📜
๑๓. เตวิชฺชสุตฺตวณฺณนา
๕๑๘. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ…เป… โกสเลสูติ เตวิชฺชสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา. มนสากฏนฺติ ตสฺส คามสฺส นามํ. อุตฺตเรน มนสากฏสฺสาติ มนสากฏโต อวิทูเร อุตฺตรปสฺเส. อมฺพวเนติ ตรุณอมฺพรุกฺขสณฺเฑ, รมณีโย กิร โส ภูมิภาโค, เหฏฺา รชตปฏฺฏสทิสา วาลิกา วิปฺปกิณฺณา, อุปริ มณิวิตานํ วิย ฆนสาขาปตฺตํ อมฺพวนํ. ตสฺมึ พุทฺธานํ อนุจฺฉวิเก ปวิเวกสุเข อมฺพวเน วิหรตีติ อตฺโถ.
๕๑๙. อภิฺาตา อภิฺาตาติ กุลจาริตฺตาทิสมฺปตฺติยา ตตฺถ ตตฺถ ปฺาตา. จงฺกีติอาทีนิ เตสํ นามานิ. ตตฺถ จงฺกี โอปาสาทวาสิโก. ตารุกฺโข อิจฺฉานงฺคลวาสิโก. โปกฺขรสาตี อุกฺกฏฺวาสิโก. ชาณุโสณี สาวตฺถิวาสิโก. โตเทยฺโย ตุทิคามวาสิโก. อฺเ จาติ อฺเ จ พหุชนา. อตฺตโน อตฺตโน นิวาสฏฺาเนหิ อาคนฺตฺวา มนฺตสชฺฌายกรณตฺถํ ตตฺถ ปฏิวสนฺติ. มนสากฏสฺส กิร รมณียตาย เต พฺราหฺมณา ตตฺถ นทีตีเร เคหานิ กาเรตฺวา ปริกฺขิปาเปตฺวา อฺเสํ พหูนํ ปเวสนํ นิวาเรตฺวา อนฺตรนฺตรา ตตฺถ คนฺตฺวา วสนฺติ.
๕๒๐-๕๒๑. วาเสฏฺภารทฺวาชานนฺติ วาเสฏฺสฺส จ โปกฺขรสาติโน อนฺเตวาสิกสฺส, ภารทฺวาชสฺส จ ตารุกฺขนฺเตวาสิกสฺส. เอเต กิร ทฺเว ชาติสมฺปนฺนา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู อเหสุํ. ชงฺฆวิหารนฺติ อติจิรนิสชฺชปจฺจยา กิลมถวิโนทนตฺถาย ชงฺฆจารํ. เต กิร ทิวสํ สชฺฌายํ กตฺวา สายนฺเห วุฏฺาย นฺหานียสมฺภารคนฺธมาลเตลโธตวตฺถานิ คาหาเปตฺวา อตฺตโน ปริชนปริวุตา นฺหายิตุกามา ¶ นทีตีรํ คนฺตฺวา รชตปฏฺฏวณฺเณ วาลิกาสณฺเฑ อปราปรํ จงฺกมึสุ. เอกํ จงฺกมนฺตํ อิตโร อนุจงฺกมิ, ปุน อิตรํ อิตโรติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อนุจงฺกมนฺตานํ อนุวิจรนฺตาน’’นฺติ. มคฺคามคฺเคติ มคฺเค จ อมคฺเค จ. กตมํ นุ โข ปฏิปทํ ปูเรตฺวา กตเมน มคฺเคน สกฺกา สุขํ พฺรหฺมโลกํ คนฺตุนฺติ เอวํ มคฺคามคฺคํ อารพฺภ กถํ สมุฏฺาเปสุนฺติ อตฺโถ. อฺชสายโนติ อุชุมคฺคสฺเสตํ เววจนํ, อฺชสา ¶ วา อุชุกเมว เอเตน อายนฺติ อาคจฺฉนฺตีติ ¶ อฺชสายโน นิยฺยานิโก นิยฺยาตีติ นิยฺยายนฺโต นิยฺยาติ, คจฺฉนฺโต คจฺฉตีติ อตฺโถ.
ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตายาติ โย ตํ มคฺคํ กโรติ ปฏิปชฺชติ, ตสฺส พฺรหฺมุนา สทฺธึ สหภาวาย, เอกฏฺาเน ปาตุภาวาย คจฺฉตีติ อตฺโถ. ยฺวายนฺติ โย อยํ. อกฺขาโตติ กถิโต ทีปิโต. พฺราหฺมเณน โปกฺขรสาตินาติ อตฺตโน อาจริยํ อปทิสติ. อิติ วาเสฏฺโ สกเมว อาจริยวาทํ โถเมตฺวา ปคฺคณฺหิตฺวา วิจรติ. ภารทฺวาโชปิ สกเมวาติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เนว โข อสกฺขิ วาเสฏฺโ’’ติอาทิ.
ตโต วาเสฏฺโ ‘‘อุภินฺนมฺปิ อมฺหากํ กถา อนิยฺยานิกาว, อิมสฺมิฺจ โลเก มคฺคกุสโล นาม โภตา โคตเมน สทิโส นตฺถิ, ภวฺจ โคตโม อวิทูเร วสติ, โส โน ตุลํ คเหตฺวา นิสินฺนวาณิโช วิย กงฺขํ ฉินฺทิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตมตฺถํ ภารทฺวาชสฺส อาโรเจตฺวา อุโภปิ คนฺตฺวา อตฺตโน กถํ ภควโต อาโรเจสุํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข วาเสฏฺโ…เป… ยฺวายํ อกฺขาโต พฺราหฺมเณน ตารุกฺเขนา’’ติ.
๕๒๒. เอตฺถ โภ โคตมาติ เอตสฺมึ มคฺคามคฺเค. วิคฺคโห วิวาโทติอาทีสุ ปุพฺพุปฺปตฺติโก วิคฺคโห. อปรภาเค วิวาโท. ทุวิโธปิ เอโส นานาอาจริยานํ วาทโต นานาวาโท.
๕๒๓. อถ กิสฺมึ ปน โวติ ตฺวมฺปิ อยเมว มคฺโคติ อตฺตโน อาจริยวาทเมว ปคฺคยฺห ติฏฺสิ, ภารทฺวาโชปิ อตฺตโน อาจริยวาทเมว, เอกสฺสาปิ เอกสฺมึ สํสโย นตฺถิ. เอวํ สติ กิสฺมึ โว วิคฺคโหติ ปุจฺฉติ.
๕๒๔. มคฺคามคฺเค ¶ , โภ โคตมาติ มคฺเค โภ โคตม อมคฺเค จ, อุชุมคฺเค จ อนุชุมคฺเค จาติ อตฺโถ. เอส กิร เอกพฺราหฺมณสฺสาปิ มคฺคํ ‘‘น มคฺโค’’ติ น วทติ. ยถา ปน อตฺตโน อาจริยสฺส มคฺโค อุชุมคฺโค, น ¶ เอวํ อฺเสํ อนุชานาติ, ตสฺมา ตเมวตฺถํ ทีเปนฺโต ‘‘กิฺจาปิ โภ โคตมา’’ติอาทิมาห.
สพฺพานิ ตานีติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วทติ, สพฺเพ เตติ วุตฺตํ โหติ. พหูนีติ อฏฺ วา ทส ¶ วา. นานามคฺคานีติ มหนฺตามหนฺตชงฺฆมคฺคสกฏมคฺคาทิวเสน นานาวิธานิ สามนฺตา คามนทีตฬากเขตฺตาทีหิ อาคนฺตฺวา คามํ ปวิสนมคฺคานิ.
๕๒๕-๕๒๖. ‘‘นิยฺยนฺตีติ วาเสฏฺ วเทสี’’ติ ภควา ติกฺขตฺตุํ วจีเภทํ กตฺวา ปฏิฺํ การาเปสิ. กสฺมา? ติตฺถิยา หิ ปฏิชานิตฺวา ปจฺฉา นิคฺคยฺหมานา อวชานนฺติ. โส ตถา กาตุํ น สกฺขิสฺสตีติ.
