📜
๓. อมฺพฏฺสุตฺตํ
๒๕๔. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ เยน อิจฺฉานงฺคลํ นาม โกสลานํ พฺราหฺมณคาโม ตทวสริ. ตตฺร สุทํ ภควา อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ.
โปกฺขรสาติวตฺถุ
๒๕๕. เตน โข ปน สมเยน พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ อุกฺกฏฺํ [โปกฺขรสาตี (สี.), โปกฺขรสาทิ (ปี.)] อชฺฌาวสติ สตฺตุสฺสทํ สติณกฏฺโทกํ สธฺํ ราชโภคฺคํ รฺา ปเสนทินา โกสเลน ทินฺนํ ราชทายํ พฺรหฺมเทยฺยํ. อสฺโสสิ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ – ‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ อิจฺฉานงฺคลํ อนุปฺปตฺโต อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ [ภควาติ (สฺยา. กํ.), อุปริโสณทณฺฑสุตฺตาทีสุปิ พุทฺธคุณกถายํ เอวเมว ทิสฺสติ]. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ, สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ¶ ¶ ปกาเสติ. สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.
อมฺพฏฺมาณโว
๒๕๖. เตน โข ปน สมเยน พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส อมฺพฏฺโ นาม มาณโว อนฺเตวาสี โหติ อชฺฌายโก มนฺตธโร ติณฺณํ เวทานํ [เพทานํ (ก.)] ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ ¶ อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย อนฺุาตปฏิฺาโต สเก อาจริยเก เตวิชฺชเก ปาวจเน ¶ – ‘‘ยมหํ ชานามิ, ตํ ตฺวํ ชานาสิ; ยํ ตฺวํ ชานาสิ ตมหํ ชานามี’’ติ.
๒๕๗. อถ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ อมฺพฏฺํ มาณวํ อามนฺเตสิ – ‘‘อยํ, ตาต อมฺพฏฺ, สมโณ โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ อิจฺฉานงฺคลํ อนุปฺปตฺโต อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ, สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตีติ. เอหิ ตฺวํ ตาต อมฺพฏฺ, เยน สมโณ โคตโม เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ สมณํ โคตมํ ชานาหิ, ยทิ วา ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ตถาสนฺตํเยว สทฺโท อพฺภุคฺคโต, ยทิ วา โน ตถา. ยทิ วา โส ภวํ โคตโม ตาทิโส, ยทิ วา น ตาทิโส, ตถา มยํ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ เวทิสฺสามา’’ติ.
๒๕๘. ‘‘ยถา กถํ ปนาหํ, โภ, ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ชานิสฺสามิ – ‘ยทิ วา ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ตถาสนฺตํเยว สทฺโท อพฺภุคฺคโต, ยทิ วา โน ตถา. ยทิ วา โส ภวํ โคตโม ตาทิโส, ยทิ วา น ตาทิโส’’’ติ?
‘‘อาคตานิ โข, ตาต อมฺพฏฺ, อมฺหากํ มนฺเตสุ ทฺวตฺตึส มหาปุริสลกฺขณานิ, เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวเยว คติโย ภวนฺติ อนฺา. สเจ อคารํ อชฺฌาวสติ, ราชา โหติ จกฺกวตฺตี ธมฺมิโก ธมฺมราชา จาตุรนฺโต วิชิตาวี ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต สตฺตรตนสมนฺนาคโต ¶ . ตสฺสิมานิ สตฺต รตนานิ ภวนฺติ. เสยฺยถิทํ – จกฺกรตนํ, หตฺถิรตนํ, อสฺสรตนํ, มณิรตนํ, อิตฺถิรตนํ, คหปติรตนํ, ปริณายกรตนเมว สตฺตมํ. ปโรสหสฺสํ โข ปนสฺส ปุตฺตา ภวนฺติ ¶ สูรา วีรงฺครูปา ปรเสนปฺปมทฺทนา. โส อิมํ ปถวึ สาครปริยนฺตํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมน อภิวิชิย อชฺฌาวสติ. สเจ โข ปน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ ¶ , อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก วิวฏฺฏจฺฉโท. อหํ โข ปน, ตาต อมฺพฏฺ, มนฺตานํ ทาตา; ตฺวํ มนฺตานํ ปฏิคฺคเหตา’’ติ.
๒๕๙. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข อมฺพฏฺโ มาณโว พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อุฏฺายาสนา พฺราหฺมณํ โปกฺขรสาตึ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา วฬวารถมารุยฺห ¶ สมฺพหุเลหิ มาณวเกหิ สทฺธึ เยน อิจฺฉานงฺคลวนสณฺโฑ เตน ปายาสิ. ยาวติกา ยานสฺส ภูมิ ยาเนน คนฺตฺวา ยานา ปจฺโจโรหิตฺวา ปตฺติโกว อารามํ ปาวิสิ. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู อพฺโภกาเส จงฺกมนฺติ. อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘กหํ นุ โข, โภ, เอตรหิ โส ภวํ โคตโม วิหรติ? ตฺหิ มยํ ภวนฺตํ โคตมํ ทสฺสนาย อิธูปสงฺกนฺตา’’ติ.
๒๖๐. อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อยํ โข อมฺพฏฺโ มาณโว อภิฺาตโกลฺโ เจว อภิฺาตสฺส จ พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส อนฺเตวาสี. อครุ โข ปน ภควโต เอวรูเปหิ กุลปุตฺเตหิ สทฺธึ กถาสลฺลาโป โหตี’’ติ. เต อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจุํ – ‘‘เอโส อมฺพฏฺ วิหาโร สํวุตทฺวาโร, เตน อปฺปสทฺโท อุปสงฺกมิตฺวา อตรมาโน อาฬินฺทํ ปวิสิตฺวา อุกฺกาสิตฺวา อคฺคฬํ อาโกเฏหิ, วิวริสฺสติ เต ภควา ทฺวาร’’นฺติ.
๒๖๑. อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว เยน โส วิหาโร สํวุตทฺวาโร, เตน อปฺปสทฺโท อุปสงฺกมิตฺวา อตรมาโน อาฬินฺทํ ปวิสิตฺวา อุกฺกาสิตฺวา อคฺคฬํ อาโกเฏสิ. วิวริ ภควา ทฺวารํ. ปาวิสิ อมฺพฏฺโ มาณโว. มาณวกาปิ ปวิสิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ, สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อมฺพฏฺโ ปน มาณโว จงฺกมนฺโตปิ นิสินฺเนน ภควตา กฺจิ ¶ ¶ กฺจิ [กิฺจิ กิฺจิ (ก.)] กถํ ¶ สารณียํ วีติสาเรติ, ิโตปิ นิสินฺเนน ภควตา กิฺจิ กิฺจิ กถํ สารณียํ วีติสาเรติ.
๒๖๒. อถ โข ภควา อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจ – ‘‘เอวํ นุ เต, อมฺพฏฺ, พฺราหฺมเณหิ วุทฺเธหิ มหลฺลเกหิ อาจริยปาจริเยหิ สทฺธึ กถาสลฺลาโป โหติ, ยถยิทํ จรํ ติฏฺํ นิสินฺเนน มยา กิฺจิ กิฺจิ กถํ สารณียํ วีติสาเรตี’’ติ?
