📜
๑๒. โลหิจฺจสุตฺตวณฺณนา
โลหิจฺจพฺราหฺมณวตฺถุวณฺณนา
๕๐๑. สาลวติกาติ ¶ ¶ ¶ อิตฺถิลิงฺควเสน ตสฺส คามสฺส นามํ. คามณิกาภาเวนาติ เกจิ. โลหิโต นาม ตสฺส กุเล ปุพฺพปุริโส, ตสฺส วเสน โลหิจฺโจติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โคตฺตโต อาคตํ นามํ.
๕๐๒. ‘‘ทิฏฺิคต’’นฺติ ลทฺธิมตฺตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘น ปน อุจฺเฉทสสฺสตานํ อฺตร’’นฺติ. น หิ อุจฺเฉทสสฺสตคาหวินิมุตฺโต โกจิ ทิฏฺิคาโห อตฺถิ. ‘‘ภาสติ เยวา’’ติ ตสฺสา ลทฺธิยา โลเก ปากฏภาวํ ทสฺเสติ. อตฺตโต อฺโ ปโรติ ยถา อนุสาสกโต อนุสาสิตพฺโพ ปโร, เอวํ อนุสาสิตพฺพโตปิ อนุสาสโก ปโรติ วุตฺตํ ‘‘ปโร ปรสฺสาติ ปโร โย’’ติอาทิ. กึ-สทฺทาเปกฺขาย เจตฺถ ‘‘กริสฺสตี’’ติ อนาคตกาลวจนํ, อนาคเตปิ วา เตน ตสฺส กาตพฺพํ นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ. กุสลํ ธมฺมนฺติ อนวชฺชธมฺมํ นิกฺกิเลสธมฺมํ วิโมกฺขธมฺมนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปเรสํ ธมฺมํ กเถสฺสามี’’ติ เตหิ อตฺตานํ ปริวาราเปตฺวา วิจรณํ กึ อตฺถิยํ อาสยพุทฺธสฺสาปิ อนุโรเธน วินา ตํ น โหตีติ ตสฺมา อตฺตนา ปฏิลทฺธํ…เป… วิหาตพฺพนฺติ วทติ. เตนาห ‘‘เอวํ สมฺปทมิทํ ปาปกํ โลภธมฺมํ วทามี’’ติ.
๕๐๘. กถาผาสุกตฺถนฺติ กถาสุขตฺถํ, สุเขน กถํ กเถตฺุเจว โสตฺุจาติ อตฺโถ. อปฺเปว นาม สิยาติ เอตฺถ ปีติวเสน อาเมฑิตํ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ ตํ ‘‘พุทฺธคชฺชิต’’นฺติ วุจฺจติ ¶ . ภควา หิ ¶ อีทิเสสุ าเนสุ วิเสสโต ปีติโสมนสฺสชาโต โหติ. เตนาห ‘‘อยํ กิเรตฺถ อธิปฺปาโย’’ติอาทิ.
โลหิจฺจพฺราหฺมณานุโยควณฺณนา
๕๐๙. สมุทยสฺชาตีติ อายุปฺปาโท. อนุปุพฺโพ กมฺปี-สทฺโท อากงฺขนตฺโถ โหตีติ ‘‘อิจฺฉตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. สาติสเยน วา ¶ หิเตน อนุกมฺปโก อนุคฺคณฺหนโก หิตานุกมฺปี. สมฺปชฺชตีติ อาเสวนลาเภน นิปฺปชฺชติ พลวตี โหติ, อวคฺคหาติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘นิยตา โหตี’’ติ. นิรเย นิพฺพตฺตติ มิจฺฉาทิฏฺิโก.
๕๑๐-๑๑. ทุติยํ อุปปตฺตินฺติ ‘‘นนุ ราชา ปเสนที โกสโล’’ติอาทินา ทุติยํ อุปปตฺตึ สาธนยุตฺตึ. การณฺหิ ภควา อุปมามุเขน ทสฺเสติ. เย จิเมติ เย จ อิเม กุลปุตฺตา ทิพฺพา คพฺภา ปริปาเจนฺตีติ โยชนา. อสกฺกุณนฺตา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา, าณปริปากสฺส วา อภาเวน. เย ปน ‘‘ปริปจฺจนฺตี’’ติ ปนฺติ, เตสํ ‘‘ทิพฺเพ คพฺเภ’’ติ วจนวิปลฺลาเสน ปโยชนํ นตฺถิ. อตฺโถ จ ทุติยวิกปฺเป วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อหิตานุกมฺปิตา จ ตํสมงฺคิสตฺตวเสน. ทิวิ ภวาติ ทิพฺพา. คพฺเภนฺติ ปริปจฺจนวเสน สนฺตานํ ปพนฺเธนฺตีติ คพฺภา. ‘‘ฉนฺนํ เทวโลกาน’’นฺติ นิทสฺสนวจนเมตํ. พฺรหฺมโลกสฺสาปิ หิ ทิพฺพคพฺภภาโว ลพฺภเตว ทิพฺพวิหารเหตุกตฺตา. เอวฺจ กตฺวา ‘‘ภาวนํ ภาวยมานา’’ติ อิทมฺปิ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ. ภวนฺติ เอตฺถ ยถารุจิ สุขสมปฺปิตาติ ภวา, วิมานานิ. เทวภาวาวหตฺตา ทิพฺพา. วุตฺตนเยเนว คพฺภา. ทานาทโย เทวโลกสํวตฺตนิยปฺุวิเสสา.ทิพฺพา ภวาติ เทวโลกปริยาปนฺนา อุปปตฺติภวา. ตทาวโห หิ กมฺมภโว ปุพฺเพ คหิโต.
