📜
๒. ¶ ปรินิพฺพานกถา
สตฺถา ปน ตโต ปฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ ติปิฏกปริยตฺติธมฺมํ เทเสตฺวา เวเนยฺยชเน สํสารโต จตุอริยมคฺคผลปฏิลาภวเสน อุทฺธาเรตฺวา นิพฺพาเน ปติฏฺาเปตฺวา ปจฺฉิเม กาเล เวสาลินครํ อุปนิสฺสาย จาปาลเจติยํ นิสฺสาย วิหรนฺโต มาเรน ปรินิพฺพานตฺถาย อาราธิโต สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขาเร วิสฺสชฺเชสิ. ตสฺส วิสฺสฏฺภาวํ อานนฺโทเยว อฺาสิ. อฺโ โกจิปิ ชานนฺโต นาม นตฺถิ. ตสฺมา ภิกฺขุสงฺฆมฺปิ ชานาเปสฺสามีติ เชตวนมหาวิหารํ คนฺตฺวา สพฺพํ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ภิกฺขเว ตถาคตสฺส น จิรสฺเสว ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน ปรินิพฺพานํ ภวิสฺสติ, ตุมฺเห สตฺตตึสโพธิ ปกฺขิยธมฺเมสุ สมคฺคา หุตฺวา เอกีภาวา โหถ, ตุมฺเห วิวาทํ มา กโรถ. อปฺปมาเทน ติสฺโส สิกฺขา สมฺปาเทถาติ วตฺวา ปุน ทิวเส เวสาลิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตา ปฏิกฺกมิตฺวา ภณฺฑคามํ คโต. ภณฺฑคามโต หตฺถิคามํ หตฺถิคามโต อมฺพคามํ อมฺพคามโต ชมฺพุคามํ ชมฺพุคามโต นิคฺโรธคามํ นิคฺโรธคามโต โภคนครํ โภคนครโต ปาวานครํ ปาวานครโต กุสินารานครํ ปตฺโต. ตตฺถ ยมกสาลานมนฺตเร ีโต อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา อุนฺตรสีสกํ กตฺวา มฺจกํ ปฺาเปหิ กิลนฺโตสฺมิ อานนฺท นิปชฺชิสฺสามิ’ติ อาห. ตํ สุตฺวา อานนฺทตฺเถโร อุตฺตรสีสกํ กตฺวา มฺจกํ ปฺาเปตฺวา จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏึ อตฺถริตฺวา ปฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ อสยิตพุทฺธเสยฺยํ สยนฺโต ทกฺขิณปสฺเสน สโต สมฺปชาโน อนุฏฺานสฺํ มนสิกริตฺวา สีหเสยฺยํ กปฺเปสิ.
อตีตมทฺธาน ภเว จรนฺโต,
อนนฺตสตฺเต กรุณายุเปโต;
กตฺวาน ปฺุานิ อนปฺปกานิ,
ปตฺโต สิวํ โลกหิตาย นาโถ.
เอวํ ¶ หิ โส ทสพโลปิ วิหีนถาโม,
ยมสฺส สาลาน นิปชฺชิ มชฺเฌ;
กตฺวาน สฺฺหิ อนุฏฺหานํ,
ส อิทฺธิมา มารมุขํ ปวิฏฺโ.
