📜
๑๑. เกวฏฺฏสุตฺตวณฺณนา
เกวฏฺฏคหปติปุตฺตวตฺถุวณฺณนา
๔๘๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ…เป… นาฬนฺทายนฺติ เกวฏฺฏสุตฺตํ. ตตฺรายํ อปุพฺพปทวณฺณนา. ปาวาริกมฺพวเนติ ปาวาริกสฺส อมฺพวเน. เกวฏฺโฏติ อิทํ ตสฺส คหปติปุตฺตสฺส นามํ. โส กิร จตฺตาลีสโกฏิธโน คหปติมหาสาโล อติวิย สทฺโธ ปสนฺโน อโหสิ. โส สทฺธาธิกตฺตาเยว ‘‘สเจ เอโก ภิกฺขุ อฑฺฒมาสนฺตเรน วา มาสนฺตเรน วา สํวจฺฉเรน วา อากาเส อุปฺปติตฺวา วิวิธานิ ปาฏิหาริยานิ ทสฺเสยฺย, สพฺโพ ชโน อติวิย ปสีเทยฺย. ยํนูนาหํ ภควนฺตํ ยาจิตฺวา ปาฏิหาริยกรณตฺถาย เอกํ ภิกฺขุํ อนุชานาเปยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห.
ตตฺถ อิทฺธาติ สมิทฺธา ผีตาติ นานาภณฺฑอุสฺสนฺนตาย วุทฺธิปฺปตฺตา. อากิณฺณมนุสฺสาติ อํสกูเฏน อํสกูฏํ ปหริตฺวา วิย วิจรนฺเตหิ มนุสฺเสหิ อากิณฺณา. สมาทิสตูติ อาณาเปตุ านนฺตเร เปตุ. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาติ อุตฺตริมนุสฺสานํ ธมฺมโต, ทสกุสลสงฺขาตโต วา มนุสฺสธมฺมโต อุตฺตริ. ภิยฺโยโสมตฺตายาติ ปกติยาปิ ปชฺชลิตปทีโป เตลสฺเนหํ ลภิตฺวา วิย อติเรกปฺปมาเณน อภิปฺปสีทิสฺสติ. น โข อหนฺติ ภควา ราชคหเสฏฺิวตฺถุสฺมึ สิกฺขาปทํ ปฺเปสิ, ตสฺมา ‘‘น โข อห’’นฺติอาทิมาห.
๔๘๒. น ธํเสมีติ น คุณวินาสเนน ธํเสมิ, สีลเภทํ ปาเปตฺวา อนุปุพฺเพน อุจฺจฏฺานโต โอตาเรนฺโต นีจฏฺาเน ¶ น เปมิ, อถ โข อหํ พุทฺธสาสนสฺส วุทฺธึ ปจฺจาสีสนฺโต กเถมีติ ทสฺเสติ. ตติยมฺปิ โขติ ยาวตติยํ พุทฺธานํ กถํ ปฏิพาหิตฺวา กเถตุํ วิสหนฺโต นาม นตฺถิ. อยํ ปน ภควตา สทฺธึ วิสฺสาสิโก วิสฺสาสํ วฑฺเฒตฺวา วลฺลโภ หุตฺวา อตฺถกาโมสฺมีติ ติกฺขตฺตุํ กเถสิ.
อิทฺธิปาฏิหาริยวณฺณนา
๔๘๓-๔๘๔. อถ ¶ ภควา อยํ อุปาสโก มยิ ปฏิพาหนฺเตปิ ปุนปฺปุนํ ยาจติเยว. ‘‘หนฺทสฺส ปาฏิหาริยกรเณ อาทีนวํ ทสฺเสมี’’ติ จินฺเตตฺวา ¶ ‘‘ตีณิ โข’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อมาหํ ภิกฺขุนฺติ อมุํ อหํ ภิกฺขุํ. คนฺธารีติ คนฺธาเรน นาม อิสินา กตา, คนฺธารรฏฺเ วา อุปฺปนฺนา วิชฺชา. ตตฺถ กิร พหู อิสโย วสึสุ, เตสุ เอเกน กตา วิชฺชาติ อธิปฺปาโย. อฏฺฏียามีติ อฏฺโฏ ปีฬิโต วิย โหมิ. หรายามีติ ลชฺชามิ. ชิคุจฺฉามีติ คูถํ ทิสฺวา วิย ชิคุจฺฉํ อุปฺปาเทมิ.
