📜
๔. ¶ ปกิณฺณกกถา
ตตฺร ตฺวา รเโ อุปฺปตฺติ กเถตพฺพา. (โส ปน) อมฺหากํ สตฺถุโน โพธิปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว มหามลย รฏฺเ วนจรกํ ปฏิจฺจ ตสฺส ภริยาย กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. นวฑฺฒมาสาวสาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา กเมน วฑฺฒนฺโต วิฺุภาวํ ปาปุณิ. ตสฺส ปิตา เอกํ ทาริกํ อาเนตฺวา ปุตฺตสฺส เคเห อกาสิ. อปรภาเค ตสฺส ปิตา กาลมกาสิ. กุมาโร’จรโก’ติ ปฺายิ. โส ตโต ปฏฺาย ปจฺเจกพุทฺธํ อุปฏฺหิ. จรโก อตฺตโน นิวาสวตฺถุสฺมึ กทลิปนสาทีนิ โรเปตฺวา ผลารามํ อกาสิ. ตโต อปรภาเค เตน โรปิตปนสรุกฺโข มหนฺตํ จาฏิปฺปมาณํ ปนสผลํ คณฺหิ. จรโก อตฺตโน วตฺถุํ คนฺตฺวา สาขาย สุปกฺกํ ปนสผลํ ปสฺสิตฺวา ฉินฺทิตฺวา เคหํ อาหริตฺวา อปสฺสายํ ลฺุจิตฺวา อุปธาเรสิ. ตโต สมนฺตา จตุมธุรํ วิย ยูสํ โอตริตฺวา อปสฺสยํ อปนีต อาวาฏํ ปูเรตฺวา อฏฺาสิ. ตโต จรโก เอวํ จินฺเตสิ. อิมํ ปนสผลํ อมฺหากํ ปจฺเจกพุทฺเธน วินา อฺเสํ นานุจฺฉวิกนฺติ. ปฏิสาเมตฺวา เปสิ.
ปุนทิวเส ปจฺเจกพุทฺโธ เลนโต นิกฺขมิตฺวา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สุรตฺตปลฺลวสทิสํ อนฺตรวาสกํ ปริมณฺฑลํ กตฺวา นิวาเสตฺวา พหลปวรมหาปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา นีลภมรวณฺณํ ปตฺตํ หตฺเถน คเหตฺวา อากาเสน อาคนฺตฺวา ตสฺส กุฏิทฺวาเร ปากโฏ อโหสิ. จรโก กุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา ปีเ นิสีทาเปตฺวา อตฺตนา ปิตฏฺานโต ปนสผลํ คเหตฺวา ยูสํ ปตฺเต ปูเรตฺวา ปฏิคฺคหาเปสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ¶ ตํ ปริภฺุชิตฺวา อากาสโต อตฺตโน วสนฏฺานเมว คโต. อเถกทิวสํ จรโก ปรเทสา คจฺฉนฺโต ภริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา;’ อมฺม, อยฺยสฺส อปฺปมตฺโต หุตฺวา ทานํ เทหี’ติ สพฺพูปกรณํ นิยฺยาเทตฺวา ปรเทสํ คโต. ปุนทิวเส ปจฺเจกพุทฺโธ เลนโต นิกฺขมิตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตมาทาย อากาสโต อาคนฺตฺวา กุฏิทฺวาเร โอตริตฺวา อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ จรกสฺส ภริยา กุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา เคเห นิสีทาเปตฺวา ภตฺตํ อทาสิ.
เตน ภตฺตกิจฺเจ ปรินิฏฺิเต สา ตรุณปจฺเจกพุทฺธํ ปสฺสิตฺวา กิเลสปฏิสํยุตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส อตฺตโน อชฺฌาสยํ กเถสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตสฺสา กถํ สุตฺวา ชิคุจฺฉมาโน อุปฺปติตฺวา อากาสโต อตฺตโน วสนฏฺานเมว คโต. สา ปจฺเจกพุทฺธสฺส คตกาเล อตฺตโน สรีรํ เตเลน มกฺเขตฺวา ภณฺฑนกา วิย นิตฺถุนมานา มฺเจ นิปชฺชิ. จรโก ปรเทสโต อาคนฺตฺวา ภริยํ นิปชฺชมานํ เอวมาห?’ภทฺเท, กึ อยฺยสฺส ภิกฺขํ อทาสี’ติ. สา นิตฺถุนมานา อาห? มา ปุจฺฉ ตว อยฺยสฺส กมฺมนฺติ. กเถหิ ภทฺเท, กึ เตน กมฺมํ กตนฺติ. โส อตฺตนา สทฺธึ กิเลสวสฺเน โอกาสํ การาเปตุํ วายมิตฺวา มยา อยุตฺตนฺติ วุตฺเต มม เกเส คเหตฺวา หตฺถปาเทหิ อาโกเฏตฺวา สรีรํ นเขน โอตฺถริตฺวา สีเส ปหริตฺวา คโต’ติ วุตฺเต จรโก ตํ สุตฺวา อสหนฺโต (เอโส มยา) เอวรูปสฺส อสฺสมณกมฺมสฺส โปสิโต’ติ วตฺวา ตสฺสา โสกํ วิโนเทตฺวา ธนุํ อาทาย ติกฺขสรํ คเหตฺวา เอตํ มาเรตฺวา อาคมิสฺสามี’ติ วตฺวา วสนฏฺานํ อคมาสิ.
