📜
๔. โสณทณฺฑสุตฺตวณฺณนา
๓๐๐. สุนฺทรภาเวน ¶ ¶ ¶ สาติสยานิ องฺคานิ เอเตสํ อตฺถีติ องฺคา, ราชกุมาราติ อาห ‘‘องฺคา นาม องฺคปาสาทิกตายา’’ติอาทิ. อิธาปิ อธิปฺเปตา, น อมฺพฏฺสุตฺเต เอว. อาคนฺตุํ น ทสฺสนฺตีติ อาคมเน อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปนวเสน อาคนฺตุํ น ทสฺสนฺติ, นานุชานิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโย. นีลาโสกกณิการโกวิฬารกุนฺทราชรุกฺเขหิ สมฺมิสฺสตาย ตํ จมฺปกวนํ ‘‘นีลาทิปฺจวณฺณกุสุมปฏิมณฺฑิต’’นฺติ ทฏฺพฺพํ. น จมฺปกรุกฺขานํเยว นีลาทิปฺจกุสุมตายาติ วทนฺติ. ‘‘ภควา กุสุมคนฺธสุคนฺเธ จมฺปกวเน วิหรตี’’ติ อิมินา น มาปนกาเล เอว ตสฺมึ นคเร จมฺปกรุกฺขา อุสฺสนฺนา, อถ โข อปรภาเค ปีติ ทสฺเสติ. มาปนกาเล หิ จมฺปกานํ อุสฺสนฺนตาย สา นครี ‘‘จมฺปา’’ติ นามํ ลภิ. อิสฺสรตฺตาติ อธิปติภาวโต. เสนา เอตสฺส อตฺถีติ เสนิโก, เสนิโก เอว เสนิโย, อตฺถิตา เจตฺถ พหุภาววิสิฏฺาติ วุตฺตํ ‘‘มหติยา เสนาย สมนฺนาคตตฺตา’’ติ.
๓๐๑-๒. สํหตาติ สนฺนิปติตา, ‘‘สงฺฆิโน’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สงฺฆี’’ติ ปุถุตฺเถ เอกวจนํ พฺราหฺมณคหปติกานํ อธิปฺเปตตฺตา, เตนาห ‘‘เอเตส’’นฺติ. ราชราชฺาทีนํ ภณฺฑธรา ปุริสา ขตา, เนสํ ¶ ตายนโต ขตฺตา. โส หิ เยหิ ยตฺถ เปสิโต, ตตฺถ เตสํ โทสํ ปริหรนฺโต ยุตฺตปตฺตวเสน ปุจฺฉิตมตฺถํ กเถติ, เตนาห ‘‘ปุจฺฉิตปฺเห พฺยากรณสมตฺโถ’’ติ. กุลาปเทสาทินา มหตี มตฺตา เอตสฺสาติ มหามตฺโต.
โสณทณฺฑคุณกถาวณฺณนา
๓๐๓. วิสิฏฺํ รชฺชํ วิรชฺชํ, วิรชฺชเมว เวรชฺชํ ยถา ‘‘เวกตํ เวสย’’นฺติ, นานาวิธํ เวรชฺชํ นานาเวรชฺชํ, ตตฺถ ชาตาติอาทินา สพฺพํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อุตฺตมพฺราหฺมโณติ ¶ อภิชนสมฺปตฺติยา วิตฺตสมฺปตฺติยา วิชฺชาสมฺปตฺติยา อุคฺคตตโร, อุฬาโร วา พฺราหฺมโณ. อสนฺนิปาโตติ ลาภมจฺฉเรน นิปฺปีฬิตตาย อสนฺนิปาโต วิย ภวิสฺสติ.