๕๒๗-๕๒๙. เตว เตวิชฺชาติ เต เตวิชฺชา. วกาโร อาคมสนฺธิมตฺตํ. อนฺธเวณีติ อนฺธปเวณี, เอเกน จกฺขุมตา คหิตยฏฺิยา โกฏึ เอโก อนฺโธ คณฺหติ, ตํ อนฺธํ อฺโ ตํ อฺโติ เอวํ ปณฺณาสสฏฺิ อนฺธา ปฏิปาฏิยา ฆฏิตา อนฺธเวณีติ วุจฺจติ. ปรมฺปรสํสตฺตาติ อฺมฺํ ลคฺคา, ยฏฺิคาหเกนปิ จกฺขุมตา วิรหิตาติ อตฺโถ. เอโก กิร ธุตฺโต อนฺธคณํ ทิสฺวา ‘‘อสุกสฺมึ นาม คาเม ขชฺชโภชฺชํ สุลภ’’นฺติ อุสฺสาเหตฺวา ‘‘เตน หิ ตตฺถ โน สามิ เนหิ, อิทํ นาม เต เทมา’’ติ วุตฺเต, ลฺชํ คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค มคฺคา โอกฺกมฺม มหนฺตํ คจฺฉํ อนุปริคนฺตฺวา ปุริมสฺส หตฺเถน ปจฺฉิมสฺส กจฺฉํ คณฺหาเปตฺวา ‘‘กิฺจิ กมฺมํ อตฺถิ, คจฺฉถ ตาว ตุมฺเห’’ติ วตฺวา ปลายิ, เต ทิวสมฺปิ คนฺตฺวา มคฺคํ อวินฺทมานา ‘‘กุหึ โน จกฺขุมา, กุหึ มคฺโค’’ติ ปริเทวิตฺวา มคฺคํ อวินฺทมานา ตตฺเถว มรึสุ. เต สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปรมฺปรสํสตฺตา’’ติ. ปุริโมปีติ ปุริเมสุ ทสสุ พฺราหฺมเณสุ เอโกปิ. มชฺฌิโมปีติ ¶ มชฺฌิเมสุ อาจริยปาจริเยสุ เอโกปิ. ปจฺฉิโมปีติ อิทานิ เตวิชฺเชสุ พฺราหฺมเณสุ เอโกปิ. หสฺสกฺเวาติ หสิตพฺพเมว. นามกฺเวาติ ลามกํเยว. ตเทตํ อตฺถาภาเวน ริตฺตกํ, ริตฺตกตฺตาเยว ตุจฺฉกํ. อิทานิ พฺรหฺมโลโก ตาว ติฏฺตุ, โย เตวิชฺเชหิ น ทิฏฺปุพฺโพว. เยปิ จนฺทิมสูริเย เตวิชฺชา ปสฺสนฺติ, เตสมฺปิ สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสตุํ นปฺปโหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ตํ กึ มฺสี’’ติอาทิมาห.
๕๓๐. ตตฺถ ¶ ยโต จนฺทิมสูริยา อุคฺคจฺฉนฺตีติ ยสฺมึ กาเล อุคฺคจฺฉนฺติ. ยตฺถ จ โอคฺคจฺฉนฺตีติ ยสฺมึ กาเล อตฺถเมนฺติ, อุคฺคมนกาเล จ อตฺถงฺคมนกาเล จ ปสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อายาจนฺตีติ ‘‘อุเทหิ ภวํ จนฺท, อุเทหิ ภวํ สูริยา’’ติ เอวํ อายาจนฺติ. โถมยนฺตีติ ‘‘โสมฺโม จนฺโท, ปริมณฺฑโล จนฺโท, สปฺปโภ จนฺโท’’ติอาทีนิ วทนฺตา ปสํสนฺติ. ปฺชลิกาติ ปคฺคหิตอฺชลิกา. นมสฺสมานาติ ‘‘นโม นโม’’ติ วทมานา.
๕๓๑-๕๓๒. ยํ ปสฺสนฺตีติ เอตฺถ ยนฺติ นิปาตมตฺตํ. กึ ปน น กิราติ เอตฺถ อิธ ปน ¶ กึ วตฺตพฺพํ. ยตฺถ กิร เตวิชฺเชหิ พฺราหฺมเณหิ น พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อจิรวตีนทีอุปมากถา
๕๔๒. สมติตฺติกาติ สมภริตา. กากเปยฺยาติ ยตฺถ กตฺถจิ ตีเร ิเตน กาเกน สกฺกา ปาตุนฺติ กากเปยฺยา. ปารํ ตริตุกาโมติ นทึ อติกฺกมิตฺวา ปรตีรํ คนฺตุกาโม. อวฺเหยฺยาติ ปกฺโกเสยฺย. เอหิ ปาราปารนฺติ อมฺโภ ปาร อปารํ เอหิ, อถ มํ สหสาว คเหตฺวา คมิสฺสสิ, อตฺถิ เม อจฺจายิกกมฺมนฺติ อตฺโถ.
