📜
๔. มหาสุทสฺสนสุตฺตวณฺณนา
กุสาวตีราชธานีวณฺณนา
๒๔๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตนฺติ มหาสุทสฺสนสุตฺตํ. ตตฺรายํ อปุพฺพปทวณฺณนา – สพฺพรตนมโยติ เอตฺถ เอกา อิฏฺกา โสวณฺณมยา, เอกา รูปิยมยา, เอกา เวฬุริยมยา, เอกา ผลิกมยา, เอกา โลหิตงฺกมยา, เอกา มสารคลฺลมยา, เอกา สพฺพรตนมยา, อยํ ปากาโร สพฺพปาการานํ อนฺโต อุพฺเพเธน สฏฺิหตฺโถ อโหสิ. เอเก ปน เถรา – ‘‘นครํ นาม อนฺโต ตฺวา โอโลเกนฺตานํ ทสฺสนียํ วฏฺฏติ, ตสฺมา สพฺพพาหิโร สฏฺิหตฺโถ, เสสา อนุปุพฺพนีจา’’ติ วทนฺติ. เอเก – ‘‘พหิ ตฺวา โอโลเกนฺตานํ ทสฺสนียํ วฏฺฏติ, ตสฺมา สพฺพอพฺภนฺตริโม สฏฺิหตฺโถ, เสสา อนุปุพฺพนีจา’’ติ. เอเก – ‘‘อนฺโต จ พหิ จ ตฺวา โอโลเกนฺตานํ ทสฺสนียํ วฏฺฏติ, ตสฺมา มชฺเฌ ปากาโร สฏฺิหตฺโถ, อนฺโต จ พหิ จ ตโย ตโย อนุปุพฺพนีจา’’ติ.
เอสิกาติ เอสิกตฺถมฺโภ. ติโปริสงฺคาติ เอกํ โปริสํ มชฺฌิมปุริสสฺส อตฺตโน หตฺเถน ปฺจหตฺถํ, เตน ติโปริสปริกฺเขปา ปนฺนรสหตฺถปริมาณาติ อตฺโถ. เต ปน กถํ ิตาติ? นครสฺส พาหิรปสฺเส เอเกกํ มหาทฺวารพาหํ นิสฺสาย เอเกโก, เอเกกํ ขุทฺทกทฺวารพาหํ นิสฺสาย เอเกโก, มหาทฺวารขุทฺทกทฺวารานํ อนฺตรา ตโย ตโยติ. ตาลปนฺตีสุ สพฺพรตนมยานํ ตาลานํ เอกํ โสวณฺณมยนฺติ ปากาเร วุตฺตลกฺขณเมว เวทิตพฺพํ, ปณฺณผเลสุปิ เอเสว นโย. ตา ปน ตาลปนฺติโย อสีติหตฺถา อุพฺเพเธน, วิปฺปกิณฺณวาลุเก สมตเล ภูมิภาเค ปาการนฺตเร เอเกกา หุตฺวา ิตา.
วคฺคูติ เฉโก สุนฺทโร. รชนีโยติ รฺเชตุํ สมตฺโถ. ขมนีโยติ ทิวสมฺปิ สุยฺยมาโน ขมเตว, น พีภจฺเฉติ. มทนีโยติ ¶ มานมทปุริสมทชนโน. ปฺจงฺคิกสฺสาติ อาตตํ วิตตํ อาตตวิตตํ ¶ สุสิรํ ฆนนฺติ อิเมหิ ปฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส. ตตฺถ อาตตํ นาม จมฺมปริโยนทฺเธสุ เภรีอาทีสุ เอกตลํ ตูริยํ. วิตตํ นาม อุภยตลํ. อาตตวิตตํ นาม สพฺพโต ปริโยนทฺธํ. สุสิรํ ¶ นาม วํสาทิ. ฆนํ นาม สมฺมาทิ. สุวินีตสฺสาติ อากฑฺฒนสิถิลกรณาทีหิ สุมุจฺฉิตสฺส. สุปฺปฏิตาฬิตสฺสาติ ปมาเณ ิตภาวชานนตฺถํ สุฏฺุ ปฏิตาฬิตสฺส. สุกุสเลหิ สมนฺนาหตสฺสาติ เย วาทิตุํ เฉกา กุสลา, เตหิ วาทิตสฺส. ธุตฺตาติ อกฺขธุตฺตา,. โสณฺฑาติ สุราโสณฺฑา. เตเยว ปุนปฺปุนํ ปาตุกามตาวเสน ปิปาสา. ปริจาเรสุนฺติ (ที. นิ. ๒.๑๓๒) หตฺถํ วา ปาทํ วา จาเลตฺวา นจฺจนฺตา กีฬึสุ.