‘‘องฺเคติ ¶ คเมติ าเปตีติ องฺคํ, เหตูติ อาห ‘‘อิมินาปิ การเณนา’’ติ. ‘‘อุภโต สุชาโต’’ติ เอตฺตเก วุตฺเต เยหิ เกหิจิ ทฺวีหิ ภาเคหิ สุชาตตา วิฺาเยยฺย. สุชาต-สทฺโท จ ‘‘สุชาโต จารุทสฺสโน’’ติอาทีสุ (เถรคา. ๘๑๘) อาโรหสมฺปตฺติปริยาโยติ ชาติวเสเนว สุชาตตํ วิภาเวตุํ ‘‘มาติโต จ ปิติโต จา’’ติ วุตฺตํ. อโนรสปุตฺตวเสนาปิ โลเก มาตุปิตุสมฺา ทิสฺสติ, อิธ ปนสฺส โอรสปุตฺตวเสเนว อิจฺฉิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สํสุทฺธคหณิโก’’ติ วุตฺตํ. คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ คหณี, คพฺภาสยสฺิโต มาตุกุจฺฉิปฺปเทโส. ยถาภุตฺตสฺส ¶ อาหารสฺส วิปาจนวเสน คณฺหนโต อฉฑฺฑนโต คหณี, กมฺมชเตโชธาตุ.
ปิตา จ มาตา จ ปิตโร, ปิตูนํ ปิตโร ปิตามหา, เตสํ ยุโค ทฺวนฺโท ปิตามหยุโค, ตสฺมา, ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา ปิตามหทฺวนฺทาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวฺหิ ปิตามหคฺคหเณเนว มาตามโหปิ คหิโตติ. โส อฏฺกถายํ วิสุํ น อุทฺธโฏ. ยุค-สทฺโท เจตฺถ เอกเสสนเยน ทฏฺพฺโพ ‘‘ยุโค จ ยุโค จ ยุคา’’ติ. เอวฺหิ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวนฺทํ คหิตเมว โหติ, เตนาห ‘‘ตโต อุทฺธํ สพฺเพปิ ปุพฺพปุริสา ปิตามหคฺคหเณเนว คหิตา’’ติ. ปุริสคฺคหณฺเจตฺถ อุกฺกฏฺนิทฺเทสวเสน กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺหิ ‘‘มาติโต’’ติ ปาฬิวจนํ สมตฺถิตํ โหติ. อกฺขิตฺโตติ อปฺปตฺตเขโป. อนวกฺขิตฺโตติ สทฺธถาลิปากาทีสุ น อวกฺขิตฺโต น ฉฑฺฑิโต. ชาติวาเทนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกน การเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘อุภโต…เป… ปิตามหยุคา’’ติ เอเตน พฺราหฺมณสฺส โยนิโทสาภาโว ทสฺสิโต สํสุทฺธคหณิกภาวกิตฺตนโต, ‘‘อกฺขิตฺโต’’ติ อิมินา กิริยาปราธาภาโว. กิริยาปราเธน หิ สตฺตา เขปํ ปาปุณนฺติ. ‘‘อนุปกฺกุฏฺโ’’ติ อิมินา อยุตฺตสํสคฺคาภาโว. อยุตฺตสํสคฺคมฺปิ หิ ปฏิจฺจ สตฺตา อกฺโกสํ ลภนฺติ.
อิสฺสโรติ อาธิปเตยฺยสํวตฺตนิยกมฺมพเลน อีสนสีโล, สา ปนสฺส อิสฺสรตา วิภวสมฺปตฺติปจฺจยา ปากฏา ชาตาติ อฑฺฒตาปริยายภาเวเนว วทนฺโต ‘‘อฑฺโฒติ อิสฺสโร’’ติ อาห. มหนฺตํ ธนํ อสฺส ภูมิคตฺเจว เวหาสฏฺฺจาติ มหทฺธโน. ตสฺสาติ ตสฺส ตสฺส ¶ ¶ . วทนฺติ ‘‘อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ อนุปสงฺกมนการณํ กิตฺเตมา’’ติ.
