฺก ปปฺจจตุพฺพิธวิปริเยสอาสวคนฺถโอฆโยคา’คติคนฺถุ’ ปาทานปฺจเจโตขิลวินิพนฺธนีวรณา’ภินนฺทน ฉวิวาทมูลตณฺหากายสตฺตานุสย อฏฺมิจฺฉตฺตนวตณฺหามูลกทสากุสลกมฺมปถ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคต อฏฺสตตณฺหาวิจริตปฺป เภท สพฺพทรถปริฬาหกิเลสสตสหสฺสานิ, สงฺเขปโต วา ปฺจ กิเลสอภิสงฺขารขนฺธมจฺจุเทวปุตฺตมาเร อเสสโต หตา วิหตา อนภาวํกตา ตสฺมา สพฺเพปิ กิเลสา โพธิมณฺเฑเยว นิพฺพานํ นิโรธํ คจฺฉนฺตีติ กิเลสนิพฺพานํ โพธิมณฺเฑเยว โหติ เอตฺถ จ โพธีติ อรหตฺตมคฺคฺาณํ อธิปฺเปตํ ตถา หิ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกานํ อรหตฺตมคฺคกฺขเณเยว สพฺเพปิ กิเลสา อเสสํ นิโรธํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺติ เตปิ พุทฺธา อุคฺฆฏิตวิฺูวิภชฺชิตฺูเนยฺยวเสน ติวิธา โหนฺติ วุตฺตฺเหตํ ชาตตฺตกีโสตตฺตกีนิทาเน.
‘‘อุคฺฆฏิตฺุนามโก, วิภชฺชิตฺุโน ทุเว;
ตติโย เนยฺโย นาเมน, โพธิสตฺโต ติธา มโต.
อุคฺฆฏิตฺุโพธิสตฺโต, ปฺาธิโกติ นามโส;
วิภชฺชิตฺุโพธิสตฺโต, วุตฺโต วีริยาธิโก.
มโต เนยฺโย สทฺธาธิโก นาม, โพธิสตฺตา อิเม ตโย;
กปฺเปจ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขฺเยยฺเย.
ปูเรตฺวา โพธิสมฺภาเร, ลทฺธพฺยากรโณ ปุเร;
อุคฺฆฏิตฺุโพธิสตฺโต, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
อฏฺเม ¶ จ อสงฺขฺเยยฺเย, กปฺเป จ สตสหสฺเส;
ปูเรตฺวา โพธิสมฺภาเร, ลทฺธพฺยากรโณ ปุเร.
วิปฺจิตฺุโพธิสตฺโต, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ;
เนยฺโย ตุ โพธิสตฺโต จ, โสฬเส อสงฺขฺเยยฺเย.
กปฺเป จ สตสหสฺเส, ลทฺธพฺยากรโณ ปุเร;
ปูเรตฺวา โพธิสมฺภาเร, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตม’’ นฺติ.