จกฺกรตนวณฺณนา
๒๔๓. สีสํ นฺหาตสฺสาติ สีเสน สทฺธึ คนฺโธทเกน นหาตสฺส. อุโปสถิกสฺสาติ สมาทินฺนอุโปสถงฺคสฺส. อุปริปาสาทวรคตสฺสาติ ปาสาทวรสฺส อุปริ คตสฺส, สุโภชนํ ภฺุชิตฺวา ปาสาทวรสฺส อุปริมหาตเล สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สีลานิ อาวชฺชนฺตสฺส. ตทา กิร ราชา ปาโตว สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ สีสํ นหายิตฺวา กตปาตราโส สุทฺธํ อุตฺตราสงฺคํ เอกํสํ กริตฺวา อุปริปาสาทสฺส สิริสยเน ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน อตฺตโน ทานาทิมยํ ปฺุสมุทายํ อาวชฺชนฺโต นิสีทิ. อยํ สพฺพจกฺกวตฺตีนํ ธมฺมตา.
เตสํ ตํ อาวชฺชนฺตานํเยว วุตฺตปฺปการปฺุกมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นีลมณิสงฺฆาตสทิสํ ปาจีนสมุทฺทชลตลํ ภินฺทมานํ วิย, อากาสํ อลงฺกุรุมานํ วิย ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุภวติ. ตํ มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตเถว ปาตุรโหสิ. ตยิทํ ทิพฺพานุภาวยุตฺตตฺตา ทิพฺพนฺติ วุตฺตํ. สหสฺสํ อสฺส อรานนฺติ สหสฺสารํ. สห เนมิยา, สห นาภิยา จาติ สเนมิกํ สนาภิกํ. สพฺเพหิ อากาเรหิ ปริปุณฺณนฺติ สพฺพาการปริปูรํ.
ตตฺถ จกฺกฺจ ตํ รติชนนฏฺเน รตนฺจาติ จกฺกรตนํ. ยาย ปน ตํ นาภิยา ‘‘สนาภิก’’นฺติ วุตฺตํ, สา อินฺทนีลมยา โหติ, มชฺเฌ ปนสฺสา สารรชตมยา ปนาฬิ, ยาย ¶ สุทฺธสินิทฺธทนฺตปนฺติยา หสมานา วิย วิโรจติ, มชฺเฌ ฉิทฺเทน วิย จนฺทมณฺฑเลน, อุโภสุปิ พาหิรนฺเตสุ รชตปฏฺเฏน กตปริกฺเขปา โหติ. เตสุ ปนสฺส นาภิปนาฬิปริกฺเขปปฏฺเฏสุ ¶ ยุตฺตยุตฺตฏฺาเนสุ ปริจฺเฉทเลขา สุวิภตฺตาว หุตฺวา ปฺายนฺติ. อยํ ตาว อสฺส นาภิยา สพฺพาการปริปูรตา.
เยหิ ¶ ปน ตํ – ‘‘อเรหิ สหสฺสาร’’นฺติ วุตฺตํ, เต สตฺตรตนมยา สูริยรสฺมิโย วิย ปภาสมฺปนฺนา โหนฺติ, เตสมฺปิ ฆฏกมณิกปริจฺเฉทเลขาทีนิ สุวิภตฺตาเนว หุตฺวา ปฺายนฺติ. อยมสฺส อรานํ สพฺพาการปริปูรตา.
ยาย ปน ตํ เนมิยา – ‘‘สเนมิก’’นฺติ วุตฺตํ, สา พาลสูริยรสฺมิกลาปสิรึ อวหสมานา วิย สุรตฺตสุทฺธสินิทฺธปวาฬมยา โหติ. สนฺธีสุ ปนสฺสา สฺฌาราคสสฺสิริกา รตฺตชมฺพุนทปฏฺฏา วฏฺฏปริจฺเฉทเลขา สุวิภตฺตา หุตฺวา ปฺายนฺติ. อยมสฺส เนมิยา สพฺพาการปริปูรตา.
