📜
มหิยงฺคน ถูปกถา
๑๗. ตโต ราชา ทมิเฬหิ สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา ฉตฺตทมิฬํ คณฺหิตฺวา ตตฺร พหุ ทมิเฬ ฆาเตตฺวา อมฺพติตฺถํ อาคนฺตฺวา อมฺพทมิฬํ จตูหิ มาเสหิ คณฺหิ. ตโต โอรุยฺห มหพฺพเล สตฺตทมิเฬ เอกาเหเนว คณฺหิ ตโต อนฺตรโสพฺเภ มหาโกฏฺ ทมิฬํ-โทณคาเม ควร ทมิฬํ-หาลโกเล มหิสฺสริย ทมิฬํ-นาฬิโสพฺเภ นาฬิก ทมิฬํ-ทิฆาภสคลฺลมฺหิ ทิฆาภย ทมิฬํ คณฺหิ. ตโต กจฺฉติตฺเถ กิฺจิสีส ทมิฬํ จตูหิ มาเสหิ คณฺหิ ตโต เว นคเร ตาฬ ทมิฬํ, ภาณกทมิฬฺจ-วหิฏฺเ วหิฏฺ ทมิฬํ=คามณิมฺหิ คามณิ ทมิฬํ-กุมฺพุคามมฺหิ กุมฺพุ ทมิฬํ-นณฺทิก คามมฺหิ นณฺทิก ทมิฬํ-ขาณุคามมฺหิ ขาณุ ทมิฬํ-ตมฺพุนฺนคามเก มาตุล ภาคิเนยฺเย ทฺเว ทมิเฬ คณฺหิ ตทา-
‘‘อชานิตฺวา สกํ เสนํ-ฆาเตนฺติ สชนา อิติ,
สุตฺวาน สจฺจกิริยํ-อกริ ตตฺถ ภุปติ;
รชฺชสุขาย วายาโม-นายํ มม กทาปิ จ,
สมฺพุทฺธสาสนสฺเสว-ปนาย อยํ มม;
เตน สจฺเจน เม เสนา-กาโยปคต ภณฺฑกํ,
ชาลวณฺณํว โหตูติ-ตํ ตเถว ตทา อหุ;’’
เอวํ ราชา คงฺคาตีเร ทมิเฬ ฆาเตสิ. ฆาติต โส สพฺเพ อาคนฺตฺวา วิชิต นคเร ปวิสึสุ. ตทา ราชา วิชิต นครํ คณฺหิตุํ วีมํสนตฺถาย อาคจฺฉนฺตํ นณฺธิมิตฺตํ ทิสฺวา กณฺฑุลํ มฺุเจสิ. กณฺฑุโลปิ ตํ คณฺหิตุํ อาคฺฉิ ตทา นณฺธิมิตฺโต หตฺเถตหิ อุโภ ทนฺเต พาฬฺหํ คเหตฺวา ปีเฬตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทาเปสิ. ราชา อุโภ วิมํเสตฺวา วิชิตนครํ อาคโต. ตโต ทกฺขิณทฺวาเร โยธานํ มหาสงฺคาโม อโหสิ ปุรตฺถิมทฺวาเร เวฬุสุมโน อสฺสํ อารุยฺห พหู ทมิเฬ ฆาเตสิ ทมิฬา อนฺโต ปิวิสิตฺวา ทฺวารํ ถเกสุํ. ตโต ราชา โยเธ วิสฺสชฺเชสิ, กณฺฑุลหตฺถิ นณฺธิมิตฺโต สุรนิมฺมโล จ ทกฺขิณทฺวาเร กมฺมํ กรึสุ มหาโสโณ โคยิมฺพโร เถรปุตฺตาภโย จาติ อิเม ตโย อิตเรสุ ตีสุ ทฺวาเรสุ กมฺมํ กรึสุ.