ตสฺมึ ขเณ สมกสาลา สุปุปฺผิตา อเหสุํ. น เกวลํ ยมกสาลาเยว สุปุปฺผีตา, อถ โข ทสสหสฺสี โลกธาตุ จกฺกวาเฬสุ สาลรุกฺขาปิ ปุปฺผิตา. น สาลรุกฺขาเยว สุปุปฺผิตา, อถ โข ยํ กิฺจิ ปุปฺผุปคผลูปค รุกฺขชาตํ สพฺพมฺปิ ปุปฺผฺจ ผลฺจ คณฺหิ. ชเลสุ ชลปทุมานิ ถเลสุ ถลปทุมานิ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ สาขาสุ สาขาปทุมานิ ลตาสุ ลตาปทุมานิ อากาเส โอลมฺพปทุมานิ ปิฏฺิปาสาเณ หินฺทิตฺวา สตปตฺตปทุมานิ สุปุปฺผิตานิ อเหสุํ. ปถวิโต ยาว พฺรหฺมโลโก ตาว ทสสหสฺสิ จกฺกวาฬา เอกมาลาคุณา วิย อเหสุํ. เทวา อากาสโต ทิพฺพมนฺทารวปาริจฺฉตฺตกโกวิฬารปุปฺผานิ จ จนฺทนจุณฺณานิ จ สมากิรนฺติ. ทิพฺพตุริยสงฺคิติโย จ อนฺตลิกฺเข ปวตฺตนฺติ. อเนกานิ อจฺฉริยสหสฺสานิ อเหสุํ. เอวํ ปูชาวิเสเส ปวตฺตมาเน ปมยาเม สุภทฺทปริพฺพาชกํ วิเนตฺวา มชฺฌิมยาเม ทสสหสฺสิ โลกธาตุ เทวตานํ อนุสาสิตฺวา ปจฺฉิมยามาวสาเน ปมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย ทุติยชฺฌานํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิ. ตโต วุฏฺาย อากาสานฺจายตนํ วิฺาณฺจายตนํ อากิฺจฺายตนํ เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. ตโต วุฏฺาย ปมชฺฌานํ ทุติยชฺฌานํ ตติยชฺฌานํ จตุตฺถชฺฌานฺจ สมาปชฺชิ. ตโต วุฏฺาย เอตฺถนฺตรโต อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
มหาโมหตมํ หนฺตฺวา สตฺตานํ หทยสฺสิตํ,
รวีว โชตมาโน โส โลกสฺส อนุกมฺปโก;
วสฺสานิ ¶ ปฺจตาลีสํ กตฺวา สตฺตหิตํ พหุํ,
อธุนา อคฺคิกฺขนฺโธว ปรินิพฺพายิ โส ชิโน.
เอวํ ปน ภควติ ปรินิพฺพุเต วิสฺสกมฺมเทวปุตฺโต ตถาคตสฺส สรีรปฺปมาณํ วรโทณึ รตเนหิ มาเปตฺวา วิสุทฺธกปฺปาเสหิ ตถาคตสฺส สรีรํ เวเตฺวา รตนโทณิยํ ปกฺขิปิตฺวา คนฺธเตเลหิ ปูเรตฺวา อปราย โทณิยา ปิทหิตฺวา สพฺพคนฺธทารุจิตกํ กตฺวา เยภุยฺเยน เทวตาโย โลหิตจนฺทนฆฏิกาโย อาทาย จิตกายํ ปกฺขิปิตฺวา อคฺคึ คาหาเปตุํ นาสกฺขึสุ. กสฺมา? มหากสฺสปตฺเถรสฺส อนาคตตฺตา. โส อายสฺมา มหากสฺสปตฺเถโร เยภุยฺเยน พหุนฺนํ เทวานํ ปิโย มนาโป. เถรสฺส หิ ทานํ ทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตานํ ปมาโณ นาม นตฺถิ. ตสฺมา เทวตา ตสฺมึ สมาคเม อตฺตโน กุลูปคตฺเถรํ อทิสฺวา อมฺหากํ มหากสฺสปตฺเถโร กุหินฺติ โอโลเกนฺโต อตฺตโน ปริวาเรหิ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ มคฺคํ ปฏิปนฺโนติ ตฺวา ยาว เถโร อิมสฺมึ น สมฺปตฺโต จิตกํ ตาว น ปชฺชลตุติ อธิฏฺหึสุ. ตสฺมึ กาเล เถโร เยภุยฺเยน เตรสธุตงฺคธเรหิ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ อาคนฺตฺวา จิตกํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาทปสฺเส ีโต, ภนฺเต ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก ปทุมุตฺตรสตฺถุโน ปาทมุเล อภินีหารโต ปฏฺาย อวิชหิตฺวา อาคโต. อิทานิ เม อวสานทสฺสนนฺติ ปาเท คเหตฺวา วนฺทิตุํ อธิฏฺาสิ.
มหากสฺสปเถโร โส ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;
เอกํสํ จีวรํ กตฺวา ปคฺคเหตฺวาน อฺชลึ.
ปทกฺขิณฺจ ติกฺขตฺตุํ กตฺวา ตฺวา ปทนฺติเก;
ปติฏฺหนฺตุ สีเส เม ชินปาเทติ’ธิฏฺหิ.
สหาธิฏฺานํ จิตกา ทุสฺสานิ จ วิภินฺทิย;
นิกฺขมึสุ ตทา ปาทา ฆนมุตฺโตว จนฺทิมา.
อุโห หตฺเถหิ ปคฺคยฺห เปตฺวา อตฺตโน สิเร;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท ขมาเปตฺวา วิสชฺชยี.
ปุณฺณจนฺโท ยถา อพฺภํ จิตกํ ปาวิสิ ตทา;
อิทํ อจฺเฉรกํ ทิสฺวา รวํ รวิ มหาชโน.