ตสฺมึ สมเย ปจฺเจกพุทฺโธ นหานตฺถาย คโต. คนฺตฺวา จ ปน กายพนฺธนํ อากาเส จีวรวํสํ วิย กตฺวา นิวาสนปาปุรณํ ตสฺมึ เปตฺวา ชลสาฏกํ นิวาเสตฺวา อุทกมตฺถกา อากาเส นิสีทิตฺวา นหายิตุํ อารภิ. จรโก ปจฺเจกพุทฺธสฺส ครุคารวการณํ ปสฺสนฺโต คุมฺพนฺตเร นิลีโน ¶ อฏฺาสิ. ตฺวา จ ปน เอวรูปํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา จินฺเตสิ? อยฺจ เอวรูปํ น กโรติ, อทฺธา เอสา มุสาวาทา’ติ. อหํ เอติสฺสา วจนํ คเหตฺวา เอวรูปสฺส สมณสฺส อการเณ อปราธํ กตํ. เอโส ตาทิสํ น กโรตี’ติ จินฺเตตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส นหตฺวา ีตกาเล คนฺตฺวา ปาเทสุ นิปติตฺวา?’มยฺหํ ขมถ อยฺยา’ติ อาห. ปจฺเจก พุทฺโธ? กึ กเถสิ อุปาสกา’ติ. โส อตฺตโน มาตุคามสฺส กถิตํ อาจิกฺขิ. เอวฺหิ สติ อุปาสก ตุมฺหากํ อาคตกมฺมํ นิฏฺเปตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’ติ อาห. มา เอวํ กเถถ สามิ, อหํ อฺาณภาเวน ตสฺสา วจนํ คเหตฺวา ตุมฺหากํ อการเณ ทุพฺภิตุํ อาคโตมฺหิ’ติ สพฺพํ อตฺตนา จินฺติตํ อาจิกฺขิ.
ปจฺเจกพุทฺโธ? อาม อุปาสก, สา อตฺตนา สทฺธึ อสทฺธมฺมปฏิสํยุตฺตกถํ กเถสี’ติ อาห. โส ตสฺสา กุชฺฌิตฺวา อหํ เอตํ นิสฺสาย อิมสฺส อปรชฺฌามิ. คนฺตฺวา ตํ มาเรสฺสามี’ติ ปจฺเจกพุทฺธํ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา นิกฺขมิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ นิวตฺเตตฺวา มาตุคามํ มา มาเรหี’ติ อเนกวิธานิ การณานิ กเถตฺวา ปฺจสีเล ปติฏฺเปตฺวา ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห?
โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ,
สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส;
ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ,
สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต’ติ;
จรโก ตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺตจิตฺโต หุตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา ตาย สทฺธึ สมคฺควาสํ วสิตฺวา ตโต ปฏฺาย ยาวชีวํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราทโย ปริกฺขาเร จ ทตฺวา ปฏิชคฺคิ. โส ตสฺมึเยว เลเน วสนฺโต อปรภาเค อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
สยมฺภุาเณน ¶ วิคยฺห ธมฺมํ,
ทุกฺขํ อนนฺตํ สกลํ ปหาย;
สมาธิฌานาภิรโต ยสสฺสิ,
คโต วินาสํ ปวโร ยสสฺสิ.
