📜
๑๐. สุภสุตฺตวณฺณนา
สุภมาณวกวตฺถุวณฺณนา
๔๔๔. ‘‘อจิรปรินิพฺพุเต’’ติ ¶ ¶ ¶ สตฺถุ ปรินิพฺพุตภาวสฺส จิรกาลตาปฏิกฺเขเปน อาสนฺนตา ทสฺสิตา, กาลปริจฺเฉโท น ทสฺสิโตติ ตํ ปริจฺเฉทโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปรินิพฺพานโต อุทฺธํ มาสมตฺเต กาเล’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ มตฺต-คฺคหเณน กาลสฺส อสมฺปุณฺณตํ โชเตติ. ตุทิสฺิโต คาโม นิวาโส เอตสฺสาติ โตเทยฺโย. ตํ ปเนส ยสฺมา โสณทณฺโฑ วิย จมฺปํ, กูฏทนฺโต วิย จ ขาณุมตํ อชฺฌาวสติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตสฺส อธิปติตฺตา’’ติ อิสฺสรภาวโตติ อตฺโถ. สมาหารนฺติ สนฺนิจยํ. ปณฺฑิโต ฆรมาวเสติ ยสฺมา อปฺปตรปฺปตเรปิ วยมาเน โภคา ขิยนฺติ, อปฺปตรปฺปตเรปิ สฺจิยมาเน วฑฺฒนฺติ, ตสฺมา วิฺุชาติโก กิฺจิ วยํ อกตฺวา อายเมว อุปฺปาเทนฺโต ฆราวาสํ อนุติฏฺเยฺยาติ โลภาเทสิตํ ปฏิปตฺตึ อุปทิสติ.
อทานเมว สิกฺขาเปตฺวา โลภาภิภูตตาย ตสฺมึเยว ฆเร สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โลภวสิกสฺส หิ ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา. อติวิย ปิยายติ ปุพฺพปริจเยน. ปิณฺฑาย ปาวิสิ สุภํ มาณวํ อนุคฺคณฺหิตุกาโม. นิรเย นิพฺพตฺติสฺสสิ กโตกาสสฺส กมฺมสฺส ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยภาวโต.
พฺราหฺมณจาริตฺตสฺส ภาวิตตํ สนฺธาย, ตถา ปิตรํ อุกฺกํเสนฺโต จ ‘‘พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต’’ติ อาห. ตํ ปวตฺตึ ปุจฺฉีติ สุตเมตํ มยา ‘‘มยฺหํ ปิตา สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ, กิมิทํ สจฺจนฺติ ปุจฺฉิ. ตเถว ¶ วตฺวาติ ยถา ปุพฺเพ สุนขสฺส วุตฺตํ, ตเถว วตฺวา. อวิสํวาทนตฺถนฺติ สจฺจาปนตฺถํ ‘‘โตเทยฺยพฺราหฺมโณ สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ อตฺตโน วจนสฺส อวิสํวาทนตฺถํ อวิสํวาทภาวสฺส ทสฺสนตฺถนฺติ อตฺโถ. สพฺพํ ทสฺเสสีติ ¶ พุทฺธานุภาเวน โส สุนโข ตํ สพฺพํ เนตฺวา ทสฺเสสิ, น ชาติสฺสรตาย. ภควนฺตํ ทิสฺวา ภุกฺกรณํ ปน ปุริมชาติสิทฺธวาสนาวเสน. จุทฺทส ปฺเห ปุจฺฉิตฺวาติ ‘‘ทิสฺสนฺติ หิ โภ ¶ โคตม มนุสฺสา อปฺปายุกา, ทิสฺสนฺติ ทีฆายุกา. ทิสฺสนฺติ พวฺหาพาธา, ทิสฺสนฺติ อปฺปาพาธา. ทิสฺสนฺติ ทุพฺพณฺณา, ทิสฺสนฺติ วณฺณวนฺโต. ทิสฺสนฺติ อปฺเปสกฺขา, ทิสฺสนฺติ มเหสกฺขา. ทิสฺสนฺติ อปฺปโภคา, ทิสฺสนฺติ มหาโภคา. ทิสฺสนฺติ นีจกุลีนา, ทิสฺสนฺติ อุจฺจากุลีนา. ทิสฺสนฺติ ทุปฺปฺา, ทิสฺสนฺติ ปฺาวนฺโต’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๘๙). อิเม จุทฺทส ปฺเห ปุจฺฉิตฺวา, องฺคสุภตาย กิเรส ‘‘สุโภ’’ติ นามํ ลภิ.
