📜
๑๓. เตวิชฺชสุตฺตํ
๕๑๘. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ เยน มนสากฏํ นาม โกสลานํ พฺราหฺมณคาโม ตทวสริ. ตตฺร สุทํ ภควา มนสากเฏ วิหรติ อุตฺตเรน มนสากฏสฺส อจิรวติยา นทิยา ตีเร อมฺพวเน.
๕๑๙. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา อภิฺาตา อภิฺาตา พฺราหฺมณมหาสาลา มนสากเฏ ปฏิวสนฺติ, เสยฺยถิทํ – จงฺกี พฺราหฺมโณ ตารุกฺโข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ พฺราหฺมโณ ชาณุโสณิ พฺราหฺมโณ โตเทยฺโย พฺราหฺมโณ อฺเ จ อภิฺาตา อภิฺาตา พฺราหฺมณมหาสาลา.
๕๒๐. อถ โข วาเสฏฺภารทฺวาชานํ มาณวานํ ชงฺฆวิหารํ อนุจงฺกมนฺตานํ อนุวิจรนฺตานํ มคฺคามคฺเค กถา อุทปาทิ. อถ โข วาเสฏฺโ มาณโว เอวมาห – ‘‘อยเมว อุชุมคฺโค, อยมฺชสายโน นิยฺยานิโก นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตาย, ยฺวายํ อกฺขาโต พฺราหฺมเณน โปกฺขรสาตินา’’ติ. ภารทฺวาโชปิ มาณโว เอวมาห – ‘‘อยเมว อุชุมคฺโค, อยมฺชสายโน ¶ นิยฺยานิโก, นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตาย, ยฺวายํ อกฺขาโต พฺราหฺมเณน ตารุกฺเขนา’’ติ. เนว โข อสกฺขิ วาเสฏฺโ มาณโว ภารทฺวาชํ มาณวํ สฺาเปตุํ, น ปน อสกฺขิ ภารทฺวาโช มาณโวปิ วาเสฏฺํ มาณวํ สฺาเปตุํ.
๕๒๑. อถ ¶ โข วาเสฏฺโ มาณโว ภารทฺวาชํ มาณวํ อามนฺเตสิ – ‘‘อยํ โข, ภารทฺวาช, สมโณ โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต มนสากเฏ วิหรติ อุตฺตเรน มนสากฏสฺส อจิรวติยา นทิยา ตีเร อมฺพวเน. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา ¶ เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’’ติ ¶ . อายาม, โภ ภารทฺวาช, เยน สมโณ โคตโม เตนุปสงฺกมิสฺสาม; อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ สมณํ โคตมํ ปุจฺฉิสฺสาม. ยถา โน สมโณ โคตโม พฺยากริสฺสติ, ตถา นํ ธาเรสฺสามา’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข ภารทฺวาโช มาณโว วาเสฏฺสฺส มาณวสฺส ปจฺจสฺโสสิ.
มคฺคามคฺคกถา
๕๒๒. อถ โข วาเสฏฺภารทฺวาชา มาณวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วาเสฏฺโ มาณโว ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ, โภ โคตม, อมฺหากํ ชงฺฆวิหารํ อนุจงฺกมนฺตานํ อนุวิจรนฺตานํ มคฺคามคฺเค กถา อุทปาทิ. อหํ เอวํ วทามิ – ‘อยเมว อุชุมคฺโค, อยมฺชสายโน นิยฺยานิโก นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตาย, ยฺวายํ อกฺขาโต พฺราหฺมเณน โปกฺขรสาตินา’ติ. ภารทฺวาโช มาณโว เอวมาห – ‘อยเมว อุชุมคฺโค อยมฺชสายโน นิยฺยานิโก นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตาย, ยฺวายํ อกฺขาโต พฺราหฺมเณน ตารุกฺเขนา’ติ. เอตฺถ, โภ โคตม, อตฺเถว วิคฺคโห, อตฺถิ วิวาโท, อตฺถิ นานาวาโท’’ติ.
๕๒๓. ‘‘อิติ ¶ กิร ¶ , วาเสฏฺ, ตฺวํ เอวํ วเทสิ – ‘‘อยเมว อุชุมคฺโค, อยมฺชสายโน นิยฺยานิโก นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตาย, ยฺวายํ อกฺขาโต พฺราหฺมเณน โปกฺขรสาตินา’’ติ. ภารทฺวาโช มาณโว เอวมาห – ‘‘อยเมว อุชุมคฺโค อยมฺชสายโน นิยฺยานิโก นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตาย, ยฺวายํ อกฺขาโต พฺราหฺมเณน ตารุกฺเขนา’’ติ. อถ กิสฺมึ ปน โว, วาเสฏฺ, วิคฺคโห, กิสฺมึ วิวาโท, กิสฺมึ นานาวาโท’’ติ?