ตฺจ นครํ ปริขาตฺตย ปริกฺขิตฺตํ, ทฬฺห ปาการ โคปุรํ, อโย ทฺวารยุตฺตํ อโหสิ กณฺฑุโล ชาณุหิ ตฺวา สิลา สุธา อิฏฺกา ภิณฺทิตฺวา อโยทฺวารํ ปาปุณิ ตทา ทมิฬา โคปุเร ตฺวา นานาวุธานิ ¶ ขิปึสุ ปกฺก อโยคุเฬ เจวปกฺกฏฺิต สิเลสฺจ หตฺถิปิฏฺิยํ ปกฺขิปึสุ? ตทา กณฺฑุโล เวทนฏฺโฏ อุทกฏฺานํ คนฺตฺวา อุทเก โอคาหิ. ตทา โคยิมฺพโร น อิทํ สุราปานํ ภวติ. อโยทฺวาร วิฆาฏนํ นาม, คจฺฉ ทฺวารํ วิฆาเฏหีติ อาห. ตํ สุตฺวา ชาตาภิมาโต กฺุจนาทํ กตฺวา อุทน อุคฺคมฺม ถเล อฏฺาสิ อถ หตฺถิเวชฺโช สิเลสํ โธวิตฺวา โอสธํ อกาสิ. ตโต ราชา หตฺถึ อารุยฺห ปาณินา กุมฺเภ ปรามสิตฺวา สกล ลงฺกาตเล รชฺชํ ตว ทมฺมีติ โตเสตฺวา วรโภชนํ โภเชตฺวา วณํ สาฏเกน เวเตฺวา สุวมฺมีตํ กตฺวา วมฺมปิฏฺิยํ มหิสจมฺมํ สตฺตคุณํ กตฺวา พณฺธิตฺวา ตสฺสุปริ เตลจมฺมํ พณฺธิตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชสิ โส อสนิ วิยคชฺชนฺโต คนฺตฺวา ทาาหิ ปทรํ วิชฺฌิตฺวา ปาเทน อุมฺมารํ หนิ. ทฺวารํ พาหาหิ สทฺธึ อโยทฺวารํ มหาสทฺเทน ภูมิยํ ปติ. โคปุเร ทพฺพสมฺภารํ ปน หตฺถิปิฏฺิยํ ปตนฺตํ ทิสฺวา นณฺธิมิตฺโต พาหาหิ ปหริตฺวา ปวฏฺเฏสิ ตทา กณฺฑุโล ทาาปีฬนเวรํ ฉฑฺเฒสิ.
ตโต กณฺฑุโล อตฺตโน ปิฏฺึ อารูหนตฺถาย นณฺธิมิตฺตํ โอโลเกสิ. โส ตยา กตมคฺเคน น ปวิสิสฺสามีติ อฏฺารส หตฺถุพฺเพธํ ปาการํ พาหุนา ปหริตฺวา อฏฺุสหปฺปมาณํ ปาการปฺปเทสํ ปาเตตฺวา สุรนิมฺมลํ โอโลเกสิ โสปิ เตน กตมคฺคํ อนิจฺฉนฺโต ปาการํ ลฑฺฑีตฺวา นครพฺภนฺตเร ปติ โคยิมฺพโรปิ - โสโณปิ - เถรปุตฺตาภโยปิ เอเกก ทฺวารํ ภิณฺทิตฺวา ปวิสึสุ-ตโต.