อถ ปจฺฉา จรโก กาลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติ. ตตฺถ จิรํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา เทวโลกโต จวิตฺวา อิมสฺมึ ทีเป มลย รฏฺเ อมรุปฺปล เลนสฺส อาสนฺนฏฺาเน อุปจรกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส นวมาสฑฺฒปริโยสาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. ตสฺส นามคหณทิวเส าตกา อมรุปฺปล กุมาโรติ นามํ อกํสุ. โส ปน อปรภาเค วฑฺเฒนฺโต ทารเกหิ สทฺธึ กีฬนฺโต ปตฺตปุเฏน วาลุกภตฺตํ ปจิตฺวา, ทารกา อิเม สมณาติ วตฺวา ปฏิปาฏิยา นิสีทาเปตฺวา ทานํ ทสฺสามี’ติ วตฺวา กีฬาทานํ เทติ. เอกทิวสํ อมรุปฺปล กุมาโร วาลุกถุปํ กตฺวา อตฺตโน นิวาสนวตฺถทุสฺสํ คเหตฺวา ขุทฺทกทณฺฑเก พนฺธิตฺวา ปฏากํ กตฺวา ปูชนตฺถาย เปสิ. อมรุปฺปล เลนวาสี มลิย เทวตฺเถรํ นิสฺสาย ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต อิมสฺมึเยว ทีเป มหาคาเม โคาภยมหาราชสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. โส นวมาสฑฺฒปริโยสาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. ตสฺส นามคหณ ทิวเส’กากวณฺณติสฺโส’ติ นามํ อกํสุ. โส อนุปุพฺเพน วฑฺฒิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา กากวณฺณติสฺสมหาราชา อโหสิ. ตสฺส ฉตฺเต อุสฺสาปิเตเยว สกลรฏฺํ สุภิกฺขํ อโหสิ. ปฺจ วา ทฺวาทส วา ทิวเส อนติกฺกมิตฺวา เทโว สมฺมา วสฺสติ. เวสฺสนฺตรโพธิสตฺตสฺส ทานคฺเค ยาจกานํ หตฺเถ ภิกฺขาภาชนํ วิย ตสฺมึ กาเล วาปีโปกฺขรณี-นที-กนฺทร-โสพฺภ-ชาตสราทโย วสฺโสทเกน ปูริตา อเหสุํ. ปฺจวิธปทุมสฺฉนฺนา อเนกทิชสมากิณฺณา นานารุกฺเขหิ วิโรจิตา อเหสุํ. นานา สสฺสานิ สมฺปชฺชึสุ, อุตฺตรกุรุ อาลกมนฺทา ราชธานิสทิสํว หิรฺสุวณฺณาทิ รตนฏฺานํ.
โส ¶ ราชา สทฺธาย สมฺปนฺโน มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส จตฺตาโร ปจฺจเย อนูนํ กตฺวา ทาเปสิ. สฏฺิมตฺตานํ ติปิฏกธรานํ จนฺทนโทณิยา สตปากเตลสฺส ปูราเปตฺวา ยาวปิฏฺิปาทํ ตาว โอสีทาเปตฺวา นิสินฺนานํ ลฏฺิม ธุทนฺตกฏฺํ จตุมธุรํ ปกฺขิปิตฺวา ทาเปสิ. อุจฺฉุกณฺฑ-สกฺขรา-นาลิเกร-ผลมูลขนฺธขาทนฺจ นานาวิธมจฺฉรเสหิ สุคนฺธสาลิตณฺฑุเลน สาธิตยาคุภตฺตฺจ ปาโตว อทาสิ. อนฺตราภตฺเต อฏฺารสวิธ-อนฺตรขชฺชกฺจ อุจฺฉุกทลิปนสผลาทโย จ นานาวิโธตฺตริภงฺเคน สทฺธึ สุคนฺธสาลิตณฺฑุลภตฺตํ นานคฺครสํ ทาเปตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ อฏฺวิธกปฺปียปานเก จ ทาเปสิ. อฺเ สมณปริกฺขาเร จ ทาเปสิ. อิมินา นิยาเมเนว ภิกฺขุสงฺฆสฺส ติปิฏกธรภิกฺขูนฺจ นิรนฺตรํ มหา ทานํ ทตฺวา วสติ.
