📜
ถูปารมฺห กถา
๒๑. ตโต ราชา ภิกฺขุสงฺฆํ วนฺทิตฺวา ยาจ มหาเจติยํ นิฏฺาตินาว เม ภิกฺขุสงฺโฆ ภิกฺขํ คณฺหาตูติ อาห. ภิกฺขู นาธิวาเสสุ, อนุปุพฺเพน ยาจนฺโต อุปลฺลภิกฺขูนํ สตฺตาหํ อธิวาสนํ ลภิตฺวา ถูปฏฺานสฺส สมนฺตโต อฏฺารสสุ าเนสุ มณฺฑเป การยิตฺวา ¶ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา สพฺเพสํเยว เตล-มธุ-ปาณิตาทิ เภสชฺชํ ทตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ วิสฺสชฺเชสิ ตโต นคเร เภรึจาราเปตฺวา สพฺเพ อิฏฺก วฑฺฒกิ สนฺติปาเตสิ. เต ปฺจสตมตฺตา อเหสุํ.
เตสุ เอโก อหํ รฺโ จิตฺตํ อาราเธตฺวา มหาเจติยํ กาตุํ สกฺโกมีติ ราชานํ ปสฺสิ ราชา กถํ กโรสีติ ปุจฺฉิ. อหํ เทว เปสิกานํ สตํ คเหตฺวา เอกาหํ เอกํ ปํสุสกฏํ เขเปตฺวา กมฺมํ กโรมีติ อาห. ราชา เอวํ สติ ปํสุราสิกํ ภวิสฺสติ. ติณรุกฺขาทีนิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ อทฺธานํ นปฺปวตฺตตีติ ตํ ปฏิพาหิ.
อฺโ อหํ ปุริสสตํ คเหตฺวา เอกาหํ เอกํ ปํสุคุมฺพํ เขเปตฺวา กมฺมํ กโรมีติ อาห.
อฺโ ปํสูนํ ปฺจมฺมณานิ เขเปตฺวา กมฺมํ กโรมีติ อาห.
อฺโ ทฺเว อมฺมณานิ เขเปตฺวา กมฺมํ กโรมีติ อาห. เตปิ ราชา ปฏิพาหิเยว.
อถ อฺโ ปณฺฑิโต อิฏฺก วฑฺฒกี อหํ เทว อุทุกฺขเล โกฏฺเฏตฺวา สุปฺเปหิ วฏฺเฏตฺวา นิสเทปึสิตฺวา ปํสูนํ เอกมฺมณํ เอกาเหเนว เขเปตฺวา เปสิกานํ สตํ คเหตฺวา กมฺมํ กโรมีติ อาห.
ราชา เอวํ สติ มหาเจติเย ติณาทีนิ น ภวิสฺสนฺติ จิรฏฺิติกฺจ ภวิสฺสติติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุน ปุจฺฉิ-กึ สณฺานํ ปน กริสฺสสีติ.
ตสฺมึ ขเณ วิสฺสกมฺม เทวปุตฺโต วฑฺฒกิสฺส สรีเร อธิมุจฺจิ. วฑฺฒกี สุวณฺณปาตึ ปูเรตฺวา อุทกมาหราเปตฺวา ปาณินา อุทกํ คเหตฺวา อุทกปิฏฺิยํ อาหนิ. เอฬิกฆฏ สทิสํ มหนฺตํ อุทกพุพฺพุลํ อฺุาสิ. เทว อีทิสํ กโรมีติ อาห.
ราชา สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺส สหสฺสคฺฆนกํ สาฏก ยุคลํ, สหสฺสคฺฆนกํเยว ปุณฺณกํ นาม สุวณฺณาลงฺการํ สหสฺสคฺฆนกา ปาทุกา, ทฺวาทส กหาปน สหสฺสานิ จ ทตฺวา อนุรูปฏฺาเน เคหฺจ เขตฺตฺจ ทาเปสิ.
ตโต ราชารตฺติภาเค จินฺเตสิ กถํ นาม มนุสฺเส อปีเลตฺวา อิฏฺกา อาหราเปยฺยนฺติ เทวตา รฺโ จิตฺตํ ตฺวา เจติยสฺส จตุสุ ทฺวาเรสุ เอเกกทิวสปฺปโหณกํ กตฺวา ตสฺสาเยว รตฺติยา อิฏฺการาสึ อกํสุ วิหาตาย รตฺติยา มนุสฺสา ทิสฺวา รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ตุสฺสิตฺวา วฑฺฒกึ กมฺเม ปฏฺเปสิ. เทวตา เอเตเนว นเยน ยาว มหาเจติยสฺส นิฏฺานํ ตาว เอเกกสฺส ¶ ทิวสสฺส ปโหณกํ กตฺวา อิฏฺกา อาหรึสุ. สกลทิวสภาเค กมฺมํ กตฏฺาเน มตฺติกา อิฏฺก จุณฺณํ วาปิ น ปฺายติ. รตฺติยํ เทวตา อนฺตรธาเปนฺติ.
อถ ราชา มหาเจติเยกมฺมการายจตุปริสายหตฺถ กมฺมมูลตฺถํจตุสุ ทฺวาเรสุ เอเกกสฺมึ ทฺวาเร โสฬส กหาปน สหสฺสานิ วตฺถาลงฺการ-คนฺธ-มาล-เตล-มธุ-ผาณิต-ปฺจกฏุก เภสชฺชานิ นานาวิธ สูปวฺยฺชน สํยุตฺตํ ภตฺตํ ยาคุขชฺชกาทีนิ อฏฺวิธ กปฺปิยย ปานกานิ ปฺจวิธ มุขวาส สหิต ตามฺพูลานิ จ ปาเปตฺวา มหาเจติเย กมฺมํ กโรนฺตาคหฏฺา วา ปพฺพชิตา วา ยถาชฺฌาสยํ คณฺหนฺตุ มุลํ อคเหตฺวา กมฺมํ กโรนฺตานํ กาตุํ น เทถาติ อาณาเปสิ.