อธิกรูโปติ ¶ วิสิฏฺรูโป อุตฺตมสรีโร. ทสฺสนํ อรหตีติ ทสฺสนีโย, เตนาห ‘‘ทสฺสนโยคฺโค’’ติ. ปสาทํ อาวหตีติ ปาสาทิโก, เตนาห ‘‘จิตฺตปฺปสาทชนนโต’’ติ. วณฺณสฺสาติ วณฺณธาตุยา. สรีรนฺติ สนฺนิเวสวิสิฏฺํ กรจรณคีวาสีสาทิอวยวสมุทายํ, โส จ สณฺานมุเขน คยฺหตีติ ‘‘ปรมาย วณฺณโปกฺขรตายาติ…เป… สมฺปตฺติยา จา’’ติ วุตฺตํ. สพฺพวณฺเณสุ สุวณฺณวณฺโณว อุตฺตโมติ วุตฺตํ ‘‘เสฏฺเน สุวณฺณวณฺเณน สมนฺนาคโต’’ติ. ตถา หิ พุทฺธา, จกฺกวตฺติโน จ สุวณฺณวณฺณาว โหนฺติ. พฺรหฺมวจฺฉสีติ อุตฺตมสรีราโภ, สุวณฺณาโภ อิจฺเจว อตฺโถ. อิมเมว หิ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘มหาพฺรหฺมุโน สรีรสทิเสเนว สรีเรน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ, น พฺรหฺมุชุคตฺตตํ. อขุทฺทาวกาโส ทสฺสนายาติ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา, อวยวปาริปูริยา จ ทสฺสนาย โอกาโส น ขุทฺทโก, เตนาห ‘‘สพฺพาเนวา’’ติอาทิ.
ยมนิยมลกฺขณํ สีลมสฺส อตฺถีติ สีลวา. ตํ ปนสฺส รตฺตฺุตาย วุทฺธํ วฑฺฒิตํ อตฺถีติ วุทฺธสีลี. เตน จ สพฺพทา สมฺมาโยคโต วุทฺธสีเลน สมนฺนาคโต. สพฺพเมตํ ปฺจสีลมตฺตเมว สนฺธาย วทนฺติ ตโต ปรํ สีลสฺส ตตฺถ อภาวโต, เตสฺจ อชานนโต.
านกรณสมฺปตฺติยา, สิกฺขาสมฺปตฺติยา จ กตฺถจิปิ อนูนตาย ปริมณฺฑลปทานิ พฺยฺชนานิ อกฺขรานิ เอติสฺสาติ ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนา. อถ วา ปชฺชติ อตฺโถ ¶ เอเตนาติ ปทํ, นามาทิ. ยถาธิปฺเปตมตฺถํ พฺยฺเชตีติ พฺยฺชนํ, วากฺยํ. เตสํ ปริปุณฺณตาย ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนา. อตฺถาปเน สาธนตาย วาจาว กรณนฺติ วากฺกรณํ, อุทาหารโฆโส. คุณปริปุณฺณภาเวน ตสฺส พฺราหฺมณสฺส, เตน วา ภาสิตพฺพอตฺถสฺส. ปูเร ปุณฺณภาเว. ปูเรติ จ ปุริมสฺมึ อตฺเถ อาธาเร ภุมฺมํ, ทุติยสฺมึ วิสเย. ‘‘สุขุมาลตฺตเนนา’’ติ อิมินา ตสฺสา วาจาย มุทุสณฺหภาวมาห. อปลิพุทฺธาย ปิตฺตเสมฺหาทีหิ. สนฺทิฏฺํ สพฺพํ ทสฺเสตฺวา วิย เอกเทสํ กถนํ. วิลมฺพิตํ สณิกํ จิรายิตฺวา กถนํ. ‘‘สนฺทิทฺธวิลมฺพิตาที’’ติ วา ปาโ. ตตฺถ สนฺทิทฺธํ สนฺเทหชนกํ. อาทิ-สทฺเทน ทุกฺขลิตานุกฑฺฒิตาทึ ¶ สงฺคณฺหาติ. ‘‘อาทิมชฺฌปริโยสานํ ปากฏํ กตฺวา’’ติ อิมินา ตสฺสา วาจาย อตฺถปาริปูรึ วทนฺติ.
