📜
อภินีหาร กถา
๖. ตโต ทีปงฺกโร ทสพโล โพธิสตฺตํ ปสํสิตฺวา อฏฺหิ ปุปฺผ มุฏฺีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. เตปิ จตูสต สหสฺส ขีณาสวา โพธิสตฺตํ ปุปฺเผหิ จ คณฺเธหิ จ ปูเชตฺวา ปทปฺผณํ กตฺวา ปกฺกมึสุ. เทวมนุสฺสา จ ตเถว ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา อถ โข โพธิสตฺโต ทสพลสฺส วฺยากรณํ สุตฺวา พุทฺธภาวํ กรตลคตมิว มฺมาโน ปมุทิต หทโย สพฺเพสุ ปฏิกฺกนฺเตสุ สยนา วุฏฺาย ปุปฺผราสิ มตฺถเก ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน พุทฺธการกธมฺเม อุปธาเรนฺโต กหนนุ โข พุทฺธการก ธมฺมา, กึ อุทฺธํ อโธ ทิสาสุ วีทียาสูติ อนุกฺกเมน สกลํ ธมฺมธาตุํ วิจินนฺโต โปราณกโพธิสตฺเตหิ อาเสวิต นิเสวิต ปมํ ทานปารมึ ทิสฺวา ตตฺถ ทฬภิสมาทาน กตฺวา เอวํ อนุกฺกเมน สีล - เนกฺขมฺม - ปฺา - วีริย - ขนฺติ - สจฺจ - อธิฏฺาน - เมตฺตา - อุเปกฺขา ปารมิโยจ ทิสฺวา ตตฺถทฬฺห สมาทานํ กตฺวา เทวตาหิ อภิตฺถุโต อากาสมพภุคฺคนตฺว หิม หิมวนฺตเมว อคมาสิ.
ทีปงฺกโรปิ สตฺถา จตูหิ ขีณาสว สตสหสฺเสหิ ปริวุโต รมฺมนครวาสีหิ ปูชียมาโน เทวตาหิ อภินณฺทิยมาโน อลงฺกต ปฏิยตฺเตน มคฺเคน รมฺมนครํ ปวิสิตฺวา ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. ภิกฺขุสงฺโฆปิ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิ. รมฺมนครวาสิโนปิ อุปาสกา พุทฺธปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ¶ ทตฺวา ภควนฺตํ ภุตฺตาวึ โอนีต ปตฺตปาณึ มาลาคณฺธาทีหิ ปูเชตฺวา ทานานุโมทนํ โสตุกามา นิสีทึสุ. ภควาปิ เตสํ อนุโมทนํ กโรนฺโต ทานกถํ สีลกถํ สคฺคิกถํ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ เนกฺขมฺเม อานิสํสฺจ ปกาเสตฺวา อมต ปริโยสานํ ธมฺมกถํ กเถสิ.
เอวํ ตสฺส มหชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา เอกจฺเจ สรเณสุ เอกจฺเจ ปฺจสุ สีเลสุ เอกจฺเจ โสตาปตฺติผเล เอกจฺเจ สกทาคามิ ผเล เอกจฺเจ อนาคามี ผเล เอกจฺเจ จตุสุปิ ผเลสุ เอกจฺเจ ตีสุ วิชฺชาสุ เอกจฺเจ ฉฬภิฺาสุ เอกจฺเจ อฏฺสุ สมาปตฺติสุ ปติฏฺาเปตฺวา อุฏฺายาสนา รมฺมนครโต นิกฺขมิตฺวา สุทสฺสน มหาวิหารเมว ปาวิสิ.