เนมิมณฺฑลปิฏฺิยํ ปนสฺส ทสนฺนํ ทสนฺนํ อรานํ อนฺตเร ธมนวํโส วิย อนฺโต สุสิโร ฉิทฺทมณฺฑลขจิโต วาตคาหี ปวาฬทณฺโฑ โหติ, ยสฺส วาเตริตสฺส สุกุสลสมนฺนาหตสฺส ปฺจงฺคิกตูริยสฺส วิย สทฺโท วคฺคุ จ รชนีโย จ กมนีโย จ มทนีโย จ โหติ. ตสฺส โข ปน ปวาฬทณฺฑสฺส อุปริ เสตจฺฉตฺตํ อุโภสุ ปสฺเสสุ สโมสริตกุสุมทามานํ ทฺเว ปนฺติโยติ เอวํ สโมสริตกุสุมทามปนฺติสตทฺวยปริวารเสตจฺฉตฺตสตธารินา ปวาฬทณฺฑสเตน สมุปโสภิตเนมิปริกฺเขปสฺส ทฺวินฺนมฺปิ นาภิปนาฬีนํ อนฺโต ทฺเว สีหมุขานิ โหนฺติ, เยหิ ตาลกฺขนฺธปฺปมาณา ปุณฺณจนฺทกิรณกลาปสสฺสิรีกา ตรุณรวิสมานรตฺตกมฺพลเคณฺฑุกปริยนฺตา อากาสคงฺคาคติโสภํ อวหสมานา วิย ทฺเว มุตฺตกลาปา โอลมฺพนฺติ. เยหิ จกฺกรตเนน สทฺธึ อากาเส สมฺปริวตฺตมาเนหิ ตีณิ จกฺกานิ เอกโต ปริวตฺตนฺตานิ วิย ขายนฺติ. อยมสฺส สพฺพโส สพฺพาการปริปูรตา.
ตํ ปเนตํ เอวํ สพฺพาการปริปูรํ ปกติยา สายมาสภตฺตํ ภฺุชิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวาเร ปฺตฺตาสเนสุ นิสีทิตฺวา ปวตฺตกถาสลฺลาเปสุ มนุสฺเสสุ วีถิจตุกฺกาทีสุ ¶ กีฬมาเน ทารกชเน นาติอุจฺเจน นาตินีเจน วนสณฺฑมตฺถกาสนฺเนน อากาสปฺปเทเสน อุปโสภยมานํ วิย, รุกฺขสาขคฺคานิ ทฺวาทสโยชนโต ปฏฺาย สุยฺยมาเนน มธุรสฺสเรน ¶ สตฺตานํ โสตานิ โอธาปยมานํ โยชนโต ปฏฺาย นานปฺปภาสมุทยสมุชฺชเลน วณฺเณน นยนานิ สมากฑฺฒนฺตํ วิย, รฺโ จกฺกวตฺติสฺส ปฺุานุภาวํ อุคฺโฆสยนฺตํ วิย, ราชธานิยา อภิมุขํ อาคจฺฉติ.
อถสฺส จกฺกรตนสฺส สทฺทสวเนเนว – ‘‘กุโต นุ โข, กสฺส นุ โข อยํ สทฺโท’’ติ อาวชฺชิตหทยานํ ปุรตฺถิมทิสํ อาโลกยมานานํ เตสํ มนุสฺสานํ อฺตโร อฺตรํ เอวมาห ¶ – ‘‘ปสฺสถ, โภ, อจฺฉริยํ, อยํ ปุณฺณจนฺโท ปุพฺเพ เอโก อุคฺคจฺฉติ, อชฺเชว ปน อตฺตทุติโย อุคฺคโต, เอตฺหิ ราชหํสมิถุนมิว ปุณฺณจนฺทมิถุนํ ปุพฺพาปริเยน คคนตลํ อภิลงฺฆตี’’ติ. ตมฺโ อาห – ‘‘กึ กเถสิ, สมฺม, กุหึ นาม ตยา ทฺเว ปุณฺณจนฺทา เอกโต อุคฺคจฺฉนฺตา ทิฏฺปุพฺพา, นนุ เอส ตปนียรํสิธาโร ปิฺฉรกิรโณ ทิวากโร อุคฺคโต’’ติ, ตมฺโ หสิตํ กตฺวา เอวมาห – ‘‘กึ อุมฺมตฺโตสิ, นนุ อิทาเนว ทิวากโร อตฺถงฺคโต, โส กถํ อิมํ ปุณฺณจนฺทํ อนุพนฺธมาโน อุคฺคจฺฉิสฺสติ? อทฺธา ปเนตํ อเนกรตนปฺปภาสมุทยุชฺชลํ เอกสฺสาปิ ปฺุวโต วิมานํ ภวิสฺสตี’’ติ. เต สพฺเพปิ อปสารยนฺตา อฺเ เอวมาหํสุ – ‘‘โภ, กึ พหุํ วิลปถ, เนวายํ ปุณฺณจนฺโท, น สูริโย น เทววิมานํ. น เหเตสํ เอวรูปา สิริสมฺปตฺติ อตฺถิ, จกฺกรตเนน ปน เอเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ.
