📜
ตทตฺถทีปนตฺถํ อยมนุปุพฺพกถา
๑๕. เทวานมฺปิยติสฺส รฺโ กิร ทุติยภาติโก อุปราชา มหานาโค นาม อโหสิ. อถ รฺโ เทวี อตฺตโน ปุตฺตสฺส รชฺชํ อิจฺฉนฺติ ตรจฺฉนาวา วาปึ กโรนฺตสฺส อุปราชสฺสวิเสน อมฺพํ โยเชตฺวา อมฺพมตฺถเก เปตฺวา เปเสสิ เทวิยิ ปุตฺเต, อุปราเชน สทฺธึ คโต ภาชเน วิวเฏ สยเมว อมพํ คเหตฺวา ขาทิตฺวา กาลมกาสิ อุปราชา ตํ การณํ ตฺวา เทวิยา ภีโต ตโตเยว อตฺตโน เทวิฺจ พลวาหนฺจ คเหตฺวา โรหณํ อคมาสิ. ตสฺส อคฺคมเหสิ อนฺตรามคฺเค ยฏฺฏาลวิหาเร นาม ปุตฺตํ วิชายิ ตสฺส ติสฺโสติ ภาตุนาม’มกํสิ.
โส ตโต คนฺตฺวา มหาคาเม วสนฺโต โรหเณ รชฺชํ กาเรสิ ตสฺส อจฺจเยน ตสฺส ปุตฺโต ยฏฺฏาลติสฺโส มหาคาเมเยว รชฺชํ กาเรสิ. ตสฺส อจฺจเยน ตสฺสาปิ ปุตฺโต โคาภโย นาม ตตฺเถว รชฺชํ กาเรสิ. โคาภยสฺส ปุตฺโต กากวณฺณติสฺโส นาม ตตฺเถว รชฺชํ กาเรสิ. กากวณฺณติสฺส รฺโ กิร กลฺยาณิติสฺส รฺโ ธีตา วิหารมหาเทวี นาม อคฺคมเหสิ อโหสิ สา รฺโ ปิยา อโหสิ มนาปา. ราชา ตาย สทฺธึ สมคฺควาสํ วสนฺโต ปฺุานิ กโรนฺโต วิหาสิ. อเถกทิวสํ เทวี ราชเคเหเยว ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สายณฺหสมเย ¶ คณฺธมาลาทีนิ คาหาเปตฺวา ธมฺมํ โสตุํ วิหารํคตา, ตตฺถ นิปนฺนํ พาฬฺหคิลานํ อาสนฺนมรณํ สีลวนฺตํ สามเณรํ ทิสฺวา คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา อตฺตโน สมฺปตฺตึ วณฺเณตฺวา มม ปุตฺตภาวํ ปตฺเถถ ภนฺเตติ ยาจิ.
โส น อิจฺฉิ, ยาปิ ปุนปฺปุน ยาจิเยว. สามเณโรปิ เอวํ สนฺเต สาสนานุคฺคหํ กาตุํ สกฺกาติสมฺปฏิจฺฉิตฺวา คตินิมิตฺตวเสน อุปฏฺิตมฺปิ เทวโลกํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกนฺติวเสน สุวณฺณ สิวิกาย คจฺฉนฺติยา เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสณฺธึ คณฺหิ.
สา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิ. ตสฺส คามณิ อภโยติ นามํ กรึสุ. อปรภาเค อปรมฺปิ ตสฺส ติสฺโสติ นามํ กรึสุ. คามณิ กุมาโร กเมน วฑฺเฒนฺโต โสฬส วสฺสิโก หุตฺวา หตฺถสฺส ถรา สิปฺเปสุ โกวิโท เตโชพล ปรกฺกม สมฺปนฺโน อโหสิ. อถ โข กากวณฺณติสฺส ราชา นณฺธิมิตฺโต-สุรนิมฺมโล-มหาเสโน-โคยิมฺพโร-เถรปุตฺตาภ- โย-ภรโณ-เวฬุสุมโน-ขฺจเทโว-ผุสฺสเทโว-ลภิยฺยวสโภติ อิเม ทสามหาโยเธ ปุตฺตสฺส สนฺติเก เปตฺวา วาเสสิ.