วุตฺตฺเหตํ
‘‘ตทา เต โภชยิตฺวาน - สสงฺฆํ โลกนายกํ,
อุผคฉฺุํ สรณํ ตสฺส - ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน,
สรณาคมเน กฺจิ - นิวเสติ ตถาคโต
กฺจิ ปฺจสุ สีเลสุ - สีเล ทสวิเธ ปรํ;
กสฺสจิ เทติ สามฺํ - จตุโร ผลมุตฺตเม,
กสฺสจิ อสเถ ธมฺเม - เทติ โส ปฏิสมฺภิทา;
กสฺสจิ วรสมาปตฺติโย - อฏฺ เทติ นราสโภ,
ติสฺโส กสฺสจิ วิชฺชาโย - ฉฬภิฺ ปเวจฺฉติ;
เตน โยเคน ชนกายํ - โอวเทติ มหามุนิ,
เตน วิตฺถาริกํ อาสี - โลกนาถสฺส สาสนํ;
มหาหนูสภกฺขณฺโธ - ทีปงฺกรสนามโก,
พหู ชเน ตารยติ - ปริโมเจติ ทุคฺคตึ;
โพธเนยฺยํ ชนํ ทิสฺวา - สตสหสฺเสปิ โยชเน
ขเณน อุปคนฺตฺวาน - โพเธติ ตํ มหามุนี’’ติ;
อิติ โส ทีปงฺกโร สตฺถา วสฺสสต สหสฺสานิ ตฺวา สตฺตานํ พณฺธนโมกฺขํ กุรุมาโน สพฺพพุทฺธกิจฺจานิ นิฏฺาเปตฺวา นณฺทาราเม อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายินเหว ธาตุโย ตสฺส - สตฺถุโน วิกิรึสุ ตา. ิตา เอกฆนา หุตฺวา - สุวณฺณปฏิมา วิย สกลชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา ฆนโกฏิฏิมสุวณฺณฏฺิกาหิ เอวํ ฉตฺตึส โยชนิกํ มหาถูปมกํสุ นิเวทสิ - เกจิ.
เตน ¶ วุตฺตํ
‘‘ทีปงฺกโร ชิโน สตฺถา - นณฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป - ฉตฺตึสุพฺเพธ โยชโน‘‘;
‘‘ปตฺต จีวร ปริกฺขาร - ปริโภคฺช สตฺถุโน,
โพธิมูเล ตทา ถูโป - ตีณิ โยชนมุคฺคโต’’ติ;
๗. ทีปงฺกรสฺส ปน ภควโต อปรภาโค เอกํ อสงฺเขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑฺโ นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวิ นาม จกฺกวตฺติ หุตฺวา โกฏิสตสหสฺส สงฺขสฺส พุทฺธ ปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทายิ สตฺถา โพธิสตฺตํ พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากริตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ โส สตฺถุ ธมฺมํกถํ สุตฺวา รชฺชิ นิยฺยาเทตฺวา ปพฺพชิ โส ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย ปฺจอภิฺาโยจ อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. โสปิ พุทฺโธ วสฺสสตสหสฺสานิ ตฺวา สพฺพพุทฺธกิจฺจานิ นิฏฺาเปตฺวา จณฺทาราเม ปรินิพฺพายิ ตสฺสาปิ ภควโต ธาตุยา น วิกิรึสุ สกลชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา สมาคนฺตฺวา สตฺตโยชนิกาสตฺตรตนมยํ หริตาลมโนสิลายมตฺติกากิจฺจํ เตล สปฺปีหิ อุทกกิจฺจํ กตฺวา เจติยํ นิฏฺาเปสุํ
โกณฺฑฺเ กิร สมฺพุทฺโธ - จณฺทาราเม มโนรเม,
นิพฺพายิ เจติโย ตสฺส - สตฺตโยชนิโก กโตติ;
ตสฺส อปรภาเค เอกํ อสํงฺขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึเยว กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปชฺชึสุ - มงฺคโล สุมโน เรวโต โยหิโตติ. มงฺคลสฺส ปน ภควโต กาเล โพธิสตฺโต สุรุจิ นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถารํ นิมนฺเตสฺสามีติ อุปสงฺกมิตฺวา มธุร ธมฺมํกตํ สุตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา โกฏิสตสหสฺส สงฺขสฺส พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส สตฺตาหํ ควปานํ นาม ทานมทาสิ สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต มหาปุริสํ อามนฺเตตฺวา ตฺวํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ ทฺวนฺนํ อสงฺเขยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ วฺยากาสิ มหาปุริโส วฺยากรณํ สุตฺวา อหํ กิร พุทฺโธ ภวิสฺสามิ โก เม ฆราวาเสน อตฺโถ ปพฺพชิสฺสมีติ จินฺตตฺวา ตถารูปํ สมฺปตฺตึ เกฬปิณฺฑํ วีย ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ, ตสฺมิมฺปิ พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ธาตุโย น วิกิรึสุ, ชมฺพุทีปวาสิโน ปุพฺเพ วิย ตึสโยชนกํ ถูปมกํสุ.
