📜
๖. มหาลิสุตฺตวณฺณนา
พฺราหฺมณทูตวตฺถุวณฺณนา
๓๕๙. ปุนปฺปุนํ ¶ ¶ ¶ วิสาลีภาวูปคมนโตติ ปุพฺเพ กิร ปุตฺตธีตุวเสน ทฺเว ทฺเว หุตฺวา โสฬสกฺขตฺตุํ ชาตานํ ลิจฺฉวีราชกุมารานํ สปริวารานํ อนุกฺกเมเนว วฑฺฒนฺตานํ นิวาสนฏฺานารามุยฺยานโปกฺขรณีอาทีนํ ปติฏฺานสฺส อปฺปโหนกตาย นครํ ติกฺขตฺตุํ คาวุตนฺตเรน คาวุตนฺตเรน ปริกฺขิปึสุ, เตนสฺส ปุนปฺปุนํ วิสาลีภาวํ คตตฺตา ‘‘เวสาลี’’ ตฺเวว นามํ ชาตํ, เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ วิสาลีภาวูปคมนโต เวสาลีติ ลทฺธนามเก นคเร’’ติ. สยํชาตนฺติ สยเมว ชาตํ อโรปิมํ. มหนฺตภาเวเนวาติ รุกฺขคจฺฉานํ, ิโตกาสสฺส จ มหนฺตภาเวน, เตนาห ‘‘หิมวนฺเตน สทฺธึ เอกาพทฺธํ หุตฺวา’’ติ. กูฏาคารสาลาสงฺเขเปนาติ หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน กูฏาคารสาลานิยาเมน. โกสเลสุ ชาตา, ภวา วา, ตํ วา รฏฺํ นิวาโส เอเตสนฺติ โกสลกา. เอวํ มาคธกา เวทิตพฺพา. ยสฺส อกรเณ ปุคฺคโล มหาชานิโย โหติ, ตํ กรณํ อรหตีติ กรณียํ เตน กรณีเยน, เตนาห ‘‘อวสฺสํ กตฺตพฺพกมฺเมนา’’ติ. ตํ กิจฺจนฺติ วุจฺจติ สติ สมวาเย กาตพฺพโต.
๓๖๐. ยา พุทฺธานํ อุปฺปชฺชนารหา นานตฺตสฺา, ตาสํ ¶ วเสน นานารมฺมณาจารโต. สมฺภวนฺตสฺเสว ปฏิเสโธ. ปฏิกฺกมฺมาติ นิวตฺติตฺวา ตถา จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา. สลฺลีโนติ ฌานสมาปตฺติยา เอกตฺตารมฺมณํ อลฺลีโน.
โอฏฺทฺธลิจฺฉวีวตฺถุวณฺณนา
๓๖๑. อทฺโธฏฺตายาติ ตสฺส กิร อุตฺตโรฏฺํ อปฺปกตาย ติริยํ ผาเลตฺวา อปนีตทฺธํ วิย ขายติ จตฺตาโร ทนฺเต, ทฺเว จ ทาา น ฉาเทติ, เตน นํ ‘‘โอฏฺทฺโธ’’ติ โวหรนฺติ. อยํ ¶ กิร อุปาสโก สทฺโธ ปสนฺโน ทายโก ทานปติ พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก, เตนาห ปุเรภตฺตนฺติอาทิ.
๓๖๒. สาสเน ¶ ยุตฺตปยุตฺโตติ ภาวนํ อนุยุตฺโต. สพฺพตฺถ สีหสมานวุตฺติโนปิ ภควโต ปริสาย มหนฺเต สติ ตทชฺฌาสยานุรูปํ ปวตฺติยมานาย ธมฺมเทสนาย วิเสโส โหตีติ อาห ‘‘มหนฺเตน อุสฺสาเหน ธมฺมํ เทเสสฺสตี’’ติ.
‘‘วิสฺสาสิโก’’ติ วตฺวา ตมสฺส วิสฺสาสิกภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘อยฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เถรสฺส ขีณา สวสฺสสโต อาลสิยภาโว ‘‘อปฺปหีโน’’ติ น วตฺตพฺโพ, วาสนาเลสํ ปน อุปาทายาห ‘‘อีสกํ อปฺปหีโน วิย โหตี’’ติ. น หิ สาวกานํ สวาสนา กิเลสา ปหียนฺติ.
๓๖๓. วิเนยฺยชนานุโรเธน พุทฺธานํ ปาฏิหาริยวิชมฺภนํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิ, เตเนวาห ‘‘สํสูจิตนิกฺขมโน’’ติ. คนฺธกุฏิโต นิกฺขมนเวลายฺหิ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย อาเวฬาเวฬายมลายมลา หุตฺวา สวิเสสา ปภสฺสรา วินิจฺฉรึสุ.
๓๖๔. ตโต ปรนฺติ ‘‘หิยฺโย’’ติ วุตฺตทิวสโต อนนฺตรํ ปรํ ปุริมตรํ อติสเยน ปุริมตฺตา. อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ววตฺถิโต ยถากฺกมํ ปุริมปุริมตรภาโว. เอวํ สนฺเตปิ ยเทตฺถ ‘‘ปุริมตร’’นฺติ วุตฺตํ, ตโต ปภุติ ยํ ¶ ยํ โอรํ, ตํ ตํ ปุริมํ, ยํ ยํ ปรํ, ตํ ตํ ปุริมตรํ, โอรปารภาวสฺส วิย ปุริมปุริมตรภาวสฺส จ อเปกฺขาสิทฺธิโต, เตนาห ‘‘ตโต ปฏฺายา’’ติอาทิ. มูลทิวสโต ปฏฺายาติอาทิทิวสโต ปฏฺาย. อคฺคนฺติ ปมํ. ตํ ปเนตฺถ ปรา อตีตา โกฏิ โหตีติ อาห ‘‘ปรโกฏึ กตฺวา’’ติ. ยํ-สทฺทโยเคน จายํ ‘‘วิหรามี’’ติ วตฺตมานปฺปโยโค, อตฺโถ ปน อตีตกาลวเสเนว เวทิตพฺโพ, เตนาห ‘‘วิหาสินฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ. ปมวิกปฺเป ‘‘วิหรามี’’ติ ปทสฺส ‘‘ยทคฺเค’’ติ อิมินา อุชุกํ สมฺพนฺโธ ทสฺสิโต, ทุติยวิกปฺเป ปน ‘‘ตีณิ วสฺสานี’’ติ อิมินาปิ.
ปิยชาติกานีติ อิฏฺสภาวานิ. สาตชาติกานีติ มธุรสภาวานิ. มธุรํ วิยาติ หิ ‘‘มธุร’’นฺติ วุจฺจติ มโนรมํ ยํ กิฺจิ. กามูปสฺหิตานีติ อารมฺมณํ กโรนฺเตน กาเมน อุปสํหิตานิ, กามนียานีติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘กามสฺสาทยุตฺตานี’’ติ, กามสฺสาทสฺส ยุตฺตานิ โยคฺยานีติ อตฺโถ. สรีรสณฺาเนติ สรีรพิมฺเพ, อาธาเร เจตํ ภุมฺมํ. ตสฺมา สทฺเทนาติ ¶ ตํ นิสฺสาย ¶ ตโต อุปฺปนฺเนน สทฺเทนาติ อตฺโถ. มธุเรนาติ อิฏฺเน. เอตฺตาวตาติ ทิพฺพโสตาณสฺส ปริกมฺมากถนมตฺเตน. ‘‘อตฺตนา าตมฺปิ น กเถติ, กิมสฺส สาสเน อธิฏฺาเนนา’’ติ กุชฺฌนฺโต อาฆาตํ พนฺธิตฺวา สห กุชฺฌเนเนว ฌานาภิฺาหิ ปริหายิ. จินฺเตสีติ ‘‘กสฺมา นุ โข มยฺหํ ตํ ปริกมฺมํ น กเถสี’’ติ ปริวิตกฺเกนฺโต อโยนิโส อุมฺมุชฺชนวเสน จินฺเตสิ. อนุกฺกเมนาติ ปาถิกสุตฺเต อาคตนเยน ¶ ตํ ตํ อยุตฺตเมว จินฺเตนฺโต, ภาสนฺโต, กโรนฺโต จ อนุกฺกเมน. ภควติ พทฺธาฆาตตาย สาสเน ปติฏฺํ อลภนฺโต คิหิภาวํ ปตฺวา.