เตสํ อุปฺปตฺติกถา มหาวํสโต คเหตพฺพา ราชา ทสมหาโยธานํ ปุตฺตสฺส สกฺการสมํสกฺการํ กาเรสิ ติสฺสกุมารํ ชนปท รกฺขนตฺถาย ทีฆวาปิยํ เปสิ อเถกทิวสํ คามิณี กุมาโร อตฺตโน พลวาหน สมฺปตฺตึ ทิสฺวา ทมิเฬหิ สทฺธึ ยุชฺฌสฺสามีติ รฺโ กถาเปสิ. ราชา ปุตฺตํ อนุรกฺขนฺโต อลํ โอรคงฺคนฺติ นิวาเรสิ. โส ยาว ตติยํ กถาเปสิ ราชา กุชฺฌิตฺวา เหมสงฺขลิกํ กโรถ พณฺธิตฺวา รกฺขิสฺสามีติ. อภโย ปิตุ รฺโ กุชฺฌิตฺวา ปลายิตฺวา มลยํ อคมาสิ ตโต ปฏฺาย ปิตริ ทุฏฺตฺตา ทุฏฺคามณีติ ปฺาโต ราชา ปุตฺตานํ กลหฏฺานํ อาคมนตฺถาย โยเธหิ สปถํ กาเรสิ.
อถ กากวณฺณติสฺส ราชา จตุสฏฺิวิหาเร กาเรตฺวา จตุสฏฺิ สํวจฺฉราเนว ตฺวา กาลมกาสิ ติสฺสกุมาโร ปิตุกาลกตภาวํ สุตฺวา ทีฆวาปิโต อาคนฺตฺวา ปิตุ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา มาตรํ - กณฺฑุล หตฺถิฺจ คเหตฺวา ภาตุ ภยา ทีฆวาปึ อคมาสิ. อมจฺจา สนฺนิปติตฺวา ตํ ปวตฺตึ วตฺวา ทุฏฺคามณิติสฺส สนฺติกํ เปเสสุํ. โส ตํ สาสนํ สุตฺวา ภุตฺตสาลํ อาคมฺม ภาตุ สนฺติกํ ทูเต เปเสตฺวา ตโต มหาคามํ อาคนฺตฺวา อภิเสกํ ปตฺวา มาตรํ กณฺฑุลหตฺถิฺจ เปเสตูติ ยาว ตติยํ ภาตุ สนฺติกํ เลขา เปเสตฺวา อเปสน ภาวํ ตฺวา ยุทฺธาย นิกฺขมิ. กุมาโรปิ ยุทฺธสชฺโชหุตฺวานิกฺขมิ. จุฬงฺคณิย ปิฏฺิยํ ทฺวินฺนํ ภาตูนํ มหายุทฺธํ อโหสิ.
เต ¶ กิร โยธา สปถสฺส กตตฺตา เตสํ ยุทฺเธ สหายา น ภวึสุ. ตทา รฺโ อเนกสหสฺส มนุสฺสา มรึสุ. ราชา ปรชฺชิตฺวา ติสฺสามจฺจํ ทิฆตุณิกํ วฬวฺจ คเหตฺวา ปลายิ. กุมาโร ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพณฺธิ. อนฺตเร ภิกฺขุ ปพฺพตํ มาเปสุํ. ตํ ทิสฺวา กุมาโร ภิกฺขุสงฺฆสฺส กมฺมนฺติ ตฺวา นิวตฺติ ราชา ปลายิตฺวา กปฺปณฺทกร นทิยา ชลมาลติตฺถํ นาม คนฺตฺวํ ฉาโตมฺหิติ อาห. อมจฺโจ สุวณฺณสรเก ปกฺขิตฺตภตฺตา นิหริตฺวา อทาสิ.