อุฏฺหิตฺวาน ปาจีนา วนฺโท อตฺถงฺคโต ยถา;
ปาเท อนฺตรธายนฺเต อโรทึสุ มหาชนา.
ตทา มลฺลราชาโน ภควโต สรีรกิจฺจํ กริสฺสามาติ วตฺวา นานาวตฺถาภรณานิ นิวาเสตฺวา ปริวารยึสุ. ตโต ราชาโน มนุสฺสา จ อคฺคึ ทาตุํ อารหึสุ. ตทา สกฺโก? มยิ ปน ปรินิพฺพุเต สกฺโก เทวราชา มณิโชติรสํ ปสาเรตฺวา นิกฺขนฺตอคฺคินา มม สรีรกิจฺจํ กริสฺสติ. มณิอคฺคิโน อวสาเน มนุสฺสา อคฺคึ กริสฺสนฺติติ. เอวํ พุทฺธวจนํ ปริภาเวตฺวา นิกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ภควโต สรีรกิจฺจํ กตฺวา สมนฺตโต อุฏฺหตุติ อธิฏฺหิ.
ตสฺมึ ขเณ สยเมว จิตกํ อคฺคิ คณฺหิ. สรีรํ ปน ภควโต ฌายามานํ ฉวิจมฺมมํสนหารุอฏฺิอฏฺิมิฺชํ อเสเสตฺวา สุมนมกุฬมุตฺตาราสิสทิสเมว ธาตุโย อวเสสา อเหสุํ.
ปรินิพฺพุตกาเลปิ สกลํ กลุนํ อหุ;
ปริเทโว มหา อาสิ มหี อุทฺริยนํ ยถา.
เทวตายานุภาเวน สตฺถุโน จิตโก สยํ;
ตโต เอกปฺปหาเรน ปชฺชลิตฺถ สมนฺตโต.
ยฺจ อพฺภนฺตรํ ทุสฺสํ ยํ ทุสฺสํ สพฺพพาหิรํ
ทุสฺเส ทฺเวว น ฌายึสุ เตสํ ทุสฺสานมนฺตเร;
ยถา นิรุทฺธเตลสฺส น มสี น จ ฉาริกา;
เอวมสฺส น ทิสฺสติ พุทฺธคตฺตสฺส ฌายโต.
สุมนมกุฬสภาวา จ โธตมุตฺตาภเมว จ;
สุวณฺณวณฺณสํกาสา อวสิสฺสํสุ ธาตุโย.
ทาา จตสฺโส อุณฺหีสํ อกฺขกา ทฺเว จ สตฺติมา;
น วิกิณฺณา ตโต เสสา วิปฺปกิณฺณาว ธาตุโย.
อโหสิ ตนุกา ธาตุ สาสปพีชมตฺติกา;
ธาตุโย มชฺฌิมา มชฺเฌภินฺนตณฺฑุลมตฺติกา.
ธาตุโย ¶ มหติ มชฺเฌ ภินฺนมุคฺคปฺปมาณิกา;
ธาตุวณฺณา ตโย อาสุํ พุทฺธาธิฏฺานเตชสา.
สาริปุตฺตสฺส เถรสฺส สิสฺโส สรภุนามโก;
อาทาย ชินคีวฏฺึ จิตกาโตว ธาตุ โส.
สทฺธึ สิสฺสสหสฺเสน เจติเย มหิยงฺคเณ;
เปตฺวา เจติยํ กตฺวา กุสินารมคา มุนิ.
ฉฬภิฺโ วสิปฺปตฺโต เขโม การุณิโก มุนิ;
สหสา จิตกาโตว วามทาํ สมคฺคหี.
อากาสโต ปติตฺวาปิ นิกฺขมิตฺวาปิ สาลโต;
สมนฺตโตมฺพุมุคฺคนฺตฺวา นิพฺพาเปสุํ ชลานลํ.
มลฺลราชคณา สพฺเพ สพฺพคนฺโธทเกน ตํ;
จิตกํ โลกนาถสฺส นิพฺพาเปสุํ มเหสิโน.
เอวํ ปน สพฺพโลเก กรุณาธิโก สมฺมาสมฺพุทฺโธ เวสาขปุณฺณมุโปสเถ องฺคารทิวเส ปรินิพฺพุโต. เทวมนุสฺสานํ สงฺคหกรณตฺถาย ยมกสาลานมนฺตเร จิตกํ สตฺตรตฺตินฺทิวํ วสี. ตโต วีสํ หตฺถสติกสฺส อุปริ สตฺตรตฺตินฺทิวํ วสิ. ยาว อคฺคิปรินิพฺพาปนํ สตฺตรตฺตินฺทิวํ โหติ.