อาเทสนาปาฏิหาริยวณฺณนา
๔๘๕. ปรสตฺตานนฺติ อฺเสํ สตฺตานํ. ทุติยํ ตสฺเสว เววจนํ. อาทิสตีติ กเถติ. เจตสิกนฺติ โสมนสฺสโทมนสฺสํ อธิปฺเปตํ. เอวมฺปิ เต มโนติ เอวํ ตว มโน โสมนสฺสิโต วา โทมนสฺสิโต วา กามวิตกฺกาทิสมฺปยุตฺโต วา. ทุติยํ ตสฺเสว เววจนํ. อิติปิ เต จิตฺตนฺติ อิติ ตว จิตฺตํ, อิทฺจิทฺจ อตฺถํ จินฺตยมานํ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. มณิกา นาม วิชฺชาติ จินฺตามณีติ เอวํ ลทฺธนามา โลเก เอกา วิชฺชา อตฺถิ. ตาย ปเรสํ จิตฺตํ ชานาตีติ ทีเปติ.
อนุสาสนีปาฏิหาริยวณฺณนา
๔๘๖. เอวํ วิตกฺเกถาติ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย เอวํ ปวตฺเตนฺตา วิตกฺเกถ. มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถาติ เอวํ กามวิตกฺกาทโย ปวตฺเตนฺตา มา วิตกฺกยิตฺถ. เอวํ มนสิ กโรถาติ เอวํ อนิจฺจสฺเมว, ทุกฺขสฺาทีสุ วา อฺตรํ มนสิ กโรถ. มา ¶ เอวนฺติ ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทินา นเยน มา มนสิ กริตฺถ. อิทนฺติ อิทํ ปฺจกามคุณิกราคํ ปชหถ. อิทํ อุปสมฺปชฺชาติ อิทํ จตุมคฺคผลปฺปเภทํ โลกุตฺตรธมฺมเมว อุปสมฺปชฺช ปาปุณิตฺวา นิปฺผาเทตฺวา วิหรถ. อิติ ภควา อิทฺธิวิธํ อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ ทสฺเสติ, ปรสฺส จิตฺตํ ตฺวา กถนํ อาเทสนาปาฏิหาริยนฺติ. สาวกานฺจ พุทฺธานฺจ สตตํ ธมฺมเทสนา อนุสาสนีปาฏิหาริยนฺติ.
ตตฺถ ¶ อิทฺธิปาฏิหาริเยน อนุสาสนีปาฏิหาริยํ มหาโมคฺคลฺลานสฺส อาจิณฺณํ, อาเทสนาปาฏิหาริเยน อนุสาสนีปาฏิหาริยํ ธมฺมเสนาปติสฺส. เทวทตฺเต สํฆํ ภินฺทิตฺวา ปฺจ ภิกฺขุสตานิ คเหตฺวา คยาสีเส พุทฺธลีฬาย เตสํ ธมฺมํ เทสนฺเต หิ ภควตา เปสิเตสุ ทฺวีสุ อคฺคสาวเกสุ ธมฺมเสนาปติ เตสํ จิตฺตาจารํ ตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ ¶ , เถรสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฺจสตา ภิกฺขู โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ. อถ เนสํ มหาโมคฺคลฺลาโน วิกุพฺพนํ ทสฺเสตฺวา ทสฺเสตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, ตํ สุตฺวา สพฺเพ อรหตฺตผเล ปติฏฺหึสุ. อถ ทฺเวปิ มหานาคา ปฺจ ภิกฺขุสตานิ คเหตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เวฬุวนเมวาคมึสุ. อนุสาสนีปาฏิหาริยํ ปน พุทฺธานํ สตตํ ธมฺมเทสนา, เตสุ อิทฺธิปาฏิหาริยอาเทสนาปาฏิหาริยานิ สอุปารมฺภานิ สโทสานิ, อทฺธานํ น ติฏฺนฺติ, อทฺธานํ อติฏฺนโต น นิยฺยนฺติ. อนุสาสนีปาฏิหาริยํ อนุปารมฺภํ นิทฺโทสํ, อทฺธานํ ติฏฺติ, อทฺธานํ ติฏฺนโต นิยฺยาติ. ตสฺมา ภควา อิทฺธิปาฏิหาริยฺจ อาเทสนาปาฏิหาริยฺจ ครหติ, อนุสาสนีปาฏิหาริยํเยว ปสํสติ.