ราชา กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา สงฺฆสฺส ทตฺวา ภฺุชามิติ สงฺฆสฺส-อมจฺจสฺส-วฬวาย-อตฺตโน จาติ จตุภาคํ กตฺวา กาลา โฆสาเปสิ ตทา ปิยงฺคุทิปโต กุฏุมฺพิยติสฺสตฺเถโร นาม อาคนฺตฺวา ปุรโต อฏฺาสิ. ราชา เถรํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สงฺฆสฺส ปิตภาคํ อตฺตโน ภาคฺจ เถรสฺส ปตฺเต ปกฺขิปึ อมจฺโจปิ อตฺตโน ภาคํ ปกฺขิปิ วฬวาปิ ทาตุกามา อโหสิ. ตสฺสาภิปฺปายํ ตฺวา อมจฺโจ ตสฺสาปิ ภาคํ ปตฺเต ปกฺขิปิ.
อิติ โส ราชา เถรสฺส ปริปุณฺณ ภตฺตปตฺตํ อทาสิ. เถโร ปตฺตํ คเหตฺวา คนฺตฺวา โคตมตฺเถรสฺส นาม อทาสิ. โส ปฺจสต ภิกฺขุ โภเชตฺวา ปุน ตโต ลทฺเธหิ ภาเคหิ ปตฺตปูเรตฺวา อากาเส ขิปิ ปตฺโต คนฺตฺวา รฺโ ปุรโต อฏฺาสิ ติสฺโส ปตฺตํ คเหตฺวา ราชานํ โภเชตฺวา ตโต สยํ ภฺุชิตฺวา วฬวํ โภเชสิ. ตโต ราชา สนฺนาหํ จุมฺพฏกํ กตฺวา ปตฺตํ วิสฺสชฺเชสิ. ตโต คนฺตฺวา เถรสฺส หตฺเถ ปติฏฺาสิ, ราชา ปุน มหาคามํ อาคนฺตฺวา เสนํ สงฺกฑฺฑิโว สฏฺิสหสฺสพลา คเหตฺวา ปุน ภาตรา สทฺธึ ยุชฺฌิ ตทา กุมารสฺส อเนก สหสฺสํ มนุสฺสา ปตึสุ.
กุมาโร ปลายิตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา มหาเถรสฺส เคหํ ปาวิสิ.
ราชา ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพณฺธนฺโต วิหารํ ปวิฏฺภาวํ ตฺวา นิวตฺติ ปจฺฉา เถรา เต อุโภ ภาตโร อฺมฺํ ขมาเปสุํ. ตทา ราชา สสฺสกมฺมานิ กาเรตุํ ติสฺสกุมารํ ทีฆวาปิเมว ปหิณิตฺวา สยมฺปิ เภรํ จราเปตฺวา สสฺสกมฺมานิ กาเรสิ. อถ มหาชนสฺส สงฺคหํกตฺวา กุนฺเต ธาตุํ นิธาเปตฺวา พลวาหน ปริวุโต ติสฺสารามํ คนฺตฺวา สงฺฆํ วนฺทิตฺวา ภนฺเต สาสนํ โชเตตุํ ปารคงฺคํ คมิสฺสามิ สกฺกาเรตุํ อมฺเหหิ สหคามิโน ภิกฺขุ เทถาติ อาห.
สงฺโฆ ปฺจสตภิกฺขุ อทาสิ. ราชา ภิกฺขุสงฺฆํ คเหตฺวา กณฺฑุลหตฺถิมารุยฺห โยเธหิ ปริวุโต มหตา พลกาเยน ยุทฺธาย ¶ นิกฺขมิตฺวา มหิยงฺคณํ อาคนนฺตฺวา ตตฺถ ทมิเฬหิ สทฺธึ ยุชฺฌนฺโต มหิยงฺคเณ กฺจุก ถูปํ กาเรสิ. ตสฺส ถูปสฺส วิภาวนตฺถํ อยมานุปุพฺพกถา.