อเถโก เถโร เจติยกมฺเม สหาย ภาวํ อิจฺฉนฺโต กมฺมกรณฏฺาเน มตฺติกา สทิสํ กตฺวา อตฺตานํ อภิสงฺขฏํ มตฺติกา ปิณฺฑํ เอเกน หตฺเถน คเหตฺวา อฺเน มาลา คเหตฺวา มหาเจติยงฺคณํ อารุยฺห ราชกมฺมิเก วฺเจตฺวา วฑฺฒกิสฺส อทาสิ. โส คณฺหนฺโตว ปกติมตฺติ กา นา ภวตีติ ตฺวา เถรสฺส มุขํ โอโลเกสิ ตสฺสาการํ ตฺวา ตตฺถ โกลาหล มโหสิ อนุกฺกเมน ราชา สุตฺวา อาคนฺตฺวา วฑฺฒกึ ปุจฺฉิ-ตุยฺหํ กิร ภเณ เอโก ภิกฺขุ อมูลก มตฺติกาปิณฺฑํ อทาสีติ.
โส เอวมาห-เยภุยฺเยน อยฺยา เอเกน หตฺเถน ปุปฺผํ เอเกน มตฺติกาปิณฺเฑ คเหตฺวา อาหริตฺวา เทนฺติ เตนาหํ อชานิตฺวา กมฺเม อุปเนสึ ‘‘อยํ ปน อาคนฺตุโก, อยํ เนวาสิโกติ เอตฺตกํ ชานามีติ.‘‘เตน หิ ตํ เถรํ อิมสฺส ทสฺเสหีติ เอกํ มหลฺลก พลตฺถํ วฑฺฒกิสฺส สนฺติเก เปสิ วฑฺฒกี ปุน อาคตกาเล ตํ เถรํ พลตฺถสฺส ทสฺเสสิ โส ตํ สฺชานิตฺวา รฺโ อาโรเจสิ.
ราชา ตสฺส สฺํ อทาสิ. โต ตฺวํ ตโย ชาติสุมน มกุลกุมฺเภ มหาโพธิ องฺคเณ ราสึ กตฺวา คณฺธฺจ เปตฺวา มหาโพธิ องฺคณํ คต กาเล อาคนฺตุกสฺส เถรสฺส ปูชนตฺถาย รฺโ ทาปิตํ คณฺธมาลานฺติ วตฺวา เทหีติ. พลตฺโถ รฺโ วุตฺตนเยเนว ตสฺส โพธิ องฺคณํ คต กาเล ตํ คณฺธมาลํ อทาสิ.
โสปิ โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา เสลสณฺถรํ โธวิตฺวา คณฺเธน ปริภณฺฑํ กตฺวา สิลาสนฺถรํ กตฺวา ปุปฺผํ ปูเชตฺวา จตุสุ าเนสุ วนฺทิตฺวา ปาจีนทฺวาเร อฺชลึ ปคฺคยฺห ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ปุปฺผ ปูชํ โอโลเกนฺโต อฏฺาสิ.
พลตฺโถ ตสฺมึ กาเล ตํ เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอวมาห. ภนฺเต ตุมฺหากํ เจติยกมฺเม สหายภาวตฺถาย ทินฺนสฺส อมูลก ¶ มตฺติกาปิณฺฑสฺส มูลํ ทินฺนภาวํ ราชา ชานาเปติ อตฺตโน วนฺทเนน วนฺทาเปตีติ. ตํ สุตฺวา เถโร อนตฺตมโน อโหสิ. พลตฺโถ ติฏฺนฺตุ ภนฺเต ตโย สุมน มกุล กุมฺภาตตฺตกาเนว สุวณฺณปุปฺผานิปิ เอตํ มตฺติกปิณฺฑํ นาคฺฆนฺติ. จิตฺตํ ปสาเทถ ภนฺเตติ ปกฺกามิ.
ตทา โกฏฺิวาลชนปเท ปิยงฺคลฺล วิหารวาสี เอโก เถโร อิฏฺกวฑฺฒกิสฺส าตโก อโหสิ. โส อาคนฺตฺวา วฑฺฒกินา สทฺธึ มนฺเตตฺวา ทีฆ พหล กิริยโต อิฏฺกปฺปมาณํ ชานิตฺวา คนฺตฺวา สหตฺเถเนว สกฺกจฺจํ มตฺติกํ มทฺทิตฺวา อิฏฺกํ กตฺวา ปจิตฺวา ปตฺตตฺถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา เอเกน หตฺเถน รฺโ อิฏฺกํ เอเกน ปุปฺผํ คเหตฺวา อตฺตโน อิฏฺกาส สทฺธึ รฺโ อิฏฺกํ อทาสิ. วฑฺฒกี คเหตฺวา กมฺเม อุปเนสิ.
เถโร สฺชาต ปีติ โสมนสฺโส มหาเจติเย กมฺมํ กโรนฺโต อิฏฺ กสาลปริเวเณ วสติ ตสฺส ตํ กมฺมํ ปากฏํ อโหสิ. ราชา วฑฺฒกึ ปุจฺฉิ-ภเณ เอเกน กิร อยฺเยน อมูลิก อิฏฺกา ทินฺนาติ. สจฺจํ เทว, เอเกน อยฺเยน ทินฺน อิฏฺกา อมฺหากํ อิฏฺกาย สทิสาติ กมฺเม อุปเนสินฺติ อาห. ปุน ตํ อิฏฺกํ สฺชานาสีติ รฺา วุตฺเต าตกานุคฺคเหน น ชานามีติ อาห.