‘‘ชิณฺโณ’’ติอาทีนิ ปทานิ สุวิฺเยฺยานิ, เหฏฺา วุตฺตตฺถานิ จ. ทุติยนเย ปน ชิณฺโณติ นายํ ชิณฺณตา วโยมตฺเตน, อถ โข กุลปริวฏฺเฏน ปุราณตาติ อาห ‘‘ชิณฺโณติ โปราโณ’’ติอาทิ, เตน ตสฺส พฺราหฺมณสฺส กุลวเสน อุทิโตทิตภาวมาห. ชาติวุทฺธิยา ‘‘วโยอนุปฺปตฺโต’’ติ วกฺขมานตฺตา, คุณวุทฺธิยา ตโต สาติสยตฺตา จ ‘‘วุทฺโธติ สีลาจาราทิคุณวุทฺธิยา ยุตฺโต’’ติ อาห. ตถา ชาติมหลฺลกตาย ¶ วกฺขมานตฺตา ‘‘มหลฺลโก’’ติ ¶ ปเทน วิภวมหตฺตตา โยชิตา. มคฺคปฏิปนฺโนติ พฺราหฺมณานํ ปฏิปตฺติวีถึ อุปคโต ตํ อโวกฺกมฺม จรณโต. อนฺติมวยนฺติ ปจฺฉิมวยํ.
พุทฺธคุณกถาวณฺณนา
๓๐๔. ตาทิเสหิ มหานุภาเวหิ สทฺธึ ยุคคฺคาหวเสนปิ ทหนํ น มาทิสานํ อนุจฺฉวิกํ, กุโต ปน อุกฺกํสนนฺติ อิทํ พฺราหฺมณสฺส น ยุตฺตรูปนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น โข ปน เมตํ ยุตฺต’’นฺติอาทิ. สทิสาติ เอกเทเสน สทิสา. น หิ พุทฺธานํ คุเณหิ สพฺพถา สทิสา เกจิปิ คุณา อฺเสุ ลพฺภนฺติ. อิตเรติ อตฺตโน คุเณหิ อสทิสคุเณ. อิทนฺติ อิทํ อตฺถชาตํ. โคปทกนฺติ คาวิยา ปเท ิตอุทกํ.
สฏฺิกุลสตสหสฺสนฺติ สฏฺิสหสฺสาธิกํ กุลสตสหสฺสํ กุลปริยาเยนาติ สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุลานุกฺกเมน อาคตํ. เตสุปีติ เตสุปิ จตูสุ นิธีสุ. คหิตคหิตนฺติ คหิตํ คหิตํ านํ ปูรติเยว ธเนน ปฏิปากติกเมว โหติ. อปริมาโณเยวาติ ‘‘เอตฺตโก เอโส’’ติ เกนจิ ปริจฺฉินฺทิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อปริจฺฉินฺโน เอว.
ตตฺถาติ มฺจเก. สีหเสยฺยํ กปฺเปสีติ ยถา ราหุ อสุรินฺโท อายามโต, วิตฺถารโต อุพฺเพธโต จ ภควโต รูปกายสฺส ปริจฺเฉทํ คเหตุํ น สกฺโกติ, ตถา รูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺโต สีหเสยฺยํ กปฺเปสิ.