ปมอิพฺภวาโท
๒๖๓. ‘‘โน ¶ หิทํ, โภ โคตม. คจฺฉนฺโต วา หิ, โภ โคตม, คจฺฉนฺเตน พฺราหฺมโณ พฺราหฺมเณน สทฺธึ สลฺลปิตุมรหติ, ิโต วา หิ, โภ โคตม, ิเตน พฺราหฺมโณ พฺราหฺมเณน สทฺธึ สลฺลปิตุมรหติ, นิสินฺโน วา หิ, โภ โคตม, นิสินฺเนน พฺราหฺมโณ พฺราหฺมเณน สทฺธึ สลฺลปิตุมรหติ, สยาโน วา หิ, โภ โคตม, สยาเนน พฺราหฺมโณ พฺราหฺมเณน สทฺธึ สลฺลปิตุมรหติ. เย จ โข เต, โภ โคตม, มุณฺฑกา สมณกา อิพฺภา กณฺหา [กิณฺหา (ก. สี. ปี.)] พนฺธุปาทาปจฺจา, เตหิปิ เม สทฺธึ เอวํ กถาสลฺลาโป โหติ, ยถริว โภตา โคตเมนา’’ติ. ‘‘อตฺถิกวโต โข ปน เต, อมฺพฏฺ, อิธาคมนํ อโหสิ, ยาเยว โข ปนตฺถาย อาคจฺเฉยฺยาถ [อาคจฺเฉยฺยาโถ (สี. ปี.)], ตเมว อตฺถํ สาธุกํ มนสิ กเรยฺยาถ [มนสิกเรยฺยาโถ (สี. ปี.)]. อวุสิตวาเยว โข ปน โภ อยํ อมฺพฏฺโ มาณโว วุสิตมานี กิมฺตฺร อวุสิตตฺตา’’ติ.
๒๖๔. อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว ภควตา อวุสิตวาเทน วุจฺจมาโน กุปิโต อนตฺตมโน ภควนฺตํเยว ขุํเสนฺโต ภควนฺตํเยว วมฺเภนฺโต ภควนฺตํเยว อุปวทมาโน – ‘‘สมโณ จ เม, โภ, โคตโม ปาปิโต ภวิสฺสตี’’ติ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘จณฺฑา, โภ โคตม, สกฺยชาติ; ผรุสา, โภ โคตม, สกฺยชาติ; ลหุสา, โภ ¶ ¶ โคตม, สกฺยชาติ; ภสฺสา, โภ โคตม, สกฺยชาติ; อิพฺภา สนฺตา อิพฺภา สมานา น พฺราหฺมเณ สกฺกโรนฺติ, น พฺราหฺมเณ ครุํ กโรนฺติ [ครุกโรนฺติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], น พฺราหฺมเณ ¶ มาเนนฺติ, น พฺราหฺมเณ ปูเชนฺติ, น พฺราหฺมเณ อปจายนฺติ. ตยิทํ, โภ โคตม, นจฺฉนฺนํ, ตยิทํ นปฺปติรูปํ, ยทิเม สกฺยา อิพฺภา สนฺตา อิพฺภา สมานา น พฺราหฺมเณ สกฺกโรนฺติ, น พฺราหฺมเณ ครุํ กโรนฺติ, น พฺราหฺมเณ มาเนนฺติ, น พฺราหฺมเณ ปูเชนฺติ, น พฺราหฺมเณ อปจายนฺตี’’ติ. อิติห อมฺพฏฺโ มาณโว อิทํ ปมํ สกฺเยสุ อิพฺภวาทํ นิปาเตสิ.
ทุติยอิพฺภวาโท
๒๖๕. ‘‘กึ ปน เต, อมฺพฏฺ, สกฺยา อปรทฺธุ’’นฺติ? ‘‘เอกมิทาหํ, โภ โคตม, สมยํ อาจริยสฺส พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส เกนจิเทว กรณีเยน กปิลวตฺถุํ อคมาสึ. เยน สกฺยานํ สนฺธาคารํ เตนุปสงฺกมึ. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา สกฺยา เจว สกฺยกุมารา จ สนฺธาคาเร [สนฺถาคาเร (สี. ปี.)] อุจฺเจสุ อาสเนสุ นิสินฺนา โหนฺติ อฺมฺํ องฺคุลิปโตทเกหิ [องฺคุลิปโตทเกน (ปี.)] สฺชคฺฆนฺตา สํกีฬนฺตา, อฺทตฺถุ มมฺเว มฺเ อนุชคฺฆนฺตา, น มํ โกจิ อาสเนนปิ นิมนฺเตสิ. ตยิทํ, โภ โคตม, นจฺฉนฺนํ, ตยิทํ นปฺปติรูปํ, ยทิเม สกฺยา อิพฺภา สนฺตา อิพฺภา ¶ สมานา น พฺราหฺมเณ สกฺกโรนฺติ, น พฺราหฺมเณ ครุํ กโรนฺติ, น พฺราหฺมเณ มาเนนฺติ, น พฺราหฺมเณ ปูเชนฺติ, น พฺราหฺมเณ อปจายนฺตี’’ติ. อิติห อมฺพฏฺโ มาณโว อิทํ ทุติยํ สกฺเยสุ อิพฺภวาทํ นิปาเตสิ.
ตติยอิพฺภวาโท
๒๖๖. ‘‘ลฏุกิกาปิ ¶ โข, อมฺพฏฺ, สกุณิกา สเก กุลาวเก กามลาปินี โหติ. สกํ โข ปเนตํ, อมฺพฏฺ, สกฺยานํ ยทิทํ กปิลวตฺถุํ, นารหตายสฺมา อมฺพฏฺโ อิมาย อปฺปมตฺตาย อภิสชฺชิตุ’’นฺติ. ‘‘จตฺตาโรเม, โภ โคตม, วณฺณา – ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา สุทฺทา. อิเมสฺหิ, โภ โคตม, จตุนฺนํ วณฺณานํ ตโย วณฺณา – ขตฺติยา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ – อฺทตฺถุ พฺราหฺมณสฺเสว ปริจารกา สมฺปชฺชนฺติ. ตยิทํ, โภ โคตม ¶ , นจฺฉนฺนํ, ตยิทํ นปฺปติรูปํ, ยทิเม สกฺยา อิพฺภา สนฺตา อิพฺภา สมานา น พฺราหฺมเณ สกฺกโรนฺติ, น พฺราหฺมเณ ครุํ กโรนฺติ, น พฺราหฺมเณ มาเนนฺติ, น พฺราหฺมเณ ปูเชนฺติ, น พฺราหฺมเณ อปจายนฺตี’’ติ. อิติห อมฺพฏฺโ มาณโว อิทํ ตติยํ สกฺเยสุ อิพฺภวาทํ นิปาเตสิ.
ทาสิปุตฺตวาโท
๒๖๗. อถ ¶ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘อติพาฬฺหํ โข อยํ อมฺพฏฺโ มาณโว สกฺเยสุ อิพฺภวาเทน นิมฺมาเทติ, ยํนูนาหํ โคตฺตํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ โคตฺโตสิ, อมฺพฏฺา’’ติ? ‘‘กณฺหายโนหมสฺมิ, โภ โคตมา’’ติ. โปราณํ โข ปน เต อมฺพฏฺ มาตาเปตฺติกํ นามโคตฺตํ อนุสฺสรโต อยฺยปุตฺตา สกฺยา ภวนฺติ; ทาสิปุตฺโต ตฺวมสิ สกฺยานํ. สกฺยา โข ปน, อมฺพฏฺ, ราชานํ โอกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺติ.
‘‘ภูตปุพฺพํ, อมฺพฏฺ, ราชา โอกฺกาโก ยา สา มเหสี ปิยา ¶ มนาปา, ตสฺสา ปุตฺตสฺส รชฺชํ ปริณาเมตุกาโม เชฏฺกุมาเร รฏฺสฺมา ปพฺพาเชสิ – โอกฺกามุขํ กรกณฺฑํ [อุกฺกามุขํ กรกณฺฑุํ (สี. สฺยา.)] หตฺถินิกํ สินิสูรํ [สินิปุรํ (สี. สฺยา.)]. เต รฏฺสฺมา ปพฺพาชิตา หิมวนฺตปสฺเส โปกฺขรณิยา ตีเร มหาสากสณฺโฑ, ตตฺถ วาสํ กปฺเปสุํ. เต ชาติสมฺเภทภยา สกาหิ ภคินีหิ สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปสุํ.