ราชา ยทิ เอวํ ตํ อิมสฺส ทนฺเนหีติ พลตฺถํ เปสิ โส ตํ ปุพฺเพ วิย พลตฺถสฺส ทสฺเสสิ. พลตฺโถ ปริเวณํ คนฺตฺวา สนฺติเก นิสีทิตฺวา ปฏิสณฺถารํ กตฺวา ภนฺเต ตุมฺเห อาคนฺตุกา เนวาสิกาติ ปุจฺฉิ. อาคนฺตุโกมฺหี อุปาสกาติ. กตร รฏฺวาสิโก ภนฺเตติ โกฏฺิวาลชนปเท ปิยงฺคลฺล วิหารวาสิมฺหิ อุปาสกาติ อิเธว วสถ คจฺฉถาติ. อิธ น วสาม อสุกทิวเส คจฺฉามาติ อาห. พลตฺโถปิ อหมฺปิ ตุมฺเหหิ สทฺธึ อาคมิสฺสามิ. มยฺหมฺปิ คาโม เอตสฺมึเยว ชนปเท อสุก คาโม นามาติ อาห. เถโร สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิ. พลตฺโถ ตํ ปวตฺตึ รฺโ นิเวเทสิ.
ราชา พลตฺถสฺส สหสฺสคฺฆนกํ วตฺถยุคลํ มหคฺฆํ รตฺตกมฺพลํ อุปาหนยุคํ สุคณฺธเตลนาฬึ อฺฺจ พหุํ สมณปริกฺขารํ เถรสฺส เทหีติ ทาเปสิ โสปิ ปริกฺขารํ คเหตฺวา ปริเวณํ คนฺตฺวา เถเรน สทฺธึ รตฺตึ วสิตฺวา ปาโต สทฺธึเยว นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน คนฺตฺวา ปิยงฺคลฺล วิหารสฺส ทิสฺสมาเน าเน สีตจฺฉายาย เถรํ นิสีทาเปตฺวา ปาเท โธวิตฺวา คณฺธเตเลน มกฺเขตฺวา คุโฬทกํ ปาเยตฺวา อุปาหนํ ปฏิมฺุจิตฺวา อิทํ เม ปริกฺขารํ กุลูปคเถรสฺสตฺถาย คหิตํ, อิทานิ ตุมฺหากํ ทมฺมิ, อิทํ ปน สาฏกยุคํ มม ปุตฺตสฺส มงฺคลตฺถาย คหิตํ, ¶ ตุมฺเห จีวรํ กตฺวา ปารุปถาติ วตฺวา เถรสฺส ปาทมูเล เปสิ.
เถโร สาฏกยุคํ ปตฺตตฺถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา เสสปริกฺขารํ ภณฺฑิกํ กตฺวา อุปาหนํ อารุยฺหํ กตฺตยฏฺึ คเหตฺวา มคฺคํ ปฏฺปชฺชิ. พลตฺโถ เตน สทฺธึ โถกํ คนฺตฺวา ‘‘ติฏฺถ ภนฺเต, มยฺหํ อยํ มคฺโค‘‘ติ วตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว รฺโ สาสนํ เถรสฺส อาโรเจสิ
เถโร ตํ สุตฺวา มหนฺเตน ปรกฺกเมน กตกมฺมํ อกตํ วิย ชาตนฺติ โทมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา อสฺสุธารํ ปวตฺเตตฺวา’อุปาสก ตว ปริกฺขารํ ตฺวเมว คณฺหาหี‘‘ติ ิตโกว สพฺพาปริกฺขารํ ฉฑฺเฑสิ พลตฺโถ กึ นาม ภนฺเต วทถ เอส ราชา ตุยฺหํ ภวคฺคปฺปมาณํ กตฺวา ปจฺจยํ เทนฺโตปิ ตว อิฏฺกานุรูปํ กาตุํ น สกฺโกติ. เกวลํ ปน มหาเจติเย กมฺมํ อฺเสํ อปตฺตกํ กตฺวา กโรมีติ อธิปฺปาเยน เอวํ กาเรติ ตุมฺเห ปน ภนฺเต อตฺตนา ลทฺธปริกฺขารํ คเหตฺวา จิตฺตํ ปสาเทถาติ วตฺวา เถรํ สฺาเปตฺวา ปกฺกามิ. อิมสฺมึ ปน เจติเย ภติยา กมฺมํ กตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺต สตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ.
ตาวตึส ภวเน กิร นิพฺพตฺต เทวธีตโร อตฺตโน สมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา เกน นุ โก กมฺเมน อิมํ สมฺปตฺตึ ลภิมฺหาติ อาวชฺชมานา มหาเจติเย ภติยา กมฺมํ กตฺวา ลทฺธภาวํ ตฺวา ภติยา กตกมฺมสฺสาปิ ผลํ อีทิสํ, อตฺตโน สนฺตเกน กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา กตกมฺมสฺส ผลํ กีทิสํ ภวิสฺสตีติ จินฺเตตฺวา ทิพฺพคณฺธมาลํ อาทาย รตฺติภาเค อาคนฺตฺวา ปูเชตฺวา เจติยํ วนฺทนฺติ.