อถาปเรน สมเยน กลฺยาณิยํ สิโว นาม มหาราชา อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส อภยกุมารสฺส กากวณฺณติสฺส รฺโ ภคินิยา โสมเทวิยา นาม ราชปุตฺติยา อาวาหมงฺคลํ กตฺวา อาเนตฺวา ปาทปริจาริกํ ทาเปสิ. ทตฺวา จ ปน อภย กุมารํ คิรินครมฺหิ นิสีทาเปสี. โส คิรินคเร รชฺชํ การาเปตฺวา คิริอภโย นาม ราชา หุตฺวา มหนฺตํ สมฺปตฺตึ อนุภวมาโน วิหาสิ. ตโต อปรภาเค กากวณฺณติสฺส มหาราชา มหาคาเม วิหรนฺโต อฺตรสฺส ภิกฺขุสฺส คตฺเต มงฺกุนา ทฏฺฏฺาเน คณฺฑํ อุฏฺิตํ ทิสฺวา กิเมตํ อยฺยา’ติ ปุจฺฉิ. มงฺกุนา ทฏฺฏฺานํ มหาราชาติ. ตํ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต, ภนฺเต มงฺกุนา กิสฺมึ น ภวนฺติ’ติ ปุจฺฉิ. ปฏฺฏสาฏเก น ภวนฺติ’ติ. อิเม ปน ภทฺทนฺตา ปฏฺฏสาฏเก กุโต ลภนฺตี’ติ จินฺเตตฺวา คโต. ตํ ทิวสเมว ปานียมาฬเก นิสินฺโน ติปิฏกติสฺสตฺเถโร นาม รฺโ พุทฺธสีหนาทสุตฺตํ นาม กเถสิ. โส เถเร ปสนฺโน; อุตฺตราสงฺเค ทียมาเน’เอกสาฏโก ภวิสฺสามิ’ ตสฺมา อิมเมว ทาตุํ น สกฺกา, กถํ กริสฺสามี’ติ จินฺเตนฺโต เถเรน สทฺธึ กถยมาโน ตตฺถ มาฬเกเยว อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ เอโก กาโก อมฺพสาขนฺตเร นิสีทิตฺวา
สทฺทํ ¶ กโรนฺโต เอวมาจิกฺขิ. อยฺย กากวณฺณติสฺสมหาราช, ตุมฺหากํ กงฺขา นาม นตฺถี, ปสาทกฺขเณ ธมฺมกถิกสฺส อุตฺตราสงฺคํ เทหี’ติ อาห.
(กาโก โส กากวณฺณสฺส วเทติ วจนกฺขโม,
ปสาทชาโต เถรสฺส ตุวํ สทฺธมฺมเทสเน;
ททาหิ อุตฺตราสงฺคํ มหาเถรสฺส ภูมิปา’ติ.)
มหาราช, อหํ ตุมฺหากํ ปฺจสาสนํ คเหตฺวา อาคโต. วิหารเทวิ ปุตฺตํ วิชายิ. อิทเมกํ สาสนํ. เอกา กเรณุกา สุวีรหตฺถิโปตกํ ติตฺถสเร วิชายี. อิทํ ทุติยํ สาสนํ. โคสมุทฺทมชฺเฌน สตฺตมตฺตา นาวา ปฏฺฏเน ปจฺจุฏฺิตา, อิทํ ตติยํ สาสนํ อุตฺตร วฑฺฒมานปพฺพตปาเท ทฺวิกรีสปฺปมาเณ เขตฺเต ตรุณตาลกฺขนฺธปฺปมาณา สุวณฺณกฺขนฺธา อุคฺคจฺฉึสุ, อิทํ จตุตฺถํ สาสนํ. คิริปพฺพตปาเท โกฏ รฏฺก วิหาเร โกฏรฏฺโก นาม เถโร มคฺโคปสมํ วตฺวา คิริปพฺพตมตฺถเก สตฺตตาลปฺปมาณํ อุคฺคนฺตฺวา อากาเส นิสินฺโน ปรินิพฺพายิ, อิทํ ปฺจมํ สาสนํ.
(ปุตฺโต หตฺถี จ นาวา จ จตุตฺถํ เหมขนฺธกํ;
เถรสฺส ปรินิพฺพานํ ปฺจมํ สาสนํ อิทํ.
อิมํ คเหตฺวาน อหํ อาคโต ตว สนฺติกํ;
สาสนํ อีทิสํ สุตฺวา ปฺุกมฺเม รโต ภว.
วตฺถํ สหสา ทาเปหิ กโต สพฺพสมาคโม;
อิทํ นิจฺจํ ชานนฺโต กึ ลคฺโค อุตฺตราสงฺเค’ติ.)