‘‘อถ โข, อมฺพฏฺ, ราชา โอกฺกาโก อมจฺเจ ปาริสชฺเช อามนฺเตสิ – ‘กหํ นุ โข, โภ, เอตรหิ กุมารา สมฺมนฺตี’ติ? ‘อตฺถิ, เทว, หิมวนฺตปสฺเส โปกฺขรณิยา ตีเร มหาสากสณฺโฑ ¶ , ตตฺเถตรหิ กุมารา สมฺมนฺติ. เต ชาติสมฺเภทภยา สกาหิ ภคินีหิ สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปนฺตี’ติ. อถ โข, อมฺพฏฺ, ราชา โอกฺกาโก อุทานํ อุทาเนสิ – ‘สกฺยา ¶ วต, โภ, กุมารา, ปรมสกฺยา วต, โภ, กุมารา’ติ. ตทคฺเค โข ปน อมฺพฏฺ สกฺยา ปฺายนฺติ; โส จ เนสํ ปุพฺพปุริโส.
‘‘รฺโ โข ปน, อมฺพฏฺ, โอกฺกากสฺส ทิสา นาม ทาสี อโหสิ. สา กณฺหํ นาม [สา กณฺหํ (ปี.)] ชเนสิ. ชาโต กณฺโห ปพฺยาหาสิ – ‘โธวถ มํ, อมฺม, นหาเปถ มํ อมฺม, อิมสฺมา มํ อสุจิสฺมา ปริโมเจถ, อตฺถาย โว ภวิสฺสามี’ติ. ยถา โข ปน อมฺพฏฺ เอตรหิ มนุสฺสา ปิสาเจ ทิสฺวา ‘ปิสาจา’ติ สฺชานนฺติ; เอวเมว โข, อมฺพฏฺ, เตน โข ปน สมเยน มนุสฺสา ปิสาเจ ‘กณฺหา’ติ สฺชานนฺติ. เต เอวมาหํสุ – ‘อยํ ชาโต ปพฺยาหาสิ, กณฺโห ชาโต, ปิสาโจ ชาโต’ติ. ตทคฺเค โข ปน, อมฺพฏฺ กณฺหายนา ปฺายนฺติ, โส จ ¶ กณฺหายนานํ ปุพฺพปุริโส. อิติ โข เต ¶ , อมฺพฏฺ, โปราณํ มาตาเปตฺติกํ นามโคตฺตํ อนุสฺสรโต อยฺยปุตฺตา สกฺยา ภวนฺติ, ทาสิปุตฺโต ตฺวมสิ สกฺยาน’’นฺติ.
๒๖๘. เอวํ วุตฺเต, เต มาณวกา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘มา ภวํ โคตโม อมฺพฏฺํ อติพาฬฺหํ ทาสิปุตฺตวาเทน นิมฺมาเทสิ. สุชาโต จ, โภ โคตม อมฺพฏฺโ มาณโว, กุลปุตฺโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, พหุสฺสุโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, กลฺยาณวากฺกรโณ จ อมฺพฏฺโ มาณโว, ปณฺฑิโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, ปโหติ จ อมฺพฏฺโ มาณโว โภตา โคตเมน สทฺธึ อสฺมึ วจเน ปฏิมนฺเตตุ’’นฺติ.
๒๖๙. อถ โข ภควา เต มาณวเก เอตทโวจ – ‘‘สเจ โข ตุมฺหากํ มาณวกานํ เอวํ โหติ – ‘ทุชฺชาโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, อกุลปุตฺโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, อปฺปสฺสุโต ¶ จ อมฺพฏฺโ มาณโว, อกลฺยาณวากฺกรโณ จ อมฺพฏฺโ มาณโว, ทุปฺปฺโ จ อมฺพฏฺโ มาณโว, น จ ปโหติ อมฺพฏฺโ มาณโว สมเณน โคตเมน สทฺธึ อสฺมึ วจเน ปฏิมนฺเตตุ’นฺติ, ติฏฺตุ อมฺพฏฺโ มาณโว, ตุมฺเห มยา สทฺธึ มนฺตวฺโห อสฺมึ วจเน. สเจ ปน ตุมฺหากํ มาณวกานํ เอวํ โหติ – ‘สุชาโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, กุลปุตฺโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, พหุสฺสุโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, กลฺยาณวากฺกรโณ จ อมฺพฏฺโ มาณโว, ปณฺฑิโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, ปโหติ จ อมฺพฏฺโ มาณโว สมเณน โคตเมน สทฺธึ อสฺมึ วจเน ปฏิมนฺเตตุ’นฺติ, ติฏฺถ ¶ ตุมฺเห; อมฺพฏฺโ มาณโว มยา สทฺธึ ปฏิมนฺเตตู’’ติ.
‘‘สุชาโต จ, โภ โคตม, อมฺพฏฺโ มาณโว, กุลปุตฺโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, พหุสฺสุโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, กลฺยาณวากฺกรโณ ¶ จ อมฺพฏฺโ มาณโว, ปณฺฑิโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, ปโหติ จ อมฺพฏฺโ มาณโว โภตา โคตเมน สทฺธึ อสฺมึ วจเน ปฏิมนฺเตตุํ, ตุณฺหี มยํ ภวิสฺสาม, อมฺพฏฺโ มาณโว โภตา โคตเมน สทฺธึ อสฺมึ วจเน ปฏิมนฺเตตู’’ติ.
๒๗๐. อถ โข ภควา อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจ – ‘‘อยํ โข ปน เต, อมฺพฏฺ, สหธมฺมิโก ปฺโห อาคจฺฉติ, อกามา พฺยากาตพฺโพ. สเจ ตฺวํ น พฺยากริสฺสสิ, อฺเน วา อฺํ ปฏิจริสฺสสิ, ตุณฺหี วา ภวิสฺสสิ, ปกฺกมิสฺสสิ ¶ วา เอตฺเถว เต สตฺตธา มุทฺธา ผลิสฺสติ. ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, กินฺติ เต สุตํ พฺราหฺมณานํ วุทฺธานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ กุโตปภุติกา กณฺหายนา, โก จ กณฺหายนานํ ปุพฺพปุริโส’’ติ?
เอวํ วุตฺเต, อมฺพฏฺโ มาณโว ตุณฺหี อโหสิ. ทุติยมฺปิ โข ภควา อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจ – ‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, กินฺติ เต สุตํ พฺราหฺมณานํ วุทฺธานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ กุโตปภุติกา กณฺหายนา, โก จ กณฺหายนานํ ¶ ปุพฺพปุริโส’’ติ? ทุติยมฺปิ โข อมฺพฏฺโ มาณโว ตุณฺหี อโหสิ. อถ โข ภควา อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจ – ‘‘พฺยากโรหิ ทานิ อมฺพฏฺ, น ทานิ, เต ตุณฺหีภาวสฺส กาโล. โย ¶ โข, อมฺพฏฺ, ตถาคเตน ยาวตติยกํ สหธมฺมิกํ ปฺหํ ปุฏฺโ น พฺยากโรติ, เอตฺเถวสฺส สตฺตธา มุทฺธา ผลิสฺสตี’’ติ.