สุตฺตนิปาตอปทานฏฺกถาสุ ปน ‘‘พุทฺธานํ อานนฺท เหฏฺิมปริจฺเฉเทน จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ, มชฺฌิมปริจฺเฉเทน อฏฺ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ, อุปริมปริจฺเฉเทน โสฬสาสงฺขฺยฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ. เอเตจ ปฺาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกวเสน เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ เตสุ ปฺาธิโก จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ, สทฺธาธิโก อฏฺอสงฺเขยฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ, วีริยาธิโก โสฬสอสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจาติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ปฺาธิโก โยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ สํสรนฺโตปิ ปฺาพหุลฺลวเสน สมฺปนฺนชฺฌาสย สมฺภวโต ขิปฺปฺเว ตสฺส สมฺโพธิ. สทฺธาธิโก ปน มนฺทปฺตฺตา อสฺสทฺทหิตพฺเพปิ สทฺทหติ, ตสฺมา ตสฺส มนฺทฺเว สมฺโพธิ. วีริยาธิโก ปน อุภยมนฺโท อสฺสทฺทหิตพฺพมฺปิ สทฺทหติ, อกตฺตพฺพมฺปิ กโรติ, ราชา ปสฺเสนทีโกสโล ยถา โส หิ สพฺพฺุพุทฺเธ ธรมาเนเยว อคมนียมฺปิ ปรทารํ คนฺตุํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปรํ ชีวิตา โวโรเปตุํ อารทฺโธ เนรยิกานํ วิรวนฺตานํ ทุ-ส-น-โสติ สทฺทมฺปิ สุตฺวา อติวิมูฬฺโห สพฺพฺุพุทฺธํ เปตฺวา มิจฺฉาทิฏฺิพฺราหฺมณํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วจเนน สพฺพชนานํ ยฺตฺถาย ทุกฺขํ อุปฺปาเทสิ โก ปนวาโท อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ, ตถา หิ เอส กสฺสปภควโต สาสนนฺตรธาเนน อนฺธภูเต โลเก พาราณสิยํ ราชา หุตฺวาปิ นิคฺโรธรุกฺขเทวตาย ยฺตฺถาย เอกสตราชาโน มเหสีหิ สทฺธึ มาเรตุํ อารทฺโธ. เอวํ วีริยาธิโก อุภยมนฺโท, ตสฺมา ตสฺส สมฺโพธิ อติมนฺโทติ เอวํ ปฺาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกวเสน กาลสฺสาปิ รสฺสทีฆภาโว เวทิตพฺโพติ. ปจฺฉิมนโยเอว ปสํสิตพฺโพติ อยเมตฺถ อมฺหากํ อตฺตโนมติ. ขนฺธปรินิพฺพานํ ปน กุสินาราย อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเน ยมกสาลานมนฺตเร ¶ เวสาขปุณฺณมทิวเส ปจฺจูสสมเย เอกูนวีสติยา จุติจิตฺเตสุ เมตฺตาปุพฺพภาคสฺส โสมนสฺสาณสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกกุสลจิตฺตสทิเสน มหาวิปากจิตฺเตน อพฺยากเตน จริมกํ กตฺวา กตฺถจิ ภเว ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส อนนฺตรปจฺจโย หุตฺวา กมฺมตณฺหากิเลเสหิ อนุปาทาโน สพฺพุปธิปฏินิสฺสคฺโค อุปาทินฺนกกฺขนฺธปริจฺจาโค โหตีติ เวทิตพฺพํ. วิตฺถาโร ปน ทีฆนิกาเย มหาวคฺเค มหาปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนายํ โอโลเกตพฺโพ. ตตฺถ วิเทสํ คจฺฉนฺโต ปุริโส สพฺพํ าติชนํ อาลิงฺเคตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา คจฺฉติ วิย ภควาปิ นิพฺพานปุรํ ปวิสนฺโต สพฺเพปิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติโย อนวเสสํ สมาปชฺชิตฺวา ยาว สฺาเวทยิตํ, ตโตปิ วุฏฺาย ยาว เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน อพฺยากเตน ทุกฺขสจฺเจน ปรินิพฺพายิ. ปาฬิยํ ปน ‘‘จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺหิตฺวา สมนนฺตรา ภควา ปรินิพฺพายี’’ติ วุตฺตํ ตตฺถ ทฺเว สมนนฺตรา ฌานสมนนฺตรา, ปจฺจเวกฺขณสมนนฺตราติ. ตตฺถ ฌานา วุฏฺาย ภวงฺคํ โอติณฺณสฺส ตตฺเถว ปรินิพฺพานํ ฌานสมนนฺตรํ นาม. ฌานา วุฏฺหิตฺวา ปุน ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคํ โอติณฺณสฺส ตตฺเถว ปรินิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขณสมนนฺตรํ นาม. ภควา ปน ฌานสมนนฺตรา อปริ นิพฺพายิตฺตา ปจฺจเวกฺขณสมนนฺตรเมว ปรินิพฺพายีติ เวทิตพฺพํ, เตเนวาห ‘‘ภควา ปน ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ฌานา วุฏฺาย ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน อพฺยากเตน ทุกฺขสจฺเจน ปรินิพฺพายี’’ติ. เอตฺถ ภควโต ปรินิพฺพานจิตฺตสฺส กึ อารมฺมณํ กมฺมํ วา โหติ, อุทาหุ กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานิ, อถ นิพฺพานนฺติ อปเร เอวํ วทนฺติ.