ตสฺมึ ขเณ ภาติวงฺกวาสี มหาสีวตฺเถโร นาม เจติยํ วนฺทนตฺถาย คโต, ตา วนฺทนฺติโย ทิสฺวา มหาสตฺตปณฺณิรุกฺขสมีเป ิโต ตาสํ ยถารุจึ วนฺทิตฺวา คมนกาเล ปุจฺฉิ? ตุมฺหากํ สรีราโลเกน สกลตมฺพปณฺณิทิโป เอกาโลโก, กึ กมฺมํ กริตฺถาติ ภนฺเต อมฺหากํ สนฺตเก กตกมฺมํ นาม นตฺถิ อิมสฺมึ เจติเย มนํ ปสาเทตฺวา ภติยา กมฺมํ กริมฺหาติ อาหํสุ เอวํ พุทฺธสาสเน ปสนฺนจิตฺเตน ภติยา กตกมฺมมฺปิ มหปฺผลํ โหติ. ตสฺมา-
‘‘จิตฺตปฺปสาทมตฺเตน-สุคเต คติ อุตฺตมา,
ลพฺภตีติ วิทิตฺวาน-ถูปปูชํ กเร พุทฺโธ’’ติ;
เอวํ ราชา เจติยกมฺมํ การาเปนฺโต ปุปฺผธานตฺตยํ นิฏฺาเปสิ. ตํ ขีณาสว ถิรภาวตฺถาย ภูมิสมํ กตฺวา โอสีทาเปสุํ, เอวํ นววาเร จิตํ จิตํ โอสีทาเปสุํ. ราชา การณํ อชานนฺโต อนตฺตมโน ¶ หุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตสิ. อสีติ ภิกฺขุสหสฺสานิ สนฺนิปตึสุ ราชา ภิกฺขุสงฺฆํ คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิ’ภนฺเต มหาเจติเย ปุปฺผธานตฺตยํ นววาเร น ชานามี’ติ ภิกฺขุสงฺโฆ อาห มหาราช ตุยฺหํ กมฺมสฺส วา ชีวิตสฺส วา อนฺตราโย นตฺถิ. อนาคเต ถิรภาวตฺถาย อิทฺธิมนฺเตหิ โอสีทาปิตํ, อิโต ปฏฺาย น โอสีทาเปสฺสนฺติ. ตฺวํ อฺถตฺตํ อกตฺวา มหาถูปํ สมาเปหีติ. ตํ สุตฺวา หฏฺโ ราชา ถูปกมฺมํ กาเรสิ.
ทสปุปฺผธานานิ ทสหิ อิฏฺกาโกฏีหิ นิฏฺนํ คมึสุ ปุน ปุปฺผธานตฺตเย นิฏฺิเต ภิกฺขุสงฺโฆ อุตฺตร-สุมน นามเก ทฺเว ขีณาสว สามเณเร อาณาเปสิ. ตุมฺเห สมจตุรสฺสํ อฏฺรตน พหลํ เอเกก ปสฺสโต อสีติ อสิติ หตฺถปฺปมาณํ ฉเมทก วณฺณปาสาเณ อาหรถาติ. เต สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อุตฺตรกุรุํ คนฺตฺวา จุตฺตปฺปการปฺปมาเณ ภณฺฑิปุปฺผนิเหฉ เมทวณฺณปาสาเณ อาหริตฺวา เอกํ ปาสาณํ ธาตุคพฺภสฺส ภูมิยํ อตฺถริตฺวา จตฺตาโร ปาสาเณ จตุสุ ปสฺเสสุ สํวิธาย อปรํ ธาตุคพฺภํ ปิทหนตฺถาย ปาจีน ทิสาภาเค วาลุก ปาการ สมีเป อทิสฺสมานํ กตฺวา เปสุํ.
๒๒. ตโต ราชา ธาตุคพฺภสฺส มชฺเฌ สพฺพรตนมยํ สพฺพาการสมฺปนฺนํ มโนหรํ โพธิรุกฺขํ กาเรสิ โส หิ อิณฺทนีลมณิภูมิยํ ปติฏฺิโต, ตสฺสมูลานิ ปจาฬมยานิ, ขณฺโธ สิริวจฺฉาทีหิ อฏฺมงฺคลิเกหิ ปุปฺผปนฺติ ลตาปนฺติ จตุปฺปท หํสปนฺติหิ จ วิจิตฺโต อฏฺารส หตฺถุพฺเพโธ รชตมโย อโหสิ.
ปฺจมหาสาขาปิ อฏฺารสหตฺถาจ, ปตฺตาปิ มณิมยานิ, ปณฺฑุปตฺตานิ, เหมมยานิ, ผลา ปวาฬมยานิ. ตถา องฺกุโรปริ เจลวิตานํ พณฺธาเปสิ. ตสฺส อนฺเต สมนฺนโต มุตฺตมย กิงฺกิณิกชาลํ โอลมฺพติ. สฺวณฺณฆณฺฏาปนฺติ จ สุวณฺณทามานิ จ ตหึ ตหึ โอลมฺพนฺติ วิตานสฺส จตุสุ กณฺเณสุ นวสตสหสฺสคฺฆนโก เอเกโก มุตฺตากลาโป โอลมฺพติ. ตตฺถ ยถานุรูปํ นานารตน กตาเนว จณฺท-สูริย-ตารการูปานิ ปทุมานิ จ อปฺปิตานิ อเหสุํ. มหคฺฆานิ อเนกวณฺณานิ อฏฺุตฺตร สหสฺสานิ วตฺถานิ โอลมฺพึสุ.
ตโต โพธิรุกฺขสฺส สมนฺตโต สตฺต รตนมย เวทิกา กาเรตฺวา มหามลก มุตฺตา อตฺถราเปสิ มุตฺตา เวทิกานํ อนฺตเร คณฺโธทก ปุณฺณ สตฺตรตนมย ปุณฺณฆฏ ปนฺติโย ปาเปสิ. ตาสุ สุวณฺณฆเฏ ปวาฬมยานิ ปุปฺผานิ อเหสุํ. ปวาฬฆเฏ สุวณฺณมยานิ ปุปฺผานิ. มณิฆเฏ รชตมยานิ ปุปฺผานิ ¶ รชตฆเฏ มณิมยานิปุปฺผาติ. สตฺตรตนฆเฏ สตฺตรตนมยานิ ปุปฺผานิ อเหสุํ.
โพธิรุกฺขสฺส ปาจีน ทิสาภาเค รตนมเย โกฏิอคฺฆนเก ปลฺลงฺเก ฆนโกฏฺฏิม สุวณฺณมยํ พุทฺธปฏิมํ นิสีทาเปสิ. ตสฺสา ปฏิมาย วีสติ นขา อกฺขินํ เสตฏฺานานิ จ ผฬกมยานิ. หตฺถตล ปาทตล ทนฺตาวรณานิ อกฺขีนํ รตฺตฏฺาตานิ จ ปวาฬมยานิ เกส ภมุกานิ อกฺขินํ กาฬกฏฺานานิ จ อิณฺทนีล มณิมยานิ อุณฺณาโลมํ ปนํ รชตมยํ อโหสิ. ตโต สหมฺปติ มหา พฺรหฺมานํ รชตจฺฉตฺตํ ธาเรตฺวา ินํ กาเรสิ. ตตา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตาหิ สทฺธึ วิชยุตฺตรสงฺขํ คเหตฺวา อภิเสกํ ททมานํ สกฺกํ เทวราชานํ ปฺจสิข เทวปุตฺตํ เพฬุว ปณฺฑุ วีณมาทาย คณฺธพฺพํ กุรุมานํ. มหากาฬ นาคราชานํ นาคกฺาปริวุตํ นานาวิเธนถุติโฆเสน ตถาคตํ วณฺเณนฺตํ กาเรสิ.