๒๗๑. เตน โข ปน สมเยน วชิรปาณี ยกฺโข มหนฺตํ อโยกูฏํ อาทาย อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ [สฺโชติภูตํ (สฺยา.)] อมฺพฏฺสฺส มาณวสฺส อุปริ เวหาสํ ิโต โหติ – ‘‘สจายํ อมฺพฏฺโ มาณโว ภควตา ยาวตติยกํ สหธมฺมิกํ ปฺหํ ปุฏฺโ น พฺยากริสฺสติ, เอตฺเถวสฺส สตฺตธา มุทฺธํ ผาเลสฺสามี’’ติ. ตํ โข ปน วชิรปาณึ ยกฺขํ ภควา เจว ปสฺสติ อมฺพฏฺโ จ มาณโว.
๒๗๒. อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว ภีโต สํวิคฺโค โลมหฏฺชาโต ภควนฺตํเยว ตาณํ คเวสี ภควนฺตํเยว เลณํ คเวสี ภควนฺตํเยว สรณํ คเวสี – อุปนิสีทิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิเมตํ [กึ เม ตํ (ก.)] ภวํ โคตโม อาห? ปุนภวํ โคตโม พฺรวิตู’’ติ [พฺรูตุ (สฺยา.)].
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, กินฺติ เต สุตํ พฺราหฺมณานํ วุทฺธานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ¶ ภาสมานานํ กุโตปภุติกา กณฺหายนา, โก จ กณฺหายนานํ ปุพฺพปุริโส’’ติ? ‘‘เอวเมว เม, โภ โคตม, สุตํ ยเถว ภวํ โคตโม อาห. ตโตปภุติกา กณฺหายนา; โส จ กณฺหายนานํ ปุพฺพปุริโส’’ติ.
อมฺพฏฺวํสกถา
๒๗๓. เอวํ ¶ วุตฺเต, เต มาณวกา อุนฺนาทิโน อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทา อเหสุํ – ‘‘ทุชฺชาโต กิร, โภ, อมฺพฏฺโ มาณโว; อกุลปุตฺโต กิร, โภ, อมฺพฏฺโ มาณโว; ทาสิปุตฺโต กิร, โภ, อมฺพฏฺโ มาณโว สกฺยานํ. อยฺยปุตฺตา กิร, โภ, อมฺพฏฺสฺส มาณวสฺส สกฺยา ¶ ภวนฺติ. ธมฺมวาทึเยว กิร มยํ สมณํ โคตมํ อปสาเทตพฺพํ อมฺิมฺหา’’ติ.
๒๗๔. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘อติพาฬฺหํ โข อิเม ¶ มาณวกา อมฺพฏฺํ มาณวํ ทาสิปุตฺตวาเทน นิมฺมาเทนฺติ, ยํนูนาหํ ปริโมเจยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา เต มาณวเก เอตทโวจ – ‘‘มา โข ตุมฺเห, มาณวกา, อมฺพฏฺํ มาณวํ อติพาฬฺหํ ทาสิปุตฺตวาเทน นิมฺมาเทถ. อุฬาโร โส กณฺโห อิสิ อโหสิ. โส ทกฺขิณชนปทํ คนฺตฺวา พฺรหฺมมนฺเต อธียิตฺวา ราชานํ โอกฺกากํ อุปสงฺกมิตฺวา มทฺทรูปึ ธีตรํ ยาจิ. ตสฺส ราชา โอกฺกาโก – ‘โก เนวํ เร อยํ มยฺหํ ทาสิปุตฺโต สมาโน มทฺทรูปึ ธีตรํ ยาจตี’’’ ติ, กุปิโต อนตฺตมโน ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิ [สนฺนหิ (ก.)]. โส ตํ ขุรปฺปํ เนว อสกฺขิ มฺุจิตุํ, โน ปฏิสํหริตุํ.
‘‘อถ โข, มาณวกา, อมจฺจา ปาริสชฺชา กณฺหํ อิสึ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจุํ – ‘โสตฺถิ, ภทฺทนฺเต [ภทนฺเต (สี. สฺยา.)], โหตุ รฺโ; โสตฺถิ, ภทฺทนฺเต, โหตุ รฺโ’ติ. ‘โสตฺถิ ภวิสฺสติ รฺโ, อปิ จ ราชา ยทิ อโธ ขุรปฺปํ มฺุจิสฺสติ, ยาวตา รฺโ วิชิตํ, เอตฺตาวตา ปถวี อุนฺทฺริยิสฺสตี’ติ. ‘โสตฺถิ, ภทฺทนฺเต, โหตุ รฺโ, โสตฺถิ ชนปทสฺสา’ติ. ‘โสตฺถิ ภวิสฺสติ รฺโ, โสตฺถิ ชนปทสฺส, อปิ จ ราชา ยทิ อุทฺธํ ขุรปฺปํ มฺุจิสฺสติ, ยาวตา รฺโ วิชิตํ, เอตฺตาวตา สตฺต วสฺสานิ เทโว น วสฺสิสฺสตี’ติ. ‘โสตฺถิ, ภทฺทนฺเต, โหตุ รฺโ โสตฺถิ ชนปทสฺส เทโว จ วสฺสตู’ติ. ‘โสตฺถิ ภวิสฺสติ รฺโ โสตฺถิ ชนปทสฺส ¶ เทโว จ วสฺสิสฺสติ, อปิ จ ราชา เชฏฺกุมาเร ขุรปฺปํ ปติฏฺาเปตุ, โสตฺถิ กุมาโร ปลฺโลโม ภวิสฺสตี’ติ. อถ โข, มาณวกา, อมจฺจา โอกฺกากสฺส อาโรเจสุํ – ‘โอกฺกาโก เชฏฺกุมาเร ขุรปฺปํ ปติฏฺาเปตุ. โสตฺถิ กุมาโร ปลฺโลโม ภวิสฺสตี’ติ. อถ โข ราชา โอกฺกาโก ¶ เชฏฺกุมาเร ขุรปฺปํ ปติฏฺเปสิ, โสตฺถิ กุมาโร ปลฺโลโม ¶ สมภวิ. อถ โข ตสฺส ราชา โอกฺกาโก ภีโต สํวิคฺโค โลมหฏฺชาโต พฺรหฺมทณฺเฑน ¶ ตชฺชิโต มทฺทรูปึ ธีตรํ อทาสิ. มา โข ตุมฺเห, มาณวกา, อมฺพฏฺํ มาณวํ อติพาฬฺหํ ทาสิปุตฺตวาเทน นิมฺมาเทถ, อุฬาโร โส กณฺโห อิสิ อโหสี’’ติ.
ขตฺติยเสฏฺภาโว
๒๗๕. อถ โข ภควา อมฺพฏฺํ มาณวํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อิธ ขตฺติยกุมาโร พฺราหฺมณกฺาย สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปยฺย, เตสํ สํวาสมนฺวาย ปุตฺโต ชาเยถ. โย โส ขตฺติยกุมาเรน พฺราหฺมณกฺาย ปุตฺโต อุปฺปนฺโน, อปิ นุ โส ลเภถ พฺราหฺมเณสุ อาสนํ วา อุทกํ วา’’ติ? ‘‘ลเภถ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา โภเชยฺยุํ สทฺเธ วา ถาลิปาเก วา ยฺเ วา ปาหุเน วา’’ติ? ‘‘โภเชยฺยุํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา มนฺเต วาเจยฺยุํ วา โน วา’’ติ? ‘‘วาเจยฺยุํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุสฺส อิตฺถีสุ อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วา’’ติ? ‘‘อนาวฏํ หิสฺส, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ ขตฺติยา ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิฺเจยฺยุ’’นฺติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘มาติโต หิ, โภ โคตม, อนุปปนฺโน’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อิธ พฺราหฺมณกุมาโร ขตฺติยกฺาย ¶ สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปยฺย, เตสํ สํวาสมนฺวาย ปุตฺโต ชาเยถ. โย โส พฺราหฺมณกุมาเรน ขตฺติยกฺาย ปุตฺโต อุปฺปนฺโน, อปินุ โส ลเภถ พฺราหฺมเณสุ อาสนํ วา อุทกํ วา’’ติ? ‘‘ลเภถ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา โภเชยฺยุํ สทฺเธ วา ถาลิปาเก วา ยฺเ วา ปาหุเน วา’’ติ? ‘‘โภเชยฺยุํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา มนฺเต วาเจยฺยุํ วา โน วา’’ติ? ‘‘วาเจยฺยุํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุสฺส ¶ อิตฺถีสุ อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วา’’ติ? ‘‘อนาวฏํ หิสฺส, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ ขตฺติยา ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิฺเจยฺยุ’’นฺติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘ปิติโต หิ, โภ โคตม, อนุปปนฺโน’’ติ.