เอวํ ปวตฺตสลฺลาปสฺเสว ตสฺส ชนสฺส จนฺทมณฺฑลํ โอหาย ตํ จกฺกรตนํ อภิมุขํ โหติ. ตโต เตหิ – ‘‘กสฺส นุ โข อิทํ นิพฺพตฺต’’นฺติ วุตฺเต ภวนฺติ วตฺตาโร – ‘‘น กสฺสจิ อฺสฺส, นนุ อมฺหากํ มหาราชา ปูริตจกฺกวตฺติวตฺโต, ตสฺเสตํ นิพฺพตฺต’’นฺติ. อถ โส จ มหาชโน, โย จ อฺโ ปสฺสติ, สพฺโพ จกฺกรตนเมว อนุคจฺฉติ. ตํ จาปิ จกฺกรตนํ รฺโเยว อตฺถาย อตฺตโน อาคตภาวํ าเปตุกามํ วิย สตฺตกฺขตฺตุํ ปาการมตฺถเกเนว ¶ นครํ อนุสํยายิตฺวา, อถ รฺโ อนฺเตปุรํ ปทกฺขิณํ กตฺวา, อนฺเตปุรสฺส จ อุตฺตรสีหปฺชรสทิเส าเน ยถา คนฺธปุปฺผาทีหิ สุเขน สกฺกา โหติ ปูเชตุํ, เอวํ อกฺขาหตํ วิย ติฏฺติ.
เอวํ ิตสฺส ปนสฺส วาตปานฉิทฺทาทีหิ ปวิสิตฺวา นานาวิราครตนปฺปภาสมุชฺชลํ อนฺโตปาสาทํ อลงฺกุรุมานํ ปภาสมูหํ ทิสฺวา ทสฺสนตฺถาย สฺชาตาภิลาโส ¶ ราชา โหติ. ปริชโนปิสฺส ปิยวจนปาภเตน อาคนฺตฺวา ตมตฺถํ นิเวเทติ. อถ ราชา พลวปีติปาโมชฺชผุฏสรีโร ปลฺลงฺกํ โมเจตฺวา อุฏฺายาสนา สีหปฺชรสมีปํ คนฺตฺวา ตํ จกฺกรตนํ ทิสฺวา ‘‘สุตํ โข ปน เมต’’นฺติอาทิกํ จินฺตนํ จินฺตยติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพํ ตํ ตเถว อโหสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ทิสฺวา รฺโ มหาสุทสฺสนสฺส…เป… อสฺสํ นุ โข อหํ ราชา จกฺกวตฺตี’’ติ. ตตฺถ โส โหติ ราชา จกฺกวตฺตีติ กิตฺตาวตา จกฺกวตฺตี โหตีติ? เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ จกฺกรตเน อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺเต อิทานิ ตสฺส ปวตฺตาปนตฺถํ ยํ กาตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต อถ โข อานนฺทาติอาทิมาห.
๒๔๔. ตตฺถ ¶ อุฏฺายาสนาติ นิสินฺนาสนโต อุฏฺหิตฺวา จกฺกรตนสมีปํ อาคนฺตฺวา. สุวณฺณภิงฺการํ คเหตฺวาติ หตฺถิโสณฺฑสทิสปนาฬึ สุวณฺณภิงฺการํ อุกฺขิปิตฺวา. อนฺวเทว ราชา มหาสุทสฺสโน สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนายาติ สพฺพจกฺกวตฺตีนฺหิ อุทเกน อพฺภุกฺกิริตฺวา – ‘‘อภิวิชินาตุ ภวํ จกฺกรตน’’นฺติ วจนสมนนฺตรเมว เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา จกฺกรตนํ ปวตฺตติ. ยสฺส ปวตฺติ สมกาลเมว โส ราชา จกฺกวตฺตี นาม โหติ. ปวตฺเต ปน จกฺกรตเน ตํ อนุพนฺธมาโนว ราชา จกฺกวตฺติยานวรํ อารุยฺห เวหาสํ อพฺภุคฺคจฺฉติ. อถสฺส ฉตฺตจามราทิหตฺโถ ปริชโน เจว อนฺเตปุรชโน จ ตโต นานาการกฺจุกกวจาทิสนฺนาหวิภูสิเตน วิวิธาภรณปฺปภาสมุชฺชเลน สมุสฺสิตทฺธชปฏากปฏิมณฺฑิเตน อตฺตโน อตฺตโน พลกาเยน สทฺธึ อุปราชเสนาปติปภุตโยปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ราชานเมว ปริวาเรนฺติ.