๕๒๔. ‘‘มคฺคามคฺเค, โภ โคตม. กิฺจาปิ, โภ โคตม, พฺราหฺมณา นานามคฺเค ปฺเปนฺติ, อทฺธริยา พฺราหฺมณา ติตฺติริยา พฺราหฺมณา ฉนฺโทกา พฺราหฺมณา พวฺหาริชฺฌา พฺราหฺมณา, อถ โข สพฺพานิ ตานิ นิยฺยานิกา นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตาย.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , โภ โคตม, คามสฺส วา นิคมสฺส วา อวิทูเร พหูนิ เจปิ นานามคฺคานิ ภวนฺติ, อถ โข สพฺพานิ ตานิ คามสโมสรณานิ ภวนฺติ; เอวเมว โข, โภ โคตม, กิฺจาปิ พฺราหฺมณา นานามคฺเค ปฺเปนฺติ, อทฺธริยา พฺราหฺมณา ติตฺติริยา พฺราหฺมณา ¶ ฉนฺโทกา พฺราหฺมณา พวฺหาริชฺฌา พฺราหฺมณา, อถ โข สพฺพานิ ตานิ นิยฺยานิกา นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตายา’’ติ.
วาเสฏฺมาณวานุโยโค
๕๒๕. ‘‘นิยฺยนฺตีติ วาเสฏฺ วเทสิ’’? ‘‘นิยฺยนฺตีติ, โภ โคตม, วทามิ’’. ‘‘นิยฺยนฺตีติ, วาเสฏฺ, วเทสิ’’? ‘‘นิยฺยนฺตีติ, โภ โคตม, วทามิ’’. ‘‘นิยฺยนฺตีติ, วาเสฏฺ, วเทสิ’’? ‘‘นิยฺยนฺตี’’ติ, โภ โคตม, วทามิ’’.
‘‘กึ ¶ ปน, วาเสฏฺ, อตฺถิ โกจิ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ เอกพฺราหฺมโณปิ, เยน พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’ ¶ .
‘‘กึ ปน, วาเสฏฺ, อตฺถิ โกจิ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ เอกาจริโยปิ, เยน พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘กึ ปน, วาเสฏฺ, อตฺถิ โกจิ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ เอกาจริยปาจริโยปิ, เยน พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘กึ ปน, วาเสฏฺ, อตฺถิ โกจิ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ ยาว สตฺตมา อาจริยามหยุคา [สตฺตมาจริยมหยุคา (สฺยา.)] เยน พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
๕๒๖. ‘‘กึ ปน, วาเสฏฺ, เยปิ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ ปุพฺพกา อิสโย มนฺตานํ กตฺตาโร มนฺตานํ ปวตฺตาโร, เยสมิทํ เอตรหิ เตวิชฺชา พฺราหฺมณา โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมิหิตํ [สมีหิตํ (สฺยา.)], ตทนุคายนฺติ, ตทนุภาสนฺติ, ภาสิตมนุภาสนฺติ, วาจิตมนุวาเจนฺติ, เสยฺยถิทํ – อฏฺโก วามโก วามเทโว เวสฺสามิตฺโต ยมตคฺคิ องฺคีรโส ภารทฺวาโช วาเสฏฺโ กสฺสโป ภคุ. เตปิ เอวมาหํสุ – ‘มยเมตํ ชานาม, มยเมตํ ปสฺสาม, ยตฺถ วา พฺรหฺมา, เยน วา พฺรหฺมา, ยหึ วา พฺรหฺมา’’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
๕๒๗. ‘‘อิติ ¶ กิร, วาเสฏฺ, นตฺถิ โกจิ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ เอกพฺราหฺมโณปิ, เยน พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ. นตฺถิ โกจิ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ เอกาจริโยปิ, เยน พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ ¶ . นตฺถิ โกจิ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ เอกาจริยปาจริโยปิ, เยน พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ. นตฺถิ ¶ โกจิ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ ยาว สตฺตมา อาจริยามหยุคา เยน พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ. เยปิ ¶ กิร เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ ปุพฺพกา อิสโย มนฺตานํ กตฺตาโร มนฺตานํ ปวตฺตาโร, เยสมิทํ เอตรหิ เตวิชฺชา พฺราหฺมณา โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมิหิตํ, ตทนุคายนฺติ, ตทนุภาสนฺติ, ภาสิตมนุภาสนฺติ, วาจิตมนุวาเจนฺติ, เสยฺยถิทํ – อฏฺโก วามโก วามเทโว เวสฺสามิตฺโต ยมตคฺคิ องฺคีรโส ภารทฺวาโช วาเสฏฺโ กสฺสโป ภคุ, เตปิ น เอวมาหํสุ – ‘มยเมตํ ชานาม, มยเมตํ ปสฺสาม, ยตฺถ วา พฺรหฺมา, เยน วา พฺรหฺมา, ยหึ วา พฺรหฺมา’ติ. เตว เตวิชฺชา พฺราหฺมณา เอวมาหํสุ – ‘ยํ น ชานาม, ยํ น ปสฺสาม, ตสฺส สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสม. อยเมว อุชุมคฺโค อยมฺชสายโน นิยฺยานิโก, นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตายา’’’ติ.
๕๒๘. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ, นนุ เอวํ สนฺเต เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, โภ โคตม, เอวํ สนฺเต เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ.
‘‘สาธุ, วาเสฏฺ, เต วต [เตว (ก.)], วาเสฏฺ, เตวิชฺชา พฺราหฺมณา ยํ น ชานนฺติ, ยํ น ปสฺสนฺติ, ตสฺส สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสสฺสนฺติ. ‘อยเมว อุชุมคฺโค, อยมฺชสายโน นิยฺยานิโก, นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตายา’ติ, เนตํ านํ วิชฺชติ.