๒๗๖. ‘‘อิติ โข, อมฺพฏฺ, อิตฺถิยา วา อิตฺถึ กริตฺวา ปุริเสน วา ปุริสํ กริตฺวา ขตฺติยาว เสฏฺา, หีนา พฺราหฺมณา. ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อิธ พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ กิสฺมิฺจิเทว ปกรเณ ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ภสฺสปุเฏน ¶ วธิตฺวา รฏฺา วา นครา วา ปพฺพาเชยฺยุํ. อปินุ โส ลเภถ พฺราหฺมเณสุ อาสนํ วา อุทกํ วา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’ ¶ . ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา โภเชยฺยุํ สทฺเธ วา ถาลิปาเก วา ยฺเ วา ปาหุเน วา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา มนฺเต วาเจยฺยุํ วา โน วา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุสฺส อิตฺถีสุ อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วา’’ติ? ‘‘อาวฏํ หิสฺส, โภ โคตม’’.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อิธ ขตฺติยา ขตฺติยํ กิสฺมิฺจิเทว ปกรเณ ¶ ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ภสฺสปุเฏน วธิตฺวา รฏฺา วา นครา วา ปพฺพาเชยฺยุํ. อปินุ โส ลเภถ พฺราหฺมเณสุ อาสนํ วา อุทกํ วา’’ติ? ‘‘ลเภถ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา โภเชยฺยุํ สทฺเธ วา ถาลิปาเก วา ยฺเ วา ปาหุเน วา’’ติ? ‘‘โภเชยฺยุํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา มนฺเต วาเจยฺยุํ วา โน วา’’ติ? ‘‘วาเจยฺยุํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุสฺส อิตฺถีสุ อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วา’’ติ? ‘‘อนาวฏํ หิสฺส, โภ โคตม’’.
๒๗๗. ‘‘เอตฺตาวตา โข, อมฺพฏฺ, ขตฺติโย ปรมนิหีนตํ ปตฺโต ¶ โหติ, ยเทว นํ ขตฺติยา ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ภสฺสปุเฏน วธิตฺวา รฏฺา วา นครา วา ปพฺพาเชนฺติ. อิติ โข, อมฺพฏฺ, ยทา ขตฺติโย ปรมนิหีนตํ ปตฺโต โหติ, ตทาปิ ขตฺติยาว เสฏฺา, หีนา พฺราหฺมณา. พฺรหฺมุนา เปสา, อมฺพฏฺ [พฺรหฺมุนาปิ อมฺพฏฺ (ก.), พฺรหฺมุนาปิ เอโส อมฺพฏฺ (ปี.)], สนงฺกุมาเรน คาถา ภาสิตา –
‘ขตฺติโย เสฏฺโ ชเนตสฺมึ,
เย โคตฺตปฏิสาริโน;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน,
โส เสฏฺโ เทวมานุเส’ติ.
‘‘สา โข ปเนสา, อมฺพฏฺ, พฺรหฺมุนา สนงฺกุมาเรน คาถา สุคีตา โน ทุคฺคีตา, สุภาสิตา โน ทุพฺภาสิตา, อตฺถสํหิตา โน อนตฺถสํหิตา, อนุมตา มยา. อหมฺปิ หิ, อมฺพฏฺ, เอวํ วทามิ –
เย โคตฺตปฏิสาริโน;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน,
โส เสฏฺโ เทวมานุเส’ติ.
ภาณวาโร ปโม.
วิชฺชาจรณกถา
๒๗๘. ‘‘กตมํ ¶ ปน ตํ, โภ โคตม, จรณํ, กตมา จ ปน สา วิชฺชา’’ติ? ‘‘น โข, อมฺพฏฺ, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย ชาติวาโท วา วุจฺจติ, โคตฺตวาโท วา วุจฺจติ, มานวาโท วา วุจฺจติ – ‘อรหสิ วา มํ ตฺวํ, น วา มํ ตฺวํ อรหสี’ติ. ยตฺถ โข, อมฺพฏฺ, อาวาโห วา โหติ, วิวาโห วา โหติ, อาวาหวิวาโห วา โหติ, เอตฺเถตํ วุจฺจติ ชาติวาโท วา อิติปิ โคตฺตวาโท วา อิติปิ มานวาโท วา อิติปิ – ‘อรหสิ วา มํ ตฺวํ, น วา มํ ตฺวํ อรหสี’ติ. เย หิ เกจิ อมฺพฏฺ ชาติวาทวินิพทฺธา วา โคตฺตวาทวินิพทฺธา วา มานวาทวินิพทฺธา วา อาวาหวิวาหวินิพทฺธา วา, อารกา เต อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย. ปหาย โข, อมฺพฏฺ, ชาติวาทวินิพทฺธฺจ โคตฺตวาทวินิพทฺธฺจ มานวาทวินิพทฺธฺจ อาวาหวิวาหวินิพทฺธฺจ ¶ อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย สจฺฉิกิริยา โหตี’’ติ.
๒๗๙. ‘‘กตมํ ปน ตํ, โภ โคตม, จรณํ, กตมา จ สา วิชฺชา’’ติ? ‘‘อิธ, อมฺพฏฺ, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. ตํ ธมฺมํ สุณาติ คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อฺตรสฺมึ วา กุเล ปจฺจาชาโต. โส ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต ¶ สทฺธํ ปฏิลภติ. โส เตน ¶ สทฺธาปฏิลาเภน สมนฺนาคโต อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ…เป… (ยถา ๑๙๑ อาทโย อนุจฺเฉทา, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ).…
‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… อิทมฺปิสฺส โหติ จรณสฺมึ.
‘‘ปุน จปรํ, อมฺพฏฺ, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… อิทมฺปิสฺส โหติ จรณสฺมึ.
‘‘ปุน จปรํ, อมฺพฏฺ, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… อิทมฺปิสฺส โหติ จรณสฺมึ.
‘‘ปุน จปรํ, อมฺพฏฺ, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา, ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… อิทมฺปิสฺส โหติ จรณสฺมึ. อิทํ โข ตํ, อมฺพฏฺ, จรณํ.
‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต าณทสฺสนาย ¶ จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ…เป… อิทมฺปิสฺส โหติ วิชฺชาย…เป… ¶ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ, อิทมฺปิสฺส โหติ วิชฺชาย. อยํ โข สา, อมฺพฏฺ, วิชฺชา.
‘‘อยํ วุจฺจติ, อมฺพฏฺ, ภิกฺขุ ‘วิชฺชาสมฺปนฺโน’ อิติปิ, ‘จรณสมฺปนฺโน’ อิติปิ, ‘วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน’ อิติปิ. อิมาย จ อมฺพฏฺ วิชฺชาสมฺปทาย จรณสมฺปทาย จ อฺา วิชฺชาสมฺปทา จ จรณสมฺปทา จ อุตฺตริตรา วา ปณีตตรา วา นตฺถิ.
