📜
๔. สมสีสิกณฺโฑ
อิทานิ สงฺโฆ จ ทุลฺลโภ โลเกติ ปทสฺส วณฺณนากฺกโม สมฺปตฺโต. ตตฺถ สงฺโฆติ ปรมตฺถสมฺมุติวเสน ทุวิโธ โหติ. เตสุ ปรมตฺถสงฺโฆ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ, อฏฺปุริสปุคฺคลา, จตฺตาลีสมฺปิ ปุคฺคลา, อฏฺสตมฺปิ ปุริสปุคฺคลาติ จตุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ สงฺเขปวเสน โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ เอกํ ยุคํ, สกทามิมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ เอกํ, อนาคามิมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ เอกํ, อรหตฺตมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ เอกนฺติ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ โหนฺติ. จตฺตาโร มคฺคฏฺา จตฺตาโร ผลฏฺาติ อฏฺปุริสปุคฺคลา โหนฺติ. จตฺตาลีสมฺปิ ปุคฺคลาติ โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ ปมฌานิกาทิวเสน ปฺจ, ตถา สกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺคฏฺาปิ ปฺจ ปฺจาติ วีสติ มคฺคฏฺปุคฺคลา, ตถา ผลฏฺาปิ โสตปตฺติผลฏฺาทิวเสน ปฺจ ปฺจาติ วีสติ ผลฏฺาติ จตฺตาลีสปุคฺคลา โหนฺติ. เอตฺถ จ มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา กถํ วีสติมคฺคฏฺา ปุคฺคลา ภเวยฺยุนฺติ.
วุจฺจเตปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานปุคฺคลชฺฌาสเยสุปิ ¶ หิ อฺตรวเสน ตํ ตํ ฌานสทิสวิตกฺกาทิองฺคปาตุภาเวน จตฺตาโรปิ มคฺคฏฺา ปมชฺฌานิกาทิโวหารํ ลภนฺตา ปจฺเจกํ ปฺจปฺจธา วิภชิยนฺติ, ตสฺมา วีสติ มคฺคฏฺา โหนฺติ. ตตฺถ ปมชฺฌานาทีสุ ยํ ยํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส วุฏฺานคามินีวิปสฺสนา ปวตฺตา, ตํ ปาทกชฺฌานํ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาย ปทฏฺานภาวโต. ยํ ยํ ฌานํ สมฺมสนฺตสฺส สา ปวตฺตา, ตํ สมฺมสิตชฺฌานํ. ‘‘อโห วต เม ปมชฺฌานสทิโส มคฺโค ปฺจงฺคิโก, ทุติยชฺฌานาทีสุ วา อฺตรสทิโส จตุรงฺคิกาทิเภโท มคฺโค ภเวยฺยา’’ติ เอวํ โยคาวจรสฺส อุปฺปนฺนชฺฌาสโย ปุคฺคลชฺฌาสโย นาม. ตตฺถ เยน ปมชฺฌานาทีสุ อฺตรํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตสฺส โส มคฺโค ปมชฺฌานาทิ ตํ ตํ ปาทกชฺฌานสทิโส โหติ. สเจ ปน วิปสฺสนาปาทกํ กิฺจิฌานํ นตฺถิ, เกวลํ ปมชฺฌานาทีสุ อฺตรํ ฌานํ สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตสฺส โส สมฺมสิตชฺฌานสทิโส โหติ. ยทา ปนยํ กิฺจิ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต อฺํ สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตทา ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน ทฺวีสุ อฺตรสทิโส โหติ. เอวํ สมถยานิกสฺส ปุถุชฺชนสฺส อริยานํ วา ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานปุคฺคลชฺฌาสยวเสน ปมชฺฌานาทีนํ อฺตรฌานสทิสสฺส มคฺคงฺคิกสฺส ปวตฺตนโต ปุคฺคลเภทวเสน วีสติ มคฺคฏฺา ปุคฺคลา