๕๒๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, วาเสฏฺ, อนฺธเวณิ ¶ ปรมฺปรสํสตฺตา ปุริโมปิ น ปสฺสติ, มชฺฌิโมปิ น ปสฺสติ, ปจฺฉิโมปิ น ปสฺสติ. เอวเมว โข, วาเสฏฺ, อนฺธเวณูปมํ มฺเ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ ภาสิตํ, ปุริโมปิ น ปสฺสติ, มชฺฌิโมปิ น ปสฺสติ, ปจฺฉิโมปิ น ปสฺสติ. เตสมิทํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ ภาสิตํ ¶ หสฺสกฺเว สมฺปชฺชติ, นามกฺเว สมฺปชฺชติ, ริตฺตกฺเว สมฺปชฺชติ, ตุจฺฉกฺเว สมฺปชฺชติ.
๕๓๐. ‘‘ตํ ¶ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ, ปสฺสนฺติ เตวิชฺชา พฺราหฺมณา จนฺทิมสูริเย, อฺเ จาปิ พหุชนา, ยโต จ จนฺทิมสูริยา อุคฺคจฺฉนฺติ, ยตฺถ จ โอคจฺฉนฺติ, อายาจนฺติ โถมยนฺติ ปฺชลิกา นมสฺสมานา อนุปริวตฺตนฺตี’’ติ?
‘‘เอวํ, โภ โคตม, ปสฺสนฺติ เตวิชฺชา พฺราหฺมณา จนฺทิมสูริเย, อฺเ จาปิ พหุชนา, ยโต ¶ จ จนฺทิมสูริยา อุคฺคจฺฉนฺติ, ยตฺถ จ โอคจฺฉนฺติ, อายาจนฺติ โถมยนฺติ ปฺชลิกา นมสฺสมานา อนุปริวตฺตนฺตี’’ติ.
๕๓๑. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ, ยํ ปสฺสนฺติ เตวิชฺชา พฺราหฺมณา จนฺทิมสูริเย, อฺเ จาปิ พหุชนา, ยโต จ จนฺทิมสูริยา อุคฺคจฺฉนฺติ, ยตฺถ จ โอคจฺฉนฺติ, อายาจนฺติ โถมยนฺติ ปฺชลิกา นมสฺสมานา อนุปริวตฺตนฺติ, ปโหนฺติ เตวิชฺชา พฺราหฺมณา จนฺทิมสูริยานํ สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสตุํ – ‘‘อยเมว อุชุมคฺโค, อยมฺชสายโน นิยฺยานิโก, นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส จนฺทิมสูริยานํ สหพฺยตายา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘อิติ กิร, วาเสฏฺ, ยํ ปสฺสนฺติ เตวิชฺชา พฺราหฺมณา จนฺทิมสูริเย, อฺเ จาปิ พหุชนา, ยโต จ จนฺทิมสูริยา อุคฺคจฺฉนฺติ, ยตฺถ ¶ จ โอคจฺฉนฺติ, อายาจนฺติ โถมยนฺติ ปฺชลิกา นมสฺสมานา อนุปริวตฺตนฺติ, เตสมฺปิ นปฺปโหนฺติ จนฺทิมสูริยานํ สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสตุํ – ‘‘อยเมว อุชุมคฺโค, อยมฺชสายโน นิยฺยานิโก, นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส จนฺทิมสูริยานํ สหพฺยตายา’’ติ.
๕๓๒. ‘‘อิติ ปน [กึ ปน (สี. สฺยา. ปี.)] น กิร เตวิชฺเชหิ พฺราหฺมเณหิ พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ. นปิ กิร เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อาจริเยหิ พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ. นปิ กิร เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ ¶ อาจริยปาจริเยหิ พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ. นปิ กิร เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ ยาว สตฺตมา [สตฺตเมหิ (?)] อาจริยามหยุเคหิ พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ. เยปิ กิร เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ ปุพฺพกา อิสโย มนฺตานํ กตฺตาโร มนฺตานํ ปวตฺตาโร, เยสมิทํ เอตรหิ เตวิชฺชา พฺราหฺมณา โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมิหิตํ, ตทนุคายนฺติ, ตทนุภาสนฺติ, ภาสิตมนุภาสนฺติ, วาจิตมนุวาเจนฺติ, เสยฺยถิทํ – อฏฺโก วามโก วามเทโว ¶ เวสฺสามิตฺโต ยมตคฺคิ องฺคีรโส ภารทฺวาโช วาเสฏฺโ กสฺสโป ภคุ, เตปิ น เอวมาหํสุ – ‘‘มยเมตํ ชานาม, มยเมตํ ปสฺสาม, ยตฺถ วา พฺรหฺมา, เยน วา พฺรหฺมา, ยหึ วา พฺรหฺมา’’ติ. เตว เตวิชฺชา พฺราหฺมณา เอวมาหํสุ – ‘‘ยํ น ชานาม, ยํ น ปสฺสาม, ตสฺส สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสม – อยเมว อุชุมคฺโค อยมฺชสายโน นิยฺยานิโก นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตายา’’ติ.
๕๓๓. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ, นนุ เอวํ สนฺเต เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อปฺปาฏิหีรกตํ ¶ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, โภ โคตม ¶ , เอวํ สนฺเต เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ.