เตน ¶ วุตฺตํ ‘‘อุยฺยาเน วสโภ นาม - พุทฺโธ นิพฺพายิ มงฺคโล, ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป - ตึสโยชนมุคฺคิโต’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค สุมโน นาม สตฺถา อุทปาทิ ตทา มหาสตฺโต อตุโล นาม นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ-มหิทฺธิโก มหานุภาโว โส พุทฺโธ อุปฺปนฺโนติ สุตฺวา าติสงฺฆปริวุโต นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา โกฏิสตสหสฺส ภิกฺขุปริวารสฺส ตสฺส ภควโต ทิพฺพตุริเยหิ อุปหารํ กาเรตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปจฺเจกํ ทุสฺสยุคานิ ทตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาสิ โสปิ นํ สตฺถา อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ วฺยากาสิ ตสฺมิมฺปิ พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ธาตุโย น วิกิรึสุ ชมฺพุทีปวาสโน ปุพฺเพ วิย จตุโยชนิกํ ถูปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘สุมโน ยสธโร - พุทฺโธ อคฺคารามมฺห นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป - จตุโยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค เรวโต นาม สตฺถา อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต อติเทโว นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสน สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย สิรสิ อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ตสฺส สตฺถุโน กิเลสปฺปหาเน วณฺณํ วตฺวา อุตฺตราสงฺเฆน ปูชมกาสิ. โสปิ นํ สตฺถา พุทฺโธ ภวิสฺสติติ วฺยากาสิ ตสฺมึ ปน พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ธาตุโย วิกิรึสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘เรวโต ปวโร พุทฺโธ - นิพฺพุโต โส มหาปุเร,
ธาตุ วิตฺถาริกํ อาสี - เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค โสภิโต นาม สตฺถา อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต อชิโต นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฏาย พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. โสปิ นํ สตฺถา พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ วฺยากาสิ ตสฺสาปิ ภควโต ธาตุโย วิกิรึสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘โสภิโต วรสมฺพุทฺโธ - สีหรามมฺหิ นิพฺพุโต,
ธาตุวิตฺถาริกํ อาสี - เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค เอกมสงฺเขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึเยว กปฺเป ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ - อโนมทสฺสิ ปทุโม นารโทติ. อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล โพธิสตฺโต เอโก
ยกฺข ¶ เสนาปติ อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว อเนก โกฏิสตสหสฺสานํ ยกฺขานํ อธิปติ. โส พุทฺโธ อุปฺปนฺโนติ สุตฺวา อาคนฺตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานมทาสิ สตฺถาปิ ตํ อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ วฺยากาสิ. อโนมทสฺสิมฺหิ ปน ภควติ ปรินิพฺพุเต ธาตุโย น วิกิรึสุ ชมฺพุทีปวาสิโน ปฺจวีสโยชนกํ ถูปํ กรึสุ
เตน วุตฺตํ
‘‘อโนมทสฺสิ ชิโน สตฺถา - ธมฺมารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป - อุพฺเพธา ปณฺณุวีสตี’ติ;
ตสฺส อปรภาเค ปทุโม นาม สตฺถา อุทปาทิ ตถาคเต อคามการฺเ วิหเรนฺตา โพธิสตฺโต สีโห หุตฺวา สตฺถารํ นิโรธสมาปตฺติยา สมาปนฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ อวิชหิตฺวา ปีติสุเขเนว โคจราย อปกฺกมิตฺวา ชิวิตปริจฺจาคํ กตฺวา ปยิรุปาสมาโน อฏฺาสิ สตฺถา สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺิโต สีหํ โอโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺเฆปิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สงฺฆํ วนฺทิสฺสตี‘‘ติ ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตูติ จินฺเตสิ ภิกฺขุ ตาวเทว อาคมึสุ สีโห สงฺเฆ จิตฺตํ ปสาเทสิ. สตฺถา ตสฺส มนํ โอโลเกตฺวา อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ ตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย วิกิรึสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘ปทุโม ชินวโร สตฺถา - ธมฺมารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ธาตุ วิตฺถาริกํ อาสิ - เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค นารโท นาม สตฺถา อโหสิ ตทา โพธิสตฺโต, อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปฺจสุ อภิฺาสุ อฏฺสุจ สมาปตฺติสุจิณฺณวสี หุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา โลหิต จณฺทเนน ปูชมกาสิ โสปิ นํ อนาคโต พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ นารท ปน ภควโต ธาตุโย เอกฆนา อเหสุํ. สพฺเพ เทว มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา จตุโยชนิกํ ถูปํ กรึสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘นารโท ชินวสโภ - นิพฺพุโต สุทสฺสเน ปุเร,
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร - จตุโยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค เอกมสงฺเขยฺยมติกฺกมิตฺวา อิโต กปฺปสตสหสฺส มตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตทา โพธิสตฺโต ชฏิโล นาม มหารฏฺิโก หุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส จิวรทานมทาสิ. โสปิ ตํ อนาคโต พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ. ¶ ปทุมุตฺตรสฺสาปิ ภควโต ธาตุโย เอกฆนา อเหสุํ. สพฺเพ เทวมนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา ทฺวาทส โยชนิกํ มหาถูปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ชิโน พุทฺโธ - นณฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร - ทฺวาทสุพฺเพธโยชโน’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค ตึสกปฺป สหสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา สุเมโธ สุชาโต จาติ เอกสฺมึ กปฺเป ทฺเว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ สุเมธสฺส ปน ภควโต กาเล โพธิสตฺโต อุตฺตโร นาม มานโว หุตฺวา นิทหิตฺวา ปิตํเยว อสีติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ โสปิ นํ อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ. สุมฺเธสฺส ปน ภควโต ธาตุโย วิกิรึสุ
เตน วุตฺตํ
‘‘สุเมโธ ชินวโร พุทฺโธ - เมธารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ธาตุวิตฺถาริกํ อาสิ - เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค สุชาโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตทา โพธิสตฺโตจกฺกวตฺติราชา หุตฺวา พุทฺโธ อุปฺปนฺโนติ สุตฺวา อุปสํกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส สทฺธึ สตฺตหิ รตเนหิ จตุมหาทีปํ รชฺชํ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ สกลรฏฺวาสิโน รฏฺุปฺปาทํ คเหตฺวา อารามิก กิจฺจํ สาเธนฺตา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส นิจฺจํ มหาทานมทํสุ. โสปิ นํ สตฺถา อนาคเต พุทฺโธภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ สุชาตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย เอกฆนา อเหสุํ ชมฺพุทีปวาสิโน ติคาวุตํ ถูปมกํสุ
เตน วุตฺตํ
‘‘สุชาโต ชินวโร พุทฺโธ สีลารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว เจติโย ตสฺส - ตีณิ คาวุตมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อฏฺารส กปฺปสตมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป ปิยทสฺสิ อตฺถทสฺสิ ธมฺมทสฺสิติ ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ ปิยทสฺสิ พุทฺธกาเล โพธิสตฺโต กสฺสโป นาม มาณโว ติณฺณํ เวทานํ ปารคโต หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โกฏิสตสหสฺส ธน ปริจฺจาเคน สงฺฆารามํ กาเรตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาสิ อถ นํ สตฺถา อฏฺารส กปฺป สตจฺจเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ ปิยทสฺสิสฺส ภควโตปิ ธาตุโย เอกฆนาว อเหสุํ ชมฺพุทีปวาสิโน สนฺนิปติตฺวา ติโยชนิกํ มหาถูปมกํสุ.