วสวตฺติมารมฺปน พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา ติสูล มุคฺคราทิ นานาวุธานิ คเหตฺวา สหสฺสกุมฺภํ คิริเมขล หตฺถิกฺขณฺธ มารุยฺห มารพลํ ปริวาเรตฺวา โพธิมณฺฑํ อาคนฺตฺวา อเนก ภึสนกํ กุรุมานํ กาเรสิ. เสสาสุ ทิสาสุ ปาจีน ทิสาภาเค ปลฺลงฺกสทิเส โกฏิ โกฏิ อคฺฆนเก ตโย ปลฺลงฺเก อตฺถราเปตฺวา ทนฺตมยํ ทณฺฑํ ปวาฬวีชนึ ปาเปสิ. โพธิกฺขณฺธํ อุสฺสีสเก กตฺวา นานารตนํ มณฺฑิตํ โกฏิอคฺฆนกํ รชต สยนํ อตฺถราเปสิ.
ทสพลสฺส อภิสมฺโพธิมฺปตฺวา อนิมิเสน จกฺขุนา โพธิปลฺลงฺกํ โอโลกิตฏฺานํ สตฺตาหเมว รตนจงฺกเม จงฺกมิตฏฺานํ โอโลกิตฏฺานํ สตฺตาหเมว รตนจงฺกเม จงฺกมิตฏฺานํ รตนฆรํ ปวิสิตฺวา ธมฺมสมฺมสิตฏฺานํ มุจลิณฺทมูลํ คนฺตฺวา นิสินฺนสฺส มุจลิณฺเทน นาเคน สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผณํ กตฺวา ิตฏฺานํ, ตโต อชปาล นิคฺโรธ มูลํ คนฺตฺวา นิสินฺนฏฺานํ, ตโต ราชายตนํ โภชเน อุปนีเต จตุมหาราเชหิ อุปนีต ปตฺตปฏิคฺคหณํ กาเรสิ.
ตโต พฺรหฺมายาจนํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ สสปพฺพชฺชํ, ภทฺทวคฺคิย ปพฺพชฺชํ, เตภาติก ชฏิล ทมนํ, ลฏฺิวนุยฺยาเน พิมฺพิสาโรปคมณํ, ราชคหปฺปเวสนํ, เวฬุวน ปฏิคฺคหณํ อสีติ มหาสาวเก จ กาเรสิ ตโต กปิลวตฺถุคมนํ รตนจงฺกเม ตฏฺานํ, ราหุลปพฺพชฺชํ, นณฺทฺรปพฺพชฺชํ เชตวนปฏิคฺคหณํ, คณฺฑมฺพมูเล ยมก ปาฏิหาริกํ เทวโลเก.
‘‘นิสินฺเน’’ติ กตฺถจิ.
อภิธมฺม ¶ เทสนา เทโวโรหณ ปาฏีหีรํ เถรปฺห สมาคมฺจ กาเรสิ.
ตถา มหาสมยสุตฺต-ราหุโลวาท สุตฺต-มงฺคสุตฺตปารายน สุตฺต สมาคมํ ธนปาล-อาฬวก-องฺคุลิมาล-อปลาล ทมนํ อายุสงฺขาร โวสฺสชฺชนํ สูกรมทฺทว ปริคฺคหณํ สิงฺคิวณฺณ วตฺถยุค ปฏิคฺคหณํ ปสนฺโนทกปานํ ปรินิพฺพานํ เทวมนุสฺส ปริเทวนํ มหากสฺสปตฺเถรสฺสภควโตปาทวณฺทนํ สรีร งหนํ อคฺคินิพฺพานํ อาฬาหนสกฺการํ เทเณน พฺราหฺมเณน กตธาตุ วิภาคฺจ กาเรสิ.
ตถา อทฺธจฺฉฏฺานิ ชาตกสตานิ กาเรสิ. เวสฺสนฺตรชาตกํ ปน กาเรนฺโต สฺชย มหาราชํ ผุสตีเทวึ มทฺทิเทวึ ชาลิย กุมารํ กณฺหาชินฺจ กาเรสิ. ตโต ปณฺฑว หตฺถิทานํ สตฺต สตก มหาทานํ นคร วิโลกนํ สินฺธวทานํ เทวตาหิ โรหิตถ วณฺเณน รถสฺส วหนํ รถทานํ สยเมโวณต ทุมโต ผลํ คเหตฺวา ทารกานํ มธุมํส ทินฺน เนสาทสฺส สุวณฺณ สูจิทานํ วงฺกปพฺพตกุจฺฉิมฺหิ ปพฺพชฺชาเวเสน วสิตฏฺานํ ปูชกสฺส ทารกทานํ สกฺกพฺราหฺมณสฺส ภริยํทานํ ปูชกสฺส เทวตานุภาเวก ทารเก คเหตฺวา คนฺตฺวา สฺชย นริณฺทสฺส ปุรโต คตฏฺานํ ตโต วงฺกปพฺพตกุจฺฉิยํ ฉนฺนํ ขตฺติยานํ สมาคมํ เวสฺสนฺตรสฺส มทฺทิยา จ อภิเสกํ ปตฺตฏฺานํ นกรมฺปวิฏฺเ สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสิตฏฺานํ ตโต จวิตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺตฏฺานฺจ สพฺพํ วิตฺถาเรน กาเรสิ.