‘‘สาธุ, วาเสฏฺ, เต วต, วาเสฏฺ, เตวิชฺชา พฺราหฺมณา ยํ น ชานนฺติ, ยํ น ปสฺสนฺติ, ตสฺส สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสสฺสนฺติ – ‘‘อยเมว อุชุมคฺโค, อยมฺชสายโน นิยฺยานิโก, นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตายา’’ติ, เนตํ านํ วิชฺชติ.
ชนปทกลฺยาณีอุปมา
๕๓๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, วาเสฏฺ, ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อหํ ยา อิมสฺมึ ชนปเท ชนปทกลฺยาณี, ตํ อิจฺฉามิ, ตํ กาเมมี’’ติ. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘‘อมฺโภ ปุริส, ยํ ตฺวํ ชนปทกลฺยาณึ อิจฺฉสิ กาเมสิ, ชานาสิ ตํ ชนปทกลฺยาณึ – ขตฺติยี วา พฺราหฺมณี วา เวสฺสี วา สุทฺที วา’’ติ? อิติ ปุฏฺโ ‘‘โน’’ติ วเทยฺย.
‘‘ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘‘อมฺโภ ปุริส, ยํ ตฺวํ ชนปทกลฺยาณึ อิจฺฉสิ กาเมสิ, ชานาสิ ตํ ชนปทกลฺยาณึ ¶ – เอวํนามา เอวํโคตฺตาติ วา, ทีฆา วา รสฺสา วา มชฺฌิมา วา กาฬี วา สามา วา มงฺคุรจฺฉวี วาติ, อมุกสฺมึ คาเม วา นิคเม วา นคเร วา’’ติ? อิติ ปุฏฺโ ‘โน’ติ วเทยฺย. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘‘อมฺโภ ปุริส, ยํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ, ตํ ตฺวํ อิจฺฉสิ กาเมสี’’ติ? อิติ ปุฏฺโ ‘‘อามา’’ติ วเทยฺย.
๕๓๕. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ, นนุ เอวํ สนฺเต ตสฺส ปุริสสฺส อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, โภ โคตม, เอวํ สนฺเต ตสฺส ปุริสสฺส อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ.
๕๓๖. ‘‘เอวเมว ¶ โข, วาเสฏฺ, น กิร เตวิชฺเชหิ พฺราหฺมเณหิ พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ, นปิ กิร เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อาจริเยหิ พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ, นปิ กิร เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อาจริยปาจริเยหิ พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ. นปิ กิร เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ ยาว สตฺตมา อาจริยามหยุเคหิ พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ. เยปิ กิร เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ ปุพฺพกา อิสโย มนฺตานํ กตฺตาโร มนฺตานํ ปวตฺตาโร, เยสมิทํ เอตรหิ เตวิชฺชา พฺราหฺมณา โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมิหิตํ, ตทนุคายนฺติ, ตทนุภาสนฺติ, ภาสิตมนุภาสนฺติ, วาจิตมนุวาเจนฺติ ¶ , เสยฺยถิทํ – อฏฺโก วามโก วามเทโว เวสฺสามิตฺโต ยมตคฺคิ องฺคีรโส ภารทฺวาโช วาเสฏฺโ กสฺสโป ภคุ, เตปิ น เอวมาหํสุ – ‘‘มยเมตํ ชานาม, มยเมตํ ปสฺสาม, ยตฺถ วา พฺรหฺมา, เยน วา พฺรหฺมา, ยหึ วา พฺรหฺมา’’ติ. เตว เตวิชฺชา พฺราหฺมณา เอวมาหํสุ – ‘‘ยํ น ชานาม, ยํ น ปสฺสาม, ตสฺส สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสม – อยเมว อุชุมคฺโค อยมฺชสายโน นิยฺยานิโก นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตายา’’ติ.
๕๓๗. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ, นนุ เอวํ สนฺเต เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, โภ โคตม, เอวํ สนฺเต เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ.
‘‘สาธุ, วาเสฏฺ, เต วต, วาเสฏฺ, เตวิชฺชา พฺราหฺมณา ยํ น ชานนฺติ, ยํ น ปสฺสนฺติ, ตสฺส สหพฺยตาย มคฺคํ ¶ เทเสสฺสนฺติ – อยเมว อุชุมคฺโค อยมฺชสายโน นิยฺยานิโก นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตายาติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
นิสฺเสณีอุปมา
๕๓๘. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , วาเสฏฺ, ปุริโส จาตุมหาปเถ นิสฺเสณึ กเรยฺย – ปาสาทสฺส อาโรหณาย. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘‘อมฺโภ ปุริส, ยสฺส ตฺวํ [ยํ ตฺวํ (สฺยา.)] ปาสาทสฺส อาโรหณาย นิสฺเสณึ กโรสิ, ชานาสิ ตํ ปาสาทํ – ปุรตฺถิมาย วา ทิสาย ทกฺขิณาย วา ทิสาย ปจฺฉิมาย ¶ วา ทิสาย อุตฺตราย วา ทิสาย อุจฺโจ วา นีโจ วา มชฺฌิโม วา’’ติ? อิติ ปุฏฺโ ‘‘โน’’ติ วเทยฺย.
‘‘ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘‘อมฺโภ ปุริส, ยํ ตฺวํ น ชานาสิ, น ปสฺสสิ, ตสฺส ตฺวํ ปาสาทสฺส อาโรหณาย นิสฺเสณึ กโรสี’’ติ? อิติ ปุฏฺโ ‘‘อามา’’ติ วเทยฺย.