เตน ¶ วุตฺตํ
‘‘ปิยทสฺสิ มุนิวโร - สลลารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป - ตีณิ โยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อตฺถทสฺสิ นาม ภควา อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว สุสิโม นาม ตาปโส หุตฺวา ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปสีทิตฺวา ทิพฺพานิ มณฺทารว ปทุมปาริจฺฉตฺตกาทีนิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา จาตุทฺวีปิก มหาเมโฆ วิย ปุปฺผวสฺสํ วสฺเสตฺวา สมนฺตโต ปุปฺผมณฺฑป ปุปฺผอคฆิย โตรณาทีนิ กตฺวา มณฺทารว ปุปฺผจฺฉตฺเตน ทสพลํ ปูเชสิ โสปิ นํ ภควา อนาคโต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย วิกิรึสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘อตฺถทสฺสิ ชินวโร - อโนมารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ธาตุวิตฺถาริกํ อาสิ - เตสุ เตสุ จ รฏฺโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค ธมฺมทสฺสิ นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตทา โพธิสตฺโต สกฺกา เทวราชา ทิพฺพคณฺธปุปฺเผหิ จ ทิพฺพตุริเยหิ จ ปูชํ อกาสิ โสปิ นํ พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ. ธมฺมทสฺสิสฺส ปน ภควโต ธาตุโย เอกฆนา อเหสุํ. ชมฺพุทีปวาสิโน ติโยชนิกํ ถูปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘ธมฺมทสฺสิ มหาวีโร-เกลาสารมมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ถูปวโร ตสฺส-ตีณิ โยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค จตุนวุติกปฺป มตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโกว สิทฺธตฺโถ นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตทา โพธิสตฺโต อุคฺคเตโช อภิฺาพล สมฺปนฺโน มงฺคโล นาม ตาปโส หุตฺวา มหาชมฺพุผลํ อาหริตฺวา ตถาคสฺส อทาสิ สตฺถา ตํ ผลํ ปริภฺุชิตฺวา จตุนวุติ กปฺปมตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ ตสฺสาปิ ภควโต ธาตุโย น วิกิรึสุ, จตุโยชนิกํ รตนมยํ ถูปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘สิทฺธตฺโต มุนิวโร พุทฺโธ อโนมารมมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร-จตุโยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อิโต ทฺวานวุติ กปฺปมตฺถเก ติสฺโส ผุสฺโสติ เอกสฺมึ กปฺเป เทว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ ติสฺสสฺส ภควโต กาเล โพธิสตฺตา มหาโภโค มหายโส สุชาโต นาม ขตฺติโย หุตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหิทฺธิกภาวํ ปตฺวา พุทฺโธ ¶ อุปฺปนฺโนติ สุตฺวา ทิพฺพมณฺทารว ปทุม ปาริจฺฉตฺต ปุปฺผานิ อาทาย จตุปริสมชฺเฌ คจฺฉนฺตํ ตถาคตํ ปูเชสิ. อากาเส ปุปฺผวิตานมิว อฏฺาสิ โสปิ นํ สตฺถา อิโต ทฺวานวุติ กปฺปมตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ. ตสฺสาปิ ภควโต ธาตุโย น วิกิรึสุ ธาตุโย คเหตฺวา ติโยชนิกํ ถูปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘ติสฺโส ชินวโร พุทฺโธ-นณฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร-ตีณิ โยชนมุสฺสิโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค ผุสฺโส นาม พุทฺโธ อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวิ นาม ขตฺติโย หุตฺวา มหารชฺชํ ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมกถํ กเถตฺวา สีลปารมิฺจ ปูเรสิ. โสปิ นํ พุทฺโธ ตเถว วฺยากาสิ ตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย วิกิรึสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘ผุสฺโส ชินวโร สตฺถา-สุนนฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต
ธาตุวิตฺถาริกํ อาสิ-เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกนวุติ กปฺปมตฺถเก วิปสฺสิ นาม พุทฺโธ อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว อตุโล นาม นาคราชา หุตฺวา สตฺตรตน ขจิตํ โสวณฺณมหาปีํ ภควโต อทาสิ โสปิ นํ อิโต เอกนวุติกปฺปมตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ ตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย น วิกิรึสุ สพฺเพ เทวมนุสฺสา สนฺติปติตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา สตฺตโยชนิกํ ถูปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘วิปสฺสิ ชินวโร วีโร-สุมิตฺตารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว โส ถูปวโร-สตฺตโยชนิโก กโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกตึส กปฺปมตฺถเก สิขี เวสฺสภูติ ทฺเว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ สิขิสฺส ภควโต กาเล โพธิสตฺโต อริณฺทโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส สจิวรํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตรตน ปติมณฺฑิตํ หตฺถิรตนํ ทตฺวา หตฺถิปฺปมาณํ กตฺวา กปฺปิย ภณฺฑมทาสิ โสปิ นํ อิโต เอกตึส กปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ, สิขิสฺส ภควโต ธาตุโย เอกฆนา หุตฺวา อฏฺํสุ, สกล ชมฺพุทีปวาสิโน ปน มนุสฺสา ธาตุโย คเหตฺวา ติโยชนุพฺเพธํ สตฺตรตนมยํ หิมคิริ สทิส โสภํ ถูปมกํสุ.