เอกํสภาวิตสมาธิวณฺณนา
๓๖๖-๓๗๑. เอกํสายาติ ตทตฺเถเยว จตุตฺถี, ตสฺมา เอกํสตฺถนฺติ อตฺโถ. อํส-สทฺโท เจตฺถ โกฏฺาสปริยาโย, โส จ อธิการโต ทิพฺพรูปทสฺสนทิพฺพสทฺทสฺสวนวเสน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘เอกโกฏฺาสายา’’ติอาทิ. อนุทิสายาติ ปุรตฺถิมทกฺขิณาทิเภทาย จตุพฺพิธาย อนุทิสาย. อุภยโกฏฺาสายาติ ทิพฺพรูปทสฺสนตฺถาย, ทิพฺพสทฺทสฺสวนตฺถาย จ. ภาวิโตติ ยถา ทิพฺพจกฺขุาณํ, ทิพฺพโสตาณฺจ สมธิคตํ โหติ, เอวํ ภาวิโต. ตยิทํ วิสุํ วิสุํ ปริกมฺมกรเณน อิชฺฌนฺตีสุ วตฺตพฺพํ นตฺถิ, เอกชฺฌํ อิชฺฌนฺตีสุปิ กเมเนว กิจฺจสิทฺธิ เอกชฺฌํ กิจฺจสิทฺธิยา อสมฺภวโต. ปาฬิยมฺปิ เอกสฺส อุภยสมตฺถตาสนฺทสฺสนตฺถเมว ‘‘ทิพฺพานฺจ รูปานํ ทสฺสนาย, ทิพฺพานฺจ สทฺทานํ สวนายา’’ติ วุตฺตํ, น เอกชฺฌํ กิจฺจสิทฺธิสมฺภวโต. ‘‘เอกํสภาวิโต สมาธิเหตู’’ติ อิมินา สุนกฺขตฺโต ทิพฺพจกฺขุาณาย เอว ปริกมฺมสฺส กตตฺตา วิชฺชมานมฺปิ ทิพฺพสทฺทํ นาสฺโสสฺสีติ ทสฺเสติ. อปณฺณกนฺติ อวิรชฺฌนกํ, อนวชฺชนฺติ วา อตฺโถ.
๓๗๒. ‘‘สมาธิ เอว’’ ภาเวตพฺพฏฺเน สมาธิภาวนา. ‘‘ทิพฺพโสตาณํ เสฏฺ’’นฺติ มฺมาเนนาปิ มหาลินา ทิพฺพจกฺขุาณมฺปิ เตน สห คเหตฺวา ‘‘เอตาสํ นูน ภนฺเต’’ติอาทินา ปุจฺฉิตนฺติ ‘‘อุภยํสภาวิตานํ สมาธีนนฺติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. พาหิรา ¶ เอตา สมาธิภาวนา อนิยฺยานิกตฺตา. ตา หิ อิโต พาหิรกานมฺปิ อิชฺฌนฺติ. น อชฺฌตฺติกา ภควโต สามุกฺกํสิกภาเวน ¶ อปฺปเวทิตตฺตา. ยทตฺถนฺติ เยสํ อตฺถาย. เตติ เต อริยผลธมฺเม. เต หิ สจฺฉิกาตพฺพาติ.
จตุอริยผลวณฺณนา
๓๗๓. ตสฺมาติ ¶ วฏฺฏทุกฺเข สํโยชนโต. ‘‘มคฺคโสตํ อาปนฺโน’’ติ ผลฏฺสฺส วเสน วุตฺตํ. มคฺคฏฺโ หิ มคฺคโสตํ อาปชฺชติ. เตเนวาห ‘‘โสตาปนฺเน’’ติ, ‘‘โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๗๙) จ. อปตนธมฺโมติ อนุปฺปชฺชน- (ม. นิ. ๓.๓๗๙) สภาโว. ธมฺมนิยาเมนาติ มคฺคธมฺมนิยาเมน. เหฏฺิมนฺตโต สตฺตมภวโต อุปริ อนุปฺปชฺชนธมฺมตาย วา นิยโต. ปรํ อยนํ ปราคติ.