ภูตนิโรเธสกวตฺถุวณฺณนา
๔๘๗. ภูตปุพฺพนฺติ อิทํ กสฺมา ภควตา อารทฺธํ. อิทฺธิปาฏิหาริยอาเทสนาปาฏิหาริยานํ อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํ, อนุสาสนีปาฏิหาริยสฺเสว นิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํ. อปิ จ สพฺพพุทฺธานํ มหาภูตปริเยสโก นาเมโก ภิกฺขุ โหติเยว. โย มหาภูเต ปริเยสนฺโต ยาว พฺรหฺมโลกา วิจริตฺวา วิสฺสชฺเชตารํ อลภิตฺวา อาคมฺม ¶ พุทฺธเมว ปุจฺฉิตฺวา นิกฺกงฺโข โหติ. ตสฺมา พุทฺธานํ มหนฺตภาวปฺปกาสนตฺถํ, อิทฺจ การณํ ปฏิจฺฉนฺนํ, อถ นํ วิวฏํ กตฺวา เทเสนฺโตปิ ภควา ‘‘ภูตปุพฺพ’’นฺติอาทิมาห.
ตตฺถ กตฺถ นุ โขติ กิสฺมึ าเน กึ อาคมฺม กึ ปตฺตสฺส เต อนวเสสา อปฺปวตฺติวเสน นิรุชฺฌนฺติ. มหาภูตกถา ปเนสา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา, ตสฺมา สา ตโตว คเหตพฺพา.
๔๘๘. เทวยานิโย มคฺโคติ ปาฏิเยกฺโก เทวโลกคมนมคฺโค นาม นตฺถิ, อิทฺธิวิธาณสฺเสว ปเนตํ อธิวจนํ. เตน เหส ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตนฺโต เทวโลกํ ยาติ. ตสฺมา ‘‘ตํ เทวยานิโย มคฺโค’’ติ วุตฺตํ. เยน จาตุมหาราชิกาติ สมีเป ิตมฺปิ ภควนฺตํ อปุจฺฉิตฺวา ธมฺมตาย โจทิโต เทวตา มหานุภาวาติ มฺมาโน อุปสงฺกมิ. มยมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ชานามาติ พุทฺธวิสเย ปฺหํ ¶ ปุจฺฉิตา เทวตา น ชานนฺติ ¶ , เตเนวมาหํสุ. อถ โข โส ภิกฺขุ ‘‘มม อิมํ ปฺหํ น กเถตุํ น ลพฺภา, สีฆํ กเถถา’’ติ ตา เทวตา อชฺโฌตฺถรติ, ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉติ, ตา ‘‘อชฺโฌตฺถรติ โน อยํ ภิกฺขุ, หนฺท นํ หตฺถโต โมเจสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อตฺถิ โข ภิกฺขุ จตฺตาโร มหาราชาโน’’ติอาทิมาหํสุ. ตตฺถ อภิกฺกนฺตตราติ อติกฺกมฺม กนฺตตรา. ปณีตตราติ วณฺณยสอิสฺสริยาทีหิ อุตฺตมตรา เอเตน นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๔๙๑-๔๙๓. อยํ ปน วิเสโส – สกฺโก กิร เทวราชา จินฺเตสิ ‘‘อยํ ปฺโห พุทฺธวิสโย, น สกฺกา อฺเน วิสฺสชฺชิตุํ, อยฺจ ภิกฺขุ อคฺคึ ปหาย ขชฺโชปนกํ ธมนฺโต วิย, เภรึ ปหาย อุทรํ วาเทนฺโต วิย จ, โลเก อคฺคปุคฺคลํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปหาย เทวตา ปุจฺฉนฺโต วิจรติ, เปเสมิ นํ สตฺถุสนฺติก’’นฺติ. ตโต ปุนเทว โส จินฺเตสิ ‘‘สุทูรมฺปิ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเกว นิกฺกงฺโข ภวิสฺสติ ¶ . อตฺถิ เจว ปุคฺคโล นาเมส, โถกํ ตาว อาหิณฺฑนฺโต กิลมตุ ปจฺฉา ชานิสฺสตี’’ติ. ตโต ตํ ‘‘อหมฺปิ โข’’ติอาทิมาห. พฺรหฺมยานิโยปิ เทวยานิยสทิโสว. เทวยานิยมคฺโคติ วา พฺรหฺมยานิยมคฺโคติ วา ธมฺมเสตูติ วา เอกจิตฺตกฺขณิกอปฺปนาติ วา สนฺนิฏฺานิกเจตนาติ วา มหคฺคตจิตฺตนฺติ วา อภิฺาาณนฺติ วา สพฺพเมตํ อิทฺธิวิธาณสฺเสว นามํ.
๔๙๔. ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ อาคมนปุพฺพภาเค นิมิตฺตํ สูริยสฺส อุทยโต อรุณุคฺคํ วิย. ตสฺมา อิทาเนว พฺรหฺมา อาคมิสฺสติ, เอวํ มยํ ชานามาติ ทีปยึสุ. ปาตุรโหสีติ ปากโฏ อโหสิ. อถ โข โส พฺรหฺมา เตน ภิกฺขุนา ปุฏฺโ อตฺตโน อวิสยภาวํ ตฺวา สจาหํ ‘‘น ชานามี’’ติ วกฺขามิ, อิเม มํ ปริภวิสฺสนฺติ, อถ ชานนฺโต วิย ยํ กิฺจิ กเถสฺสามิ, อยํ เม ภิกฺขุ เวยฺยากรเณน อนารทฺธจิตฺโต วาทํ อาโรเปสฺสติ. ‘‘อหมสฺมิ ภิกฺขุ พฺรหฺมา’’ติอาทีนิ ปน เม ภณนฺตสฺส น โกจิ วจนํ สทฺทหิสฺสติ. ยํนูนาหํ วิกฺเขปํ กตฺวา อิมํ ภิกฺขุํ สตฺถุสนฺติกํเยว เปเสยฺยนฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘อหมสฺมิ ภิกฺขุ พฺรหฺมา’’ติอาทิมาห.
๔๙๕-๔๙๖. เอกมนฺตํ ¶ อปเนตฺวาติ กสฺมา เอวมกาสิ? กุหกตฺตา. พหิทฺธา ปริเยฏฺินฺติ เตลตฺถิโก วาลิกํ นิปฺปีฬิยมาโน วิย ยาว พฺรหฺมโลกา พหิทฺธา ปริเยสนํ อาปชฺชติ.
๔๙๗. สกุณนฺติ กากํ วา กุลลํ วา. น โข เอโส, ภิกฺขุ, ปฺโห เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพติ ¶ อิทํ ภควา ยสฺมา ปเทเสเนส ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ, อยฺจ โข ภิกฺขุ อนุปาทินฺนเกปิ คเหตฺวา นิปฺปเทสโต ปุจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิเสเธติ. อาจิณฺณํ กิเรตํ พุทฺธานํ, ปุจฺฉามูฬฺหสฺส ชนสฺส ปุจฺฉาย โทสํ ทสฺเสตฺวา ปุจฺฉํ สิกฺขาเปตฺวา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ. กสฺมา? ปุจฺฉิตุํ อชานิตฺวา ปริปุจฺฉนฺโต ทุวิฺาปโย โหติ. ปฺหํ สิกฺขาเปนฺโต ปน ‘‘กตฺถ อาโป จา’’ติอาทิมาห.