สิขี ¶ มุนิวโร พุทฺโธ-ทุสฺสารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร-ตีณิ โยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค เวสฺสภู นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตทา โพธิสตฺโต สุทสฺสโน นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส สจีวรมหาทานํ ทตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อาจารคุณสมฺปนฺโน พุทฺธรตเน จิตตีการ ปีติ พหุโล อโหสิ เสปิ นํ สตฺถา อิโต เอกตึสกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ เวสฺสภุสฺส ปน ภควโต ธาตุโย วิกิรึสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘เวสฺสภู ชินวโร สตฺถา-เขมารามมฺหิ นิพฺพุโต;
ธาตุวิตฺถาริกํ อาสิ-เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อิมสฺมึ กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ กกุสณฺโธ โกนาคมโน กสฺสโป อมฺหากํ ภควาติ กตุสณฺธสฺส ปน ภควโต กาโล โพธิสตฺโต เขโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส สปตฺตจีวรํ ทานฺเจว อฺชนาทิ เภสชฺชานิ จ ทตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิ โสปิ นํ สตฺถา วฺยากาสิ ตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย น วิกิรึสุ สพฺเพ สนฺนิปติตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา คาวุตุพฺเพธํ ถูปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘กกุสณฺโธ ชินวโร - เขมารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร-คาวุตํ นภมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค โกนาคมโน นาม สตฺถา อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต ปพฺพโต นาม รชา หุตฺวา อมจฺจคณ ปริวุโต สตฺถุ สนฺติเก คนฺตฺวา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา พุทฺธปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปตฺตุณฺณจีนปฏฺฏ โกเสยฺย กมฺพล ทุกุลานิ เจว สุวณฺณปฏฺฏกฺจ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ. โสปิ นํ สตฺถา วฺยากาสิ ตสฺส ภควโต ธาตุโย วิกิรึสุ
เตน วุตฺตํ
‘‘โกนาคมโน สมฺพุทฺโธ ปพฺพตารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ธาตุ วิตฺถาริกํ อาสิ-เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค กสฺสโป นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตทา โพธิสตฺโต โชติปาโล นาม มาณโว หุตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคุภูมิยฺเจว อนฺตลิกฺเขว ปากโฏ ฆฏีการสฺส กุมฺภการสฺส มิตฺโต อโหสิ. โส เตน สทฺธึ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺม
กถํ ¶ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อารทฺธวีริโย ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา วตฺตา วตฺตสมฺปตฺติยา พุทฺธสาสนํ โสเภสิ. โสปิ นํ สตฺถา วฺยากาสิ. กสฺสปสฺส ปน สตฺถุโน ธาตุโย น วิกิรึสุ สกล ชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา เอเกกํ สุวณฺณฏฺิกํ โกฏิ อคฺฆนกํ รตนวิจิตฺตํ พหิ รจนตฺถํ เอเกกํ อฑฺฒโกฏิ อคฺฆนกํ อพฺภนฺตร ปูรณตฺถํ มโนสิลาย มตฺติกากิจฺจํ เตเลน อุทกกิจฺจํ กโรนฺตา โยชนุพฺเพธํ ถุปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘มหากสฺสโป ชิโน สตฺถา-เสตวฺยายฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ชินถุโป-โยชนุพฺเพธมุคฺคโต’’ติ;
เอตฺถ จ
ทีปงฺกโร จ โกณฺฑฺโ-มงฺคโล สุมโน ตถา,
อโนมทสฺสี พุทฺโธ จ-นารโท ปทุมุตฺตโร;
สุชาโต ปิยทสฺสี จ-ธมฺมทสฺสิ นรุตฺตโม,
สิทฺธตฺถพุทฺโธ ติสฺโส จ-วิปสฺสิ จ สิขี ตถา;
กกุสณฺโธ กสฺสโป จาติ-โสฬเสเต มเหสโย,
ถุปปฺปมาณเมเตสํ ปาลิยํเยว ทสฺสิตํ;
ยสฺมา ตสฺมา มยา สาธู-เต สพฺเพปิ ปกาสิตา,
ถูปา สทฺธา ชนา สาธู-เต วนฺเทยฺยถ สาทรํ;
เยสานํ ปน อฏฺนฺนํ - สุคตานํ หิเตสินํ
ธาตุ วิตฺถาริกา อาสุํ - เตสุ เตสุ ปเทสโตติ;
สาธุชน มโนปสาทนตฺถาย กเต ถูปวํเส วิชฺชมานถูปานํ พุทฺธานํ ถูปกถา เจว สพฺเพสํ สนฺติเก อภินิหารกตาเจ. สมตฺตา.