ราชยุตฺตา ปน ชนสงฺคหตฺถํ นครวีถีสุ เภริโย จราเปนฺติ – ‘‘ตาตา, อมฺหากํ รฺโ จกฺกรตนํ นิพฺพตฺตํ, อตฺตโน วิภวานุรูเปน มณฺฑิตปสาธิกา สนฺนิปตถา’’ติ. มหาชโน ¶ ปน ปกติยา จกฺกรตนสทฺเทเนว สพฺพกิจฺจานิ ปหาย คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย สนฺนิปติโตว โสปิ สพฺโพ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ราชานเมว ปริวาเรติ. ยสฺส ยสฺส หิ รฺา สทฺธึ คนฺตุกามตาจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, โส โส อากาสคโตว โหติ. เอวํ ทฺวาทสโยชนายามวิตฺถารา ปริสา โหติ. ตตฺถ เอกปุริโสปิ ฉินฺนภินฺนสรีโร วา กิลิฏฺวตฺโถ วา ¶ นตฺถิ. สุจิปริวาโร หิ ราชา จกฺกวตฺตี. จกฺกวตฺติปริสา นาม วิชฺชาธรปุริสา วิย อากาเส คจฺฉมานา อินฺทนีลมณิตเล วิปฺปกิณฺณรตนสทิสา โหติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตเถว อโหสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อนฺวเทว ราชา มหาสุทสฺสโน สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนายา’’ติ.
ตํ ปน จกฺกรตนํ รุกฺขคฺคานํ อุปรูปริ นาติอุจฺเจน นาตินีเจน คคนปฺปเทเสน ปวตฺตติ. ยถา รุกฺขานํ ปุปฺผผลปลฺลเวหิ อตฺถิกา, ตานิ สุเขน คเหตุํ สกฺโกนฺติ. ยถา จ ภูมิยํ ิตา ‘‘เอส ราชา, เอส อุปราชา, เอส เสนาปตี’’ติ สลฺลกฺเขตุํ สกฺโกนฺติ. านาทีสุ จ อิริยาปเถสุ โย เยน อิจฺฉติ, โส เตเนว คจฺฉติ. จิตฺตกมฺมาทิสิปฺปปสุตา เจตฺถ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺตาเยว คจฺฉนฺติ. ยเถว หิ ภูมิยํ, ตถา เตสํ สพฺพกิจฺจานิ อากาเสว อิชฺฌนฺติ. เอวํ จกฺกวตฺติปริสํ คเหตฺวา ตํ จกฺกรตนํ วามปสฺเสน สิเนรุํ ปหาย มหาสมุทฺทสฺส อุปริภาเคน สตฺตสหสฺสโยชนปฺปมาณํ ปุพฺพวิเทหํ คจฺฉติ.
ตตฺถ โย วินิพฺเพเธน ทฺวาทสโยชนาย, ปริกฺเขปโต ฉตฺตึสโยชนาย ปริสาย สนฺนิเวสกฺขโม ¶ สุลภาหารูปกรโณ ฉายุทกสมฺปนฺโน สุจิสมตโล รมณีโย ภูมิภาโค, ตสฺส อุปริภาเค ตํ จกฺกรตนํ อกฺขาหตํ วิย ติฏฺติ. อถ เตน สฺาเณน โส มหาชโน โอตริตฺวา ยถารุจิ นหานโภชนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺโต วาสํ กปฺเปติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพํ ตเถว อโหสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ยสฺมึ โข ปนานนฺท, ปเทเส จกฺกรตนํ ปติฏฺาติ, ตตฺถ โส ราชา มหาสุทสฺสโน วาสํ อุปคจฺฉิ สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนายา’’ติ.
เอวํ วาสํ อุปคเต จกฺกวตฺติมฺหิ เย ตตฺถ ราชาโน, เต ‘‘ปรจกฺกํ อาคต’’นฺติ สุตฺวาปิ น พลกายํ สนฺนิปาเตตฺวา ยุทฺธสชฺชา โหนฺติ. จกฺกรตนสฺส หิ อุปฺปตฺติสมนนฺตรเมว นตฺถิ โส สตฺโต นาม, โย ปจฺจตฺถิกสฺาย ตํ ราชานํ อารพฺภ ¶ อาวุธํ อุกฺขิปิตุํ วิสเหยฺย. อยมานุภาโว จกฺกรตนสฺส.