ตนุตฺตํ นาม ปวตฺติยา มนฺทตา, วิรฬตา จาติ อาห ‘‘ตนุตฺตา’’ติอาทิ. เหฏฺาภาคิยานนฺติ เหฏฺาภาคสฺส กามภวสฺสปจฺจยภาเวน หิตานํ. โอปปาติโกติ อุปปาติโก อุปปตเน สาธุการีติ กตฺวา. วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติ, จิตฺตเมว วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺตีติ อาห ‘‘สพฺพกิเลส…เป… อธิวจน’’นฺติ. จิตฺตสีเสน เจตฺถ สมาธิ คหิโต ‘‘จิตฺตํ ¶ ปฺฺจ ภาวย’’นฺติ. อาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๓; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๒.๙) วิย. ปฺาวิมุตฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, เตนาห ‘‘ปฺาว ปฺาวิมุตฺตี’’ติ. สามนฺติ อตฺตนาว, อปรปฺปจฺจเยนาติ อตฺโถ. อภิฺาติ ย-การโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘อภิชานิตฺวา’’ติ.
อริยอฏฺงฺคิกมคฺควณฺณนา
๓๗๔-๕. อริยสาวโก นิพฺพานํ, อริยผลฺจ ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทา, สา จ ตสฺส ปุพฺพภาโค เอวาติ อิธ ‘‘ปุพฺพภาคปฏิปทายา’’ติ อริยมคฺคมาห. ‘‘อฏฺ องฺคานิ อสฺสา’’ติ อฺปทตฺถสมาสํ อกตฺวา อฏฺงฺคานิ อสฺส สนฺตีติ อฏฺงฺคิโกติ ปทสิทฺธิ ทฏฺพฺพา.
สมฺมา อวิปรีตํ ยาถาวโต จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนสภาวา สมฺมา ทสฺสนลกฺขณา. สมฺมเทว นิพฺพานารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนสภาโว สมฺมา อภินิโรปนลกฺขโณ. จตุรงฺคสมนฺนาคตา วาจา ชนํ สงฺคณฺหาตีติ ตพฺพิปกฺขวิรติสภาวา สมฺมาวาจา เภทกรมิจฺฉาวาจาปหาเนน ¶ ชเน สมฺปยุตฺเต จ ปริคฺคณฺหนกิจฺจวตี โหตีติ สมฺมา ปริคฺคหณลกฺขณา. ยถา จีวรกมฺมาทิโก กมฺมนฺโต เอกํ กาตพฺพํ สมุฏฺาเปติ, ตํ ตํ กิริยานิปฺผาทโก วา เจตนาสงฺขาโต กมฺมนฺโต หตฺถปาทจลนาทิกํ กิริยํ สมุฏฺาเปติ, เอวํ สาวชฺชกตฺตพฺพกิริยาสมุฏฺาปกมิจฺฉากมฺมนฺตปฺปหาเนน ¶ สมฺมากมฺมนฺโต นิรวชฺชสมุฏฺาปนกิจฺจวา ¶ โหติ, สมฺปยุตฺเต จ สมุฏฺาเปนฺโต เอว ปวตฺตตีติ สมฺมา สมุฏฺาปนลกฺขโณ สมฺมากมฺมนฺโต. กายวาจานํ, ขนฺธสนฺตานสฺส จ สํกิเลสภูตมิจฺฉาชีวปฺปหาเนน สมฺมา โวทาปนลกฺขโณ สมฺมาอาชีโว. โกสชฺชปกฺขโต ปติตุํ อทตฺวา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปคฺคณฺหนสภาโวติ สมฺมา ปคฺคาหลกฺขโณ สมฺมาวายาโม. สมฺมเทว อุปฏฺานสภาวาติ สมฺมา อุปฏฺานลกฺขณา สมฺมาสติ. วิกฺเขปวิทฺธํสเนน สมฺมเทว จิตฺตสฺส สมาทหนสภาโวติ สมฺมา สมาธานลกฺขโณ สมฺมาสมาธิ.
อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลสา ทิฏฺเกฏฺา อวิชฺชาทโย. ปสฺสตีติ ปกาเสติ กิจฺจปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, เตนาห ‘‘ตปฺปฏิจฺฉาทก…เป… อสมฺโมหโต’’ติ. เตเนว หิ สมฺมาทิฏฺิสงฺขาเตน องฺเคน ตตฺถ ปจฺจเวกฺขณา ปวตฺตตีติ ตเถวาติ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธินฺติ อตฺโถ.
กิจฺจโตติ ปุพฺพภาเคหิ ทุกฺขาทิาเณหิ กาตพฺพสฺส กิจฺจสฺส อิธ สาติสยํ นิปฺผตฺติโต อิมสฺเสว วา าณสฺส ทุกฺขาทิปฺปกาสนกิจฺจโต. จตฺตาริ นามานิ ลภติ จตูสุ สจฺเจสุ กาตพฺพกิจฺจนิปฺผตฺติโต. ตีณิ นามานิ ลภติ กามสงฺกปฺปาทิปฺปหานกิจฺจนิปฺผตฺติโต. สิกฺขาปทวิภงฺเค (วิภ. ๗๐๓) ‘‘วิรติเจตนา, สพฺเพ สมฺปยุตฺตธมฺมา จ สิกฺขาปทานี’’ติ วุจฺจนฺตีติ ตตฺถ ปธานานํ วิรติเจตนานํ วเสน ‘‘วิรติโยปิ ¶ โหนฺติ เจตนาโยปี’’ติ อาห. มุสาวาทาทีหิ วิรมณกาเล วา วิรติโย, สุภาสิตาทิวาจาภาสนาทิกาเล จ เจตนาโย โยเชตพฺพา. มคฺคกฺขเณ วิรติโยว เจตนานํ อมคฺคงฺคตฺตา เอกสฺส าณสฺส ทุกฺขาทิาณตา วิย, เอกาย วิรติยา มุสาวาทาทิวิรติภาโว วิย จ เอกาย เจตนาย สมฺมาวาจาทิกิจฺจตฺตยสาธนสภาวาภาวา สมฺมาวาจาทิภาวาสิทฺธิโต, ตํสิทฺธิยฺจ องฺคตฺตยตฺตาสิทฺธิโต จ. สมฺมปฺปธานสติปฏฺานวเสนาติ ¶ จตุสมฺมปฺปธานจตุสติปฏฺานภาววเสน.
ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ สมฺมาสมาธิเยวาติ. ยทิปิ สมาธิอุปการกานํ อภินิโรปนานุมชฺชนสมฺปิยายนพฺรูหนสนฺตสุขานํ วิตกฺกาทีนํ วเสน จตูหิ ฌาเนหิ สมฺมาสมาธิ วิภตฺโต, ตถาปิ วายาโม วิย อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทิจตุวายามกิจฺจํ, สติ วิย จ อสุภาสุขานิจฺจานตฺเตสุ กายาทีสุ สุภาทิสฺาปหานจตุสติกิจฺจํ เอโก สมาธิ จตุกฺกชฺฌานสมาธิกิจฺจํ น สาเธตีติ ปุพฺพภาเคปิ ปมชฺฌานสมาธิ ปมชฺฌานสมาธิ เอว มคฺคกฺขเณปิ, ตถา ปุพฺพภาเคปิ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ เอว มคฺคกฺขเณปีติ อตฺโถ.
ตสฺมาติ ¶ ปฺาปชฺโชตตฺตา อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา ปฺาสตฺถตฺตา กิเลสโจเร ฆาเตนฺโต. พหุการตฺตาติ ยฺวายํ อนาทิมติ สํสาเร อิมินา กทาจิปิ อสมุคฺฆาฏิตปุพฺโพ กิเลสคโณ ตสฺส สมุคฺฆาฏโก อริยมคฺโค ¶ . ตตฺถ จายํ สมฺมาทิฏฺิ ปริฺาภิสมยาทิวเสน ปวตฺติยา ปุพฺพงฺคมา โหตีติ พหุการา, ตสฺมา พหุการตฺตา.