๕๔๔. เย ธมฺมา พฺราหฺมณการกาติ เอตฺถ ปฺจสีลทสกุสลกมฺมปถเภทา ธมฺมา พฺราหฺมณการกาติ เวทิตพฺพา ¶ , ตพฺพิปรีตา อพฺราหฺมณการกา. อินฺทมวฺหายามาติ อินฺทํ อวฺหายาม ปกฺโกสาม. เอวํ พฺราหฺมณานํ อวฺหายนสฺส นิรตฺถกตํ ทสฺเสตฺวา ปุนปิ ภควา อณฺณวกุจฺฉิยํ สูริโย วิย ชลมาโน ปฺจสตภิกฺขุปริวุโต อจิรวติยา ตีเร นิสินฺโน อปรมฺปิ นทีอุปมํเยว อาหรนฺโต ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิมาห.
๕๔๖. กามคุณาติ กามยิตพฺพฏฺเน กามา, พนฺธนฏฺเน คุณา. ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว, อหตานํ วตฺถานํ ทิคุณํ สงฺฆาฏิ’’นฺติ (มหาว. ๓๔๘) เอตฺถ หิ ปฏลฏฺโ คุณฏฺโ. ‘‘อจฺเจนฺติ กาลา ตรยนฺติ รตฺติโย, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ เอตฺถ ราสฏฺโ คุณฏฺโ. ‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ ¶ (ม. นิ. ๓.๓๗๙) เอตฺถ อานิสํสฏฺโ คุณฏฺโ. ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณํ (ขุ. ปา. ๓.๑) กยิรา มาลาคุเณ พหู’’ติ (ธ. ป. ๕๓) จ เอตฺถ พนฺธนฏฺโ คุณฏฺโ. อิธาปิ เอเสว อธิปฺเปโต. เตน วุตฺตํ ‘‘พนฺธนฏฺเน คุณา’’ติ. จกฺขุวิฺเยฺยาติ จกฺขุวิฺาเณน ปสฺสิตพฺพา. เอเตนุปาเยน โสตวิฺเยฺยาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิฏฺาติ ปริยิฏฺา วา โหนฺตุ, มา วา, อิฏฺารมฺมณภูตาติ อตฺโถ. กนฺตาติ กามนียา. มนาปาติ มนวฑฺฒนกา. ปิยรูปาติ ปิยชาติกา. กามูปสฺหิตาติ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาเนน กาเมน อุปสฺหิตา. รชนียาติ รฺชนียา, ราคุปฺปตฺติการณภูตาติ อตฺโถ.
คธิตาติ เคเธน อภิภูตา หุตฺวา. มุจฺฉิตาติ มุจฺฉาการปฺปตฺตาย อธิมตฺตกาย ตณฺหาย อภิภูตา. อชฺโฌปนฺนาติ อธิโอปนฺนา โอคาฬฺหา ‘‘อิทํ สาร’’นฺติ ปรินิฏฺานปฺปตฺตา หุตฺวา. อนาทีนวทสฺสาวิโนติ ¶ อาทีนวํ อปสฺสนฺตา. อนิสฺสรณปฺาติ อิทเมตฺถ นิสฺสรณนฺติ, เอวํ ปริชานนปฺาวิรหิตา, ปจฺจเวกฺขณปริโภควิรหิตาติ อตฺโถ.
๕๔๘. อาวรณาติอาทีสุ ¶ อาวรนฺตีติ อาวรณา. นิวาเรนฺตีติ นีวรณา. โอนนฺธนฺตีติ โอนาหนา. ปริโยนนฺธนฺตีติ ปริโยนาหนา. กามจฺฉนฺทาทีนํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺคโต คเหตพฺพา.
๕๔๙-๕๕๐. อาวุตา นิวุตา โอนทฺธา ปริโยนทฺธาติ ปทานิ อาวรณาทีนํ วเสน วุตฺตานิ. สปริคฺคโหติ อิตฺถิปริคฺคเหน สปริคฺคโหติ ปุจฺฉติ. อปริคฺคโห โภ โคตมาติอาทีสุปิ กามจฺฉนฺทสฺส อภาวโต อิตฺถิปริคฺคเหน อปริคฺคโห. พฺยาปาทสฺส อภาวโต เกนจิ สทฺธึ เวรจิตฺเตน อเวโร. ถินมิทฺธสฺส อภาวโต จิตฺตเคลฺสงฺขาเตน พฺยาปชฺเชน อพฺยาปชฺโช. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาภาวโต อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาทีหิ สํกิเลเสหิ อสํกิลิฏฺจิตฺโต สุปริสุทฺธมานโส. วิจิกิจฺฉาย อภาวโต จิตฺตํ วเส วตฺเตติ. ยถา จ พฺราหฺมณา จิตฺตคติกา โหนฺตีติ, จิตฺตสฺส วเสน วตฺตนฺติ, น ตาทิโสติ วสวตฺตี.