กิเลเสหิ ¶ อารกตฺตา ปริสุทฺธฏฺเน อริยนฺติ อาห ‘‘อริยํ อุตฺตมํ ปริสุทฺธ’’นฺติ. อนวชฺชฏฺเน กุสลํ, น สุขวิปากฏฺเน. กตฺถจิ ¶ จตุราสีติปาณสหสฺสานิ, กตฺถจิ อปริมาณาปิ เทวมนุสฺสา ยสฺมา จตุวีสติยา าเนสุ อสงฺขฺเยยฺยา อปริเมยฺยา เทวมนุสฺสา มคฺคผลามตํ ปิวึสุ, โกฏิสตสหสฺสาทิปริมาเณนปิ พหู เอว, ตสฺมา อนุตฺตราจารสิกฺขาปนวเสน ภควา พหูนํ อาจริโย. เตติ กามราคโต อฺเ ภควโต ปหีนกิเลเส. เกฬนาติ เกฬายนา ธนายนา.
อปาปปุเรกฺขาโรติ อปาเป ปุเร กโรติ, น วา ปาปํ ปุรโต กโรตีติปิ อปาปปุเรกฺขาโรติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปาเป นวโลกุตฺตรธมฺเม’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อปาเปติ ปาปปฏิปกฺเข, ปาปรหิเต จ. พฺรหฺมนิ เสฏฺเ พุทฺเธ ภควติ ภวา ตสฺส ธมฺมเทสนาวเสน อริยาย ¶ ชาติยา ชาตตฺตา, พฺรหฺมุโน วา ภควโต หิตา ครุกรณาทินา, ยถานุสิฏฺปฏิปตฺติยา จ, พฺรหฺมํ วา เสฏฺํ อริยมคฺคํ ชานาตีติ พฺรหฺมฺา, อริยสาวกสงฺขาตา ปชา, เตนาห ‘‘สาริปุตฺตา’’ติอาทิ. ปกติพฺราหฺมณชาติวเสนาปิ ‘‘พฺรหฺมฺาย ปชายา’’ติ ปทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ติโรรฏฺา ติโรชนปทาติ เอตฺถ รชฺชํ รฏฺํ, ราชนฺติ ราชาโน เอเตนาติ, ตเทกเทสภูตา ปเทสา ปน ชนปโท,ชนา ปชฺชนฺติ เอตฺถ สุขชีวิกํ ปาปุณนฺตีติ. ปุจฺฉาย วา โทสํ สลฺลกฺเขตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อสมตฺถตนฺติ อตฺตโน อสมตฺถตํ. ภควา วิสฺสชฺเชติ เตสํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ, าณปริปากํ, จิตฺตาจารฺจ ตฺวาติ อธิปฺปาโย.
‘‘เอหิ ¶ สฺวาคตวาที’’ติ อิมินา สุขสมฺภาสปุพฺพกํ ปิยวาทิตํ ทสฺเสติ, ‘‘สขิโล’’ติ อิมินา สณฺหวาจตํ, ‘‘สมฺโมทโก’’ติ อิมินา ปฏิสนฺธารกุสลตํ, ‘‘อภากุฏิโก’’ติ อิมินา สพฺพตฺเถว วิปฺปสนฺนมุขตํ, ‘‘อุตฺตานมุโข’’ติ อิมินา สุขาลาปตํ, ‘‘ปุพฺพภาสี’’ติ อิมินา ธมฺมานุคฺคหสฺส โอกาสกรณโต หิตชฺฌาสยตํ ภควโต วิภาเวติ.
ยตฺถ กิราติ กิร-สทฺโท อรุจิสูจนตฺโถ, เตน ภควตา อธิวุตฺถปเทเส น เทวตานุภาเวน มนุสฺสานํ อนุปทฺทวตา, อถ โข พุทฺธานุภาเวนาติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ.