ตโต สตฺตทิวสานิ กุสินารายํ มลฺลราชปุตฺเตสุ คนฺโธทเกน จิตกํ นิพฺพาปยมาเนสุ สาลรุกฺขโต อุทกธารา นิกฺขมิตฺวา จิตกํ นิพฺพาปยึสุ. ตโต ทสพลสฺส ธาตุโย สุวณฺณจงฺโคฏเก ปกฺขิปิตฺวา อตฺตโน นคเร สนฺถาคาเร เปตฺวา สตฺติปฺชรํ กตฺวา ธนุปากาเรหิ ปริกฺขิปาเปตฺวา สตฺตาหํ นจฺจคีตวาทิตคนฺธมาลาทีหิ มลฺลราชปุตฺตา สกฺการํ กรึสุ.
ตโต เต มลฺลราชาโน รมฺมํ เทวสโภปมํ;
สพฺพถา มณฺฑุยิตฺวาน สนฺถาคารํ ตโต ปน.
มคฺคํ ¶ อลงฺกริตฺวาน ยาว มกุฏเจติยา;
หตฺถีกฺขนฺเธ เปตฺวาน เหมโทณึ สธาตุกํ.
คนฺธาทีหิปิ ปูเชตฺวา กีฬนฺตา สาธุกีฬิตํ;
ปเวเสตฺวาน นครํ สนฺถาคาเร มโนรเม.
ทสภูมสฺมึ ปลฺลงฺเก เปตฺวา ชินธาตุโย;
อุสฺสยุํ เต ตทา ฉตฺเต สนฺถาคารสมนฺตโต.
หตฺถีหิ ปริกฺขิปาเปสุํ ตโต อสฺเส ตโต รเถ,
อฺโ’ฺํ ปริวาเรตฺวา ตโต โยเธ ตโต ธนุ;
อิติ ปริกฺขิปาเปสุํ สมนฺตา โยชนํ กมา,
ตทา นจฺเจหิ คีเตหิ วาทิเตหิ จ ปูชยุํ.)
ปรินิพฺพานกถา สมตฺตา.
ตโต ภควโต ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา อชาตสตฺตุ มหาราชา โกสินารกานํ มลฺลานํ สาสนํ เปเสสิ. อหมฺปิ ขตฺติโย ภควาปิ ขตฺติโย สตฺถุโน สรีรธาตุนํ ถูปฺจ มหฺจ กโรมีติ. เตเนว อุปาเยน เวสาลิยํ ลิจฺฉวิราชาโน จ กปิลวตฺถุมฺหิ สกฺยราชาโน จ อลฺลกปฺปเก พุลโย จ รามคามเก โกฬิยา จ เวทีปเก พฺราหฺมโณ จ ปาวายํ ปาเวยฺยกา จ สาสนํ เปเสตฺวา สพฺเพ เอกโต หุตฺวา โกสินารเกหิ สทฺธึ วิวาทํ อุปฺปาเทสุํ. เตสํ ปน อาจริโย ทฺโรณพฺราหฺมโณ นาม. โส เตสํ? มา โภนฺโต วิคฺคหวิวาทํ กโรถ, อมฺหากํ ภควา ขนฺติวาทีเยวาติ วตฺวา ตาทิสสฺส จ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺนสฺส สรีรภาเค กลหํ กาตุํ อยุตฺตนฺติ อาห.
(ราชา อชาตสตฺตุ จ ลิจฺฉวี จ นราธิปา;
สกฺยา จ อลฺลกปฺปา จ โกฬิยาปิ จ รามเก.
พฺราหฺมโณ เวทีโป จ มลฺลปาเวยฺยกาปิ จ;
มลฺลา จ ธาตุ อตฺถาย อฺมฺํ วิวาทยุํ.
เอวํ ¶ สนฺเต ตทา โทโณ พฺราหฺมโณ เอตทพฺรวี;
สุณนฺตุ โภนฺโต เม วาจํ หิตมตฺถุปสํหิตํ.
ขนฺติวาที อิสิกาเล ธมฺมปาลกุมารเก;
ฉทฺทนฺเต ภุริทตฺเต จ จมฺเปยฺเย สงฺขปาลเก.
มหากปิชาตกาเล อมฺหากํ โลกนายโก;
โกปํ อกตฺวา อฺเสุ ขนฺติเมว อกา ชิโน.
สิฏฺาสิฏฺเ สุเข ทุกฺเข ลาภาลาเภ ยสายเส;
ตาที ลกฺขณสมฺปนฺโน ขนฺติวาเทสุ กา กถา.