๕๓๙. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ, นนุ เอวํ สนฺเต ตสฺส ปุริสสฺส อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, โภ โคตม, เอวํ สนฺเต ตสฺส ปุริสสฺส อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ.
๕๔๐. ‘‘เอวเมว โข, วาเสฏฺ, น กิร เตวิชฺเชหิ พฺราหฺมเณหิ พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ, นปิ ¶ กิร เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อาจริเยหิ พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ, นปิ กิร เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อาจริยปาจริเยหิ พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ, นปิ กิร เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ ยาว สตฺตมา อาจริยามหยุเคหิ พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโ. เยปิ กิร เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ ปุพฺพกา อิสโย มนฺตานํ กตฺตาโร มนฺตานํ ปวตฺตาโร, เยสมิทํ เอตรหิ เตวิชฺชา พฺราหฺมณา โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมิหิตํ, ตทนุคายนฺติ, ตทนุภาสนฺติ, ภาสิตมนุภาสนฺติ, วาจิตมนุวาเจนฺติ, เสยฺยถิทํ – อฏฺโก วามโก วามเทโว เวสฺสามิตฺโต ยมตคฺคิ องฺคีรโส ภารทฺวาโช วาเสฏฺโ กสฺสโป ภคุ, เตปิ น เอวมาหํสุ – มยเมตํ ชานาม ¶ , มยเมตํ ปสฺสาม, ยตฺถ วา พฺรหฺมา, เยน วา พฺรหฺมา, ยหึ วา พฺรหฺมาติ. เตว เตวิชฺชา พฺราหฺมณา เอวมาหํสุ – ‘‘ยํ น ชานาม, ยํ น ปสฺสาม, ตสฺส สหพฺยตาย มคฺคํ ¶ เทเสม, อยเมว อุชุมคฺโค อยมฺชสายโน นิยฺยานิโก นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตายา’’ติ.
๕๔๑. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ, นนุ เอวํ สนฺเต เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, โภ โคตม, เอวํ สนฺเต เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ.
‘‘สาธุ, วาเสฏฺ. เต วต, วาเสฏฺ, เตวิชฺชา พฺราหฺมณา ยํ น ชานนฺติ, ยํ น ปสฺสนฺติ, ตสฺส สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสสฺสนฺติ. อยเมว อุชุมคฺโค อยมฺชสายโน ¶ นิยฺยานิโก นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสพฺยตายาติ, เนตํ านํ วิชฺชติ.
อจิรวตีนทีอุปมา
๕๔๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, วาเสฏฺ, อยํ อจิรวตี นที ปูรา อุทกสฺส สมติตฺติกา กากเปยฺยา. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ปารตฺถิโก ปารคเวสี ปารคามี ปารํ ตริตุกาโม. โส โอริเม ตีเร ิโต ปาริมํ ตีรํ อวฺเหยฺย – ‘‘เอหิ ปาราปารํ, เอหิ ปาราปาร’’นฺติ.
๕๔๓. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ, อปิ นุ ตสฺส ปุริสสฺส อวฺหายนเหตุ วา อายาจนเหตุ วา ปตฺถนเหตุ วา อภินนฺทนเหตุ วา อจิรวติยา นทิยา ปาริมํ ตีรํ โอริมํ ตีรํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
๕๔๔. ‘‘เอวเมว โข, วาเสฏฺ, เตวิชฺชา พฺราหฺมณา เย ธมฺมา พฺราหฺมณการกา เต ธมฺเม ปหาย ¶ วตฺตมานา, เย ธมฺมา อพฺราหฺมณการกา เต ¶ ธมฺเม สมาทาย วตฺตมานา เอวมาหํสุ – ‘‘อินฺทมวฺหยาม, โสมมวฺหยาม, วรุณมวฺหยาม, อีสานมวฺหยาม, ปชาปติมวฺหยาม, พฺรหฺมมวฺหยาม, มหิทฺธิมวฺหยาม, ยมมวฺหยามา’’ติ.
‘‘เต วต, วาเสฏฺ, เตวิชฺชา พฺราหฺมณา ¶ เย ธมฺมา พฺราหฺมณการกา เต ธมฺเม ปหาย วตฺตมานา, เย ธมฺมา อพฺราหฺมณการกา เต ธมฺเม สมาทาย วตฺตมานา อวฺหายนเหตุ วา อายาจนเหตุ วา ปตฺถนเหตุ วา อภินนฺทนเหตุ วา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา พฺรหฺมานํ สหพฺยูปคา ภวิสฺสนฺตี’’ติ, เนตํ านํ วิชฺชติ.
๕๔๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, วาเสฏฺ, อยํ อจิรวตี นที ปูรา อุทกสฺส สมติตฺติกา กากเปยฺยา. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ปารตฺถิโก ปารคเวสี ปารคามี ปารํ ตริตุกาโม. โส โอริเม ตีเร ทฬฺหาย อนฺทุยา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พทฺโธ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ, อปิ นุ โส ปุริโส อจิรวติยา นทิยา โอริมา ตีรา ปาริมํ ตีรํ คจฺเฉยฺยา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
๕๔๖. ‘‘เอวเมว ¶ โข, วาเสฏฺ, ปฺจิเม กามคุณา อริยสฺส วินเย อนฺทูติปิ วุจฺจนฺติ, พนฺธนนฺติปิ วุจฺจนฺติ. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา.