โหนฺติ, ตถา ผลฏฺาปิ วีสตีติ จตฺตาลีสอริยปุคฺคลา โหนฺติ. อปรมฺปิ สเจ ปน ปุคฺคลสฺส ตถา วิโธ อชฺฌาสโย นตฺถิ, อนุโลมวเสน เหฏฺิมเหฏฺิมฌานโต วุฏฺาย อุปรูปริฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค ปาทกชฺฌานมนเปกฺขิตฺวา สมฺมสิตชฺฌานสทิโส โหติ. ปฏิโลมวเสน อุปรูปริฌานโต วุฏฺาย เหฏฺิมเหฏฺิมฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค สมฺมสิตชฺฌานมนเปกฺขิตฺวา ปาทกชฺฌานสทิโส โหติ, เหฏฺิมเหฏฺิมฌานโต หิ อุปรูปริฌานํ พลวตรนฺติ, อฏฺสตมฺปิ ปุริสปุคฺคลาติ ตตฺถ เอกพีชี, โกลํโกโล, สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ ตโย โสตาปนฺนา. กามรูปารูปภเวสุ อธิคตผลา ตโย สกทาคามิโนติ เต สพฺเพปิ ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺํ, ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺํ, สุขาปฏิปทา ทนฺธาภิฺํ, สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิฺนฺติ ¶ จตุนฺนํ ปฏิปทานํ วเสน จตุวีสติ, อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปริ นิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ อวิหาสุ ปฺจ อนามิคาโน, ตถา อตปฺปาสุทสฺสาสุทสฺสีสุปิ ปฺจ. อกนิฏฺเสุ ปน อุทฺธํโสตวชฺชา อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อสงฺขารปริพฺพายีติ จตฺตาโรติ จตุวีสติ อนาคามิโน. สุกฺขวิปสฺสโก, สมถยานิโกติ ทฺเว อรหนฺโต, จตฺตาโร มคฺคฏฺาติ จตุปฺาส เต สพฺเพปิ สทฺธาธุรปฺาธุรานํวเสน ทฺเวคุเณ หุตฺวา อฏฺสตํ อริยปุคฺคลา โหนฺติ. เต สพฺเพปิ ‘‘อฏฺสตํ วา’’ติ วิตฺถารวเสน อุทฺทิฏฺา อริยปุคฺคลา เต สงฺเขปโต ยุควเสน โสตาปตฺติ มคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ เอกํ ยุคนฺตฺยาทินา จตฺตาโรว โหนฺติ. เตเนวาห รตนปริตฺเต ‘‘เย ปุคฺคลา อฏฺสตํ ปสตฺถา, จตฺตาริ เอตานิ ยุคานิ โหนฺตี’’ติ อยํ ปเภโทมคฺคฏฺผลฏฺเสุ มิสฺสกวเสน ลพฺภติ ฌานิกวิปสฺสกปเภโท ปน ผลฏฺเเยว ลพฺภติ มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขติกตฺตา มคฺคฏฺเสุ น ลพฺภติ. ตตฺถ โสตาปตฺติผลฏฺโ ฌานิกสุกฺขวิปสฺสกวเสน ทุวิโธ. เตสุ ฌานิโก ปุคฺคโล ตสฺมึ ภเว อรหตฺตปฺปตฺโต ปรินิพฺพายติ. อปฺปตฺโต พฺรหฺมโลกคโต โหติ, โส ฌานิโก นาม. มูลฏีกายํ ปน นิกนฺติยา สติ ปุถุชฺชนาทโย ยถาลทฺธชฺฌานสฺส ภูมิภูเต สุทฺธาวาสวชฺชิเต ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตนฺติ ตถา กามภเวปิ กามาวจรกมฺมพเลน ‘‘อิชฺฌติ หิ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’’ติ วุตฺตํ. อนาคามิโน ปน กามราคสฺส สพฺพโส ปหีนตฺตา กามภเวสุ นิกนฺตึ น อุปฺปาเทนฺตีติ กามโลกวชฺชิเต ยถาลทฺธสฺส ภูมิ ภูเต ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตนฺตี’ติ วุตฺตํ ตถา หิ อนาคามิสฺเสว กามภเว นิกนฺติยา ปหีนตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามีนมฺปิ นิกนฺติยา สติ กามภเว