๔๙๘. ตตฺถ น คาธตีติ น ปติฏฺาติ, อิเม จตฺตาโร ¶ มหาภูตา กึ อาคมฺม อปฺปติฏฺา ภวนฺตีติ อตฺโถ. อุปาทินฺนํเยว สนฺธาย ปุจฺฉติ. ทีฆฺจ รสฺสฺจาติ สณฺานวเสน อุปาทารูปํ วุตฺตํ. อณุํ ถูลนฺติ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา, อิมินาปิ อุปาทารูเป วณฺณมตฺตเมว กถิตํ. สุภาสุภนฺติ สุภฺจ อสุภฺจ อุปาทารูปเมว กถิตํ. กึ ปน อุปาทารูปํ สุภนฺติ อสุภนฺติ อตฺถิ? นตฺถิ. อิฏฺานิฏฺารมฺมณํ ปเนว กถิตํ. นามฺจ รูปฺจาติ นามฺจ ทีฆาทิเภทํ รูปฺจ. อุปรุชฺฌตีติ นิรุชฺฌติ, กึ อาคมฺม อเสสเมตํ นปฺปวตฺตตีติ.
เอวํ ปุจฺฉิตพฺพํ สิยาติ ปุจฺฉํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิสฺสชฺชนํ ทสฺเสนฺโต ตตฺร เวยฺยากรณํ ภวตีติ วตฺวา – ‘‘วิฺาณ’’นฺติอาทิมาห.
๔๙๙. ตตฺถ วิฺาตพฺพนฺติ วิฺาณํ นิพฺพานสฺเสตํ นามํ, ตเทตํ นิทสฺสนาภาวโต อนิทสฺสนํ. อุปฺปาทนฺโต วา วยนฺโต วา ิตสฺส อฺถตฺตนฺโต วา เอตสฺส นตฺถีติ อนนฺตํ. ปภนฺติ ปเนตํ กิร ติตฺถสฺส นามํ, ตฺหิ ปปนฺติ เอตฺถาติ ปปํ, ปการสฺส ปน ภกาโร กโต. สพฺพโต ปภมสฺสาติ สพฺพโตปภํ. นิพฺพานสฺส กิร ยถา มหาสมุทฺทสฺส ยโต ยโต โอตริตุกามา โหนฺติ, ตํ ตเทว ติตฺถํ, อติตฺถํ นาม นตฺถิ. เอวเมว อฏฺตึสาย กมฺมฏฺาเนสุ เยน เยน มุเขน นิพฺพานํ โอตริตุกามา โหนฺติ, ตํ ตเทว ติตฺถํ, นิพฺพานสฺส อติตฺถํ นาม นตฺถิ. เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพโตปภ’’นฺติ. เอตฺถ อาโป จาติ เอตฺถ ¶ นิพฺพาเน อิทํ นิพฺพานํ อาคมฺม สพฺพเมตํ อาโปติอาทินา นเยน วุตฺตํ อุปาทินฺนก ธมฺมชาตํ นิรุชฺฌติ, อปฺปวตฺตํ โหตีติ.
อิทานิสฺส นิรุชฺฌนูปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิฺาณสฺส นิโรเธน เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ อาห. ตตฺถ วิฺาณนฺติ จริมกวิฺาณมฺปิ อภิสงฺขารวิฺาณมฺปิ ¶ , จริมกวิฺาณสฺสาปิ หิ นิโรเธน เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ. วิชฺฌาตทีปสิขา วิย อปณฺณตฺติกภาวํ ยาติ. อภิสงฺขารวิฺาณสฺสาปิ อนุปฺปาทนิโรเธน อนุปฺปาทวเสน อุปรุชฺฌติ. ยถาห ‘‘โสตาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน เปตฺวา สตฺตภเว อนมตคฺเค สํสาเร เย ¶ อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี’’ติ สพฺพํ จูฬนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถายํ
เกวฏฺฏสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.