‘‘หตฺถิ คเหตฺวา รถจกฺกํ-มิตฺโต สกฏ ปฺชรํ,
นาฬิเกรตรุํ โคโ-นิมฺมโล ขคฺคมุตฺตมํ;
ตาลรุกฺขํ มหาโสโณ-เถรปุตฺโต มหาคทํ,
วิสุํ วิสุํ วีถิคตา-ทมิเฬ นตฺถ จุณฺณยุํ’’;
เอวํ วิชิตนครํ จตูหิ มาเสหิ ภิณฺทิตฺวา ทมิเฬ มาเรตฺวา ตโต คริโลกํ นาม คนฺตฺวา คิริย ทมิฬํ อคฺคเหสิ. ตโต มเหล นครํ คนฺตฺวา จตูหิ มาเสหิ มเหล ราชานํ คณฺหึ ตโต ราชา อนุรุธปุรํ คจฺฉนฺโต ปริโตกาสปพฺพเต นาม ขณฺธาวารํ นิวาเสตฺวา ตตฺถ ตฬากํ กาเรตฺวา เชฏฺมูลมาสมฺหิ อุทกกีฬํ กีฬิ. เอฬาโรปิ ทุฏฺคามณิสฺส อาคตภาวํ สุตฺวา อมจฺเจหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา สฺเว ยุทฺธํ กริสฺสามาติ นิจฺฉยํ อกาสิ ปุนทิวเส สนฺนทฺโธ มหาปพฺพต หตฺถึ อารุยฺห มหา พลกาย ปริวุโต นิกฺขมิ. คามณีปิ มาตรา สทฺธึ มนฺเตตฺวา ทฺวตฺตึส พล โกฏฺเก กาเรตฺวา ฉตฺตธเร ราชรูปเก ตตฺถ ตตฺถ เปสิ. อพฺภนฺตร โกฏฺเก สยํ อฏฺาสิ.
ตโต ¶ สงฺคาเม วตฺตมาเน เอฬาร รฺโ ทีฆชตฺตุ นาม มหา โยโธ ขคฺคผลกํ คเหตฺวา ภูมิโต อฏฺารส หตฺถํ นภมุคฺคนฺตฺวา ราชรูปํ ฉิณฺทิตฺวา ปมํ พล โกฏฺกํ ภิณฺทิ เอวํ เสเสปิ พลโกฏฺเก ภิณฺทิตฺวา มหาคมณินา ตํ พลโกฏฺกํ อาคมิ. ตทา สุรนิมฺมโล รฺโ ปริคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อตฺตโน นามํ สาเวตฺวา ตํ อกฺโกสิ ตํ สุตฺวา ทีฆชนฺตุ ปมํ อิมํ มาเรมีติ กุชฺฌิตฺวา อากสมพฺภุคฺคนฺตฺวา อตฺตโนปริ โอตรนฺตํ ทิสฺวา สรนิมฺมโล อตฺตโน ผลกํ อุปนาเมสิ. อิตโรปิ ผลเกน สทฺธึ ตํ ภิณฺทิสฺส มีติ จินฺเตตฺวา ผลกํ ปหริ. อิตโร ผลกํ มฺุจิ, ทีฆชนฺตุ ผลกํ ฉิณฺทนฺโต ภูมิยํ ปติ. สุรนิมฺมโล ตํ สตฺติยา ปหริ, ผุสฺสเทโว ตํ ขเณ สงฺขํ ธมิ, อสนิสทฺโท วิย อโหสิ อุมฺมาทปฺปตฺตา วิย มนุสฺสา อเหสุํ. ตโต ทมิฬ เสนา ภิชฺชิตฺถ, เอฬาโร ปลายิตฺถ ตทาปิ พหุ ทมิเฬ ฆาเตสุํ.