ราชา กากสฺส วจนํ สุตฺวา หสิ. เถโร? กสฺมา มหาราช หสี’ติ ปุจฺฉิ. ภนฺเต, เอตสฺมึ อมฺพสาขนฺตเร นิสีทิตฺวา สทฺทํ กโรนฺตสฺส กากสฺส กถํ สุตฺวา หสินฺติ สพฺพํ อาโรเจสิ. เถโร’ปิ รฺา ปุริมตฺตภาเว กตกมฺมํ ¶ ปสฺสิตฺวา หสิ. ราชา กสฺมา อยฺโย หสี’ติ ปุจฺฉิ. มหาราช, ตุมฺหากํ อนนฺตเร อตฺตภาเว มลยรฏฺเ อมรุปฺปล นาม กาเล กตกมฺมํ ปสฺสิตฺวา หสิตฺติ. เตน ปุฏฺโ กตกุสลกมฺมํ สพฺพํ วิตฺถาเรน ตสฺส อาจิกฺขิ. ราชา โสมนสฺสปฺปตฺโต อตฺตโน อุตฺตราสงฺคํ ทตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา เคหํ คโต. โกฏรฏฺกวิหารํ คนฺตฺวา เถรสฺส สรีรชฺฌาปนํ การาเปตฺวา ธาตุํ อาทาย เจติยํ การาเปตฺวา มหนฺตํ ปูชํ กตฺวา มหาคามํ คโต. สุวณฺณํ อาหราเปตฺวา ราชงฺคเณ ปาเปสิ. โคสมุทฺทกุจฺฉิยํ ปตฺต นาวาโต วตฺถานิ อาหราเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส จีวรตฺถาย ทาเปตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา มหาคามสมีเป วิหารํ การาเปตฺวา วิหรนฺโต อตฺตโน ปุตฺตํ ทุฏฺคามณึ ปกฺโกสาเปตฺวา; ตาต, ตฺวํ คนฺตฺวา คิริมฺหิ นคเร นิสีทา’ติ วตฺวา อมจฺจฺจสฺส ปิตุฏฺาเน เปตฺวา คิรินครํ ปาเหสิ. ตํ ทิสฺวา คิริอภย กุมาโร กุมาเรน สทฺธึ อาคตพฬสฺส วตฺถาหาราทีนิ ทาเปตฺวา มหนฺตํ สมฺมานํ อกาสิ. ราชกุมาโร คิริปพฺพตปาเท วิหาสิ.
ตโต อปรภาเค ชาตึ นิสฺสาย ขตฺติยานํ วิวาโท อโหสิ. โส อภยราชา กึ เมวิวาเทนา’ติ อตฺตโน ภริยาย โสมเทวิยา สทฺธึ พลวาหนํ คเหตฺวา อนุกฺกเมน คจฺฉนฺโต เสรุนคเร รชฺชํ กาเรนฺตํ อตฺตสหายํ สิวราชํ สนฺธาย ตสฺส สนฺติกํ อาคฺชิ. โส’ปิ สิวราชา คิริอภยรฺา สทฺธึ อาคตพฬสฺส มหนฺตํ สกฺการํ กาเรตฺวา อหตวตฺถติลตณฺฑุลาทีนิ อาหราเปตฺวา ทาเปสิ. กติปาหจฺจเย; สมฺม, กสฺมา อาคโตสิ’ติ ปุจฺฉิ. โส อาคตการณํ สพฺพมสฺส อาจิกฺขิ. ภทฺทกํ สมฺม, เต กตํ อาคนฺตพฺพเมว อาคโต. อหํ เต กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามิ. ตฺวํ มา จินฺตยี’ติ วตฺวา ตสฺส วสนตฺถาย นครภูมึ คเวสนฺโต สรโกฏิยํ อติรมณียภูมึ ปสฺสิตฺวา ตสฺมึ ภูมิภาเค โส นครํ มาเปตฺวา เทวิยา เอกสทิสนามํ กริสฺสามี’ติ โสมนครนฺติ นามํ อกาสิ. ตํ นครํ สุสมิทฺธํ สมฺปนฺนธนธฺาทีหิ อุปกรเณหิ ทฺวารฏฺฏาลกโคปุรปริขาโปกฺขร-ณิยาทีหิ ¶ สหิตํ หตฺถิอสฺสรถปตฺติอาทีหิ สมากุลํ สงฺขปณวเภริสทฺทาทีหิ สมากิณฺณํ นครํ อโหสิ. โส อภโย จิรํ โสมนคเร มหนฺตํ อิสฺสริยํ อนุภวนฺโต วิหาสิ.