ตโต ทส สหสฺส จกฺกวาฬเทวตาหิ พุทฺธ ภาวาย อายาจิตฏฺานํ อปุนราวตฺตนํ มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนํ มหามายาเทวึ สุทฺโธทน มหาราชํ ลุมฺพินีวเน ชาตฏฺานํ อนฺตลิกฺขโต ทฺวินฺนํ อุทกธารานํ ปตนํ อุตฺตราภิมุขํ สตฺตปทวีติหาร คมนํ กาฬเทวฬสฺส ชฏามตฺถเก มหาปุริสสฺส ปาทปติฏฺาน อนติวตฺตมานาย ชมฺพุจฺฉายาย ธาตีนํ ปมาทํ ทิสฺวา สิริสยเน ปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา ฌานสมาปนฺนฏฺานฺจ กาเรสิ.
ตโต ราหุล มาตรํ ราหุล ภทฺทกฺจ กาเรสิ ตโต เอกูน ตึสวสฺสกาเล อุยฺยาเน กีฬตตฺถาย คมน สมเย ชิณฺณ วฺยาธิต มต สงฺขฺยาเต ตโย เทวทูเต ทิสฺวา นิวตฺตนฏฺานํ จตุตฺถวาเร ปพฺพชิตรูปํ ทิสฺวา สาธุปพฺพชฺชาติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา อุยฺยานสิรึ อนุภวิตฺวา สายณฺห สมเย นหาตฺวา มงฺคล สิลาปฏฺเฏ นิสินฺนมตฺต วิสฺสกฏฺานา อลงฺกรณฏฺาณํ ตโต มชฺฌิมรตฺติยํ นาฏกานํ วิปฺปการํ ทิสฺวา กณฺถก หย วรมารุยฺห) มหาภินิกฺขมณํ นิกฺขมิตฏฺานํ ทส สหสฺส) จกฺกวาฬ เทวตาหิ กต ปูชาวิธึ กณฺถกนิวตฺตน เจติยฏฺานํ ¶ อโนมา นทีตีเร ปพฺพชฺชํ ราชคหปฺปเวสนํ ปณฺฑว ปพฺพตจฺฉ ยาย รฺโ พิมฺพิสารมฺม รชฺชกรณตฺถาย อายาจนํ สุชาตาย ทินฺน ขีรปายาส ปฏิคฺคหณํ เนรฺชราย นทิยา ตีเร ปายาส ปริโภคํ นทิยา ปาติวิสฺสฏฺํ ปาฏิหาริยํ สาลวเน ทิวาวิหาร คตฏฺานํ โสตฺถิเยน ทินฺน กุสติณปฏิคฺคหณํ โพธิมณฺฑํ อารุยฺห นิสินฺนฏฺานฺจ สพฺพํ วิตฺถาเรน กาเรสิ.
ตโต มหิณฺทตฺเถร ปมุเข สตฺต สห อาคเต จ การาเปสิ. จตุสุ ทิสาสุ ขคฺคหตฺเถ จตฺตาโร มหาราชาโน กาเรสิ ตโต ทฺวตฺตึส เทวปุตฺเต ตโต สุวณฺณ ทณฺฑ ทีปกธารา ทฺวตฺตึส เทวกุมาริโย ตโต อฏฺวีสติ ยกฺขเสนาปติโน ตโต อฺชลึ ปคฺคยฺห ิต เทวตาโย ตโต รตนมย ปุปฺปกลาเป คเหตฺวา ิต เทวตาโย ตโต สุวณฺณฆเฏ คเหตฺวา ิติ เทวตาโย ตโต นจฺจนก เทวตาโย ตโต ตุริยวาทก เทวตาโย ตโต ปจฺเจก สตสหสฺสคฺฆนเก ทสหตฺถปฺปมาเณ อาทาเส คเหตฺวา ิต เทวตาโย ตโต ตเถว สตสหสฺสคฺฆนก ปุปฺผ สาขาโย คเหตฺวา ิตเทวตาโย ตโต จณฺทมณฺฑเล คเหตฺวา ิตเทวตาโย สูริยมณฺฑเล คเหตฺวา ิตเทวตาโย ตโต ปทุมานิ คเหตฺวา ิต เทวตาโย ตโต ฉตฺตานิ คเหตฺวา ิตเทวตาโย ตโต วิจิตฺตเวสธเร มลฺลเทวปุตฺเต ตโต ทุสฺสโปน เทวตาโย ตโต รตนคฺฆิเก คเหตฺวา ิตเทวตาโย ตโต ธมฺมจกฺกากิ คเหตฺวา ิตเทวตาโย ตโต ขคฺคธรา เทวตาโย ตโต ปฺจหตฺถปฺปมาณ คณฺธิเตลปูริตา ทุกูลวฏฺฏิยํ ปชฺชลิต ทีปกฺจนน ปาติโย สีเสหิ ธาเรตฺวา ิตเทวตาโย จ การาเปสิ.
ตโต จตุสุกณฺเณสุผฬิกมยอคฺฆิย มตฺถเก จตฺตาโรมหามณ ปาเปสิ จตุสุ กณฺเณสุ สุวณฺณ-มณิ-มุตฺต-วชิรานํ จตฺตาโร ราสิโย กาเรสิ ตโต เมฆวณฺณ ปาสาณภิตฺติยํ วิชฺชุลฺลตา กาเรสิ ตโต รตน ลตาโย ตโต จาฬวิชติโย ตโต นิลุปฺปเล คเหตฺวา ิต นาคมณวิกาโย กาเรสิ.