‘‘ตตฺถ วาปิชลํ อาสิ-หตานํ โลหิตาวิลํ,
ตสฺมา กุลตฺถวาปีติ-นามโต วิสฺสุตา อหู;
จราเปตฺวา ตหึ เภรึ-ทุฏฺคามิณิ ภูปติ,
น หนิสฺสตุ เอฬารํ-มํ มฺุจิย ปโร อิติ;
สนฺนทฺโธ สยมารุยฺห-สนฺนทฺธํ กณฺฑุลํ กรึ,
เอฬารํ อนุพณฺธนฺโต-ทกฺขิณทฺวาร มาคมิ;
ปุเร ทกฺขิณภาคมฺหิ-อุโภ ยุชฺฌึสุ ภูมิปา,
โตมรํ ขิปิ เอฬาโร-คามณิ ตํ อวฺจยิ;
วิชฺฌาเปสิ จ ทนฺเตหิ-ตํ หตฺถึ สกหตฺถินา,
โตมรํ ขิปิ เอฬาโร-สหตฺถิ ตตฺถ โส ปติ;
ตโต วิชิต สงฺคาโม-สโยคฺคพลวาหโน,
ลงฺกา เอกาตปตฺตํ โส-กตฺวาน ปาวิสิ ปุรํ;’’
อถ ราชา นคเร เภรึ จราเปตฺวา สมนฺตา โยชนปฺปมาเณ มนุสฺเส สนฺนิปาเตตฺวา เอฬาร รฺโ สรีรํ มหนฺตํ สกฺการํ กาเรตฺวา กูฏาคาเรน เนตฺวา ฌาเปตฺวา ตตฺถ เตจิยํ กาเรตฺวา ปริหารมทาสิ. อชฺชปิ ราชาโน ตํ ปเทสมฺปตฺวา เภรึ น วาทาเปนฺติ. เอวํ ทุฏฺคามณิ อภย มหาราชา ทฺวตฺตึส ทมิฬ ราชาโน มาเรตฺวา ลงฺกาทีปํ เอกจฺฉตฺตมกาสิ.
ยทา ทุฏฺคามณิ วิชิตํ นครํ คณฺหิ ตทา ทีฆชนฺตุ โยโธ เอฬารํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส ภลฺลุกสฺส โยธ ภาวํ อาจิกฺขิตฺวา อิธาคมนตฺถาย ตสฺส สนฺติกํ เปเสสิ. ภลฺลุโกปิ เอฬารสฺส ทฑฺฒทิวสโต สตฺตเม ทิวเส สฏฺิยา ปุริส ¶ สหสฺเสหิ สทฺธึ โอติณฺโณ รฺโ มตภาวํ สุตฺวาปิ ลชฺชาย ยุชฺฌิสฺสามีติ มหาติตฺถโต นิกฺขมิตฺวา โกลมฺพหาลเก นาม คาเม ขณฺธาวารํ นิเวเสสิ. ราชาปิ ตสฺสา’คมนํ สุตฺวา สนฺนทฺโธ กณฺฑุลํ อารุยฺห โยธปริวุโต มหตา พลกาเยน อภินิกฺขมิ. ผุสฺสเทโวปิ ปฺจาวุธ สนฺนทฺโธ รฺโ ปจฺฉิมาสเน นิสีทิ. ภลฺลุโกปิ ปฺจาวุธ สนฺนทฺโธ หตฺถึ อารุยฺห ราชาภิมุโข อคฺฉิ. ตทา กณฺฑุโล ตสฺส เวคมณฺทิ ภาวตฺถํ สนิกํ สนิกํ ปจฺโจสกกิ เสนาปิ หตฺถินา สทฺธึ ตเถว ปจฺโจสกกิ.
ราชา ผุสฺสเทวํ อาห อยํ หตฺถิ ปุพฺเพ อฏฺวีสติยา ยุทฺเธสุ อปจฺโจสกกิตฺวา อิทานิ กสฺมา ปน ปจฺโจสกฺกตีติ. โส อาหาเทว. อมฺหากเมว ชโย อยํ คโช ชยภูมึ อเวกฺขนฺโต ปจฺโจสกฺกติ ชยภูมึ ปตฺวา สฺสตีติ? นาโคปิ ปจฺโจสกกิตฺว ปุร เทวสฺส ปสฺเส มหาวิหาร สีมนฺเต อฏฺาสิ.