จตุอปายมุขํ
๒๘๐. ‘‘อิมาย โข, อมฺพฏฺ, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย ¶ จตฺตาริ อปายมุขานิ ภวนฺติ. กตมานิ จตฺตาริ? อิธ, อมฺพฏฺ, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิมฺเว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ขาริวิธมาทาย ¶ [ขาริวิวิธมาทาย (สี. สฺยา. ปี.)] อรฺายตนํ อชฺโฌคาหติ – ‘ปวตฺตผลโภชโน ภวิสฺสามี’ติ. โส อฺทตฺถุ วิชฺชาจรณสมฺปนฺนสฺเสว ปริจารโก สมฺปชฺชติ. อิมาย โข, อมฺพฏฺ, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย อิทํ ปมํ อปายมุขํ ภวติ.
‘‘ปุน จปรํ, อมฺพฏฺ, อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ¶ อิมฺเจว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ปวตฺตผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน กุทาลปิฏกํ [กุทฺทาลปิฏกํ (สี. สฺยา. ปี.)] อาทาย อรฺวนํ อชฺโฌคาหติ – ‘กนฺทมูลผลโภชโน ภวิสฺสามี’ติ. โส อฺทตฺถุ วิชฺชาจรณสมฺปนฺนสฺเสว ปริจารโก สมฺปชฺชติ. อิมาย โข, อมฺพฏฺ, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย อิทํ ทุติยํ อปายมุขํ ภวติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, อมฺพฏฺ, อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิมฺเจว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ปวตฺตผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน กนฺทมูลผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน คามสามนฺตํ วา นิคมสามนฺตํ วา อคฺยาคารํ กริตฺวา อคฺคึ ปริจรนฺโต อจฺฉติ. โส อฺทตฺถุ วิชฺชาจรณสมฺปนฺนสฺเสว ปริจารโก สมฺปชฺชติ. อิมาย โข, อมฺพฏฺ, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย อิทํ ตติยํ อปายมุขํ ภวติ.
‘‘ปุน จปรํ, อมฺพฏฺ, อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิมํ เจว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ปวตฺตผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน กนฺทมูลผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน อคฺคิปาริจริยฺจ อนภิสมฺภุณมาโน จาตุมหาปเถ ¶ จตุทฺวารํ อคารํ กริตฺวา อจฺฉติ – ‘โย อิมาหิ จตูหิ ทิสาหิ อาคมิสฺสติ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, ตมหํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ปฏิปูเชสฺสามี’ติ. โส อฺทตฺถุ วิชฺชาจรณสมฺปนฺนสฺเสว ปริจารโก สมฺปชฺชติ. อิมาย โข, อมฺพฏฺ, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย อิทํ จตุตฺถํ อปายมุขํ ภวติ. อิมาย โข, อมฺพฏฺ, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย อิมานิ จตฺตาริ อปายมุขานิ ภวนฺติ.
๒๘๑. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อปินุ ตฺวํ อิมาย อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย สนฺทิสฺสสิ สาจริยโก’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’. ‘โกจาหํ, โภ ¶ โคตม, สาจริยโก, กา จ อนุตฺตรา วิชฺชาจรณสมฺปทา? อารกาหํ, โภ โคตม, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย ¶ สาจริยโก’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อปินุ ตฺวํ อิมฺเจว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ขาริวิธมาทาย อรฺวนมชฺโฌคาหสิ สาจริยโก – ‘ปวตฺตผลโภชโน ภวิสฺสามี’’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อปินุ ตฺวํ อิมฺเจว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ปวตฺตผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน กุทาลปิฏกํ อาทาย อรฺวนมชฺโฌคาหสิ สาจริยโก – ‘กนฺทมูลผลโภชโน ภวิสฺสามี’’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อปินุ ตฺวํ อิมฺเจว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ปวตฺตผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน กนฺทมูลผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน คามสามนฺตํ วา นิคมสามนฺตํ วา อคฺยาคารํ กริตฺวา อคฺคึ ปริจรนฺโต อจฺฉสิ สาจริยโก’’ติ? ‘‘โน ¶ หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อปินุ ตฺวํ อิมฺเจว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ปวตฺตผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน กนฺทมูลผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน อคฺคิปาริจริยฺจ อนภิสมฺภุณมาโน จาตุมหาปเถ จตุทฺวารํ อคารํ กริตฺวา อจฺฉสิ สาจริยโก – ‘โย อิมาหิ จตูหิ ทิสาหิ อาคมิสฺสติ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, ตํ มยํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ปฏิปูเชสฺสามา’’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
๒๘๒. ‘‘อิติ โข, อมฺพฏฺ, อิมาย เจว ตฺวํ อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย ปริหีโน สาจริยโก. เย จิเม อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย จตฺตาริ อปายมุขานิ ภวนฺติ ¶ , ตโต จ ตฺวํ ปริหีโน สาจริยโก. ภาสิตา โข ปน เต เอสา, อมฺพฏฺ, อาจริเยน พฺราหฺมเณน โปกฺขรสาตินา วาจา – ‘เก จ มุณฺฑกา สมณกา อิพฺภา กณฺหา พนฺธุปาทาปจฺจา, กา จ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ สากจฺฉา’ติ อตฺตนา อาปายิโกปิ อปริปูรมาโน. ปสฺส, อมฺพฏฺ, ยาว อปรทฺธฺจ เต อิทํ อาจริยสฺส พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส.
ปุพฺพกอิสิภาวานุโยโค
๒๘๓. ‘‘พฺราหฺมโณ ¶ โข ปน, อมฺพฏฺ, โปกฺขรสาติ รฺโ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส ทตฺติกํ ภฺุชติ. ตสฺส ราชา ปเสนทิ โกสโล สมฺมุขีภาวมฺปิ น ททาติ. ยทาปิ เตน มนฺเตติ, ติโรทุสฺสนฺเตน มนฺเตติ. ยสฺส โข ปน, อมฺพฏฺ, ธมฺมิกํ ปยาตํ ภิกฺขํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, กถํ ตสฺส ราชา ปเสนทิ โกสโล สมฺมุขีภาวมฺปิ น ทเทยฺย. ปสฺส, อมฺพฏฺ, ยาว อปรทฺธฺจ เต อิทํ อาจริยสฺส พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส.