กสฺสปสฺส ปน ภควโต อปรภาเค เปตฺวา อิมํ สมฺมา สมฺพุทฺธํ อฺโ พุทฺโธ นาม นตฺถิ. เอวํ ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธวฺยากรโณ โพธิสตฺโต ปารมิโย ปูเรตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ิโต-
‘‘อเจตนายํ ปถวี-อวิฺาย สุขํ ทุขํ,
สาปิ ทานพโล มยฺหํ-สตฺตกฺกตฺตุํ ปกมฺปถา’’ติ;
เอวํ มหาปถวิ กมฺปนานิ ปฺุานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน ตโต จุโต ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติ ตตฺถ อฺเ เทเว ทสหิ าเนหิ อธิคณฺหิตฺวา ยาวตายุกํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต มนุสฺสคณนาย ¶ สตฺตหิ ทิวเสหิ อายุกฺขยํ ปาปุณิสฺสติติ วตฺถานิ กิฬิสฺสนฺติ, มาลา มิลายนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, กาเยเจว ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมติ. เทโว เทวาสเน นาภิรมตีติ อิเมสุ ปฺจสุ ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ ตานิ ทิสฺวาสฺุาวต โน สคฺคา ภวิสฺสนฺติติ สํเวคชาตาหิ เทวตาหิ มหาสตฺตสฺส ปารมินํ ปูริตภาวํ ตฺวา อิมสฺมึ อิทานิ อฺํ เทวโลกํ อนุปคนฺตฺวา มนุสฺสโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา พุทฺธภาวํ ปตฺเต ปฺุานิ กตฺวา จุต จุตา เทวโลกํ ปูเรสฺสนฺตีติ จินฺเตตฺวา.
‘‘ยโตหํ ตุสิเต กาเย-สนฺตุสิโต นามหํ ตทา,
ทสสหสฺสิ สมาคนฺตฺวา-ยาจนฺติ ปฺชลี มมํ;
กาโลยํเต มหาวีร-อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ,
สเทวกํ ตารยนฺโต-พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปทนฺติ’’;
เอวํ พุทฺธภาวตฺถาย อายาจิโต กาลํ-ทีปํ-เทสํ กุลํ-ชเนตฺติยา อายุปฺปมาณนฺติ อิมานิ ปฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา กตสนฺนิฏฺาโน ตโต จุโต สกฺยราชกุเล ปฏิสณฺธึคเหตฺวา ตตฺถ มหาสมฺปตฺติยา ปริหริยมาโน อนุกฺกเมน ภทฺทํ โยพฺพนํ อนุปาปุณิตฺวา ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ เทวโลกสิรึ วิย รชฺชสิรึ อนุภวมาโน อุยฺยานกีฬาย คมนสมเย อนุกฺกเมน ชิณฺณ - วฺยาธิ - มตสงฺขาเต ตโย เทวทูเต ทิสฺวา สํชาต สํเวคา นิวตฺติตฺวา จตุตฺเถ วาเร ปพฺพชิตํ ทิสฺวา สาธุ ปพฺพชฺชาติ ปพฺพชฺชาย รุจึ อุปฺปาเทตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวสํ เขเปตฺวา มงฺคล โปกฺขรณิตีเร นิสินฺโน กปฺปก เวสํ คเหตฺวา อาคเตน วิสฺสกมฺม เทวปุตฺเตน อลงฺกต ปฏิยตฺโต ราหุลกุมารสฺส ปาตสาสนํ สุตฺวา ปุตฺตสิเนหสฺส พลวภาวํ ตฺวา ยาว อิมํ พณฺธนํ น วฑฺฒติ ตาวเทวนํ ฉิณฺทิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา สายํ นครํ ปวิสนฺโต-