๕๕๒. อิธ ¶ โข ปนาติ อิธ พฺรหฺมโลกมคฺเค. อาสีทิตฺวาติ อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ อุปคนฺตฺวา. สํสีทนฺตีติ ‘‘สมตล’’นฺติ สฺาย ปงฺกํ โอติณฺณา วิย อนุปฺปวิสนฺติ. สํสีทิตฺวา วิสารํ ปาปุณนฺตีติ เอวํ ปงฺเก วิย สํสีทิตฺวา วิสารํ องฺคมงฺคสํภฺชนํ ปาปุณนฺติ. สุกฺขตรํ มฺเ ตรนฺตีติ มรีจิกาย วฺเจตฺวา ‘‘กากเปยฺยา นที’’ติ สฺาย ‘‘ตริสฺสามา’’ติ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ วายมมานา สุกฺขตรณํ มฺเ ตรนฺติ. ตสฺมา ยถา หตฺถปาทาทีนํ สํภฺชนํ ปริภฺชนํ, เอวํ อปาเยสุ สํภฺชนํ ปริภฺชนํ ปาปุณนฺติ. อิเธว จ สุขํ วา สาตํ วา น ลภนฺติ. ตสฺมา อิทํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานนฺติ ตสฺมา อิทํ พฺรหฺมสหพฺยตาย มคฺคทีปกํ เตวิชฺชกํ ปาวจนํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ. เตวิชฺชาอิริณนฺติ เตวิชฺชาอรฺํ อิริณนฺติ หิ อคามกํ มหาอรฺํ วุจฺจติ. เตวิชฺชาวิวนนฺติ ปุปฺผผเลหิ อปริโภครุกฺเขหิ สฺฉนฺนํ นิรุทกํ อรฺํ ¶ . ยตฺถ มคฺคโต อุกฺกมิตฺวา ปริวตฺติตุมฺปิ น สกฺกา โหนฺติ, ตํ สนฺธายาห ‘‘เตวิชฺชาวิวนนฺติปิ วุจฺจตี’’ติ. เตวิชฺชาพฺยสนนฺติ เตวิชฺชานํ ปฺจวิธพฺยสนสทิสเมตํ. ยถา หิ าติโรคโภค ทิฏฺิ สีลพฺยสนปฺปตฺตสฺส สุขํ นาม นตฺถิ, เอวํ เตวิชฺชานํ เตวิชฺชกํ ปาวจนํ อาคมฺม สุขํ นาม นตฺถีติ ทสฺเสติ.
๕๕๔. ชาตสํวฑฺโฒติ ชาโต จ วฑฺฒิโต จ, โย หิ เกวลํ ตตฺถ ชาโตว โหติ, อฺตฺถ ¶ วฑฺฒิโต, ตสฺส สมนฺตา คามมคฺคา น สพฺพโส ปจฺจกฺขา โหนฺติ, ตสฺมา ชาตสํวฑฺโฒติ อาห. ชาตสํวฑฺโฒปิ โย จิรนิกฺขนฺโต, ตสฺส น สพฺพโส ปจฺจกฺขา โหนฺติ. ตสฺมา ‘‘ตาวเทว อวสฏ’’นฺติ อาห, ตงฺขณเมว นิกฺขนฺตนฺติ อตฺโถ. ทนฺธายิตตฺตนฺติ อยํ นุ โข มคฺโค, อยํ น นุโขติ กงฺขาวเสน จิรายิตตฺตํ. วิตฺถายิตตฺตนฺติ ยถา สุขุมํ อตฺถชาตํ สหสา ปุจฺฉิตสฺส กสฺสจิ สรีรํ ถทฺธภาวํ คณฺหาติ, เอวํ ถทฺธภาวคฺคหณํ. น ตฺเววาติ อิมินา สพฺพฺุตฺาณสฺส อปฺปฏิหตภาวํ ทสฺเสติ. ตสฺส หิ ปุริสสฺส มาราวฏฺฏนาทิวเสน สิยา าณสฺส ¶ ปฏิฆาโต. เตน โส ทนฺธาเยยฺย วา วิตฺถาเยยฺย วา. สพฺพฺุตฺาณํ ปน อปฺปฏิหตํ, น สกฺกา ตสฺส เกนจิ อนฺตราโย กาตุนฺติ ทีเปติ.