๒๘๔. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อิธ ราชา ปเสนทิ โกสโล หตฺถิคีวาย วา นิสินฺโน อสฺสปิฏฺเ วา นิสินฺโน รถูปตฺถเร วา ิโต อุคฺเคหิ วา ราชฺเหิ วา กิฺจิเทว มนฺตนํ ¶ มนฺเตยฺย. โส ตมฺหา ปเทสา อปกฺกมฺม เอกมนฺตํ ติฏฺเยฺย. อถ อาคจฺเฉยฺย สุทฺโท วา ¶ สุทฺททาโส วา, ตสฺมึ ปเทเส ิโต ตเทว มนฺตนํ มนฺเตยฺย – ‘เอวมฺปิ ราชา ปเสนทิ โกสโล อาห, เอวมฺปิ ราชา ปเสนทิ โกสโล อาหา’ติ. อปินุ โส ราชภณิตํ วา ภณติ ราชมนฺตนํ วา มนฺเตติ? เอตฺตาวตา โส ¶ อสฺส ราชา วา ราชมตฺโต วา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
๒๘๕. ‘‘เอวเมว โข ตฺวํ, อมฺพฏฺ, เย เต อเหสุํ พฺราหฺมณานํ ปุพฺพกา อิสโย มนฺตานํ กตฺตาโร มนฺตานํ ปวตฺตาโร, เยสมิทํ เอตรหิ พฺราหฺมณา โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมิหิตํ, ตทนุคายนฺติ ตทนุภาสนฺติ ภาสิตมนุภาสนฺติ วาจิตมนุวาเจนฺติ, เสยฺยถิทํ – อฏฺโก วามโก วามเทโว เวสฺสามิตฺโต ยมตคฺคิ [ยมทคฺคิ (ก.)] องฺคีรโส ภารทฺวาโช วาเสฏฺโ กสฺสโป ภคุ – ‘ตฺยาหํ มนฺเต อธิยามิ สาจริยโก’ติ, ตาวตา ตฺวํ ภวิสฺสสิ อิสิ วา อิสิตฺถาย วา ปฏิปนฺโนติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๒๘๖. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, กินฺติ เต สุตํ พฺราหฺมณานํ วุทฺธานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ – เย เต อเหสุํ พฺราหฺมณานํ ปุพฺพกา อิสโย มนฺตานํ กตฺตาโร มนฺตานํ ปวตฺตาโร, เยสมิทํ ¶ เอตรหิ พฺราหฺมณา โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมิหิตํ, ตทนุคายนฺติ ตทนุภาสนฺติ ภาสิตมนุภาสนฺติ วาจิตมนุวาเจนฺติ, เสยฺยถิทํ – อฏฺโก วามโก วามเทโว เวสฺสามิตฺโต ยมตคฺคิ องฺคีรโส ภารทฺวาโช วาเสฏฺโ กสฺสโป ภคุ, เอวํ สุ เต สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา กปฺปิตเกสมสฺสู อามุกฺกมณิกุณฺฑลาภรณา [อามุตฺตมาลาภรณา (สี. สฺยา. ปี.)] โอทาตวตฺถวสนา ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตา สมงฺคีภูตา ปริจาเรนฺติ, เสยฺยถาปิ ตฺวํ เอตรหิ สาจริยโก’’ติ? ‘‘โน ¶ หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘…เป… เอวํ สุ เต สาลีนํ โอทนํ สุจิมํสูปเสจนํ วิจิตกาฬกํ อเนกสูปํ อเนกพฺยฺชนํ ปริภฺุชนฺติ, เสยฺยถาปิ ตฺวํ เอตรหิ สาจริยโก’’ติ ¶ ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘…เป… เอวํ สุ เต เวกนตปสฺสาหิ นารีหิ ปริจาเรนฺติ, เสยฺยถาปิ ตฺวํ เอตรหิ สาจริยโก’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘…เป… เอวํ สุ เต กุตฺตวาเลหิ วฬวารเถหิ ทีฆาหิ ปโตทลฏฺีหิ วาหเน วิตุเทนฺตา ¶ วิปริยายนฺติ, เสยฺยถาปิ ตฺวํ เอตรหิ สาจริยโก’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘…เป… เอวํ สุ เต อุกฺกิณฺณปริขาสุ โอกฺขิตฺตปลิฆาสุ นครูปการิกาสุ ทีฆาสิวุเธหิ [ทีฆาสิพทฺเธหิ (สฺยา. ปี.)] ปุริเสหิ รกฺขาเปนฺติ, เสยฺยถาปิ ตฺวํ เอตรหิ สาจริยโก’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘อิติ โข, อมฺพฏฺ, เนว ตฺวํ อิสิ น อิสิตฺถาย ปฏิปนฺโน สาจริยโก. ยสฺส โข ปน, อมฺพฏฺ, มยิ กงฺขา วา วิมติ วา โส มํ ปฺเหน, อหํ เวยฺยากรเณน โสธิสฺสามี’’ติ.
ทฺเวลกฺขณาทสฺสนํ
๒๘๗. อถ โข ภควา วิหารา นิกฺขมฺม จงฺกมํ อพฺภุฏฺาสิ. อมฺพฏฺโปิ มาณโว วิหารา นิกฺขมฺม จงฺกมํ อพฺภุฏฺาสิ. อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว ภควนฺตํ จงฺกมนฺตํ อนุจงฺกมมาโน ภควโต กาเย ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ สมนฺเนสิ. อทฺทสา โข อมฺพฏฺโ มาณโว ภควโต กาเย ¶ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ เยภุยฺเยน เปตฺวา ทฺเว ¶ . ทฺวีสุ มหาปุริสลกฺขเณสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – โกโสหิเต จ วตฺถคุยฺเห ปหูตชิวฺหตาย จ.
๒๘๘. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘ปสฺสติ โข เม อยํ อมฺพฏฺโ มาณโว ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ เยภุยฺเยน เปตฺวา ทฺเว. ทฺวีสุ ¶ มหาปุริสลกฺขเณสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – โกโสหิเต จ วตฺถคุยฺเห ปหูตชิวฺหตาย จา’’ติ. อถ โข ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ ยถา อทฺทส อมฺพฏฺโ มาณโว ภควโต โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ. อถ โข ภควา ชิวฺหํ นินฺนาเมตฺวา อุโภปิ กณฺณโสตานิ อนุมสิ ปฏิมสิ, อุโภปิ นาสิกโสตานิ อนุมสิ ปฏิมสิ, เกวลมฺปิ นลาฏมณฺฑลํ ชิวฺหาย ฉาเทสิ. อถ โข อมฺพฏฺสฺส มาณวสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สมนฺนาคโต โข สมโณ โคตโม ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ ปริปุณฺเณหิ, โน อปริปุณฺเณหี’’ติ. ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘หนฺท จ ทานิ มยํ, โภ โคตม, คจฺฉาม, พหุกิจฺจา มยํ พหุกรณียา’’ติ ¶ . ‘‘ยสฺสทานิ ตฺวํ, อมฺพฏฺ, กาลํ มฺสี’’ติ. อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว วฬวารถมารุยฺห ปกฺกามิ.
๒๘๙. เตน โข ปน สมเยน พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ อุกฺกฏฺาย นิกฺขมิตฺวา มหตา พฺราหฺมณคเณน สทฺธึ สเก อาราเม นิสินฺโน โหติ อมฺพฏฺํเยว มาณวํ ปฏิมาเนนฺโต. อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว เยน สโก อาราโม เตน ปายาสิ. ยาวติกา ยานสฺส ภูมิ, ยาเนน คนฺตฺวา ยานา ปจฺโจโรหิตฺวา ปตฺติโกว เยน พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา พฺราหฺมณํ โปกฺขรสาตึ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
๒๙๐. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อมฺพฏฺํ มาณวํ ¶ พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ, ตาต อมฺพฏฺ, อทฺทส ตํ ภวนฺตํ โคตม’’นฺติ? ‘‘อทฺทสาม โข มยํ, โภ, ตํ ภวนฺตํ โคตม’’นฺติ. ‘‘กจฺจิ, ตาต อมฺพฏฺ, ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ตถา สนฺตํเยว ¶ สทฺโท อพฺภุคฺคโต โน อฺถา; กจฺจิ ปน โส ภวํ โคตโม ตาทิโส โน อฺาทิโส’’ติ ¶ ? ‘‘ตถา สนฺตํเยว, โภ, ตํ ภวนฺตํ โคตมํ สทฺโท อพฺภุคฺคโต โน อฺถา, ตาทิโสว โส ภวํ โคตโม โน อฺาทิโส. สมนฺนาคโต จ โส ภวํ โคตโม ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ ปริปุณฺเณหิ โน อปริปุณฺเณหี’’ติ. ‘‘อหุ ปน เต, ตาต อมฺพฏฺ, สมเณน โคตเมน สทฺธึ โกจิเทว กถาสลฺลาโป’’ติ? ‘‘อหุ โข เม, โภ, สมเณน โคตเมน สทฺธึ โกจิเทว กถาสลฺลาโป’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน เต, ตาต อมฺพฏฺ, อหุ สมเณน โคตเมน สทฺธึ โกจิเทว กถาสลฺลาโป’’ติ? อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว ยาวตโก [ยาวติโก (ก. ปี.)] อโหสิ ภควตา สทฺธึ กถาสลฺลาโป, ตํ สพฺพํ พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส อาโรเจสิ.