เอวํ ภวตํ วิวาเท สมฺปหาโร น สาธุโก;
สพฺเพว สหิตา โหถ สมคฺคา โมทมานกา.
ตถาคตสฺส สารีรํ อฏฺภาคํ กโรมเส;
ถูปา วิตฺถาริตา โหนฺตุ ปสนฺนา หิ พหุชฺชนา.
เตน หิ วิภเชหิ ตฺวํ อฏฺภาคนฺตุ พฺราหฺมณ;
ถูปา วิตฺถาริตา โหนฺตุ ปสนฺนา หิ พหุชฺชนา.
เอวํ วุตฺเต ตทา โทโณ พฺราหฺมโณ คณเชฏฺโก;
สุวณฺณํ นาฬึ กตฺวาน สมํ ภาเชสิ ราชุนํ.
โสฬสนาฬิโย อาสุํ สพฺพา ตา เสสธาตุโย;
เอเกกปุรวาสีนํ ทฺเว ทฺเว โทโณ อทา ตทา.
ธาตุโย จ คเหตฺวาน หฏฺตุฏฺา นราธิปา;
คนฺตฺวา สเก สเก รฏฺเ เจติยานิ อการยุํ.
โทโณ ตุมฺพํ คเหตฺวาน กาเรสิ ตุมฺพเจติยํ;
องฺคารถูปํ กาเรสุํ โมริยา หฏฺมานสา.
เอกา ทาา ติทสปุเร เอกา นาคปุเร อหุ;
เอกา คนฺธารวิสเย เอกา กาลิงฺคราชิโน.)
ตตฺถ ¶ โทโณติ? ตทา คณาจริโย. โส ธาตุโย วิภชนฺโต เอกํ ทกฺขิณทาาธาตุํ คเหตฺวา เวนฺตเร เปสิ. ตทา สกฺโก อชฺช ทกฺขิณทาาธาตุํ โก ลภตีติ จินฺเตตฺวา เวนฺตเร ปสฺสิ. โส รตนจงฺโคฏกํ คเหตฺวา อทิสฺสมานกาเยน คนฺตฺวา ธาตุํ คเหตฺวา ตาวตึสภวเน จูฬามณิเจติย เอกโยชนุพฺเพธํเยว มหนฺตํ ถูปํ กตฺวา เปสิ. เอกํ ทกฺขิณทาธาตุํ ปาทคฺคนฺตเร อกฺกมิตฺวา คณฺหิ. เอตฺตาวตา ตาวตึสภวนทนฺตธาตุกถา ปริปุณฺณา เวทิตพฺพา.
ตทา ชยเสโน นาม นาคราชา ภควโต ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา อชฺช ปจฺฉิมทสฺสนํ ปสฺสิสฺสามีติ มหนฺตํ นาคราชสมฺปตฺตึ คเหตฺวา กุสินารํ คนฺตฺวา มหาปูชํ กตฺวา เอกมนฺตํ ตฺวา ปาทคฺคนฺตเร ิตํ ธาตุํ ทิสฺวา นาเคทฺธิพเลน คเหตฺวา นาคภวนํ เนตฺวา นาคปุรสฺส มชฺเฌ รตนขจิเต เจติเย เปสิ. ตํ ตมฺพปณฺณิยํ กากวณฺณติสฺสราชกาเล มหาเทวตฺเถรสฺส สิสฺโส มหินฺทตฺเถโร นาม นาคภวนํ คนฺตฺวา ทกฺขิณทาํ คเหตฺวา ตมฺพปณฺณิยํ เสรุนครํ หริตฺวา คิริอภยสฺส เสรุนครปพฺพตนฺตเร เจติยํ การาเปตฺวา เปสิ.
เอตฺตาวตา นาคภวนทนฺตธาตุกถา ปริปุณฺณา เวทิตพฺพา.
ตตฺรายํ คนฺธารวาสิโนติ? เอกา วามทาา โทโณ นาม อาจริโย นิวตฺถ วตฺถนฺตเร เปตฺวา คณฺหิ. ตทา เอโก คนฺธารวาสี ปุพฺเพ ลทฺธพฺยากรโณ กตาภินีหาโร วตฺถนฺตเร ตปิทนฺตธาตุํ ทิสฺวา กุสลจิตฺเตน ตโต ทนฺตธาตุํ คเหตฺวา คนฺธารวาสิเกหิ สทฺธึ อตฺตโน รฏฺํ คนฺตฺวา เจติยวเน เปสิ.