อถาปรสฺมึ กาเล โสมเทวี รฺา สทฺธึ กเถสิ; อยฺย อมฺหากํ ปฏิสรณํ เจติยฺจ วิหารฺจ กาเรตุํ วฏฺฏตี’ติ. ภทฺทกํ เต กถิตนฺติ โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา วิหารภูมึ คเวสนฺโต นครโต นาติทุเร นาจฺจาสนฺเน มหนฺตํ สาลวนํ อตฺถิ. ตํ ปสฺสิตุํ คโต. ตทา ตสฺมึ สาลวเน มหาอริฏฺตฺเถรสฺส วํเส มหามหินฺทตฺเถโร นาม เอโก เถโร อตฺถิ. โส สฏฺิมตฺเต ภิกฺขู คเหตฺวา วิหรติ. ตํ ทิสฺวา อิริยาปเถ ปสนฺโน เถรํ เอวมาห; ‘อยฺย ตุมฺหากํ อิมสฺมึ สาลวเน วิหารํ กริสฺสามิ’ติ. เถโร ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตุณฺหีหาเวน อธิวาเสสิ. ราชา โสมนสฺสปฺปตฺโต เถรํ วนฺทิตฺวา นครเมว คนฺตฺวา โสมเทวึ อามนฺเตตฺวา; ภทฺเทโสมเทวิ, อมฺหากํ มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต. วิหารกรณตฺถาย มนาโป ภูมิภาโค ลทฺโธ. ตตฺถ จ มหินฺโท นาม เถโร สมณานํ สฏฺิมตฺตํ คเหตฺวา วิหรติ. ตํ วนฺทิตฺวา วิหรณตฺถาย ปฏิฺํ คเหตฺวา อาคโต. ตตฺถ วิหารํ กริสฺสามี’ติ อาห. สา ตํ สุตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺตา สาธู’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ปุนทิวเส เทวิยา สทฺธึ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เถโร เตสํ มหาสมยสุตฺตํ กเถสิ. เต อุโภ’ปิ ธมฺมํ สุตฺวา โสมนสฺสชาตา อเหสุํ. อถ ราชา อยฺย ธาตุํ กุโต ลภิสฺสามา’ติ เถรํ ปุจฺฉิ. มา จินฺตยิ มหาราช, ธาตุํ อมฺเห ชานิสฺสามา’ติ อาจิกฺขิ.
โส ตโต ปฏฺาย วิหารภุมึ โสธาเปตฺวา ขาณุกณฺฏกาทโย นีหริตฺวา เภริตลมิว รมณียํ สมํ การาเปตฺวา อิฏฺกวฑฺฒกึ ปกฺโกสาเปตฺวา อิฏฺจิตํ การาเปตฺวา เจติยกมฺมํ ปฏฺเปสิ. วฑฺฒกี เจติยํ จินนฺโต กติปาเหน ปุปฺผาธานตฺตยํ นิฏฺเปตฺวา ธาตุคพฺเภ สพฺพํ กตฺตพฺพํ กมฺมํ นิฏฺเปตฺวา รฺโ ปฏิเวเทสิ. ราชา, อาคนฺตฺวา เถรสฺส อาโรเจสิ. นิฏฺาปิโต อยฺย ธาตุ คพฺโภ’ติ. เถโร รฺโ วจนํ สุตฺวา อตฺตนา ปริหริตํ ¶ ตถาคตสฺส ทกฺขิณทาาธาตุํ ตสฺส อทาสิ. ราชา ธาตุํ คเหตฺวา สุนกฺขตฺเตน สุมุหุตฺเตน มหตา ปริวาเรน ธาตุคพฺเภ นิทหิตฺวา อติมโนรมํ อุทกพุพฺพุฬเกลาสกุฏปฏิภาคํ เจติยํ การาเปสิ.
สทฺธาทิคุณสมฺปนฺโน โลกสาสนรกฺขโก;
สเจติยํ มหาราชา การาเปสิ วิหารกํ.
ตโต เถรสฺส สนฺติเก สฏฺิมตฺตานํ ภิกฺขุนํ อตฺถาย สฏฺิมตฺตานิ ปริเวณานิ การาเปตฺวา ทฺวารฏฺฏาลกปากาเรหิ โสภิตํ วิหารํ นิฏฺเปตฺวา อตฺตโน เทวิยา เอกนามํ กตฺวา มหินฺทตฺเถรสฺส ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา คนฺธมาลาธูปธเชหิ ปูชํ กโรนฺโต ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ธาตุปฏฺานํ คนฺตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กุรุมาโน คิริอภยราชา มหนฺตํ สมฺปตฺตึ อนุภวมาโน โสมนครํ ปฏิวสติ.