นาหุ อสฺสาสปสฺสาสา, ิตจิตฺตสฺส ตาทิโน;
อเนโช สนฺติ’มารพฺภ, ยํกาล’มกรี มุนิ.
อสลฺลีเนน จิตฺเตน, เวทนํ อชฺฌวาสยิ;
ปชฺโชตสฺเส’ว นิพฺพานํ, วิโมกฺโข เจตโส อหู’ติ.
อิมิสฺสาคาถาย ‘‘ยํ โย มุนิ อเนโช สนฺติ นิพฺพานํ อารพฺภ กาลํ อกรี’’ติ โยเชตฺวา ภควโต ปรินิพฺพานจิตฺตสฺส นิพฺพานารมฺมณนฺติ ตมยุตฺตํ, ปฏิสนฺธิภวงฺคจุตีนํ นิพฺพานารมฺมณสฺส อนารหตฺตา ‘‘นิพฺพานํ โคตฺรภุสฺส โวทานสฺส มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจเยนปจฺจโย, นิพฺพานํ ผลสฺส ¶ อาวชฺชนายา’’ติ ปฏฺานปาฬิยา ชวนอาวชฺชนานเมว อธิปฺเปตตฺตา ตสฺมา เอตฺถ ‘‘ยํ โย มุนิ ผลสมาปตฺติยา อเนโช อเนชสงฺขาโต ตณฺหารหิโต สนฺตึ นิพฺพานํ อารพฺภ อารมฺมณํ กตฺวา กาลํ อสีติวสฺสปริมาณํ อกริ อติกฺกมี’’ติ โยชนา กาตพฺพา. เกจิ ปน เอวํ วทนฺติ… ‘‘กตฺถจิ ปน อนุปฺปชฺชมานสฺส ขีณาสวสฺส ยโถปฏฺิตํ นามรูปธมฺมาทิกเมว จุติปริโยสานานํ โคจรภาวํ คจฺฉติ, น กมฺม-กมฺมนิมิตฺตาทโย’’ติ วุตฺตตฺตา กมฺมนิตฺตคตินิมิตฺตานิ อรหโต จุติจิตฺตสฺส อารมฺมณภาวํ น คจฺฉนฺตีติ ตมฺปิ อยุตฺตเมว อยฺเหตฺถตฺโถ กตฺถจิ ปน ภเว อนุปฺปชฺชมานสฺส ขีณาสวสฺส อรหโต ยถา ยถา เยน เยน ปกาเรน อุปฏฺิตํ นามรูปธมฺมาทิกเมว จุติปริโยสานํ อาวชฺชนชวนจิตฺตานํ โคจรภาวํ คจฺฉติ, ปุน ภวาภินิพฺพตฺติยา อภาวโต. กึ การณํ ภูตานิ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานิ โคจรภาวํ น คจฺฉนฺตีติ. จุติจิตฺตสฺส ปน ปฏิสนฺธิจิตฺเตน คหิตํ อตีตารมฺมณเมว โคจรภาวํ คจฺฉติ. ‘‘นามรูปาทิกเมวา ติ เอตฺถ นาม’’นฺติ จิตฺตเจตสิกนิพฺพานํ รูปนฺติ อฏฺารสวิธํ รูปํ สงฺคณฺหาติ. นามฺจ รูปฺจ นามรูปา. นามรูปา จ เต ธมฺมา เจติ ตถา. เต อาทิ เยสํ เตติ นามรูปธมฺมาทิ ตเมว นามรูปธมฺมาทิกํ. อาทิสทฺเทน ฉ ปฺตฺติโย สงฺคณฺหาติ, เตน นิพฺพานมฺปิ อรหโต มรณาสนฺนกาเล กฺริยชวนสฺสปิ อารมฺมณภาโว ภเวยฺยาติ อมฺหากํ ขนฺติ วีมํสิตฺวา ปน คเหตพฺพํ. ภควโต นิพฺพานจิตฺตสฺส ปน ตุสิตปุรโต จวิตฺวา สิรีมหามายาย กุจฺฉิมฺหิ วสิตปฏิสนฺธิจิตฺเตน คหิตารมฺมณเมว อารมฺมณํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ ตฺจ โข คตินิมิตฺตเมว, น กมฺมกมฺมนิมิตฺตานิ. ยุตฺติโตปิ อาคมโตปิ คตินิมิตฺตเมว ยุชฺชติ ตถา หิ ตุสิตปุเรเยว เสตเกตุเทวปุตฺโต หุตฺวา ทิพฺพคณนาย จตฺตาริ สหสฺสานิ, มนุสฺสคณนาย สตฺตปฺาสวสฺสโกฏิ,สฏฺิวสฺสสตสหสฺสานิ ตฺวา ปริโยสาเน ปฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุทฺธาวาเส อรหนฺตพฺรหฺมุนา ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ อาคมฺม เทวตาวิเสเสหิ จ.
‘‘กาโล เทว มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉยํ;
สเทวกํ ตารยนฺโต, พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปท’’นฺติ.
ยาจิยมาโน ¶ ‘‘กาลํ ทีปฺจ เทสฺจ, กุลํ มาตรเมว จา’’ติ วุตฺตานิ ปฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา ตุสิตปุรโต จวิตฺวา อาสาฬฺหีปุณฺณมายํ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตเนว สทฺธึ เอกูนวีสติยา ปฏิสนฺธิจิตฺเตสุ เมตฺตาปุพฺพภาคมสฺส โสมนสฺสาณสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกกุสลจิตฺตสฺส สทิเสน มหาวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. ตทารมฺมณาสนฺนวีถิโต ปุพฺพภาเค อาโลกิตานิ กาลทีปเทสกุลมาตรวเสน อิมานิ ปฺจ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส คตินิมิตฺตารมฺมณภาเวน โคจรภาวํ คจฺฉนฺตีติ อมฺหากํ ขนฺติ ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารวเสน พาหุลฺลปฺปวตฺติโต เตเนว อภิธมฺมตฺถสงฺคหาทีสุ อภิธมฺมตฺถ วิภาวนิยํ ‘‘มรณกาเล ยถารหํ อภิมุขีภูตํ ภวนฺตเร ปฏิสนฺธิชนกํ กมฺมํ วา ตํ กมฺมกรณกาเล รูปาทิกมุปลทฺธปุพฺพมุปกรณภูตฺจ กมฺมนิมิตฺตํ วา อนนฺตรมุปฺปชฺชมานภเว อุปลภิตพฺพํ อุปโภคภูตํ คตินิมิตฺตํ วา กมฺมพเลน ฉนฺนํ ทฺวารานมฺตรสฺมึ ปจฺจุปฏฺาสิ, ตโต ปรํ ตเมว ตโถปฏฺิตมาลมฺพณํ อารพฺภ วิปจฺจมานกกมฺมานุรูปํ ปริสุทฺธํ วา, อุปกฺกิลิฏฺํ วา อุปปชฺชิตพฺพภวานุรูปํ ตตฺโถณตํว จิตฺตสนฺตานมภิณฺหํ ปวตฺตติ พาหุลฺเลน. ตเมว วา ปน ชนกภูตํ กมฺมํ อภินวกรณวเสน ทฺวารปฺปตฺตํ โหติ. ปจฺจาสนฺนมรณสฺส ปน ตสฺส วีถิจิตฺตาวสาเน ภวงฺคกฺขเยวา จวนวเสน ปจฺจุปฺปนฺนภวปริโยสานภูตํ จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ. ตสฺมึ นิรุทฺธาวสาเน ตสฺสานนฺตรเมว ตถา คหิตมาลมฺพณมารพฺภ สวตฺถุกมวตฺถุกเมว วา ยถารหํ อวิชฺชานุสยปริกฺขิตฺเตน ตณฺหานุสยมูลเกน