๒๙๑. เอวํ วุตฺเต, พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจ – ‘‘อโห วต เร อมฺหากํ ปณฺฑิตก [ปณฺฑิตกา], อโห วต เร อมฺหากํ พหุสฺสุตก [พหุสฺสุตกา], อโห วต เร อมฺหากํ เตวิชฺชก [เตวิชฺชกา], เอวรูเปน กิร, โภ, ปุริโส อตฺถจรเกน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย. ยเทว โข ตฺวํ, อมฺพฏฺ, ตํ ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ อาสชฺช อาสชฺช อวจาสิ, อถ โข โส ภวํ โคตโม อมฺเหปิ เอวํ ¶ อุปเนยฺย อุปเนยฺย อวจ. อโห วต เร อมฺหากํ ปณฺฑิตก, อโห วต เร อมฺหากํ พหุสฺสุตก, อโห วต เร อมฺหากํ เตวิชฺชก, เอวรูเปน กิร, โภ, ปุริโส อตฺถจรเกน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺยา’’ติ, กุปิโต [โส กุปิโต (ปี.)] อนตฺตมโน อมฺพฏฺํ มาณวํ ปทสาเยว ปวตฺเตสิ. อิจฺฉติ จ ตาวเทว ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ.
โปกฺขรสาติพุทฺธุปสงฺกมนํ
๒๙๒. อถ ¶ ¶ โข เต พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ โปกฺขรสาตึ เอตทโวจุํ – ‘‘อติวิกาโล โข, โภ, อชฺช สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ. สฺเวทานิ [ทานิ สฺเว (สี. ก.)] ภวํ โปกฺขรสาติ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสตี’’ติ. อถ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ สเก นิเวสเน ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาทาเปตฺวา ยาเน อาโรเปตฺวา อุกฺกาสุ ธาริยมานาสุ ¶ อุกฺกฏฺาย นิยฺยาสิ, เยน อิจฺฉานงฺคลวนสณฺโฑ เตน ปายาสิ. ยาวติกา ยานสฺส ภูมิ ยาเนน คนฺตฺวา, ยานา ปจฺโจโรหิตฺวา ปตฺติโกว เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ. อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ, สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
๒๙๓. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อาคมา นุ โข อิธ, โภ โคตม, อมฺหากํ อนฺเตวาสี อมฺพฏฺโ มาณโว’’ติ? ‘‘อาคมา โข เต [เตธ (สฺยา.), เต อิธ (ปี.)], พฺราหฺมณ, อนฺเตวาสี อมฺพฏฺโ มาณโว’’ติ. ‘‘อหุ ปน เต, โภ โคตม, อมฺพฏฺเน มาณเวน สทฺธึ โกจิเทว กถาสลฺลาโป’’ติ? ‘‘อหุ โข เม, พฺราหฺมณ, อมฺพฏฺเน มาณเวน ¶ สทฺธึ โกจิเทว กถาสลฺลาโป’’ติ. ‘‘ยถากถํ ปน เต, โภ โคตม, อหุ อมฺพฏฺเน มาณเวน สทฺธึ โกจิเทว กถาสลฺลาโป’’ติ? อถ โข ภควา ยาวตโก อโหสิ อมฺพฏฺเน มาณเวน สทฺธึ กถาสลฺลาโป, ตํ สพฺพํ พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส อาโรเจสิ. เอวํ วุตฺเต, พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘พาโล, โภ โคตม, อมฺพฏฺโ มาณโว, ขมตุ ภวํ โคตโม อมฺพฏฺสฺส มาณวสฺสา’’ติ. ‘‘สุขี โหตุ, พฺราหฺมณ, อมฺพฏฺโ มาณโว’’ติ.
๒๙๔. อถ ¶ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควโต กาเย ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ สมนฺเนสิ. อทฺทสา โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควโต กาเย ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ เยภุยฺเยน เปตฺวา ทฺเว. ทฺวีสุ มหาปุริสลกฺขเณสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – โกโสหิเต จ วตฺถคุยฺเห ปหูตชิวฺหตาย จ.
๒๙๕. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘ปสฺสติ โข เม อยํ พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ เยภุยฺเยน เปตฺวา ทฺเว. ทฺวีสุ มหาปุริสลกฺขเณสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – โกโสหิเต จ วตฺถคุยฺเห, ปหูตชิวฺหตาย จา’’ติ. อถ โข ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ ยถา อทฺทส พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควโต โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ. อถ โข ¶ ภควา ชิวฺหํ นินฺนาเมตฺวา อุโภปิ กณฺณโสตานิ ¶ อนุมสิ ปฏิมสิ, อุโภปิ นาสิกโสตานิ อนุมสิ ปฏิมสิ, เกวลมฺปิ นลาฏมณฺฑลํ ชิวฺหาย ฉาเทสิ.
๒๙๖. อถ โข พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส เอตทโหสิ ¶ – ‘‘สมนฺนาคโต โข สมโณ โคตโม ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ ปริปุณฺเณหิ โน อปริปุณฺเณหี’’ติ. ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อธิวาเสตุ เม ภวํ โคตโม อชฺชตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
๒๙๗. อถ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา ภควโต กาลํ อาโรเจสิ – ‘‘กาโล, โภ โคตม, นิฏฺิตํ ภตฺต’’นฺติ. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน เยน พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควนฺตํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสิ, มาณวกาปิ ภิกฺขุสงฺฆํ. อถ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควนฺตํ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ อฺตรํ นีจํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
๒๙๘. เอกมนฺตํ นิสินฺนสฺส โข พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส ¶ ภควา อนุปุพฺพึ กถํ กเถสิ, เสยฺยถิทํ – ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ; กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ, เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ. ยทา ภควา อฺาสิ พฺราหฺมณํ โปกฺขรสาตึ กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ วินีวรณจิตฺตํ อุทคฺคจิตฺตํ ปสนฺนจิตฺตํ, อถ ยา พุทฺธานํ สามุกฺกํสิกา ธมฺมเทสนา, ตํ ปกาเสสิ – ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคํ. เสยฺยถาปิ นาม สุทฺธํ วตฺถํ อปคตกาฬกํ สมฺมเทว รชนํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย; เอวเมว พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส ตสฺมิฺเว ¶ อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ.
โปกฺขรสาติอุปาสกตฺตปฏิเวทนา
๒๙๙. อถ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ทิฏฺธมฺโม ปตฺตธมฺโม วิทิตธมฺโม ปริโยคาฬฺหธมฺโม ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิคตกถํกโถ เวสารชฺชปฺปตฺโต ¶ อปรปฺปจฺจโย สตฺถุสาสเน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม. เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย ¶ , อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ; เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, โภ โคตม, สปุตฺโต สภริโย สปริโส สามจฺโจ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คตํ. ยถา จ ภวํ โคตโม อุกฺกฏฺาย อฺานิ อุปาสกกุลานิ อุปสงฺกมติ, เอวเมว ภวํ โคตโม โปกฺขรสาติกุลํ อุปสงฺกมตุ. ตตฺถ เย เต มาณวกา วา มาณวิกา วา ภวนฺตํ โคตมํ อภิวาเทสฺสนฺติ วา ปจฺจุฏฺิสฺสนฺติ [ปจฺจุฏฺสฺสนฺติ (ปี.)] วา อาสนํ วา อุทกํ วา ทสฺสนฺติ จิตฺตํ วา ปสาเทสฺสนฺติ, เตสํ ตํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ. ‘‘กลฺยาณํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณา’’ติ.
อมฺพฏฺสุตฺตํ นิฏฺิตํ ตติยํ.