ตโต ภลฺลุโก ราชาภิมุขา อาคนฺตฺวา ราชานํ อุปฺปณฺเฑสิ ราชาปิ ขคฺคตเลน มุขํ ปิธาย ตํ อกฺโกสิ รฺโ มุเข วิชฺฌิสฺสามีติ สรํ ขิปิ. โส ขคฺคตล มาคจฺจภูมิยํ ปติ, ภลฺลุโก มุเข วิทฺเธสฺมิติ สฺาย อุกฺกุฏฺิ, อกาสิ ตทา รฺโ ปจฺฉิมาสเน นิสินฺโน ผุสฺสเทโว รฺโ กุณฺฑลํ ฆเฏนฺโต ตสฺส มุเข กณฺฑํ ปาเตสิ รฺโ ปาเท กตฺวา ปตมานสฺส ชาณุมฺหิ อปเรน กณฺเฑน วิชฺฌิตฺวา รฺโ สีสํ กตฺวา ปาเตสิ. ราชา ลทฺธชโย นครํ อาคนฺตฺวา สรํ อาหราเปตฺวา ปุงฺเขน อุชุกํ ปาเปตฺวา ตํ ปมาณํ กหาปณราสึ กตฺวา ผุสฺสเทวสฺส อทาสิ.
เอวํ ลงฺการชฺชํ เอกจฺฉตฺตํ กตฺวา ราชา โยธานํ ยถานุรูปํ านนฺตรํ อทาสิ. เถรปุตฺตาภโย ปน ทียมานํ ฏฺานนฺตรํ น คณฺหิ กสฺมา น คณฺหสิติ ปุจฺฉิโน ยุทฺธํ อตฺถิ มหาราชาติ อาหํ. อิทานิ เอกรชฺเช กเต กึ นาม ยุทฺธนฺติ ปุจฺฉิเต กิเลส โจเรหิ ยุชฺฌิสฺส มีติ อาห. ราชา ปุนปฺปุนํ นิวาเรสิ โสปิ ปุนปฺปุน ยาจิตฺวา ราชานฺุาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา ปฺจ ขีณาสวสต ปริวาโร อโหสิ.
ตโต ราชา อตฺตโน ปาสาทตเล สิรีสยนคโต มหตึ สมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา อกฺโขภิณิ เสนาฆาตํ อนุสฺสริ. อนุสฺสรนฺตสฺส รฺโ มหนฺตํ เทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ สคฺค มคฺคนฺตราโย เม ภเวยฺยาติ.
ตทา ปิยงฺคุทีเป อรหนฺโต รฺโ ปริจิตกฺกํ ตฺวา ตํ อสฺสาเสตุํ อฏฺ อรหนฺเต เปสฺเส. เต อาคนฺตฺวา อาคตภาวา นิเวเทตฺวา ¶ ปาสาทตลํ อภิรุหึสุ ราชา เถเร วนฺทิตฺวา อาสเน นิสีทาเปตฺวา อาคต การณํ ปุจฺฉิ. เถราปิ อาคต การณํ วตฺวา รฺโ เตน กมฺมุนา สคฺค-โมกฺขนฺตรายภาวํ โพเธตฺว ปกฺกมึสุ ราชา เตสํ วจนํ สุตฺวา อสฺสาสํ ปฏิลภิตฺวา วนฺทิตฺวา (เต วิสฺสชฺเชตฺวา) สิริสยนคโต ปุน จินฺเตสิ.
มาติปิตโร โข ปน มา โจ กทาจิปิ วินา สงฺเฆน อาหารํ ภฺุชถาติ อมฺเหหิ สปถํ กาเรสุํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทตฺวา ภุตฺตํ อตฺถิ นุ โข นตฺถิติ จินฺตยนฺโต สติสมฺโมเสน สงฺฆสฺส อทตฺวา ปาตราสกาเล ปริภุตฺตํ เอกํเยว มริจวฏฺฏึ อทฺทส. ทิสฺวา จ อยุตฺตํ มยา กตํ ทณฺฑกมฺมํ เม กาตพฺพนฺตี จินฺเตสิ อถ ราชา ฉตฺตมงฺคล สตฺตาเห วีติวตฺเต มหตา ราชานุภาเวน มหนฺเตน กีฬาวิธาเนน อุทกกีฬํ กีฬิตุํ อภิสิตฺตานํ ราชุนํ จาริตฺตานุ ปาลนตฺถฺจ ติสฺสวาปึ อคมาสิ. รฺโ สพฺพํ ปริจฺฉทํ อุปาหนฉตฺตานิ จ มริจวฏฺฏิ วิหารฏฺานมฺหิ ปยึสุ.