‘‘อิเม โข, วาเสฏฺ, ปฺจ กามคุณา อริยสฺส วินเย อนฺทูติปิ วุจฺจนฺติ, พนฺธนนฺติปิ วุจฺจนฺติ ¶ . อิเม โข วาเสฏฺ ปฺจ กามคุเณ เตวิชฺชา พฺราหฺมณา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา อนาทีนวทสฺสาวิโน อนิสฺสรณปฺา ปริภฺุชนฺติ. เต วต, วาเสฏฺ, เตวิชฺชา พฺราหฺมณา เย ธมฺมา พฺราหฺมณการกา, เต ธมฺเม ปหาย วตฺตมานา, เย ธมฺมา ¶ อพฺราหฺมณการกา, เต ธมฺเม สมาทาย วตฺตมานา ปฺจ กามคุเณ คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา อนาทีนวทสฺสาวิโน อนิสฺสรณปฺา ปริภฺุชนฺตา กามนฺทุพนฺธนพทฺธา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา พฺรหฺมานํ สหพฺยูปคา ภวิสฺสนฺตี’’ติ, เนตํ านํ วิชฺชติ.
๕๔๗. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , วาเสฏฺ, อยํ อจิรวตี นที ปูรา อุทกสฺส สมติตฺติกา กากเปยฺยา. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ปารตฺถิโก ปารคเวสี ปารคามี ปารํ ตริตุกาโม. โส โอริเม ตีเร สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปชฺเชยฺย.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ, อปิ นุ โส ปุริโส อจิรวติยา นทิยา โอริมา ตีรา ปาริมํ ตีรํ คจฺเฉยฺยา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
๕๔๘. ‘‘เอวเมว โข, วาเสฏฺ, ปฺจิเม นีวรณา อริยสฺส วินเย อาวรณาติปิ วุจฺจนฺติ, นีวรณาติปิ วุจฺจนฺติ, โอนาหนาติปิ วุจฺจนฺติ, ปริโยนาหนาติปิ วุจฺจนฺติ. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ, พฺยาปาทนีวรณํ, ถินมิทฺธนีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ. อิเม โข, วาเสฏฺ, ปฺจ นีวรณา อริยสฺส วินเย อาวรณาติปิ วุจฺจนฺติ, นีวรณาติปิ วุจฺจนฺติ, โอนาหนาติปิ วุจฺจนฺติ, ปริโยนาหนาติปิ วุจฺจนฺติ.
๕๔๙. ‘‘อิเมหิ ¶ โข, วาเสฏฺ, ปฺจหิ นีวรเณหิ เตวิชฺชา พฺราหฺมณา อาวุฏา นิวุฏา โอนทฺธา [โอผุฏา (สี. ก.), โอผุตา (สฺยา.)] ปริโยนทฺธา. เต วต, วาเสฏฺ, เตวิชฺชา พฺราหฺมณา เย ¶ ธมฺมา พฺราหฺมณการกา เต ธมฺเม ปหาย วตฺตมานา, เย ธมฺมา อพฺราหฺมณการกา เต ธมฺเม สมาทาย วตฺตมานา ปฺจหิ นีวรเณหิ อาวุฏา นิวุฏา โอนทฺธา ปริโยนทฺธา [ปริโยนทฺธา, เต (สฺยา. ก.)] กายสฺส เภทา ปรํ มรณา พฺรหฺมานํ ¶ สหพฺยูปคา ภวิสฺสนฺตี’’ติ, เนตํ านํ วิชฺชติ.
สํสนฺทนกถา
๕๕๐. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ, กินฺติ เต สุตํ พฺราหฺมณานํ วุทฺธานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ, สปริคฺคโห วา พฺรหฺมา อปริคฺคโห วา’’ติ? ‘‘อปริคฺคโห, โภ โคตม’’. ‘‘สเวรจิตฺโต วา อเวรจิตฺโต วา’’ติ? ‘‘อเวรจิตฺโต, โภ โคตม’’. ‘‘สพฺยาปชฺชจิตฺโต วา อพฺยาปชฺชจิตฺโต วา’’ติ? ‘‘อพฺยาปชฺชจิตฺโต, โภ โคตม’’. ‘‘สํกิลิฏฺจิตฺโต วา อสํกิลิฏฺจิตฺโต วา’’ติ? ‘‘อสํกิลิฏฺจิตฺโต, โภ โคตม’’. ‘‘วสวตฺตี วา อวสวตฺตี วา’’ติ? ‘‘วสวตฺตี, โภ โคตม’’.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ, สปริคฺคหา วา เตวิชฺชา พฺราหฺมณา อปริคฺคหา วา’’ติ? ‘‘สปริคฺคหา, โภ โคตม’’. ‘‘สเวรจิตฺตา วา อเวรจิตฺตา วา’’ติ? ‘‘สเวรจิตฺตา, โภ โคตม’’ ¶ . ‘‘สพฺยาปชฺชจิตฺตา วา อพฺยาปชฺชจิตฺตา วา’’ติ? ‘‘สพฺยาปชฺชจิตฺตา, โภ โคตม’’. ‘‘สํกิลิฏฺจิตฺตา วา อสํกิลิฏฺจิตฺตา วา’’ติ? ‘‘สํกิลิฏฺจิตฺตา, โภ โคตม’’. ‘‘วสวตฺตี วา อวสวตฺตี วา’’ติ? ‘‘อวสวตฺตี, โภ โคตม’’.