‘‘นิพฺพุตา นูน สา มาตา - นิพฺพุโต นูน โส ปิตา,
นิพฺพุตา นูน สา นารี - ยสฺสายํ อีทิโส ปติ’’ติ;
กิสาโคตมิยา นาม ปิตุจฺฉา ธีตาย ภาสิตํ อิมํ คาถา สุตฺวา อิหํ อิมาย นิพฺพุตปทํ สาวิโตติ คีวโต สตสหสฺสคฺฆนกํ มุตฺตาหารํ โอมฺุจิตฺวา ตสฺสา เปเสตฺวา อตฺตโน ภวนํ ปวิสิตฺวา สิรีสยเน นิปนฺโน นิทฺทาวส คตานํ นาฏกานํ วิปฺปการํ ทิสฺวา นิพฺพินฺนหทโย ฉนฺนํ อุฏฺาเปตฺวา กณฺถกํ อาหาราเปตฺวา ตํ อารุยฺห ฉนฺนสหาโย ทสสหสฺส จกฺกวาฬ เทวตาหิ กต ปริวาโร มหาภินิกฺขมนา นิกฺขมิตฺวา เตเนว รตฺตาวเสเสน ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมฺม อโนมาย นทิยา ปรตีรํ ปตฺวา อสฺสาปิฏฺิโต โอรุยฺห ¶ มุตฺตราสิ สทิเส จาลิกาปุลิเณ ตฺวา ฉนฺนตฺวํ มยฺหํ อาภรณานิ เจว กณฺถกฺจ อาทาย คจฺฉาหิ อาภรณานิ จ กณฺถกฺจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ทกฺขิณ หตฺเถน มงฺคลขคฺคมาทาย วามหตฺเถน โมลิยา สทฺธึ จูฬํ ฉิณฺทิตฺวา สเจ อหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามิ อากาเส ติฏฺตุ โน เจ ภูมิยํ ปตตูติ อากาเส ขิปิ จุฬามณี พณฺธนํ โยชนปฺปมาณํ านํคนฺตฺวา อากาเส อฏฺาสิ อถ สกฺโก เทวราชา โยชนิเกน รตนจงฺโคฏเกน ปฏิคฺคเหสิ.
ยถาห
เฉตฺวาน โมลึ วรคนฺธวาสิตํ
เวหาสยํ อุกฺขิปิ สกฺยปุงฺคยโว,
สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิ
สุวณฺณ วงฺโคฏวเรน วาสโว’ติ;
ปฏิคฺคเหตฺวา จ ปน เทวโลกํ เนตฺวา สุเนรุ มุทฺธนิ ติโยชนปฺปมาณํ อิณฺทนีลมณิมยํ จุฬามณิ เจติยํ นาม อกาสิ อถ กสฺสป พุทฺธกาเล โปราณ สหายโก ฆฏิการ มหาพฺรหฺมา เอกํ พุทฺธนฺตรํ วินาวาสภาวปฺปตฺเตน มตฺตภาโว จิตฺเตสิ. อชฺช เม สหายโก มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต สมณ ปริกฺขารมสฺส คเหตฺวา คจฺฉามีติ-
‘‘ติจีวรฺจ ปตฺโต จ วาสิ สูจิ จ พณฺธนํ,
ปริสฺสาวน อฏฺเเตน-ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน’’ติ;
อิเม สมณปริกฺขาเร อาหริตฺวา อทาสิ มหาปุริโส อรหทฺธชํ นิวาเสตฺวา อุตฺตมํ ปพฺพชฺชาเวสํ คณฺหิตฺวา สาฏกยุคลํ อากาเส ขิปิ ตํ พฺรหฺมา ปฏิคฺคเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ทฺวาทสโยชนิกํ สพฺพรตนมยํ ทุสฺสเจติยมกาสิ.
‘‘กิเลส อปฺปหีเณปิ=มหาสตฺตสฺส ตํ ขเณ,
ยสฺสานุภาวโต เอวํ ทุสฺสจูฬา หิ ปูชิตา
ตสฺมา ตมฺม มหาโพธิ-สตฺตานํ ปฏิปตฺติยํ,
น กเรยฺย มหุสฺสาหํว-โก หิ นาม พุโธ ชโน’’ติ;