ตโยโจทนารหวณฺณนา
๕๑๓. อนิยมิเตเนวาติ อนิยเมเนว ‘‘ตฺวํ เอวํทิฏฺิโก เอวํ สตฺตานํ อนตฺถสฺส การโก’’ติ เอวํ อนุทฺเทสิเกเนว ¶ . มานนฺติ ‘‘อหเมตํ ชานามิ, อหเมตํ ปสฺสามี’’ติ เอวํ ปณฺฑิตมานํ. ภินฺทิตฺวาติ วิธเมตฺวา, ชหาเปตฺวาติ อตฺโถ. ตโย สตฺถาเรติ อสมฺปาทิตอตฺตหิโต อโนวาทกรสาวโก, อสมฺปาทิตอตฺตหิโต โอวาทกรสาวโก, สมฺปาทิตอตฺตหิโต อโนวาทกรสาวโกติ อิเม ตโย สตฺถาเร. จตุตฺโถ ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ น โจทนารโห โหตีติ ‘‘เตน ปุจฺฉิเต เอว กเถสฺสามี’’ติ โจทนารเห ตโย สตฺถาเร ปมํ ทสฺเสสิ ¶ , ปจฺฉา จตุตฺถํสตฺถารํ. กามฺเจตฺถ จตุตฺโถ สตฺถา เอโก อทุติโย อนฺสาธารโณ, ตถาปิ โส เยสํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ ¶ วเสน ‘‘ธมฺมมโย กาโย’’ติ วุจฺจติ, เตสํ สมุทายภูโตปิ เต คุณาวยเว สตฺถุฏฺานิเย กตฺวา ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘อยมฺปิ โข, โลหิจฺจ, สตฺถา’’ติ อภาสิ.
อฺาติ ย-การโลเปน นิทฺเทโส ‘‘สยํ อภิฺา’’ติ อาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๘, ๓๗, ๕๒; ม. นิ. ๑.๒๘๔; ๒.๓๔๑; อ. นิ. ๒.๕; ๑๐.๑๑; มหาว. ๑๑; ธ. ป. ๓๕๓; กถา. ๔๐๕) วิย. อฺายาติ จ ตทตฺถิเย สมฺปทานวจนนฺติ อาห ‘‘อาชานนตฺถายา’’ติ. สาวกตฺตํ ปฏิชานิตฺวา ิตตฺตา เอกเทเสนสฺส สาสนํ กโรนฺตีติ อาห ‘‘นิรนฺตรํ ตสฺส สาสนํ อกตฺวา’’ติ. อุกฺกมิตฺวา วตฺตนฺตีติ ยถิจฺฉิตํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. ปฏิกฺกมนฺติยาติ อนภิรติยา อคารเวน อปคจฺฉนฺติยา, เตนาห ‘‘อนิจฺฉนฺติยา’’ติอาทิ. เอกายาติ เอกาย อิตฺถิยา. เอโก อิจฺเฉยฺยาติ เอโก ปุริโส ตาย อนิจฺฉนฺติยา สมฺปโยคํ กาเมยฺย. โอสกฺกนาทิมุเขน ¶ อิตฺถิปุริสสมฺพนฺธนิทสฺสนํ เคหสิตอเปกฺขาวเสน ตสฺส สตฺถุโน สาวเกสุ ปฏิปตฺตีติ ทสฺเสติ. อติวิย วิรตฺตภาวโต ทฏฺุมฺปิ อนิจฺฉมานํ. โลเภนาติ ปริวารวเสน อุปฺปชฺชนกลาภสกฺการโลเภน. ตตฺถ สมฺปาเทหีติ ตสฺมึ ปฏิปตฺติธมฺเม ปติฏฺิตํ กตฺวา สมฺปาเทหิ. อุชุํ กโรหิ กายวงฺกาทิวิคเมน.
๕๑๕. เอวํ โจทนํ อรหตีติ เอวํ วุตฺตนเยน สาวเกสุ อปฺโปสฺสุกฺกภาวาปาทเน นิโยชนวเสน โจทนํ อรหติ, น ปโม วิย ‘‘เอวรูโป ตว โลภธมฺโม’’ติอาทินา, น จ ทุติโย วิย ‘‘อตฺตานเมว ตาว ตตฺถ สมฺปาเทหี’’ติอาทินา. กสฺมา? สมฺปาทิตอตฺตหิตตาย ตติยสฺส.
นโจทนารหสตฺถุวณฺณนา
๕๑๖. ‘‘น โจทนารโห’’ติ เอตฺถ ยสฺมา โจทนารหตา นาม สตฺถุวิปฺปฏิปตฺติยา วา สาวกวิปฺปฏิปตฺติยา วา อุภยวิปฺปฏิปตฺติยา วา, ตยิทํ สพฺพมฺปิ อิมสฺมึ สตฺถริ นตฺถิ, ตสฺมา น โจทนารโหติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๕๑๗. มยา ¶ คหิตาย ทิฏฺิยาติ สพฺพโส อนวชฺเช สมฺมาปฏิปนฺเน ปเรสํ สมฺมเทว สมฺมาปฏิปตฺตึ เทสฺเสนฺเต สตฺถริ อภูตโทสาโรปนวเสน มิจฺฉาคหิตาย นิรยคามินิยา ปาปทิฏฺิยา ¶ . นรกปปาตนฺติ นรกสงฺขาตํ มหาปปาตํ. ปปตนฺติ ตตฺถาติ หิ ปปาโต. สคฺคมคฺคถเลติ สคฺคคามิมคฺคภูเต ปฺุธมฺมถเล. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
โลหิจฺจสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.