อนุสาสิตพฺโพติ ¶ วิเนยฺยชนสมูโห คยฺหตีติ นิพฺพตฺติตํ อริยสงฺฆเมว ทสฺเสตุํ ‘‘สยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ, อนนฺตรสฺส วิธิ ปฏิเสโธ วาติ กตฺวา. ‘‘ตาทิโสวา’’ติ อิมินา ‘‘สยํ วา’’ติอาทินา วุตฺตวิกปฺโป เอว ปจฺจามฏฺโติ. ‘‘ปุริมปทสฺเสว วา’’ติ วิกปฺปนฺตรคฺคหณํ. พหูนํ ติตฺถกรานนฺติ ปูรณาทีนํ อเนเกสํ ติตฺถกรานํ, นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํ. การเณนาติ อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺตาทิสมาโรปนลกฺขเณน การเณน. อาคนฺตุกา นวกาติ อภินวา อาคนฺตุกา อพฺภาคตา. ปริยาปุณามีติ ปริจฺฉินฺทิตุํ ชานามิ สกฺโกมิ, เตนาห ‘‘ชานามี’’ติ. ‘‘กปฺปมฺปิ เจ อฺมภาสมาโน’’ติ อภูตปริกปฺปนวจนเมตํ ตถา ภาสมานสฺส อภาวโต.
๓๐๕. อลํ-สทฺโท ¶ อรหตฺโตปิ โหติ ‘‘อลเมว นิพฺพินฺทิตุ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๒๔) วิยาติ ¶ อาห ‘‘อลเมวาติ ยุตฺตเมวา’’ติ. ปุเฏน เนตฺวา อสิตพฺพโต ปริภฺุชิตพฺพโต ปุโฏสํ วุจฺจติ ปาเถยฺยํ. ปุฏํเสน ปุริเสน.
โสณทณฺฑปริวิตกฺกวณฺณนา
๓๐๗. อุภโตปกฺขิกาติ มิจฺฉาทิฏฺิสมฺมาทิฏฺีนํ วเสน อุภยปกฺขิกา. เกราฏิกาติ สา.
พฺราหฺมณปฺตฺติวณฺณนา
๓๑๑-๓. สุชนฺติ โหมทพฺพึ ปคฺคณฺหนฺเตสูติ ชุหนตฺถํ คณฺหนเกสุ, อิรุพฺพิชฺเชสูติ อตฺโถ. ปโม วาติ ตตฺถ สนฺนิปติเตสุ ยชนกิริยายํ สพฺพปธาโน วา. ทุติโย วาติ ตทนนฺตโร วา. ‘‘สุช’’นฺติ กรเณ เอตํ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘สุชายา’’ติ. อคฺคิหุตฺตปมุขตาย ยฺสฺส ยฺเ ทิยฺยมานํ สุชามุเขน ทียตีติ อาห ‘‘สุชาย ทิยฺยมาน’’นฺติ. โปราณาติ อฏฺกถาจริยา. วิเสสโตติ วิชฺชาจรณวิเสสโต, น พฺราหฺมเณหิ อิจฺฉิตวิชฺชาจรณมตฺตโต. อุตฺตมพฺราหฺมณสฺสาติ อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยตาย อุกฺกฏฺพฺราหฺมณสฺส. พฺราหฺมณสมยนฺติ พฺราหฺมณสิทฺธนฺตํ. มา ภินฺทิ มา วินาเสสิ.
๓๑๖. สมสโมติ ¶ สโมเยว หุตฺวา สโม. หีโนปมวเสนปิ สมตา วุจฺจตีติ ตํ นิวตฺเตนฺโต ‘‘เปตฺวา เอกเทสสมตฺต’’นฺติอาทิมาห. กุลโกฏิปริทีปนนฺติ กุลอาทิปริทีปนํ อถาปิ ¶ สิยาติ อถาปิ ตุมฺหากํ เอวํ ปริวิตกฺโก สิยา. พฺราหฺมณภาวํ สาเธติ วณฺโณ. มนฺตชาตีสุปิ เอเสว นโย. สีลเมว สาเธสฺสติ พฺราหฺมณภาวํ. กสฺมาติ เจ? อาห ‘‘ตสฺมิฺหิสฺสา’’ติอาทิ. สมฺโมหมตฺตํ วณฺณาทโยติ วณฺณมนฺตชาติโย หิ พฺราหฺมณภาวสฺส องฺคนฺติ สมฺโมหมตฺตเมตํ อสมเวกฺขิตาภิมานภาวโต.