ตตฺราปิ ถูปฏฺาเน ราชปุริสา รฺโ สธาตุกํ กุนฺตํ อุชุกํ เปสุํ. ราชา ทิวสภาคํ โอโรธ ปริวุโต กีฬิตฺวา สายณฺเห ชาเต นครํ คมิสฺสาม กุนฺตํ วฑฺเฒถาติ อาห. ราชปุริสา กุนฺตํ คณฺหนฺตา จาเลตุํ นาสกฺขึสุ ราชเสน, ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา สมาคนฺตฺวา คณฺธมาลาทีหิ ปูเชสิ ราชาปิ มหนฺตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา หฏฺมานโส สมนฺตา อารกฺขํ สํวิทหิตฺวา นครํ ปาวิสิ.
ตโต ราชา กุนฺตํ ปริกฺขิปาเปตฺวา เจติยํ ตํ ปริกฺขิปาเปตฺวา วิหารฺจ กาเรสิ. วิหาโร ตีหิ สํวจฺฉเรหิ นิฏฺาสึ ราชา วิหารมหตฺถาย สงฺฆํ สนฺนิปาเตสิ ภิกฺขูนํ สตสหสฺสานิ ภิกฺขุนีนํ นวุติ สหสฺสานิ สนฺนิปตึสุ ตสฺมึ สมาคเม ราชา สงฺฆํ วนฺทิตฺวา เอวมาห ภนฺเต วิสฺสริตฺวา วินา สงฺเฆน มริจวฏฺฏิกํ ปริภฺุชึ ตทตฺถํ ทณฺฑกมฺมํ เม โหตูติ-สเจติยํ มริจวฏฺฏิยํ วิหารํ กาเรสึ ปติคณฺหาตุ ภนฺเต สงฺโฆ สเจติยํ วิหารนฺติ ทกฺขิโณทกํ ปาเตตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส วิหารํ อทาสิ.
วิหารสฺส สมนฺตโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิสีทนตฺถาย มหนฺตํ มณฺฑปํ กาเรสิ มณฺฑป ปาทา อภยวาปิยา ชเล ปติฏฺิตา อเหสุํ. เสโสกาเส กถาจนตฺถิ. ตตฺถ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา สพฺพปริกฺขารํ อทาสิ. ตตฺถ สงฺฆตฺเถเรน ลทฺธ ปริกฺขาโร สตสหสฺสคฺฆนโก อโหสิ.
เอวํ- ¶
‘‘ยุทฺเธ ทาเน จ สูเรน-สูรินา รตนตฺตเม,
ปสนฺนามลจิตฺเตน-สาสนุชฺโชตนตฺถินา;
รฺา กตฺุนา เตน-ถูปการาปนาทิโต,
วิหารมหนนฺตานิ - ปูเชตุํ รตนตฺตยํ;
ปริจฺจตฺตธนาเนตฺถ-อนคฺฆานิ วิมฺุจิย,
เสสานิ โหนฺติ เอกาย-อูนา วิสติโกฏิโย;’’
เอวํ สปฺโ ภิทูเร อสาเร,
เทเห ธเน สงฺคมติกฺกมิตฺวา
กตฺวาน ปฺุํ สุขสาทนตฺถํ,
สารํ คเหตุํ สตตํ ยเตยฺยาติ;