๕๕๑. ‘‘อิติ ¶ กิร, วาเสฏฺ, สปริคฺคหา เตวิชฺชา พฺราหฺมณา อปริคฺคโห พฺรหฺมา. อปิ นุ โข สปริคฺคหานํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อปริคฺคเหน พฺรหฺมุนา สทฺธึ สํสนฺทติ สเมตี’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’. ‘‘สาธุ, วาเสฏฺ, เต วต, วาเสฏฺ, สปริคฺคหา เตวิชฺชา พฺราหฺมณา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปริคฺคหสฺส ¶ พฺรหฺมุโน สหพฺยูปคา ภวิสฺสนฺตี’’ติ, เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘อิติ กิร, วาเสฏฺ, สเวรจิตฺตา เตวิชฺชา พฺราหฺมณา, อเวรจิตฺโต พฺรหฺมา…เป… สพฺยาปชฺชจิตฺตา เตวิชฺชา พฺราหฺมณา อพฺยาปชฺชจิตฺโต พฺรหฺมา… สํกิลิฏฺจิตฺตา เตวิชฺชา พฺราหฺมณา อสํกิลิฏฺจิตฺโต พฺรหฺมา… อวสวตฺตี เตวิชฺชา ¶ พฺราหฺมณา วสวตฺตี พฺรหฺมา, อปิ นุ โข อวสวตฺตีนํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ วสวตฺตินา พฺรหฺมุนา สทฺธึ สํสนฺทติ สเมตี’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’. ‘‘สาธุ, วาเสฏฺ, เต วต, วาเสฏฺ, อวสวตฺตี เตวิชฺชา พฺราหฺมณา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา วสวตฺติสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยูปคา ภวิสฺสนฺตี’’ติ, เนตํ านํ วิชฺชติ.
๕๕๒. ‘‘อิธ โข ปน เต, วาเสฏฺ, เตวิชฺชา พฺราหฺมณา อาสีทิตฺวา [อาทิสิตฺวา (ก.)] สํสีทนฺติ, สํสีทิตฺวา วิสารํ [วิสาทํ (สี. ปี.), วิสตฺตํ (สฺยา.)] ปาปุณนฺติ, สุกฺขตรํ [สุกฺขตรณํ (ก.)] มฺเ ตรนฺติ. ตสฺมา อิทํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ เตวิชฺชาอิริณนฺติปิ วุจฺจติ, เตวิชฺชาวิวนนฺติปิ วุจฺจติ, เตวิชฺชาพฺยสนนฺติปิ วุจฺจตี’’ติ.
๕๕๓. เอวํ ¶ วุตฺเต, วาเสฏฺโ มาณโว ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สุตํ เมตํ, โภ โคตม, สมโณ โคตโม พฺรหฺมานํ สหพฺยตาย มคฺคํ ชานาตี’’ติ. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ. อาสนฺเน อิโต มนสากฏํ, น อิโต ทูเร มนสากฏ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, โภ โคตม, อาสนฺเน อิโต มนสากฏํ, น อิโต ทูเร มนสากฏ’’นฺติ.
๕๕๔. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ, อิธสฺส ปุริโส มนสากเฏ ชาตสํวทฺโธ. ตเมนํ มนสากฏโต ตาวเทว อวสฏํ ¶ มนสากฏสฺส มคฺคํ ปุจฺเฉยฺยุํ. สิยา นุ โข, วาเสฏฺ, ตสฺส ปุริสสฺส ¶ มนสากเฏ ชาตสํวทฺธสฺส มนสากฏสฺส มคฺคํ ปุฏฺสฺส ทนฺธายิตตฺตํ วา วิตฺถายิตตฺตํ วา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘อมุ หิ, โภ โคตม, ปุริโส มนสากเฏ ชาตสํวทฺโธ, ตสฺส สพฺพาเนว มนสากฏสฺส มคฺคานิ สุวิทิตานี’’ติ.
‘‘สิยา โข, วาเสฏฺ, ตสฺส ปุริสสฺส มนสากเฏ ชาตสํวทฺธสฺส มนสากฏสฺส มคฺคํ ปุฏฺสฺส ทนฺธายิตตฺตํ วา วิตฺถายิตตฺตํ วา, น ตฺเวว ตถาคตสฺส พฺรหฺมโลเก วา พฺรหฺมโลกคามินิยา วา ปฏิปทาย ปุฏฺสฺส ทนฺธายิตตฺตํ วา วิตฺถายิตตฺตํ วา. พฺรหฺมานํ จาหํ, วาเสฏฺ, ปชานามิ พฺรหฺมโลกฺจ พฺรหฺมโลกคามินิฺจ ปฏิปทํ, ยถา ปฏิปนฺโน จ พฺรหฺมโลกํ อุปปนฺโน, ตฺจ ปชานามี’’ติ.
๕๕๕. เอวํ ¶ วุตฺเต, วาเสฏฺโ มาณโว ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สุตํ เมตํ, โภ โคตม, สมโณ โคตโม พฺรหฺมานํ สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสตี’’ติ. ‘‘สาธุ โน ภวํ โคตโม พฺรหฺมานํ สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสตุ ¶ อุลฺลุมฺปตุ ภวํ โคตโม พฺราหฺมณึ ปช’’นฺติ. ‘‘เตน หิ, วาเสฏฺ, สุณาหิ; สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ โภ’’ติ โข วาเสฏฺโ มาณโว ภควโต ปจฺจสฺโสสิ.