สีลปฺากถาวณฺณนา
๓๑๗. กถิโต พฺราหฺมเณน ปฺโหติ ‘‘สีลวา จ โหตี’’ติอาทินา ทฺวินฺนเมว องฺคานํ วเสน ¶ ยถาปุจฺฉิโต ปฺโห ยาถาวโต วิสฺสชฺชิโต เอตฺถาติ เอตสฺมึ ยถาวิสฺสชฺชิเต อตฺเถ. ตสฺสาติ โสณทณฺฑสฺส. สีลปริสุทฺธาติ สีลสมฺปตฺติยา สพฺพโส สุทฺธา อนุปกฺกิลิฏฺา. กุโต ทุสฺสีเล ปฺา อสมาหิตตฺตา ตสฺส. ชเฬ เอฬมูเค กุโต สีลนฺติ ชเฬ เอฬมูเค ทุปฺปฺเ กุโต สีลํ สีลวิภาคสฺส, สีลปริโสธนูปายสฺส จ อชานนโต. ปกฏฺํ อุกฺกฏฺํ าณํ ปฺาณนฺติ, ปากติกํ าณํ นิวตฺเตตุํ ‘‘ปฺาณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ ตยิทํ ปกาเรหิ ชานนโต ปฺาวาติ อาห ‘‘ปฺาณนฺติ ปฺา เยวา’’ติ.
สีเลนโธตาติ สมาธิปทฏฺาเนน สีเลน สกลสํกิเลสมลวิสุทฺธิยา โธตา วิสุทฺธา, เตนาห ‘‘กถํ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ โธวตีติ สุชฺฌติ. มหาสฏฺิวสฺสตฺเถโร วิยาติ สฏฺิวสฺสมหาเถโร วิย. เวทนาปริคฺคหมตฺตมฺปีติ เอตฺถ เวทนาปริคฺคโห นาม ยถาอุปฺปนฺนํ เวทนํ สภาวรสโต อุปธาเรตฺวา ‘‘อยํ เวทนา ผสฺสํ ปฏิจฺจ, โส ผสฺโส อนิจฺโจ ทุกฺโข วิปริณามธมฺโม’’ติ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา ปวตฺติตวิปสฺสนา. เอวํ วิปสฺสนฺเตน ¶ ‘‘สุเขน สกฺกา สา เวทนา อธิวาเสตุํ ‘‘เวทนา เอว เวทิยตี’’ติ. เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ ยถาอุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ เวทนํ อนนุวตฺติตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา วีถึ ปฏิปนฺนาย วิปสฺสนาย ตํ วิโนเทตฺวา. สํสุมารปติเตนาติ กุมฺภีเลน วิย ภูมิยํ ¶ อุเรน นิปชฺชเนน. ปฺาย สีลํ โธวิตฺวาติ อขณฺฑาทิภาวาปาทเนน สีลํ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ ปฺาย สุวิโสธิตํ กตฺวา.