๔๔๕. ‘‘เอกา จ เม กงฺขา อตฺถี’’ติ อิมินา อุปริ ปุจฺฉิยมานสฺส ปฺหสฺส ปเคว เตน อภิสงฺขตภาวํ ทสฺเสติ. วิสภาคเวทนาติ ทุกฺขเวทนา. สา หิ กุสลกมฺมนิพฺพตฺเต อตฺตภาเว อุปฺปชฺชนกสุขเวทนาปฏิปกฺขภาวโต ‘‘วิสภาคเวทนา’’ติ. กายํ คาฬฺหา หุตฺวา พาธติ ปีเฬตีติ ‘‘อาพาโธ’’ติ จ วุจฺจติ. เอกเทเส อุปฺปชฺชิตฺวาติ สรีรสฺส เอกเทเส อุฏฺิตาปิ อยปฏฺเฏน อาพนฺธิตฺวา วิย คณฺหาติ อปริวตฺตภาวกรณโต, เอเตน พลวโรโค อาพาโธ นามาติ ทสฺเสติ. กิจฺฉชีวิตกโรติ อสุขชีวิตาวโห, เอเตน ทุพฺพโล อปฺปมตฺตโก โรโค อาตงฺโกติ ทสฺเสติ. อุฏฺานนฺติ สยนนิสชฺชาทิโต อุฏฺหนํ, เตน ยถา ตถา อปราปรํ สรีรสฺส ปริวตฺตนํ วทติ. ครุกนฺติ ภาริยํ กิจฺฉสิทฺธิกํ ¶ . กาเย พลํ น โหตีติ เอตฺถาปิ ‘‘คิลานสฺเสวา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เหฏฺา จตูหิ ปเทหิ อผาสุวิหาราภาวํ ปุจฺฉิตฺวา อิทานิ ผาสุวิหารสพฺภาวํ ปุจฺฉติ, เตน สวิเสโส ผาสุวิหาโร ปุจฺฉิโตติ ทฏฺพฺโพ, อสติปิ อติสยตฺถโชตเน สทฺเท อติสยตฺถสฺส ลพฺภนโต ยถา ‘‘อภิรูปาย เทยฺยํ ทาตพฺพ’’นฺติ.
๔๔๗. กาลฺจ สมยฺจ อุปาทายาติ. เอตฺถ กาโล นาม อุปสงฺกมนสฺส ยุตฺตปตฺตกาโล. สมโย นาม ตสฺเสว ปจฺจยสามคฺคี, อตฺถโต ตชฺชํ สรีรพลฺเจว ตปฺปจฺจยปริสฺสยาภาโว จ. อุปาทานํ นาม าเณน เตสํ คหณํ สลฺลกฺขณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กาลฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ผริสฺสตีติ วฑฺฒิสฺสติ.
๔๔๘. เจติยรฏฺเติ เจติรฏฺเ. ย-กาเรน หิ ปทํ วฑฺเฒตฺวา วุตฺตํ. เจติรฏฺโต อฺํ วิสุํเยเวกํ รฏฺนฺติ จ วทนฺติ. มรณปฏิสํยุตฺตนฺติ มรณํ ¶ นาม ตาทิสานํ โรค วเสเนว โหตีติ เยน โรเคน ตํ ชาตํ, ตสฺส สรูปปุจฺฉา, การณปุจฺฉา, มรณเหตุกจิตฺตสนฺตาปปุจฺฉา, ตสฺส จ สนฺตาปสฺส สพฺพโลกสาธารณตา, ตถา มรณสฺส จ อปฺปติการตาติ เอวํ อาทินา มรณปฏิสํยุตฺตํ ¶ สมฺโมทนียํ กถํ กเถสีติ ทสฺเสตุํ ‘‘โภ อานนฺทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น รนฺธคเวสี มาโร วิย, น วีมํสนาธิปฺปาโย อุตฺตรมาณโว วิยาติ อธิปฺปาโย. เยสุ ธมฺเมสูติ วิโมกฺขุปาเยสุ นิยฺยานธมฺเมสุ. ธรนฺตีติ ติฏฺนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ.
๔๔๙. อตฺถปฺปยุตฺตตาย สทฺทปโยคสฺส สทฺทปฺปพนฺธลกฺขณานิ ตีณิ ปิฏกานิ ตทตฺถภูเตหิ สีลาทีหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ สงฺคยฺหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ตีณิ ปิฏกานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคเหตฺวา’’ติ. สงฺขิตฺเตน กถิตนฺติ ‘‘ติณฺณํ ขนฺธาน’’นฺติ เอวํ คหณโต สามฺโต จาติ สงฺเขเปเนว กถิตํ. ‘‘กตเมสํ ติณฺณ’’นฺติ ¶ อยํ อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา, น กเถตุกมฺยตา ปุจฺฉาติ วุตฺตํ ‘‘วิตฺถารโต ปุจฺฉิสฺสามี ‘ติ จินฺเตตฺวา ‘กตเมสํ ติณฺณ’นฺติ อาหา’’ติ. กเถตุกมฺยตาภาเว ปนสฺส เถรสฺส วจนตา สิยา.