๕๕๕. อุลฺลุมฺปตุ ภวํ โคตโมติ อุทฺธรตุ ภวํ โคตโม. พฺราหฺมณึ ปชนฺติ พฺราหฺมณทารกํ, ภวํ โคตโม มม พฺราหฺมณปุตฺตํ อปายมคฺคโต อุทฺธริตฺวา พฺรหฺมโลกมคฺเค ปติฏฺเปตูติ อตฺโถ. อถสฺส ภควา พุทฺธุปฺปาทํ ทสฺเสตฺวา สทฺธึ ปุพฺพภาคปฏิปทาย เมตฺตาวิหาราทิพฺรหฺมโลกคามิมคฺคํ เทเสตุกาโม ‘‘เตน หิ วาเสฏฺา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘อิธ ตถาคโต’’ติอาทิ สามฺผเล วิตฺถาริตํ. เมตฺตาสหคเตนาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค พฺรหฺมวิหารกมฺมฏฺานกถายํ วุตฺตํ. เสยฺยถาปิ วาเสฏฺ พลวา สงฺขธโมติอาทิ ปน อิธ อปุพฺพํ. ตตฺถ พลวาติ พลสมฺปนฺโน. สงฺขธโมติ ¶ สงฺขธมโก. อปฺปกสิเรนาติ อกิจฺเฉน อทุกฺเขน. ทุพฺพโล หิ สงฺขธโม สงฺขํ ธมนฺโตปิ น สกฺโกติ จตสฺโส ทิสา สเรน วิฺาเปตุํ, นาสฺส สงฺขสทฺโท สพฺพโต ผรติ. พลวโต ปน วิปฺผาริโก โหติ, ตสฺมา ‘‘พลวา’’ติอาทิมาห. เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยาติ เอตฺถ เมตฺตาติ วุตฺเต อุปจาโรปิ อปฺปนาปิ วฏฺฏติ, ‘‘เจตฺโตวิมุตฺตี’’ติ วุตฺเต ปน อปฺปนาว วฏฺฏติ. ยํ ปมาณกตํ กมฺมนฺติ ปมาณกตํ กมฺมํ นาม กามาวจรํ วุจฺจติ. อปฺปมาณกตํ กมฺมํ นาม รูปารูปาวจรํ. ตฺหิ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา โอทิสฺสกอโนทิสฺสกทิสาผรณวเสน วฑฺเฒตฺวา กตตฺตา อปฺปมาณกตนฺติ วุจฺจติ. น ตํ ตตฺราวสิสฺสติ น ตํ ตตฺราวติฏฺตีติ ตํ กามาวจรกมฺมํ ตสฺมึ รูปาวจรารูปาวจรกมฺเม น โอหียติ, น ติฏฺติ. กึ วุตฺตํ โหติ – ตํ กามาวจรกมฺมํ ตสฺส รูปารูปาวจรกมฺมสฺส อนฺตรา ลคฺคิตุํ วา าตุํ วา รูปารูปาวจรกมฺมํ ผริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ปติฏฺาตุํ น สกฺโกติ. อถ โข รูปาวจรารูปาวจรกมฺมเมว กามาวจรํ มโหโฆ วิย ปริตฺตํ อุทกํ ผริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺติ. ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา สยเมว พฺรหฺมสหพฺยตํ อุปเนตีติ. เอวํวิหารีติ เอวํ เมตฺตาทิวิหารี.
๕๕๙. เอเต ¶ ¶ มยํ ภวนฺตํ โคตมนฺติ อิทํ เตสํ ทุติยํ สรณคมนํ. ปมเมว เหเต มชฺฌิมปณฺณาสเก วาเสฏฺสุตฺตํ สุตฺวา สรณํ คตา, อิมํ ปน เตวิชฺชสุตฺตํ สุตฺวา ทุติยมฺปิ สรณํ คตา. กติปาหจฺจเยน ปพฺพชิตฺวา อคฺคฺสุตฺเต อุปสมฺปทฺเจว อรหตฺตฺจ อลตฺถุํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถายํ
เตวิชฺชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ เตรสสุตฺตปฏิมณฺฑิตสฺส สีลกฺขนฺธวคฺคสฺส
อตฺถวณฺณนาติ.
สีลกฺขนฺธวคฺคฏฺกถา นิฏฺิตา.