ราชา เอกฺติกานิ รูปกานิ ฆนโกฏฺฏิม สุวณฺเณเหว กาเรสิ. อวเสสมฺปิ ปูชาวิธึ สตฺตรตเนเหว กาเรสีติ. เอตฺถ จ วุตฺตปฺปการมฺปน ปูชนียภณฺฑํ อนนฺตมปริมาณํ โหติ ตถา หิ อมฺพปาสานวาสี จิตฺตคุตฺตตฺเถโรนาม เหฏฺา โลหปาสาเท สนฺนิปติตานํ ทฺวาทสนฺนํ ภิกฺขุสหสฺสานํ ธมฺมํ กเถนฺโต รถวินีตสุตฺตํ อารภิตฺวา มหา ธาตุนิธานํ วณฺเณนฺโต เอกจฺเจ น สทฺทหิสฺสนฺตีติ มฺมาโน โอสกฺกิตฺวา กเถสิ. ตสฺมึ ขเณ โกฏปพฺพตวาสี มหาติสฺสตฺเถโร ¶ นาม ขีณาสโว อวิทูเร นิสีทิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต อาวุโส ธมฺมกถิก ตว กถาโต ปริหีนมฺปิ อตฺถิ. อปจฺโจ สกกิตฺวา วิตฺถาเรน กเถหีติ อาห. อถ อิมสฺมึเยว ทีเป ภาติย มหาราชา นาม สทฺโท ปสนฺโน อโหสิ โส สายํ ปาตํ มหเจติยํ วนฺทิตฺวาว ภฺุชติ. เอกทิวสํ วินิจฺฉเย นิสีทิตฺว ทุพฺพีนิจฺฉิตํ อฏฺฏํ วินิจฺฉินนฺโต อติสายํ วุฏฺิโต ถูปวณฺทนํ วิสฺสริตฺวา โภชเน อุปนีเต หตฺถํ โอตาเรตฺวา มนุสฺเส ปุจฺฉิอชฺช มยา อยฺยโก วนฺทิโต น วนฺทิโตติ. โปราณก ราชาโน หิ สตฺถารํ อยฺยโกติ วทนฺติ. มนุสฺสา น วนฺทิโต เทวาติ อาหํสุ.
ตสฺมึ ขเณ ราชา หตฺเถน คหิต ภตฺตปิณฺฑํ ปาติยํ ปาเตตฺวา อุฏฺาย ทกฺขิณทฺวารํ วิวราเปตฺวา อาคนฺตฺวา ปาจีน ทฺวาเรน มหาเจติยงฺคณํ อารุยฺห วนฺทนฺโต อนฺโต ธาตุคพฺเภ ขีณาสวานํ ธมฺมํ โอสารณสทฺทํ สุตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรติ มฺมาโน ตตฺถ คนฺตฺวา อทิสฺวา เอเตเนว นเยน อิตรานิปิ ทฺวารานิ คนฺตฺวา ตตฺถาปิ อทิสฺวา อยฺยา ธมฺมํ โอสาเรนฺโต วิจรนฺตีติ มฺมาโน โอโลกนตฺถาย จตุสุ ทฺวาเรสุ มนุสฺเส เปตฺวา สยํ ปุน วิจริตฺวา อปสฺสนฺโต มนุสฺเส ปุจฺฉิตฺวา พหิทฺธา นตฺถิ ภาวํ ตฺวา อนฺโต ธาตุคพฺเภ ภวิสฺสติติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ปาจีนทฺวาเร อาสนฺนตเร มหา เจติยาภิมุโข หตฺถปาเท ปสาเรตฺวา ชีวิตุํ ปริจฺจชิตฺวา ทฬฺหสมาทานํ กตฺวา นิปชฺชิ. สเจ มา อยฺยา ธาตุคพฺภํ น โอโลกาเปนฺติ-สตฺตาหํ นิราหาโร หุตฺวา สุสฺสมาโน ภูสมุฏฺิ วิย วิปฺปกิริยมาโนปิ น อุฏฺหิสฺสามีติ. ตสฺส คุณานุภาเวน สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ.
สกฺโก อาวชฺชนฺโต ตํ การณํ ตฺวา อคนฺตฺวา ธมฺมํ โอสาเรนฺตานํ เถรานํ เอวมาห. อยํ ภนฺเต ราชา ธมฺมิโก พุทฺธสาสเน ปสนฺโน อิมสฺมึ าเน สชฺฌายน สทฺทํ สุตฺวา ธาตุคพฺภํ อปสฺสิตฺวา น อุฏฺหิสฺสามีติ ทฬฺหสมาทานํ กตฺวา นิปนฺโน สเจ ธาตุคพฺภํ น ปสฺสติ ตตฺเถว มริสฺสติ. ตํ ปเวเสตฺวา ธาตุ คพฺภํ โอโลกาเปถาติ. เถราปิ ตสฺส อนุกมฺปาย ธาตุคพฺภํ ทสฺเสตุํ เอกํ เถรํ อาณาเปสุํ ราชานํ อาเนตฺวา ธาตุคพฺภา โอโลกาเปตฺวา เปเสหีติ. โส รฺโ หตฺเถ คเหตฺวา ธาตุคพฺภํ ปเวเสตฺวา ยถารุจึ วนฺทาเปตฺวา สพฺพํ สลฺลกฺขิตกาเล เปเสสิ ราชา นครํ คนฺตฺวา อปเรน สมเยน ธาตุคพฺเภ อตฺตนา ทิฏฺรูปเกสุ เอกเทสานิ สุวณฺณขจิตานิ กาเรตฺวา ราชงฺคเณ มหนฺตํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตสฺมึ มณฺฑเป ¶ ตานิ รูปกานิ สํวิทหาเปตฺวา นคเร สนฺนิปาเตตฺวา ธาตุคพฺเภ มยา ทิฏฺานิ สุวณฺณรูปกานิ อีทิสานิ อาห. เตสํ รูปกานํ นิยาเมน กตตฺตา นิยามก รูปกานิ นาม ชาตานิ.