๑๖. ภควา กิร โพธิเต นวเม มาเส อิมํ ทีปมาคนฺตฺวา คงฺคาตีเร ติโยชนายเต โยชนวิตฺถเต มหานาควนุยฺยาเน ยกฺขสมาคมํ อาคนฺตฺวา เตสํ ยกฺขานํ อุปริภาเค มหิยงฺคณ ถูปสฺส าเน เวหาสยํ ิโต วุฏฺิ วาตนฺธการาทีหิ ยกฺเข สนฺตาเสตฺวา เตหิ อภยํ ยาจิโต ตุมฺหากํ อภยํ ทสฺสามิ ตุมฺเห สมคฺคา มยฺหํ นิสีทนฏฺานํ เทถาติ อาห.
ยกฺขา, มาริส เต อิมํ สกลทีปํ เทมิ. อภยํ โน เทหีติ อาหํสุ. ตโต ภควา เตสํ ภยํ อปนุทิตฺวา เตหิ ทินฺนภภูมิยํ จมฺมขณฺฑํ ปตฺถริตฺวา ตตฺถ นิสินฺโน เตโชกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา จมฺมขณฺฑํ สมนฺตโต ชาเลตฺวา วฑฺเฒสิ. เต จมฺมขณฺเฑน อภิภูนา สมนฺตโต สาคร ปริยนฺเต ราสิภูตา อเหสุํ ภควา อิทฺธิพเลน คิริทีปํ นาม อิธาเนตฺวา ตตฺถ ยกฺเข ปเวเสตฺวา ทีปํ ยถาฏฺาเน เปตฺวา จมฺมขณฺฑํ สงฺขิปิ ตทา เทวตา สมาคโม อโหสิ. ตสฺมึ สมาคเม ภควา ธมฺมํ เทเสสิ-ตทา.
‘‘เนเกสํ ปาณโกฏีนํ-ธมฺมาภิสมโย อหู,
สรเณสุ จ สีเลสุ-ิตา อาสุํ อสงฺขิยา;
โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา-เสเล สุมนกูฏเก,
มหาสุมน เทวิณฺโท-ปูชิยํ ยาจิ ปูฉิยํ;
สิรํ ปรามสิตฺวาน-นิลามลสิโรรุเห,
ปาณิมตฺเต อทา เกเส ตสฺส ปาณิหิโต ชิโน;
โส ตํ สุวณฺณิจงฺโคฏํ-จเรนาทาย สตฺถุโน, นิสินฺนฏฺาน รจิเต-นานารตนสฺจเย.
อุจฺจโต สตฺตรตเน-เปตฺวาน สิโรรุเห,
ตํ อิณฺทนีล ถูเปน-ปิทเหสิ นมสฺสิ จ’’;
ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ ธมฺมเสนาปติ สาริ ปุตฺตตฺเถรสฺส อนฺเตวาสิโก สรภู นาเมโก เถโร จิตกโต คีวฏฺิธาตุ คเหตฺวา ภิกฺขุ สงฺฆปริวุโต อาคนฺตฺวา ตสฺมึเยว เจติเย ปติฏฺาเปตฺวา เมฆวณฺณปาสาเณหิ ฉาเทตฺวา ทฺวาทส หตฺถุพฺเพธํ ถูปํ กาเรตฺวา ปกฺกามิ. อถ เทวานมฺปิยติสฺส รฺโ ภาตา จูฬาภโย นาม ตํ อพฺภุตํ เจติยํ ทิสฺวา ตึสหตฺถุพฺเพธํ เจติยํ กาเรสิ. อิทานิ ทุฏฺคามณีปิ อภยราชา มหิยงฺคณํ อาคนฺตฺวา ตตฺถ ทมิเฬ มทฺทนฺโต อสิติหตฺถุพฺเพธํ กฺจุกเจติยํ กาเรตฺวา ปูชมกาสิ.
เอวมจฺจายิกํ ¶ กมฺมํ-กโรนฺตาปิ คุณากรา, กโรนฺติ ปฺุํ สปฺปฺา-สํสารภส ภีรุกาติ.