เอตฺตาวตา วามทนฺตธาตุกถา ปริปุณฺณา เวทิตพฺพา.
ตตฺถ อโธ วามทนฺตธาตุํ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สิสฺโส เขโม นาม มุนิ ชาลจิตกโตว อุปฺปติตฺวา วามทาํ คเหตฺวา กาลิงฺคปุรํ เนตฺวา พฺรหฺมทตฺตสฺส รฺโ สมีปํ คนฺตฺวา ¶ ทนฺตธาตุํ ทสฺเสตฺวา? มหาราช วามทนฺตธาตุํ ภควา ตเมว อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป ยาว คุหสีวปรมฺปรา เทวมนุสฺสานํ อตฺถํ กริตฺวา ปริโยสาเน คุหสีวรฺโ ปาเหสฺสตีติ (นียาเทตุํ) อาหาติ นียฺยาเทสิ.
อปรภาเค เหมมาลา ราชกฺา ทนฺตกุมาเรน สทฺธึ พฺราหฺมณเวสํ คเหตฺวา ทนฺตธาตุํ อาทาย ปลายิตฺวา วาณิเช อาโรเจตฺวา นาวา เวเคน คนฺตฺวา เจว นาคสุปณฺเณหิ มหนฺตํ ปูชํ กาเรตฺวา อนุกฺกเมนาคนฺตฺวา ชมฺพุโกฬปฏฺฏนํ ปตฺวา ทิชวรสฺส อาจิกฺขิตมคฺเคน อนุราธปุรํ ปตฺวา กิตฺติสฺสิริเมฆสฺส ปวตฺตึ ปุจฺฉิตฺวา นววสฺสอายุสมาโน ตีสุ สรเณสุ ปสนฺนภาวํ สุตฺวา เมฆคิริ มหาเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ทนฺตธาตุํ ชมฺพุทีปโต คเหตฺวา อาคตภาวํ อาโรเจตฺวา ทสฺเสสิ. ทิสฺวา จ ปน ปีติยา ผุโฏ อุภินฺนมฺปิ สงฺคหํ กตฺวา มหาวิหารํ อลงฺกาเรตฺวา ชินทนฺตธาตุํ เปตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ เปเสตฺวา ตํ ปวตฺตึ รฺโ อาโรจาเปสิ. ตํ สุตฺวา ราชา ปีติปาโมชฺโช จกฺกวตฺติสฺส สิริสมฺปตฺโต ทฬิทฺโท วิย ตสฺส ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา วีมํสิตฺวา นิกฺกงฺโข หุตฺวา สกลลงฺกาทีเปน ปูเชสิ. เอเตน นเยน ปูชํ กตฺวา เอกทิวเสเนว นวลกฺขํ ปูเชสิ.
สีหฬินฺโท อุภินฺนมฺปิ พหูนิ รตนานิ จ;
คาเม จ อิสฺสเร เจว ทตฺวาน สงฺคหํ อกา.
เอตฺตาวตา อโธทาาธาตุกถา ปริปุณฺณา เวทิตพฺพา.
จตฺตาลีส สมา ทนฺตา เกสา โลมา จ สพฺพโส เทวา หรึสุ เอเกกํ จกฺกวาฬปรมฺปรา.
ตตฺร วจเน, จตฺตาลีส สมา ทนฺตาติ? เสสทนฺตา จ เกสา จ โลมา จ นขา จ สพฺพโสปิ มยิ ปรินิพฺพุต-กาเล ¶ มา ฑยฺหนฺตุ ลฺุจิตฺวา อากาเส ปติฏฺนฺตุ เอเกกจกฺกวาฬฺจ เอเกกเกสโลมนขทนฺตธาตุปรมฺปรา เนตฺวา เจติยํ กาเรตฺวาน เทวมนุสฺสานํ อตฺถํ กโรตุติ อธิฏฺหิ. ตสฺมา ปรินิพฺพุตกาลโต ยาว สรีรํ น ฑยฺหติ ตาว ฉพฺพณฺณรสฺมิโย โลมธาตุ น ปชหติ. โทณพฺราหฺมโณปิ ธาตุวิภชนาวสาเน เวนฺตเร จ นิวาสนนฺตเร จ ปาทคฺคนฺตเร จ ธาตุนํ วินฏฺภาวํ ตฺวา ปถวิยํ อุตฺตานโกเยวชาโต. ตทา สกฺโก เทวราชา ทิสฺวา อยํ เทณาจริโย ธาตุ อตฺถาย อนุปริวตฺเตตฺวา วินาสํ ปาปุเณยฺย อหํ วีณาจริยเวสํ คเหตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา โสกํ วิโนเทสฺสามีติ สกฺกรูปํ ชหิตฺวา วีณาจริยเวสํ คเหตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอกมนฺตํ ิโต ทิพฺพคีตํ คายิตฺวา วีณํ วาเทนฺโต นานปฺปการํ อุทาเนสิ. ยํ ธมฺมเมตํ ปุริสสฺส วาทํ ฉินฺทิสฺสามีติ วตฺวา กถาย โสตุนํ โลภํ ปรสฺส อตฺถํ วินาเสตฺวา อติโลเภน ปุริโส ปาปโก โหตีติ. หํสราชชาตกํ ทีเปตฺวา ยํ ลทฺธํ ตํ สุลทฺธนฺติ อาห. ตํ สุตฺวา โทโณ อยํ วีณาจริโย มยฺหํ เถนภาวํ อฺาสีติ โสกํ วิโนเทตฺวา อุฏฺาย อาวชฺชมาโน ตุมฺพํ ทิสฺวา เยน ภควโต สรีรธาตุโย มิตา โสปิ ธาตุคติโกว. อิทํ ถูปํ กริสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ตุมฺพํ คเหตฺวาน เจติเย เปสิ. โมริยา องฺคารํ คเหตฺวา องฺคารเจติยํ นาม กาเรสุํ.