กามาวจรกมฺมพเลน อุปฺปตฺติภาโว อวาริโตว โหตีติ วิฺายติ ตสฺมา ‘‘อปฺปตฺเต พฺรหฺมโลกคโต โหติ, โส ฌานิโก นามาติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺต’’นฺติ ทฏฺพฺพํ. สุกฺขวิปสฺสโก ปน ติวิโธ เอกพีชี, โกลํโกโล, สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ. ตตฺถ เอโก มนุสฺสโลเก วา โหตุ ฉเทวโลเก วา, เอกปฏิสนฺธิโก หุตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ เอกพีชี นาม เอโก ¶ มนุสฺสโลเก เอกา ปฏิสนฺธิ เทวโลเก เอกาติ ทฺเวปฏิสนฺธิโก วา, เอวํ ติจตุปฺจฉปรโม หุตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ โกลํโกโล นาม. เอโก มนุสฺสโลเก โสตาปนฺโน หุตฺวา เทวโลเก เอกา ปฏิสนฺธิ ตโต ปุนาคนฺตฺวา มนุสฺสโลเก เอกาติ เอวํ มนุสฺสเทวโลกมิสฺสกวเสน ตตฺถ จตฺตาริ อิธ ตีณิตฺยาทินา ตตฺถ ฉ, อิธ เอโกติ ยาว สตฺตปฏิสนฺธิโก หุตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม. เกวลํ ปน มนุสฺสโลเก เยว สตฺต เทวโลเกเยว วา สตฺตาติ เอวํ อมิสฺโส หุตฺวา ปฏิสนฺธิโก คเหตพฺโพ อปเร ปน ‘‘อิโต สตฺต, ตโต สตฺต สํสาเร วิจรนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา มนุสฺสโลกสตฺตปฏิสนฺธิเทวโลก สตฺตปฏิสนฺธิวเสน สตฺตกฺขตฺตุปรมํ วทนฺติ. ตํ อยุตฺตํ กสฺมา ‘‘กิฺจาปิ เต โหนฺติ ภุสํปมตฺตา, น เต ภวํ อฏฺมมาทิยนฺตี’’ติ ปาฬิยา วิโรธตฺตา. อปิจ ทฺวิภวปริจฺฉินฺโน สกทาคามีปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ มนุสฺสโลกํ อาคโต ภเวยฺย, ตสฺสปิ ตตฺถ เอกํ, อิธ เอกนฺติ วารสฺส ลพฺภิตพฺพโต น ปเนวํ ทฏฺพฺพํ. สกึ อิมํ มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี อิธ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, อิธ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ปฺจสุ สกทาคามีสุ ปฺจมโก อิธ อธิปฺเปโต. ยทิ เอวํ อิธ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายีติ อาทโย จตฺตาโร กถํ สกทาคามีนามาติ. เต สกึ ปุน อาคจฺฉตีติ วจนตฺเถน สกทาคามี นาม. กามตณฺหาย สพฺพโส ปหีนตฺตา อิมํ กามธาตุํ อนาคจฺฉตีติ อนาคามี, นิจฺจํ พฺรหฺมโลเกเยว ปฏิสนฺธิ วเสน อาคจฺฉตีติ อธิปฺปาโย. ฌานิกสฺส เอวํ โหตุ, สุกฺขวิปสฺสกสฺส กถนฺติ โสปิ ฌานิโกว หุตฺวา คจฺฉติ ตสฺส หิ มคฺคนฺตเร สีหพฺยคฺฆาทีหิ หตสฺสาปิ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา ฌานิโก หุตฺวาว มรณํ โหติ อยํ ปน รูปารูปภเวน เอกกฺขตฺตุปรโม นาม. สตฺตกฺขตฺตุปรมาทโย อริยา รูปารูปโลเกสุ อเนกกฺขตฺตุปฏิสนฺธิกาปิ พฺรหฺมโลกสามฺเน เอกปฏิสนฺธิกา นาม โหนฺติ. อรหา ปน ปาปกรเณ รหาภาวา ทกฺขิณํ อรหตฺตา ปุน ภวา ภินิพฺพตฺติยารหาภาวาตฺยาทินา วจนตฺเถน อรหา นาม. โสปิ ติวิโธ ฌานิก สุกฺขวิปสฺสก สมสีสีวเสน. ตตฺถ ฌานิโก มคฺเคเนว อาคโต ¶ , โส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต นาม. อปโรปิ ปุถุชฺชนเสกฺขสนฺตาเน ฌานิโก หุตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา มคฺคํ อุปฺปาเทติ, โสปิ ฌานิโกว. สุกฺขวิปสฺสโก ปน กิเลสกฺขยมตฺตเมว มคฺเคน สห อนาคตฌานํ นาม นตฺถิ, ตํ ปจฺฉา ปริหายตีติปิ วทนฺติ. สมสีสี ปน ติวิโธ โหติ อิริยาปถสมสีสี, โรคสมสีสี, ชีวิตสมสีสีติ. ตตฺถ โย านาทีสุ อิริยาปเถสุ เยเนว อิริยปเถน สมนฺนาคโต หุตฺวา วิปสฺสนํ อารภติ, เตเนว อิริยาปเถน อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายติ อยํ อิริยาปถสมสีสี นาม. โย ปน เอกํ โรคํ ปตฺวา อนฺโตโรเค เอว วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว โรเคน ปรินิพฺพายติ อยํ โรคสมสีสิ นาม. โย ปน เตรสสุ สีเสสุ กิเลสสีสํ อวิชฺชํ อรหตฺตมคฺโค ปริยาทิยติ, ปวตฺติสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยติ, อยํ ชีวิตสมสีสีนาม. ตตฺถ เตรส สีสานิ กตมานิ เตรส สีสานิ. ปลิโพธสีสํ, ตณฺหาพนฺธนสีสํ, มานปรามาสสีสํ, ทิฏฺิวิกฺเขปสีสํ, อุทฺธจฺจกิเลสสีสํ, อวิชฺชาอธิโมกฺขสีสํ, สทฺธาปคฺคหสีสํ, วีริยอุปฏฺานสีสํ, สติอวิกฺเขปสีสํ, สมาธิทสฺสนสีสํ, ปฺาปวตฺติสีสํ, ชีวิตินฺทฺริยโคจรสีสํ, วิโมกฺขสงฺขารสีสนฺติ. เอตฺถ จ อวิชฺชา ปริยาทายกํ มคฺคจิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปริยาทาตุํ สกฺโกติ, ชีวิตปริยาทายกํ จุติจิตฺตํ อวิชฺชํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ, อวิชฺชา ปริยาทายกํ จิตฺตํ อฺํ, ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อฺํ. กถํ ปนิทํ สีสํ สมํ โหตีติ. วารสมตาย, ยสฺมิฺหิ วาเร มคฺควุฏฺานํ โหติ, โสตาปตฺติมคฺเค มคฺคผลนิพฺพานปหีนเสสกิเลสปจฺจเวกฺขณาวเสน ปฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ, ตถา สกทามิมคฺเค ปฺจ, อนาคามิมคฺเค ปฺจ, อรหตฺตมคฺเค เสสกิเลสาภาวา จตฺตารีติ เอกูนวีสติเม ปจฺจเวกฺขณาเณ ปติฏฺาย ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายโต อิมาย วารสมตาย อิทํ อุภยสีส ปริยาทานมฺปิ สมํ โหติ นาม. อรหตฺตมคฺเค จ ปวตฺติสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺติโต วุฏฺหนฺโต มคฺโค จุติโต อุทฺธํ อปฺปวตฺติกรณวเสน ยทิปิ ปริยาทิยติ. ยาว ปน จุติ, ตาว ปวตฺติสภาวโต ปวตฺติสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยติ นาม. กิเลสปริยาทาเนน มคฺคจิตฺเตน อตฺตโน อนนฺตรํ วิย นิปฺผาเทตพฺพา ปจฺจเวกฺขณวาราว ¶ ปริปุณฺณา. ปริปุณฺณวเสน ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขณโต กิเลสปริยาทานสฺเสว วาราติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ, เตเนว กิเลสสีสํ อวิชฺชาปริยาทานฺจ ปวตฺติสีสํ ชีวิตินฺทฺริยปริยาทานฺจ สมํ กตฺวา อิมาย วารสมตาย กิเลสปริยาทานํ ชีวิตปริยาทานานํ อปุพฺพจริมตา เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ. สํยุตฺตกถายํ ปน ยสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ อาสวปริยาทานฺจ โหติ ชีวิตปริยาทานฺจ, อยํติ ปุคฺคโล สมสีสี. เอตฺถ จ ปวตฺติสีสํ กิเลสสีสนฺติ ทฺเว สีสานิ. ตตฺถ ปวตฺติสีสํ นาม ชีวิตินฺทฺริยํ. กิเลสสีสํ นาม อวิชฺชา. เตสุ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ เขเปติ. อวิชฺชํ มคฺคจิตฺตํ. ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ เอกโต อุปฺปาโท นตฺถิ. มคฺคานนฺตรํ ปน ผลํ, ผลานนฺตรํ ภวงฺคํ, ภวงฺคโต วุฏฺาย ปจฺจเวกฺขณํ ปริปุณฺณํ โหติ, ตํ อปริปุณฺณํ วาติ. ติขิเณน อสินา สีเส ฉินฺทนฺเตปิ หิ เอโก วา ทฺเว วา ปจฺจเวกฺขณวารา อวสฺสํ อุปฺปชฺชนฺติเยว, จิตฺตานํ ปน ลหุปริวตฺติตาย อาสวกฺขโย จ ชีวิตปริยาทานฺจ เอกกฺขเณ วิย สฺชายตี’ติ วุตฺตํ. ตฏฺฏีกายฺจ ‘‘ทฺวินฺนํ จิตฺตานนฺติ จุติจิตฺตมคฺคจิตฺตานํ. ตนฺติ ปจฺจยเวกลฺลํ. ปริปุณฺณํ ชวนจิตฺตานํ สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา. อปริปุณฺณํ ปฺจกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา. กิฺจาปิ เอโก วา ทฺเว วา ติ วุตฺตํ, ตํ ปน วจน สิลิฏฺวเสน วุตฺตํ. ยาว เอกํ วา ทฺเว วา ตทารมฺมณจิตฺตานีติ เหฏฺิมนฺเตน ทฺเว ปวตฺตนฺตีติ วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘ปริปุณฺณํ ชวนจิตฺตานํ สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา, อปริปุณฺณํ ปฺฉกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา’’ติ อิมินา อฏฺกถาฏีกาวจเนน สมสีสีนํ ปจฺจเวกฺขณาวเสน มรณาสนฺนวีถิยํ ปริปุณฺณวเสน สตฺตกฺขตฺตุํ, อปริปุณฺณวเสน ปฺจกฺขตฺตุํ กฺริยชวนานิ ชวนฺตีติ สนฺนิฏฺานเมตฺถาว คนฺตพฺพํ. ‘‘อสมฺมูฬฺโห กาลํ กโรตี’’ติ วุตฺตตฺตา จ วิฺายติ สตฺตกฺขตฺตุํ ปริปุณฺณวเสน มรณาสนฺนกาเล ชวนปวตฺติ. เอวฺจ สติ ‘‘มนฺทปฺปวตฺติยํ ปน มรณกาลาทีสุ ปฺจวารเมวา’’ติ เอตฺถ ‘‘มนฺทปฺปวตฺติย’’นฺติ วิเสสนํ สาตฺถกํ สิยา. ‘‘ปฺจวารเมวา’’ติ เอตฺถ เอวกาเรน มนฺทปฺปวตฺติกาเล ฉสตฺตกฺขตฺตุํ นิวตฺเตติ. อสมฺมูฬฺหกาเล ปน ฉสตฺตกฺขตฺตุมฺปิ อนุชานาติ. กามาวจรชวนานฺจ อนิยตปริมาณา พลวกาเลปิ ปริสมฺปุณฺณภาวา ตถา หิ ‘‘กามาวจรชวนานิพลวกาเล สตฺตกฺขตฺตุํ ฉกฺขตฺตุํ วา, มนฺทปฺปวตฺติยํ ปน มรณกาลาทีสุ ปฺจวารเมว. ภควโต ยมกปาฏิหาริยกาลาทีสุ ลหุกปฺปวตฺติยํ จตฺตาริ ปฺจวา ¶ ปจฺจเวกฺขณชวนจิตฺตานิ ภวนฺตี’’ติ อนิยมิตปฺปมาณวเสน อุปฺปตฺติภาโว อาคโต อิมสฺมึ สมสีสินิทฺเทสวาเรปิ มรณาสนฺนวีถิจิตฺตสฺส วิสุํ อลพฺภนโต ปจฺจเวกฺขณนฺเตเยว ภวงฺคจิตฺเตน ปรินิพฺพานโต ปริปุณฺณวเสน สตฺต ชวนจิตฺตานิ ปาฏิกงฺขิตพฺพานีติ อมฺหากํ ขนฺติ วีมํสิตฺวา คเหตพฺโพ อิโต ยุตฺตตโร วา ปกาโร ลพฺภมาโน คเวสิตพฺโพ. เอวํ ปรมตฺถสงฺฆวเสน จตฺตาริ ปุริสยุคานิ, อฏฺ ปุริสปุคฺคลา, จตฺตาลีสมฺปิปุคฺคลา อฏฺสตมฺปิ ปุริสปุคฺคลาติ สพฺพํ สโมธาเนตฺวา อิมสฺมึ โลเก สงฺโฆปิ ทุลฺลโภติ เวทิตพฺโพ ตถา หิ อริยปุคฺคลา อติทุลฺลภาว สาสนสฺส วิชฺชมานกาเลปิ อิทานิ โสตาปนฺนสฺสาปิ อวิชฺชมานโต อยํ ปรมตฺถสงฺฆวิจารณา. สมฺมุติสงฺโฆ ปน ตฺติจตุตฺเถน อุปสมฺปนฺโน ปุถุชฺชนสงฺโฆว, โสปิ ทุลฺลโภเยว. กสฺมา พุทฺธุปฺปาทกาเลเยว ลพฺภนโต ตถา หิ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺธานํ สตสหสฺสาทิคณเน อุปฺปชฺชมาเนปิ เตสํ สนฺติเก อุปสมฺปทาภาวสฺส อลพฺภมานโต ปจฺเจกพุทฺธานฺหิ สนฺติเก ปพฺพชิตานํ กุลปุตฺตานํ สรณคมนกมฺมฏฺานสฺสาปิ ทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา. ปจฺเจกพุทฺธา จ นาม มูคสฺส สุปินทสฺสนํ วิย อตฺตนา ปฏิลทฺธสจฺจธมฺเม ปเรสํ อาจิกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา เต ปพฺพาเชตฺวา กมฺมฏฺาเน นิโยเชตุํ อสมตฺถา ‘‘เอวํ เต นิวาเสตพฺพํ, เอวํ เต ปารุปิตพฺพ’’นฺติ อาทินานเยน อภิสมาจาริกเมว สิกฺขาเปสุํ ตสฺมา พุทฺธุปฺปาทกาเลเยว สมฺมุติสงฺโฆ ลพฺภติ. อปิจ น เต ทุลฺลภาเยว โหนฺติ, อถ โข ตสฺมึ อุทฺทิสฺส อปฺปมตฺตกสฺสาปิ กตาการสฺส อสงฺขฺเยยฺยผลาปิ โหนฺติ วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘ภวิสฺสนฺติ โข ปนานนฺท อนาคตมทฺธานํ โคตฺรภุโน กาสาวกณฺา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา เตสุ ทุสฺสีเลสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ ทสฺสนฺติ, ตทา ปาหํ อานนฺท สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ อสงฺขฺเยยฺยํ อปฺปเมยฺยํ วทามิ น ตฺเววาหํ อานนฺท เกนจิ ปริยาเยน สงฺฆคตา ทกฺขิณา ปาฏิปุคฺคลิกํ ทกฺขิณํ มหปฺผลนฺติ วทามี’’ติ. ตถา หิ อุปริปณฺณาสเก ทกฺขิณวิภงฺควณฺณนายํ ‘‘กาสาวกณฺานํ สงฺเฆ ทินฺเน ทกฺขิณาปิ คุณาสงฺขฺยาย อสงฺขฺเยยฺยา’’ติ วุตฺตํ. สงฺฆคตทกฺขิณา หิ สงฺเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺส โหติ. สงฺเฆ ปน จิตฺตีกาโร ทุกฺกโร โย หิ ‘‘สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ ทสฺสามี’’ติ เทยฺยธมฺมํ ปฏิยาเทตฺวา ¶ วิหารํ คนฺตฺวา ภนฺเต สงฺฆํ อุทฺทิสฺส เอกํ เถรํ เทถา’ติ วทติ, อถ สงฺฆโต สามเณรํ ลภิตฺวา ‘‘สามเณโร เม ลทฺโธ’’ติ อฺถตฺตํ อาปชฺชติ, ตสฺส ทกฺขิณา สงฺฆคตา น โหติ. มหาเถรํ ลภิตฺวา ปิ ‘‘มหาเถโร เม ลทฺโธ’’ติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาปิ น โหติเยว. ตสฺส ทกฺขิณา สงฺฆคตา น โหติ. โย ปน สามเณรํ อุปสมฺปนฺนํ วา ทหรํ วา เถรํ วา พาลํ วา ปณฺฑิตํ วา ยํกิฺจิ สงฺฆโต ลภิตฺวา นิพฺเพมติโก หุตฺวา ‘‘สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ สงฺเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ทกฺขิณา สงฺฆคตา นาม โหติ. ปรสมุทฺทวาสิโน กิร เอวํ กโรนฺติ ตตฺถ หิ เอโก วิหารสฺสามิกุฏุมฺพิโก ‘‘สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ ทสฺสามี’’ติ สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา ‘‘เอกํ ภิกฺขุํ เทถา’’ติ ยาจิตฺวา โส เอกํ ทุสฺสีลภิกฺขุํ ลภิตฺวา นิสีทนฏฺานํ โอปฺุชาเปตฺวา อาสนํ ปฺเปตฺวา อุปริ วิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธธูมปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ปาเท โธวิตฺวา มกฺเขตฺวา พุทฺธสฺส นิปจฺจการํ กโรนฺโต วิย สงฺเฆ จิตฺตีกาเรน เทยฺยธมฺมํ อทาสิ โส ภิกฺขุ ปจฺฉาภตฺตํ วิหารํ ชคฺคนตฺถาย ‘‘กุทาลกํ เทถา’’ติ ฆรทฺวารํ อาคโต อุปาสโก นิสินฺโนว กุทาลํ ปาเทน ขิปิตฺวา ‘‘คณฺหา’’ติ อทาสิ ตเมนํ มนุสฺสา อาหํสุ ‘‘ตุมฺเหหิ ปาโตว เอตสฺส กตสกฺกาโร วตฺตุํ น สกฺกา, อิทานิ อปจยมตฺตกมฺปิ นตฺถิ, กึ นาเมต’’นฺติ. อุปาสโก ‘‘สงฺฆสฺส โส อยฺโย จิตฺตีกาโร, น เอตสฺสา’’ติ อาห. กาสาวกณฺสงฺฆทินฺนทกฺขิณํ ปน โก โสเธติ, สาริปุตฺตโมคฺคลานาทโย อสีติมหาเถรา โสเธนฺติ อปิ จ เถรา จิรปรินิพฺพุตา, เถเร อาทึ กตฺวา ยาวชฺชตนา ธรมานขีณาสวา โสเธนฺติเยว, ตถา หิ ทายกโต ปฏิคฺคาหโตปิ มหปฺผลํ โหติ ทานํ. ทายกโต เวสฺสนฺตรชาตกํ กเถตพฺพํ เวสฺสนฺตโร หิ ทุสฺสีลสฺส ชูชกาพฺราหฺมณสฺส นยนสทิเส ทฺเว ชาลีกณฺหาชิเน ปุตฺเต ทตฺวา ปถวึ กมฺเปสิ. สพฺพฺุตฺาณํ อารพฺภ ปวตฺตเจตนาย มหนฺตภาเวน ปถวึ กมฺเปสิ. เอวํ ทายกโตปิ มหปฺผลํ โหติ. ปฏิคฺคาหกโต ปน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ทินฺนโจรฆาตกวตฺถุ กเถตพฺพํ โจรฆาตโก นาม หิ สาวตฺถิยํ เอโก ชนปทปุริโส ปฺจวีสติ วสฺสานิ โจรฆาตกกมฺมํ กตฺวา มหลฺลกกาเลปิ ตึส วสฺสานิ นาสิกวาเตเนว กณฺณนาสาทีนิ ฉินฺทิตฺวา โจรฆาตกกมฺมํ ¶ กโรนฺตสฺเสว ปฺจปฺาส วสฺสานิ วีติวตฺตานิ. โส มรณ มฺเจ นิปนฺโนว อตฺตโน กมฺมพเลน มหานิรเย นิพฺพตฺโต วิย มหาสทฺทํ กตฺวา ทุกฺขิโต โหติ, ตสฺส สทฺเทน ภีตา มนุสฺสา อุภโต ปสฺเส เคหํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายึสุ. ตทา สาริปุตฺตตฺเถโร ทิพฺพจกฺขุ นา โลกํ โวโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ตสฺส อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ ตสฺส เคหทฺวาเร อฏฺาสิ. โส กุชฺฌิตฺวา ติกฺขตฺตุํ นาสิกวาเตน วิสฺสชฺชมาโนปิ วิสฺสชฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต อติวิโรจมานํ เถรํ ทิสฺวา อติวิย ปสีทิตฺวา อตฺตโน อตฺถาย สมฺปาทิตํ ปายาสํ อทาสิ. เถโรปิ มงฺคลํ วฑฺเฒตฺวา ปกฺกมิ. โจรฆาตโก เถรสฺส ทินฺนทานํ อนุสฺสริตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติ, เอวํ ปฏิคฺคาหกโตปิ มหปฺผลํ โหติ. อุภยโตปิ มหปฺผลํ, อนาถปิณฺฑิกวิสาขาทโย พุทฺธปฺปมุขสฺส ทินฺนทานํ เวทิตพฺพํ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา.
‘‘ตถาคเต จ สมฺพุทฺเธ, อถวา ตสฺส สาวเก;
นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ, อปฺปกา นาม ทกฺขิณา.
เอวํ อจินฺติยา พุทฺธา, พุทฺธธมฺมา อจินฺติยา;
อจินฺติเย ปสนฺนานํ, วิปาโก โหติ อจินฺติโย’’ติ.
เอวํ อุภยวเสน มหปฺผลภาโว เวทิตพฺโพ. ทายกโตปิ ปฏิคฺคาหกโตปิ นิปฺผลเมว. เสยฺยถาปิ มกฺขลิโคสาลฉสตฺถาราทีนํ อตฺตโน อุปาสกมิจฺฉาทิฏฺีหิ ปูชาวิเสสา วุตฺตฺเหตํ ภควตา.