สีลกฺขนฺธวณฺณนา
๔๕๐-๔๕๓. สีลกฺขนฺธสฺสาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน ‘‘อริยสฺส สมาธิกฺขนฺธสฺส…เป… ปติฏฺาเปสี’’ติ อยํ เอตฺตโก ปาโ ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ เตนาห ‘‘เตสุ ทสฺสิเตสู’’ติ, อุทฺเทสวเสนาติ อธิปฺปาโย. ภควตา วุตฺตนเยเนวาติ สามฺผลเทสนาทีสุ ภควตา เทสิตนเยเนว, เตนสฺส สุตฺตสฺส สตฺถุภาสิตภาวํ ชินวจนภาวํ ทสฺเสติ. สาสเน น สีลเมว สาโรติ อริยมคฺคสาเร ภควโต สาสเน ยถา ทสฺสิตํ สีลํ สาโร เอว น โหติ สารวโต มหโต รุกฺขสฺส ปปฏิกฏฺานิยตฺตา. ยทิ เอวํ กสฺมา อิธ คหิตนฺติ อาห ‘‘เกวลฺเหตํ ปติฏฺามตฺตกเมวา’’ติ. ฌานาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อธิคนฺตุกามสฺส อธิฏฺานมตฺตํ ตตฺถ อปฺปติฏฺิตสฺส เตสํ อสมฺภวโต. อถ วา น สีลเมว สาโรติ กามฺเจตฺถ สาสเน ‘‘มคฺคสีลํ, ผลสีล’’นฺติ อิทํ โลกุตฺตรสีลมฺปิ สารเมว, ตถาปิ น สีลกฺขนฺโธ เอว สาโร อถ โข สมาธิกฺขนฺโธปิ ปฺากฺขนฺโธปิ ¶ สาโร เอวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปุริโม เอว สาโร, เตนาห ‘‘อิโต อุตฺตรี’’ติอาทิ.
สมาธิกฺขนฺธวณฺณนา
๔๕๔. กสฺมา ปเนตฺถ เถโร สมาธิกฺขนฺธํ ปุฏฺโ อินฺทฺริยสํวราทิเก วิสฺสชฺเชสิ, นนุ เอวํ สนฺเต อฺํ ปุฏฺโ อฺํ พฺยากโรนฺโต อมฺพํ ปุฏฺโ ลพุชํ พฺยากโรนฺโต วิย โหตีติ อีทิสี โจทนา อิธ อโนกาสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถฺจ มาณว ภิกฺขุ…เป… สมาธิกฺขนฺธํ ทสฺเสตุกาโม ¶ อารภี’’ติ อาห, เตเนตฺถ อินฺทฺริยสํวราทโยปิ สมาธิอุปการตํ อุปาทาย สมาธิกฺขนฺธปกฺขิกานิ อุทฺทิฏฺานีติ ทสฺเสติ รูปชฺฌานาเนว อาคตานิ, น อรูปชฺฌานานิ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานเทสนานนฺตรํ อภิฺาเทสนาย อวสโรติ กตฺวา. รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปาทิกา หิ สปริภณฺฑา ฉปิ อภิฺาโย. โลกิยา อภิฺา ¶ ปน สิชฺฌมานา ยสฺมา อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมเนน วินา น อิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อภิฺาสุ เทสิยมานาสุ อรูปชฺฌานานิปิ เทสิตาเนว โหนฺติ นานนฺตริยภาวโต, เตนาห ‘‘อาเนตฺวา ปน ทีเปตพฺพานี’’ติ. วุตฺตนเยน เทสิตาเนว กตฺวา สํวณฺณเกหิ ปกาเสตพฺพานีติ อตฺโถ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ อิมินาว อรูปชฺฌานมฺปิ สงฺคหิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุตฺถชฺฌาเนน หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตุตฺถชฺฌานฺหิ รูปวิราคภาวนาวเสน ปวตฺตํ ‘‘อรูปชฺฌาน’’นฺติ วุจฺจตีติ.
๔๗๑-๔๘๐. น จิตฺเตกคฺคตามตฺตเกเนวาติ เอตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โลกิยสฺส สมาธิกฺขนฺธสฺส อธิปฺเปตตฺตา ‘‘น จิตฺเต…เป… อตฺถี’’ติ วุตฺตํ. อริย-สทฺโท เจตฺถ สุทฺธปริยาโย, น โลกุตฺตรปริยาโย. ตถา เหฏฺาปิ โลกิยาภิฺาปฏิสมฺภิทาหิ วินาว อรหตฺเต อธิคเต นตฺเถว อุตฺตรึกรณียนฺติ สกฺกา วตฺตุํ ยทตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, ตสฺส สิทฺธตฺตา. อิธ ปน โลกิยาภิฺาปิ อาคตา เอว. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
สุภสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.