(นคเร กปิลวตฺถุมฺหิ สมฺมาทิฏฺิ พหุชฺชโน;
ตตฺถ สารีริกํ ถูปํ อกาสิ รตนามยํ.
นคเร ¶ อลฺลเก รมฺเม พุทฺธธาตุ ปติฏฺิย;
สิลาย มุคฺควณฺณาย ถูปํ สธาตุกํ อกา.
ชโน ปาเวยฺยรฏฺสฺมึ ปติฏฺิย สารีริกํ;
สิลาย มณิวณฺณาย ปาเวยฺยํ เจติยํ อกา.
จีวรํ ปตฺตทณฺฑฺจ มธุรายํ อปูชยุํ;
นิวาสนํ กุสฆเร ปูชยึสุ มหาชนา.
ปจฺจตฺถรณํ กปิเล อุณฺณโลมฺจ โกสเล;
ปูเชสุํ ปาฏลิปุตฺเต กรกํ กายพนฺธนํ.
นิสีทนํ อวนฺติสุ จมฺปายํ’ทกสาฏกํ;
เทวรฏฺเ อตฺถรณํ วิเทเห ปริสฺสาวนํ.
วาสิ-สูจิฆรฺจาปิ อินฺทปตฺเถ อปูชยุํ;
ปาสาณเก ปทํ เสฏฺํ ภณฺฑเสสํ ปรนฺตเก.
มหึสุ มนุชา ธาตุํ อฏฺโทณมิตํ ตทา;
ธาตุ วิตฺถาริตา อาสิ โลกนาถสฺส สตฺถุโน).
เต ปน ราชาโน หิ อตฺตโนลทฺธธาตุํ คเหตฺวา สกสกนครํ คนฺตฺวา เจติยํ การาเปตฺวา มหนฺตํ ปูชาวิธานํ กรึสุ. จกฺขุมนฺตสฺส ภควโต สรีรธาตุ อฏฺโทณมตฺตํ สุวณฺณนาฬิยา เอกสตอฏฺวีสตินาฬิกา อโหสิ? สตฺถา ปน อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. วิสาขนกฺขตฺเตน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิ. วิสาขนกฺขตฺเตน พุทฺโธ อโหสิ. อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ. เตเนว ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิ. อสฺสยุชนกฺขตฺเตน เทโวโรหณํ อกาสิ. วิสาขนกฺขตฺเตน ปรินิพฺพายิ. มหากสฺสปตฺเถรา จ อนุรุทฺธตฺเถโร จ ทฺเว มหาเถรา ภควโต สรีรธาตุโย วิสฺสชฺชาเปตฺวา อทํสุ.
เตสํ ¶ ราชุนํ ภควโต สรีรธาตุํ ลภิตฺวา สตฺตทิวสสตฺตมาสาธิกานิ สตฺตวสฺสานิ มหารหํ ปูชํ กตฺวา คตกาเล มิจฺฉาทิฏฺิกมนุสฺสา? สมโณ โคตโม ปรินิพฺพุโต. ตสฺส ธาตุ อตฺถาย อมฺหากํ ชีวิตกปฺปนํ นาเสตฺวา ปูชํ กโรตี’ติ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปทุสฺสนฺติ. สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ตฺวา มหากสฺสปตฺเถรสฺส อาโรเจสิ;’ภนฺเต มิจฺฉาทิฏฺิกา มนุสฺสา ภควติ ปทุฏฺจิตฺเตน อิโต จุตา อวีจินิรยํ อุปฺปชฺชนฺติ. พหุตรา อนาคเต มิจฺฉาทิฏฺิกา มาตุปิตุฆาตกา ราชาโน ภวิสฺสนฺติ. อชฺเชว ธาตุโย นิทหิตุํ วฏฺฏตี’ติ เถโร วิจาเรตฺวา อทฺทส.
อนนฺตมตฺถํ ธรมานกาเล กตฺวาน สตฺตานมลีนจิตฺโต เสสานมตฺถาย สรีรธาตุํ เปตฺว โส มจฺจุมุขํ อุเปโต. (กตฺวา โย โพธิาณํ วิวิธพลวรํ พุชฺฌิตุํ ปารมีโย วตฺวา สงฺเขยฺยปุณฺเณ อปริมิตภเว อุตฺตริตฺวา สุมุตฺตํ. อาโรหิตฺวาน สีฆํ อริยสิวปทํ อจฺจุตํ สีติภาวํ ปตฺโต โส ชาติปารํ นิขิลปทหนํ ทุกฺกรํ การยิตฺวา.
ธาตฺวนฺตรายํ ทิสฺวาน เถโร กสฺสปสวฺหโย;
นิธานํ สพฺพธาตุนํ กโรหีตฺยาห ภูปตึ.
สาธูติ โส ปฏิสฺสุตฺวา มาคโธ ตุฏฺมานโส;
ธาตุนิธานํ กาเรสิ สพฺพตฺถ วตฺติตาทิย.
การาเปตฺวาน โส ราชา กสฺสปสฺส นิเวทยี;
ธาตุโย อาหรี เถโร อิทํ การณมทฺทส.
ภุชงฺคา ¶ ปริคณฺหึสุ รามคามมฺหิ ธาตุโย;
เจติเย ธารยิสฺสนฺติ ลงฺกาทีเป อนาคเต.
ตา ธาตุโย เปตฺวาน เถโร กสฺสปสวฺหโย;
รฺโ อชาตสตฺตุสฺส อทาสิ ธาตุโย ตทา.
เคเห จูปกรณานิ จตุสฏฺิสตานิ โส;
อพฺภนฺตเร เปสิ ราชา สพฺพา ตา พุทฺธธาตุโย.
กรณฺฑาสีติ สํกิณฺณํ เจติยาสีติลงฺกตํ;
เคเห พหุสมากิณฺณํ ถูปารามปฺปมาณกํ.
กาเรตฺวา สพฺพกรณํ วาลิกํ โอกิรี ตหึ;
นานาปุปฺผสหสฺสานิ นานา คนฺธํ สมากิริ.
อสีติเถรรูปานิ อฏฺจกฺกสตานิ จ;
สุทฺโธธนสฺส รูปมฺปิ มายาปชาปตาทินํ.
สพฺพานิ ตานิ รูปานิ สุวณฺณสฺเสว การยิ;
ปฺจ ฉตฺตธชสเต อุสฺสาเปสิ มหีปตี.
ชาตรูปมเย กุมฺเภ กุมฺเภ จ รตนามเย;
ปฺจ ปฺจ สเตเยว ปาเปสิ สมนฺตโต.
โสวณฺณนิกฺขมเยน จ กปาเล รชตามเย;
ปุเรสิ คนฺธเตลสฺส ชาลาเปตฺวา ปทีปเก.
ปฺจ ปฺจ สเตเยว ปาเปสิ ทิสมฺปติ;
อิเม ตเถว ติฏฺนฺต อธิฏฺาสิ มหามุนิ.
วิตฺถาริตา ธมฺมาโสโก ภวิสฺสติ อนาคเต;
อกฺขเร โสณฺณปตฺตมฺหิ ฉินฺทาเปสิ มหามตี.
ปกปฺปิตฺวา วิสุกมฺมํ ธาตุคพฺภสมนฺตโต;
วาตเวเคน ยายนฺตํ ยนฺตรูปมการยี.
กตฺวา สิลาปริกฺเขปํ ปิทหิตฺวา สิลาหิ ตํ;
ตสฺสูปริ กรี ถูปํ สมํ ปาสาณถูปิยํ.)
ธาตุนิธานกถา สมตฺตา.
อิติ อริยชนปฺปสาทนตฺถาย กเต ธาตุวํเส ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตาธิกาโร นาม ทุติโย ปริจฺเฉโท.