ราชา สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ตานิ รูปกานิ นีหราเปตฺวา นาครานํ ทสฺเสสิ ปมํ ทสฺสิตกาเล นาครา ปสีทิตฺวา เอเกก กุลโต เอเกกํ ทารกํ นีหริตฺวา ปพฺพาเชสุํ. ปุน ราชา อยฺยา เอตํ ปการํ อชานนกา พหู เตสมฺปิ อาโรเจสฺสามีติ วิหารํ คนฺตฺวา เหฏฺา โลหปาสาเท ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา สยํ ธมฺมาสนคโต ติยาม รตฺตึ ธาตุคพฺเภ อธิการํ กเถตฺวา ปริโยสาเปตุมสกฺกานฺโตเสว อุฏฺาสิ. ตตฺเถโก ภิกฺขุ ราชานํ ปุจฺฉิ-มหาราช ตฺวํ ปาตราสภตฺตํ ภูตฺวา อาคโตสิ. ติยาม รตฺตึ วณฺเณนฺโต ธาตุคพฺเภ ปูชาวิธิมฺปิ ปริโยสาเปตุํ นาสกฺขิ อฺมฺปิ พหุํ อตฺถิติ.
ราชา กึ กเถต ภนฺเต, ตุมฺหากํ มยา กถิตํ ทสภาเคสุ เอกภาคมฺปิ นปฺปโหติ. อหมฺปน มยา สลฺลกฺขิต มตฺตเมว กเถสึ. อนนฺตํ ภนฺเต ธาตุคพฺเภ ปูชาวิธานนฺติ อาห เอวํ อนนฺตํ ปูชนียภณฺฑํ สมจตุรสฺเส เอเกก ปสฺสโต อสีติ อสีติ หตฺถปฺปมาเณ ธาตุคพฺเภ นิรนฺตรํ กตฺวา ปุเรตุมฺปิ น สุกรํ, ปเคว ยถารหํ สํวิธาตุ ติฏฺตุ ตาว ธาตุคพฺโภ ยาว มหาเจติเย วาลุก ปาการ ปริจฺเฉทา นิรนฺตรํ ปุเรตุมฺปิ น สกฺกา. ตสฺมา ตํ สพฺพํ ปูชนียภณฺฑํ ตตฺถ กถํ คณฺหีติ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ โปราเณหิ วุตฺตเมว.
นิคฺโร ธปิฏฺิ เตปิฏก มหาสีวตฺเถโร กิร ราชเคเห นิสิทิตฺวา รฺโ ทสพล สีหนาทสุตตํ กเถนฺโต ธาตุนิธานํ วณฺเณตฺวา สุตฺตนฺตํ วินิวฏฺเฏสิ. ราชา เถรสฺส เอวมาห-อยํ ภนฺเต ธาตุคพฺภา สมจตุรสฺโส, เอเกกปสฺสโต อสีติ อสีติ หตฺถปฺปมาเณ เอตฺตกานิ ปูชนีย ภณฺฑานิ เอตฺถ ฏฺิตานีติ โก สทฺทเหสฺสติติ. เถโร อาห. อิณฺทสาลคุหากิตฺตกปฺปมาณาติ ตยา สุตปุพฺพาติ. ราชา ขุทฺทก มฺจกปฺปมาณา ภนฺเตติ อาห. ตโต เถโร อาห, มหาราช อมฺหากํ สตฺถารา สกฺกสส สกฺก ปฺหสุตฺตนฺตํ กถนทิวเส คุหาย กิตฺตกา ปริสา โอสฏาติ สุตปุพฺพาติ. ราชา ทฺวีสุ ภนฺเต เทวโลเกสุ เทวตาติ อาห. เอวํ สนฺเต ตมฺปิ อสทฺทเหยฺยํ นุ มหาราชาติ เถเรน วุตฺเต ราชา ตํ ปน เทวานํ เทวิทฺธิยา อโหสิ เทวิทฺธิ นาม อจินฺเตยฺยา ภนฺเตติ อาห.
ตโต เถโร มหาราช ตํ เอกายเยว เทวิทฺธิยา อโหสิ. อิทํ ปน รฺโ ราชิทฺธิยา เทวานํ เทวิทฺธิยา อริยานํ อริยิทฺธิยาติ อิมาหิ ¶ ตีหิ อิทฺธีหิ ชาตนฺติ อโวจ. ราชา เถรสฺส วจนํ สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เถรํ เสตจฺฉตฺเตน ปูเชตฺวา มตฺถเก ฉตฺตํ ธาเรนฺโต มหา วิหารํ อาเนตฺวา ปุน มหาเจติยสฺส สตฺตาหํ ฉตฺตํ ทตฺวา ชาติ สุมนปุปฺผ ปูชํ อกาสีติ. เอตสฺสตฺถสฺส สาธนตฺถเมว อฺานิปิ พหูนิ วตฺถูนิ ทสฺสิตานิ ตานิ กินฺเตหีติ อมฺเห อุเปกฺขิตานิ เอตฺถ จ ราชา มเหสกฺโข มหานุภาโว ปูริตปารมิ กตาภินีหาโรติ ตสฺสวเสน ราชิทฺธิเวทิตพฺพา สกฺเกน อาณตฺเตน วิสฺสกมฺมุนา เทวปุตฺเตน อาทิโต ปฏฺาย อาวิสิตฺวา กตตฺตา ตสฺส วเสน เทวิทธิ เวทิตพฺพา, กมฺมาธิฏฺายก อิณฺทคุตฺตตฺเถโร ขุทฺทานุขุทฺทกํ กมฺมํ อนุวิธายนฺโต กาเรสิ น เกวลํเถโรเยว, สพฺเพปิ อริยา อตฺตนา อตฺตนา กตฺตพฺพ กิจฺเจสุ อุสฺสุกฺกมาปนฺนาเยว อเหสุนฺติ อิมาหิ ตีหิ อิทฺธีหิ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
วุตฺตฺเหตํ มหาวํโส.
อิณฺทคุตฺต มหาเถโร-ฉฬภิฺโ มหามติ,
กมฺมาธิฏฺายโก เอตฺถ-สพฺพํ สํวิทหิ อิมํ;
สพฺพํ ราชิทฺธิยา เอตํ เทวตานฺจ อิทฺธิยา;
อิทฺธิยา อริยานฺจ-อสมฺพาธา ปติฏฺิต’’นฺติ;