สงฺขาเรน ชนิยมานํ สมฺปยุตฺเตหิ ปริคฺคยฺหมานํ สหชาตานมธิฏฺานภาเวน ปุพฺพงฺคมภูตํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสน ปฏิสนฺธิสงฺขาตํ มานสมุปฺปชฺชมานเมว ปติฏฺาติ ภวนฺตเร’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ตตฺโถณตํว จิตฺตสนฺตานมภิณฺหํ ปวตฺตติ พาหุลฺเลนา’’ติ อิมินา กมฺมพเลน อุปฏฺิตํ คตินิมิตฺตํ มรณาสนฺนวีถิโต ปุพฺเพ เอกาหทฺวีหาทิวเสน สตฺตาหมฺปิ, สตฺตาหโต อุตฺตริปิ อุปฺปชฺชเต วาติ ทสฺเสติ ตถา หิ ปริสุทฺธํ วา อุปกฺกิลิฏฺํ วา วิปจฺจมานกกมฺมานุรูปํ คตินิมิตฺตํ จิรกาลมฺปิ ติฏฺติ, อริยคาลติสฺสโจรฆาตกาทโย วิย ตถา หิ อริยคาลติสฺโส นาม อุปาสโก สีหฬทีเป อตฺตโน ภริยาย สุมนาย สทฺธึ ยาวชีวํ ทานาทิ ปฺุกมฺมานิ ¶ กตฺวา อายูหปริโยสาเน อริยคาลติสฺสสฺส มรณมฺเจ นิปนฺนสฺส ฉเทวโลกโต รถํ อาเนตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เทวโลกํ วณฺเณสุํ. อุปาสโก เทวตานํ กถํ สุตฺวา ตุสิตปุรโต อาหฏรถํ เปตฺวา อวเสสรเถ ‘‘คเหตฺวา คจฺฉถา’’ติ อาห. สุมนา ปน อตฺตโน สามิกสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘กึ ติสฺส มรณาสนฺเน วิลาปํ อกาสี’’ติ อาห. ติสฺโส อตฺตโน ภริยาย กถํ สุตฺวา อาห… ‘‘อหํ วิลาปํ น กโรมิ, เทวโลกโต เทวตา ฉ รเถ อาเนสุํ ตาหิ เทวตาหิ สทฺธํ กเถมี’’ติ. ตํ นปสฺสามิ กุหิ’’นฺติ วุตฺเต ปุปฺผทามํ อาหราเปตฺวา อากาเส ขิปาเปสิ. สา ตํ ปุปฺผทามํ รถสีเส โอลมฺพมานํ ทิสฺวา คพฺภํ ปวิสิตฺวา สยเน สยิตฺวา นาสิกวาตํ สนฺนิรุชฺฌิตฺวา จวิตฺวา ปาตุรโหสิ. สา อตฺตโน สามิกสฺส สาสนํ เปเสสิ… ‘‘อหํ ปน ปมํ อาคโตมฺหิ, ตฺวํ กสฺมา จิรายสี’’ติ. อุโภปิ รเถ ตฺวา สพฺเพ โอโลเกนฺตานํเยว ตุสิตปุรํ อคมํสุ. อิมสฺมิฺหิ วตฺถุสฺมึ สามิกสฺส อุปฏฺิตคตินิมิตฺตํ ภริยาย ปากฏํ หุตฺวา ปุเรตรตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา สามิกสฺส สาสนํ เปเสสิ เตน อริยคาลติสฺสสฺส จิรกาลํ คตินิมิตฺตํ อุปฏฺาตีติ เวทิตพฺพํ. มนุสฺสโลเก หิ จิรกาลํ ตุสิตปุเร มุหุตฺตํว โหติ. เอวํ ปริสุทฺธํ วิปจฺจมานกกมฺมานุรูปํ คตินิมิตฺตํ จิรกาลํ ปวตฺตติ อิมินา นเยน ทุฏฺคามณิอภยธมฺมิกอุปฺสกาทีนมฺปิ วตฺถุ วิตฺถาเรตพฺพํ. โจรฆาตกสฺส ปน มหานิรเย