ตสฺสาติ สมฺมาทิฏฺิยา. ‘‘พหุกาโร’’ติ วตฺวา ตํ พหุการตํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อยํ’’ ตมฺพกํสาทิมยตฺตา กูโฏ. อยํ สมสารตาย มหาสารตาย เฉโก. เอวนฺติ ยถา เหรฺิกสฺส จกฺขุนา ทิสฺวา กหาปณวิภาคชานเน กรณนฺตรํ พหุการํ ยทิทํ หตฺโถ, เอวํ โยคาวจรสฺส ปฺาย โอโลเกตฺวา ธมฺมวิภาคชานเน ธมฺมนฺตรํ พหุการํ ยทิทํ วิตกฺโก วิตกฺเกตฺวา ตทวโพธโต, ตสฺมา สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาทิฏฺิยา พหุกาโรติ อธิปฺปาโย. ทุติยอุปมายํ เอวนฺติ ยถา ตจฺฉโก ปเรน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ทินฺนํ ทพฺพสมฺภารํ วาสิยา ตจฺเฉตฺวา เคหกรณกมฺเม อุปเนติ, เอวํ โยคาวจโร วิตกฺเกน ลกฺขณาทิโต วิตกฺเกตฺวา ทินฺนธมฺเม ยาถาวโต ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริฺาภิสมยาทิกมฺเม อุปเนตีติ โยชนา. วจีเภทสฺส อุปการโก วิตกฺโก สาวชฺชานวชฺชวจีเภทนิวตฺตนปวตฺตนกราย สมฺมาวาจายปิ อุปการโก เอวาติ ‘‘สฺวาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
วจีเภทสฺส ¶ นิยามิกา วาจา กายิกกิริยานิยามกสฺส กมฺมนฺตสฺส อุปการิกา. ตทุภยานนฺตรนฺติ ทุจฺจริตทฺวยปหายกสฺส สุจริตทฺวยปาริปูริเหตุภูตสฺส สมฺมาวาจาสมฺมากมฺมนฺตทฺวยสฺส อนนฺตรํ. อิทํ วีริยนฺติ จตุพฺพิธํ สมฺมปฺปธานวีริยํ. อินฺทฺริยสมตาทโย สมาธิสฺส อุปการธมฺมา. ตพฺพิปริยายโต อปการธมฺมา ¶ เวทิตพฺพา. คติโยติ นิปฺผตฺติโย, กิจฺจาทิสภาเว วา. สมนฺเนสิตฺวาติ อุปธาเรตฺวา.
ทฺเวปพฺพชิตวตฺถุวณฺณนา
๓๗๖-๗. ‘‘กสฺมา อารทฺธ’’นฺติ อนุสนฺธิการณํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วิภาเวตุํ ‘‘อยํ กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตน อชฺฌาสยานุสนฺธิวเสน อุปริ เทสนา ปวตฺตาติ ทสฺเสติ. เตนาติ ตถาลทฺธิกตฺตา. อสฺสาติ ลิจฺฉวีรฺโ. เทสนายาติ สณฺหสุขุมายํ สฺุตปฏิสํยุตฺตายํ ยถาเทสิตเทสนายํ. นาธิมุจฺจตีติ น สทฺทหติ น ปสีทติ. ตนฺติธมฺมํ นาม กเถนฺโตติ เยสํ อตฺถาย ธมฺโม กถียติ, ตสฺมึ เตสํ อสติปิ มคฺคปฏิเวเธ เกวลํ สาสเน ตนฺติธมฺมํ กตฺวา กเถนฺโต. เอวรูปสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา อวิปรีตธมฺมเทสนตาย เอวํปากฏธมฺมกายสฺส สตฺถุ. ยุตฺตํ ¶ นุ โข เอตํ อสฺสาติ อสฺส ปมชฺฌานาทิสมธิคเมน สมาหิตจิตฺตสฺส กุลปุตฺตสฺส เอตํ ‘‘ตํ ชีว’’นฺติอาทินา อุจฺเฉทาทิคาหคหณํ อปิ นุ ยุตฺตนฺติ ปุจฺฉติ. ลทฺธิยา ปน ฌานาธิคมมตฺเตน น ตาว วิเวจิตตฺตา ‘‘เตหิ ยุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ ตํ วาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ ฌานลาภิโนปิ ตํ คหณํ ‘‘อยุตฺตเมวา’’ติ ตํ อุจฺเฉทวาทํ สสฺสตวาทํ วา ปฏิกฺขิปิตฺวา. อตฺตมนา อเหสุนฺติ ยสฺมา ขีณาสโว วิคตสมฺโมโห ติณฺณวิจิกิจฺโฉ, ‘‘ตสฺมา ตสฺส ตถา วตฺตุํ น ยุตฺต’’นฺติ อุปฺปนฺนนิจฺฉยตาย ตํ มม วจนํ สุตฺวา อตฺตมนา อเหสุนฺติ อตฺโถ. โสปิ ลิจฺฉวี ราชา เต วิย สฺชาตนิจฺฉยตฺตา อตฺตมโน อโหสิ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
มหาลิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.