(นคเร โสมนามมฺหิ รมณีเย มโนรเม;
เทวิยา สห โมทนฺโต รชฺชํ กาเรสิ นายโก.)
ตโต วิหารเทวิยา ภาตา จุลฺลปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถโร นาม เอกทิวสํ กากวณฺณติสฺสมหารฺโ อายุสงฺขารโมโลเกนฺโต น จิรปฺปวตฺตนภาวํ ตฺวา ปุนทิวเส รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา เตน สทฺธึ กเถสิ. มหาราช ตุมฺหากํ นลาฏธาตุยา สตฺถารา พฺยากรณํ ทินฺนํ;’มหาวาลุกคงฺคาย ทกฺขิณภาเค เสรุ นาม ทหสฺส อนฺเต วราห นาม โสณฺฑิยา มตฺถเก อนาคเต กากวณฺณติสฺโส นาม มหาราชา มยฺหํ นลาฏธาตุํ ปติฏฺเปสฺสตี’ติ วตฺวา ตํ สนฺธาย ภควา สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา คโต. ตสฺส วจนํ มนสิกโรหี’ติ อาห. ตสฺส กถํ สุตฺวา อมฺหากํ กุสลสมฺปตฺตึ อวินาเสตฺวา อยฺยสฺส วจนมุทฺทิสฺส เจติยํ การาปนตฺถาย คนฺตพฺพนฺติ มนฺตฺวา ภทฺทกํ อยฺยา’ติ เถรสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ ทุฏฺคามณึ คิรินครโต ปกฺโกสาเปตฺวา มหาคาเม นิสีทาเปตฺวา นคเร เภรึ จราเปสิ; อหํ มหาวาลุกาย คงฺคาย สมีเป เสรุ นาม ¶ ทหสฺส อนฺเต วราห นาม โสณฺฑิยา มตฺถเก เจติยํ การาปนตฺถาย คมิสฺสามิ, สพฺพเสนิโย จ มหา ชโน จ มยา สทฺธึ อาคจฺฉนฺตุ’ติ วตฺวา ราชา จุลปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถรสฺส ติสฺสมหาวิหาเร สาคลตฺเถรสฺส จ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภนฺเต ตุมฺหากํ ปริวาเร ปฺจสตมตฺเต ภิกฺขุ คเหตฺวา ธาตุํ อุปฏฺหนฺตา มยา สทฺธึเยว อาคจฺฉถา’ติ วตฺวา ภทฺทมาเส ภทฺททิวเส สุนกฺขตฺเต สุมุหุตฺเต พนฺธาวารํ สชฺเชตฺวา ธาตุฆรโต ธาตุกรณฺฑกํ นีหริตฺวา สุสชฺชิตรเถ เปตฺวา อุปริ เสตจฺฉตฺตฺจ กตฺวา ปุรโต ปุรโต รตนมณฑเป การาเปตฺวา ปุเรตรมกาสิ.
ตโต ราชา ปุตฺตํ ทุฏฺคามณึ ปกฺโกสาเปตฺวา อนุสาสิตฺวา ปุตฺตํ สทฺธาติสฺสกุมารฺจ วิหารเทวิฺจ คเหตฺวา สีฆํ นิกฺขมิ. จูฬปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถโร จ อตฺตโน ปริวาเร ปฺจสตภิกฺขู คเหตฺวา ธาตุํ อุปฏฺหนฺโต ปจฺฉโต อาคฺฉิ. สพฺพเสนิโย จ ราชา จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ภิกฺขุ สงฺเฆน สทฺธึ คนฺตฺวา ทีฆวาปึ ปาปุณึสุ. ตสฺมึ สทฺธาติสฺสกุมารํ นิสีทาเปตฺวา อนุกฺกเมน อาคนฺตฺวา สุมนมาลาปิฏฺิยํ ขนฺธวารํ พนฺธิตฺวา นิสีทิ. กสฺมา ปน ตํ านํ เอวํ นามกํ ชาตนฺติ. สุมนนาคราชา สตฺตทิวสานิ นาคสมฺปตฺตึ อภิรมมาโน (นลาฏธาตุํ วิสฺสริ.) สตฺตาหจฺจเยน นลาฏธาตุํ อนุสฺสริตฺวา ปจฺฉา อาวชฺชมาโน รฺโ ธาตุํ คเหตฺวา อาคตภาวํ ตฺวา มหนฺตํ โสมนสฺสํ ปตฺโต มหนฺตชฺฌาสโย อตฺตโน ปริวาเร ฉโกฏิมตฺเต นาเค คเหตฺวา ธาตุปฏิปถํ คนฺตฺวา ธาตุปติฏฺิตฏฺาเนว ปถวิยํ นาภิปฺปมาณโต สุมนมาลาวสฺสํ วสฺเสสิ. ตสฺมา ตํ านํ สุมนมาลาปิฏฺิติ ชาตํ. ปุนทิวเส ราชา ธาตุํ คเหตฺวา วราห ¶ นาม โสณฺฑึ ปาปุณิ. สมฺปตฺตาย ธาตุยา ตสฺมึ าเน สุมนนาคราชา รถจกฺเก ยาว นาภึ ตาว โอสีทาเปตฺวา อปริวตฺตนํ อกาสิ. ตํ ทิสฺวา ราชา สํเวคปฺปตฺโต เถรํ ปุจฺฉิ. มา ภายิ มหาราช, ธาตุ ปติฏฺานฏฺานํ อาคโต. อิมสฺมึ าเน ปติฏฺหิสฺสตี’ติ อาห.