‘‘มาเส มาเส กุสคฺเคน, พาโล ภฺุเชยฺย โภชนํ;
น โส สงฺขตธมฺมานํ, กลํ นาคฺฆติ โสฬสิ’’นฺติ.
เตเนวาห ภควา จตฺตาริมานิ อานนฺท ทกฺขิณวิสุทฺธิโย’’ติ. อิมานิ ตีณิ พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนานิ สาธูนํ รติชนนตฺเถน รตนานิ นาม.
วุตฺตฺเหตํ.
‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;
อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติ.
รตนฺจ นาม ทุวิธํ สวิฺาณกาวิฺาณกวเสน. ตตฺถ อวิฺาณกํ จกฺกรตนํ, มณิรตนํ ยํ วา ปนฺมฺปิ อนินฺทฺริยพทฺธสุวณฺณรชตาทิ. สวิฺาณกํ หตฺถิอสฺสรตนาทิปริณายกรตนปริโยสานํ, ยํ วา ¶ ปนฺมฺปิ อินฺทฺริยพทฺธํ. เอวํ ทุวิเธ เจตฺถ สวิฺาณกรตนํ อคฺคมกฺขายติ, กสฺมา ยสฺมา อวิฺาณกํ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิรตนํ สวิฺาณกานํ หตฺติรตนาทีนํ อลงฺการตฺถาย อุปนียติ. สวิฺาณกรตนมฺปิ ทุวิธํ ติรจฺฉานคตรตนํ มนุสฺสรตนฺจ. ตตฺถ มนุสฺสรตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา ยสฺมา ติรจฺฉานคตรตนํ มนุสฺสรตนสฺส โอปวยฺหํ โหติ. มนุสฺสรตนมฺปิ ทุวิธํ อิตฺถิรตนํ ปุริสรตนฺจ. ตตฺถ ปุริสรตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา ยสฺมา อิตฺถิรตนํ ปุริสรตนสฺส ปริจาริกตฺตํ อาปชฺชติ. ปุริสรตนมฺปิ ทุวิธํ อคาริกรตนํ อนคาริกรตนฺจ ตตฺถ อนคาริกรตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา ยสฺมา อคาริกรตเนสุ อคฺโค จกฺกวตฺตีปิ สีลาทิคุณยุตฺตํ อนคาริกรตนํ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา อุปฏฺหิตฺวา ปยิรุปาสิตฺวา ทิพฺพมานุสฺสิกา สมฺปตฺติโย ปาปุณิตฺวา อนฺเต นิพฺพานสมฺปตฺตึ ปาปุณาติ. อนคาริกรตนมฺปิ ทุวิธํ อริยปุถุชฺชนวเสน. อริยรตนมฺปิ ทุวิธํ เสกฺขาเสกฺขวเสน. อเสกฺขรตนมฺปิ ทุวิธํ สุกฺขวิปสฺสกสมถยานิกวเสน. สมถยานิกรตนมฺปิ ทุวิธํ สาวกปารมิปฺปตฺตมปตฺตฺจ. ตตฺถ สาวกปารมิปฺปตฺตํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา คุณมหตฺตตาย. สาวกปารมิปฺปตฺตรตนโตปิ ปจฺเจกพุทฺธรตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา คุณมหตฺตตาย. สาริปุตฺตโมคฺคลานสทิสาปิ หิ อเนกสตา สาวกา ปจฺเจกพุทฺธสฺส คุณานํ สตภาคมฺปิ น อุปเนนฺติ. ปจฺเจกพุทฺธโต สมฺพุทฺธรตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา คุณมหตฺตตาย สกลมฺปิ ชมฺพุทีปํ ปลฺลงฺเก น ปลฺลงฺกํ ฆฏฺเฏนฺโต นิสินฺนา ปจฺเจกสมฺพุทฺธา เอกสฺส คุณานํ เนว สงฺขฺยํ กลํ คณนภาคํ อุปเนนฺติ, วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา…เป… ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ อาทิ. เอวํ ‘‘พุทฺโธ จ ทุลฺลโภ โลเก, สทฺธมฺมสวนมฺปิ จ, สงฺโฆ จ ทุลฺลโภ โลเก’’ติ อิเมสํ ติณฺณํ ปทานํ อตฺถุทฺธารวเสน สพฺพโส อตฺโถ วุตฺโตเยว โหติ.
อิติ สาครพุทฺธิตฺเถรวิรจิเต สีมวิโสธเน สงฺฆวณฺณนาย
สมสีสิกณฺโฑ จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.