วิปจฺจมานกกมฺมานุรูปํ เนรยคฺคิชาลาทิกํ สตฺตาหํ อุปฏฺาติ. สาวตฺถินคเร กิร ปฺจสตา โจรา พหินคเร โจรกมฺมํ กโรนฺติ. อเถกทิวสํ ชนปทปุริโส เตสํ อพฺภนฺตโร หุตฺวา โจรกมฺมํ อกาสิ, ตทา เต สพฺเพปิ ราชปุริสา อคฺคเหสุํ. ราชา เต ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อนฺตเร อิเม สพฺเพ มาเรตุํ สมตฺถสฺส ชีวิตํ ทมฺมี’’ติ อาห. ปฺจสตา โจรา อฺมฺํ สมฺพนฺธา อฺมฺํ สหายกาติ อฺมฺํ มาเรตุํ น อิจฺฉึสุ, ชนปทมนุสฺโส ปน ‘‘อหํ มาเรมี’’ติ วตฺวา สพฺเพ มาเรสิ. ราชา ตสฺส ตุสฺสิตฺวา โจรฆาตกกมฺมํ อทาสิ. โส ปฺจวีสติวสฺสานิ โจรฆาตกกมฺมํ อากาสิ. ราชา ตสฺส มหลฺลโกติ วตฺวา อฺสฺส โจรฆาตก กมฺมํ ทาเปสิ. โส โจรฆาตกกมฺมา อปนีโต อฺตรสฺส สนฺติเก ¶ นาสิกวาตํ อุคฺคณฺหิตฺวา หตฺถปาทกณฺณนาสาทีหิ ฉินฺทิตพฺพานํ อูรูถนกฏฺานํ ภินฺทนฺตมาเรตพฺพยุตฺตานํ นาสิกวาตํ วิสฺสชฺเชตฺวา มาเรตพฺพํ มนฺตํ ลภิ. โส ราชานํ อาโรเจตฺวา นาสิกวาเตน โจรฆาตกกมฺมํ กโรนฺตสฺเสว ตึส วสฺสานิ อติกฺกมิ. โส ปจฺฉา มหลฺลโก หุตฺวา มรณมฺเจ นิปชฺชิ ‘‘สตฺตทิวเสน กาลํ กริสฺสตี’’ติ. มรณกาเล มหนฺตํ เวทนํ อโหสิ. โส มหานิรเย นิพฺพตฺโต วิย มหาสทฺทํ กตฺวา ทุกฺขิโต โหติ. ตสฺส สทฺเทน ภีตา มนุสฺสา อุภโตปสฺเส เคหํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายึสุ. ตสฺส มรณทิวเส สาริปุตฺตตฺเถโร ทิพฺพจกฺขุนา โลกํ โอโลเกนฺโต เอตสฺส กาลํ กตฺวา มหานิรเย นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา ตสฺส อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ เคหทฺวาเร ปากโฏ อโหสิ. โส กุชฺฌิตฺวา นาสิกวาตํ วิสฺสชฺเชสิ. ยาว ตติยํ วิสฺสชฺชมาโนปิ วิสฺสชฺชาเปตุํ อสกฺโกนฺโต เถรํ อติเรเกน วิโรจมานํ ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ปายาสํ เถรสฺส ทาเปสิ. เถโร มงฺคลํ วฑฺเฒตฺวา อคมาสิ. โจรฆาตโก เถรสฺส ทินฺนทานํ อนุสฺสริตฺวา จวิตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติ, นิรยชาลาทโย อนฺตรธายนฺติ. โส อนาคเตปิ ปจฺเจกพุทฺโธ ภวิสฺสติ. เอวํ อุปกฺกิลิฏฺํ วา วิปจฺจมาน กกมฺมานุรูปํ คตินิมิตฺตมฺปิ สตฺตาหปรมํ อุปฏฺาติ. อตฺถิเกหิ ปน สหสฺสวตฺถุ สคาถาวคฺเคสุ โอโลเกตพฺโพ. ภควโต ปน ปริสุทฺธํ เมตฺตาปุพฺพภาคสฺส