๓๑๘. ‘‘กสฺมา อาหา’’ติ อุปริเทสนาย การณํ ปุจฺฉติ. ลชฺชา นาม ‘‘สีลสฺส ชาติยา จ คุณโทสปกาสเนน สมเณน โคตเมน ปุจฺฉิตปฺหํ วิสฺสชฺเชสี’’ติ ปริสาย ปฺาตตา. เอตฺตกปรมาติ เอตฺตกอุกฺกํสโกฏิกา ปฺจ สีลานิ, เวทตฺตยวิภาวนํ ปฺฺจ ลกฺขณาทิโต นิทฺธาเรตฺวา ชานนํ นตฺถิ, เกวลํ ตตฺถ วจีปรมา มยนฺติ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘สีลปฺาณนฺติ วจนเมว ปรมํ อมฺหาก’’นฺติ. ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติ อิทํ นิยฺยาตนาเปกฺขํ สีลนิทฺเทเส, เตนาห ‘‘สีลมิจฺเจว นิยฺยาติต’’นฺติ. สามฺผเล ปน ‘‘สามฺผล’’ มิจฺเจว นิยฺยาติตํ, ปฺานิทฺเทเส ปน ฌานปฺํ อธิฏฺานํ กตฺวา วิปสฺสนาปฺาวเสเนว ปฺานิยฺยาตนํ กตํ, เตนาห ‘‘ปมชฺฌานาทีนี’’ติ.
โสณทณฺฑอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา
๓๒๑-๒. นตฺตาติ ปุตฺตปุตฺโต. อคารวํ นาม นตฺถิ, น จายํ ภควติ อคารเวน ‘‘อหฺเจว ¶ โข ปนา’’ติอาทิมาห, อถ โข อตฺตลาภปริหานิภเยน. อยฺหิ ยถา ตถา อตฺตโน มหาชนสฺส สมฺภาวนํ อุปฺปาเทตฺวา โกหฺเน ¶ ปเร วิมฺหาเปตฺวา ลาภุปฺปาทํ นิชิคิสนฺโต วิจรติ, ตสฺมา ตถา อโวจ, เตนาห ‘‘อิมินา กิรา’’ติอาทิ.
ตงฺขณานุรูปายาติ ยาทิสี ตทา ตสฺส อชฺฌาสยปฺปวตฺติ, ตทนุรูปายาติ อตฺโถ. ตสฺส ตทา ตาทิสสฺส วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตสฺส าณสฺส ปริปากสฺส อภาวโต เกวลํ อพฺภุทยนิสฺสิโต เอว อตฺโถ ทสฺสิโตติ อาห ‘‘ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกมตฺถํ สนฺทสฺเสตฺวา’’ติ, ปจฺจกฺขโต วิภาเวตฺวาติ อตฺโถ. กุสเล ธมฺเมติ เตภูมเก กุสเล ธมฺเม, ‘‘จตุภูมเก’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว, เตเนวาห ‘‘อายตึ นิพฺพานตฺถาย วาสนาภาคิยา วา’’ติ. ตตฺถาติ กุสลธมฺเม ยถา สมาทปิเต. นนฺติ พฺราหฺมณํ สมุตฺเตเชตฺวาติ สมฺมเทว อุปรูปริ นิสาเนตฺวา ปฺุกิริยาย ติกฺขวิสทภาวํ อาปาเทตฺวา. ตํ ปน อตฺถโต ตตฺถ อุสฺสาหชนนํ โหตีติ อาห ‘‘สอุสฺสาหํ กตฺวา’’ติ ¶ . เอวํ ปฺุกิริยาย สอุสฺสาหตา, เอวรูปํ คุณสมงฺคิตา จ นิยมโต ทิฏฺธมฺมิกา อตฺถสมฺปาทนีติ เอวํ สอุสฺสาหตาย, อฺเหิ จ ตสฺมึ วิชฺชมานคุเณหิ สมฺปหํเสตฺวา สมฺมเทว หฏฺตุฏฺภาวํ อาปาเทตฺวา.
ยทิ ภควา ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสิ, อถ กสฺมา โส วิเสสํ นาธิคจฺฉตีติ อาห ‘‘พฺราหฺมโณ ปนา’’ติอาทิ. ยทิ เอวํ กสฺมา ภควา ตสฺส ตถา ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสีติ อาห ‘‘เกวลมสฺสา’’ติอาทิ. น หิ ภควโต นิรตฺถกา เทสนา โหตีติ.
โสณทณฺฑสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.