ตํ สุตฺวา ราชา ธาตุปติฏฺาน ภูมิภาคํ ภวิสฺสตี’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺเถว เสนํนิเวเสตฺวา อิทํ านํ สมนฺตโต สกณฺฏกํ วนํ นีหราเปตฺวา ภูมิภาคํ อติรมณียํ เภริตลมิว สมํ การาเปตฺวา เสนิยปาโมกฺขํ อามนฺเตตฺวา ตุมฺเห ธาตุํ ปนตฺถาย ปมํ ธาตุฆรํ การาเปตฺวา ธาตุ คพฺภํ ปติฏฺาเปตฺวา นิเวเทสิ. ราชา อนฺโต ธาตุฆเร ตสฺมึ ธาตุคพฺเภ ธาตุกรณฺฑกํ ปติฏฺเปตฺวา พหิ อารกฺขํ สํวิธาย ตตฺถ มหนฺตํ ปูชาวิธานํ การาเปตฺวา ธาตุฆรํ จตุชาติยคนฺเธน วิลิมฺปาเปสิ. ตทุปาทาย ตํ เคหํ คนฺธมูลํ นาม ชาตํ. ตสฺมึ าเน พหู สนฺนิปตึสุ. ตตฺถ มหินฺโท นาม เถโร อาคนฺตุก ภิกฺขูนํ วตฺตปฏิวตฺตํ อกาสิ. ปุนทิวเส ราชา วิหารํ คนฺตฺวา สุเขน วสิตฺถ อยฺยา’ติ ปุจฺฉิตฺวา สพฺเพ ภิกฺขุ นิมนฺเตตฺวา ราชเคเห นิสีทาเปตฺวา ยาคุภตฺตํ สกฺกจฺจํ ทตฺวา ปจฺฉา ภตฺตํ อนุโมทนํ สุตฺวา นิสินฺนกาเล เถโร โอวทนฺโต มหาราช, ปมาเทน วสิตุํ น วฏฺฏติ ชีวิตํ นาม น จิรฏฺิติกํ, ธาตุปติฏฺาปนํ ปปฺจํ อกตฺวา กาเรหี’ติ วตฺวา คาถมาห?
ยสฺมา หิ ชีวิตํ นาม อปฺปํ พุพฺพุลกุปมํ;
ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส กเรยฺย กุสลํ สทา’ติ.
อิมินา ¶ นเยน ธมฺมํ กเถตฺวา จูฬปิณฺฑปาติยติสฺส ตฺเถโร จ สาคลตฺเถโร จ มหินฺทตฺเถโร จา’ติ ตโย เถรา อตฺตโน อตฺตโน ปริวาเร ภิกฺขู คเหตฺวา ธาตุ ปริหรณตฺถาย อาคจฺฉึสุ.
วิปุลยโส ปรหิตาวหนฺโต,
สุชนหิโต ธิติมา อวีตสทฺโธ;
สุปริวุโต มหติยา หิ ปริสา,
ราชเสฏฺโ ปวรถูปมารภี’ติ.
อิติ อริยชนปฺปสาทนตฺถาย กเต ธาตุวํเส
ปกิณฺณโก นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.