โสมนสฺส าณสมฺปยุตฺตกุสลสฺส กมฺมสฺส เวเคน กาลทีปเทสกุลมาตรวเสน อิมานิ ปฺจคตินิมิตฺตานิ จิรกาลํ หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. จิรกาลนฺติ มนุสฺสโลเก สตฺตาหมตฺตํ, ตุสิตปุเรมุหุตฺตเมว, ตถาปิ มนุสฺสโลเก สตฺตาหมตฺเต กาเล เทวตานํ ปฺจปุพฺพนิมิตฺตานิ ปฺายนฺติ ตฺจ โข ปฺุวนฺตานํเยว ปฺายนฺติ, น สพฺเพสํ มนุสฺสโลเก ปฺุวนฺตานํ ราชราชมหามตฺตาทีนํ วิย ตํ ทิสฺวา มเหสกฺขา เทวตา ชานนฺติ, น อปฺเปสกฺขา, มนุสฺสโลเก เนมิตฺตกา พฺราหฺมณปณฺฑิตาทโยวิย. มเหสกฺขา เทวตา ตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ ทิสฺวา นนฺทวนํ เนตฺวา ‘‘กาโล เทวา’’ติ อาทีหิ ยาจนฺติ. มหาสกฺโก ตตฺเถว นนฺทวนุยฺยาเน กาลทีปเทสกุลมาตรวเสน ปฺจ วิโลเกตฺวา จวิตฺวา ตมารมฺมณํ กตฺวา มหามายาย กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสีติ สนฺนิฏฺานมวคนฺตพฺพํ.
ตตฺถ ¶ กาลนฺติ มนุสฺสโลเก เอกูนตึสติเม วสฺเส เวสาขปุณฺณมทิวเส พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ กาลํ โอโลเกสิ. ทีปนฺติ ชมฺพุทีเปเยว ภวิสฺสามิ, น อฺทีเปสูติ ทีปํ โอโลเกสิ. เทสนฺติ มชฺฌิมเทเสเยว, ตฺจ โข มหาโพธิมณฺเฑเยว, น อฺเทเสติ เทสํ โอโลเกสิ. กุลนฺติ ทฺเว กุลานิ ขตฺติยกุลพฺราหฺมณกุลวเสน. ตตฺถ ยสฺมึ กาเล ขตฺติยกุลํ โลเก เสฏฺภาเวน ‘‘อยเมว โลเก อคฺโค’’ติ สมฺมนฺนติ, ตทา ขตฺติยกุเลเยว พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ. ยสฺมึ ปน กาเล พฺราหฺมณกุลํ อยเมว โลเก อคฺโคติ, ตทา พฺราหฺมณกุเลเยว พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ. อิทานิ ปน ขตฺติยกุลเมว อคฺโคติ สมฺมนฺนนฺติ. ขตฺติยกุเลปิ สกฺยราชาโนว โลเก อุตฺตมา, อสมฺภินฺนขตฺติยกุลตฺตา ตสฺมา สกฺยราชกุเลเยว ภวิสฺสามีติ กุลํ โอโลเกสิ. มาตรนฺติ มม มาตรํ ทส มาสานิ สตฺต จ ทิวสานิ สฺสติ, เอตฺถนฺตเร มม มาตุยา อโรโค ภวิสฺสตีติ มาตรมฺปิ โอโลเกสิ. โพธิสตฺตมาตา ปน ปจฺฉิมวเย ิตา. เอวํ ยุตฺติโตปิ อาคมโตปิ ภควโต นิพฺพานจิตฺตสฺส ปฏสนฺธิจิตฺเตน คหิตนิมิตฺตเมว อารมฺมณํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
สพฺพฺุชินนิพฺพาน, จิตฺตสฺส โคจรํ สุภํ;
วิฺเยฺยํ คตินิมิตฺตํ, คนฺเถหิ อวิโรธโต.