พฺรหฺมโลกมคฺคเทสนา
๕๕๖. ภควา เอตทโวจ – ‘‘อิธ, วาเสฏฺ, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป… ¶ (ยถา ๑๙๐-๒๑๒ อนุจฺเฉเทสุ เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ). เอวํ โข, วาเสฏฺ, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ…เป… ตสฺสิเม ปฺจ นีวรเณ ปหีเน อตฺตนิ สมนุปสฺสโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ.
‘‘โส เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ¶ . ตถา ทุติยํ. ตถา ตติยํ. ตถา ¶ จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, วาเสฏฺ, พลวา สงฺขธโม อปฺปกสิเรเนว จตุทฺทิสา วิฺาเปยฺย; เอวเมว โข, วาเสฏฺ, เอวํ ภาวิตาย เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ยํ ปมาณกตํ กมฺมํ น ตํ ตตฺราวสิสฺสติ, น ตํ ตตฺราวติฏฺติ. อยมฺปิ โข, วาเสฏฺ, พฺรหฺมานํ สหพฺยตาย มคฺโค.
‘‘ปุน จปรํ, วาเสฏฺ, ภิกฺขุ กรุณาสหคเตน เจตสา…เป… มุทิตาสหคเตน เจตสา…เป… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ. ตถา ทุติยํ. ตถา ตติยํ. ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน ¶ เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , วาเสฏฺ, พลวา สงฺขธโม อปฺปกสิเรเนว จตุทฺทิสา วิฺาเปยฺย. เอวเมว โข, วาเสฏฺ, เอวํ ภาวิตาย อุเปกฺขาย เจโตวิมุตฺติยา ยํ ปมาณกตํ กมฺมํ น ตํ ตตฺราวสิสฺสติ, น ตํ ตตฺราวติฏฺติ. อยํ โข, วาเสฏฺ, พฺรหฺมานํ สหพฺยตาย มคฺโค.
๕๕๗. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, วาเสฏฺ, เอวํวิหารี ภิกฺขุ สปริคฺคโห วา อปริคฺคโห วา’’ติ? ‘‘อปริคฺคโห, โภ โคตม’’. ‘‘สเวรจิตฺโต วา อเวรจิตฺโต วา’’ติ? ‘‘อเวรจิตฺโต, โภ โคตม’’. ‘‘สพฺยาปชฺชจิตฺโต วา อพฺยาปชฺชจิตฺโต วา’’ติ? ‘‘อพฺยาปชฺชจิตฺโต, โภ โคตม’’. ‘‘สํกิลิฏฺจิตฺโต วา อสํกิลิฏฺจิตฺโต วา’’ติ? ‘‘อสํกิลิฏฺจิตฺโต, โภ โคตม’’. ‘‘วสวตฺตี วา อวสวตฺตี วา’’ติ? ‘‘วสวตฺตี, โภ โคตม’’.
‘‘อิติ ¶ กิร, วาเสฏฺ, อปริคฺคโห ภิกฺขุ, อปริคฺคโห พฺรหฺมา. อปิ นุ โข อปริคฺคหสฺส ภิกฺขุโน อปริคฺคเหน พฺรหฺมุนา สทฺธึ สํสนฺทติ สเมตี’’ติ? ‘‘เอวํ, โภ โคตม’’. ‘‘สาธุ, วาเสฏฺ, โส วต วาเสฏฺ อปริคฺคโห ภิกฺขุ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปริคฺคหสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยูปโค ภวิสฺสตี’’ติ, านเมตํ วิชฺชติ.
๕๕๘. ‘‘อิติ กิร, วาเสฏฺ, อเวรจิตฺโต ภิกฺขุ, อเวรจิตฺโต พฺรหฺมา…เป… อพฺยาปชฺชจิตฺโต ภิกฺขุ, อพฺยาปชฺชจิตฺโต พฺรหฺมา… อสํกิลิฏฺจิตฺโต ภิกฺขุ, อสํกิลิฏฺจิตฺโต ¶ พฺรหฺมา… วสวตฺตี ภิกฺขุ, วสวตฺตี พฺรหฺมา, อปิ นุ โข วสวตฺติสฺส ภิกฺขุโน วสวตฺตินา พฺรหฺมุนา สทฺธึ สํสนฺทติ สเมตี’’ติ ¶ ? ‘‘เอวํ, โภ โคตม’’. ‘‘สาธุ, วาเสฏฺ, โส วต, วาเสฏฺ, วสวตฺตี ภิกฺขุ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา วสวตฺติสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยูปโค ภวิสฺสตีติ, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ.
๕๕๙. เอวํ วุตฺเต, วาเสฏฺภารทฺวาชา มาณวา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม! เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ. เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต ¶ . เอเต มยํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉาม, ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสเก โน ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปเต สรณํ คเต’’ติ.
เตวิชฺชสุตฺตํ นิฏฺิตํ เตรสมํ.
สีลกฺขนฺธวคฺโค นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
พฺรหฺมาสามฺอมฺพฏฺ ¶ ,
โสณกูฏมหาลิชาลินี;
สีหโปฏฺปาทสุโภ เกวฏฺโฏ,
โลหิจฺจเตวิชฺชา เตรสาติ.
สีลกฺขนฺธวคฺคปาฬิ นิฏฺิตา.