ธาตุปรินิพฺพานมฺปิ โพธิมณฺเฑเยว ภวิสฺสติ วุตฺตฺเหตํ อุปริปณฺณาสเก ‘‘ธาตุปรินิพฺพานํ อนาคเต ภวิสฺสติ สาสนสฺส หิ โอสกฺกนกาเล อิมสฺมึ ตมฺพปณฺณิทีเป ธาตุโย สนฺนิปติตฺวา มหาเจติยโต นาคทีเป ราชายตนเจติยํ, ตโต มหาโพธิปลฺลงฺกํ คมิสฺสนฺติ. นาคภวนโตปิ เทวโลกโตปิ ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺกเมว คมิสฺสนฺติ สาสปมตฺตาปิ ธาตุโย อนฺตรา น นสฺสิสฺสนฺติ, สพฺพา ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺเก ราสิภูตา สุวณฺณกฺขนฺธา วิย เอกคฺฆนา หุตฺวา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย วิสฺสชฺชิสฺสนฺติ, ตา ทสสหสฺสโลกธาตุํ ผริสฺสนฺติ. ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ เทวตา สนฺนิปติตฺวา ''อชฺช สตฺถา ปรินิพฺพายติ อชฺช สาสนํ โอสกฺกติ ปจฺฉิมทสฺสนํ อิทํ อมฺหาก’’นฺติ ทสพลสฺส ปรินิพฺพุตทิวสโต มหนฺตตรํ การฺุํ กริสฺสนฺติ เปตฺวา อนาคามิขีณาสเว อวเสสา สกตฺตภาเวน สนฺธาเรตุํ ¶ นาสกฺขึสุ, ธาตุสรีรโต เตโชธาตุ อุฏฺหิตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคจฺฉิสฺสติ. สาสปมตฺตายปิ ธาตุยา สติ เอกชาลา ภวิสฺสติ ธาตูสุ ปริยาทานํ คตาสุ ปจฺฉิชฺชิสฺสติ. เอวํ มหนฺตํ อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา ธาตูสุ อนฺตรหิตาสุ สาสนํ อนฺตรหิตํ นาม โหติ. ยาว เอวํ น อนฺตรธายติ, ตาว อนนฺตรธานเมว สาสนํ. ปรินิพฺพานกาลโต ปฏฺาย ยาว สาสปมตฺตา ธาตุ ติฏฺติ, ตาว พุทฺธกาลโต ปจฺฉาติ น เวทิตพฺพํ ธาตูสุ หิ ิตาสุ พุทฺธา ิตา ว โหนฺติ, ตสฺมา เอตฺถนฺตเร อฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นิวาริตาว โหติ. เตเนว วทาม.
ปรินิพฺพานกาลโต, ปจฺฉา ธรนฺติ ธาตุโย;
อนิพฺพุโตว สมฺพุทฺโธ, อฺพุทฺธสฺส วาริตา.
ชีวมาเนปิ สมฺพุทฺเธ, นิพฺพุเต วา ตถาคเต;
โย กโรติ สมํ ปูชํ, ผลํ ตาส สมํ สิยา’ติ.
อิติ สาครพุทฺธิตฺเถรวิจริเต สีมวิโสธเน ธมฺมวณฺณนาย
นิพฺพานกณฺโฑ ตติโย ปริจฺเฉโท.