จกฺกานุภาเวน ¶ หิ ตสฺส รฺโ,
อรี อเสสา ทมถํ อุเปนฺติ;
อรินฺทมํ นาม นราธิปสฺส,
เตเนว ตํ วุจฺจติ ตสฺส จกฺกนฺติ.
ตสฺมา สพฺเพปิ เต ราชาโน อตฺตโน อตฺตโน รชฺชสิริวิภวานุรูปํ ปาภตํ คเหตฺวา ตํ ราชานํ อุปคมฺม โอนตสิรา อตฺตโน โมฬิมณิปฺปภาภิเสเกน ตสฺส ปาทปูชํ กโรนฺตา – ‘‘เอหิ โข, มหาราชา’’ติอาทีหิ วจเนหิ ตสฺส กึการปฏิสาวิตํ อาปชฺชนฺติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตเถว อกํสุ. เตน วุตฺตํ – ‘‘เย โข, ปนานนฺท, ปุรตฺถิมาย ทิสาย…เป… อนุสาส, มหาราชา’’ติ.
ตตฺถ สฺวาคตนฺติ สุ อาคตํ. เอกสฺมิฺหิ อาคเต โสจนฺติ, คเต นนฺทนฺติ. เอกสฺมึ อาคเต นนฺทนฺติ, คเต โสจนฺติ, ตาทิโส ตฺวํ อาคมนนนฺทโน, คมนโสจโน. ตสฺมา ตว อาคมนํ สุอาคมนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ วุตฺเต ปน ราชา จกฺกวตฺตี นาปิ – ‘‘เอตฺตกํ นาม เม อนุวสฺสํ พลึ อุปกปฺเปถา’’ติ วทติ, นาปิ อฺสฺส โภคํ อจฺฉินฺทิตฺวา อฺสฺส เทติ. อตฺตโน ปน ธมฺมราชภาวสฺส อนุรูปาย ปฺาย ปาณาติปาตาทีนิ อุปปริกฺขิตฺวา เปมนีเยน มฺชุนา สเรน – ‘‘ปสฺสถ ตาตา, ปาณาติปาโต นาเมส อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต นิรยสํวตฺตนิโก โหตี’’ติอาทินา นเยน ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติอาทิกํ ¶ โอวาทํ เทติ. มหาสุทสฺสโนปิ ตเถว อกาสิ, เตน วุตฺตํ – ‘‘ราชา มหาสุทสฺสโน เอวมาห – ‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ…เป… ยถาภุตฺตฺจ ภฺุชถา’ติ’’. กึ ปน สพฺเพปิ รฺโ อิมํ โอวาทํ คณฺหนฺตีติ? พุทฺธสฺสาปิ ตาว สพฺเพ น คณฺหนฺติ, รฺโ กึ คณฺหิสฺสนฺตีติ. ตสฺมา เย ปณฺฑิตา วิภาวิโน, เต คณฺหนฺติ. สพฺเพ ปน อนุยนฺตา ภวนฺติ. ตสฺมา เย โข ปนานนฺทาติอาทิมาห.
อถ ตํ จกฺกรตนํ เอวํ ปุพฺพวิเทหวาสีนํ โอวาเท ทินฺเน กตปาตราเส จกฺกวตฺติพเลน เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุรตฺถิมสมุทฺทํ อชฺโฌคาหติ. ยถา ยถา จ ตํ อชฺโฌคาหติ, ตถา ตถา อคทคนฺธํ ฆายิตฺวา สงฺขิตฺตผโณ นาคราชา วิย, สงฺขิตฺตอูมิวิปฺผารํ หุตฺวา โอคจฺฉมานํ มหาสมุทฺทสลิลํ โยชนมตฺตํ โอคนฺตฺวา อนฺโตสมุทฺเท เวฬุริยภิตฺติ วิย ติฏฺติ. ตงฺขณฺเว จ ตสฺส รฺโ ปฺุสิรึ ทฏฺุกามานิ วิย มหาสมุทฺทตเล วิปฺปกิณฺณานิ ¶ ¶ นานารตนานิ ตโต ตโต อาคนฺตฺวา ตํ ปเทสํ ปูรยนฺติ. อถ สา ราชปริสา ตํ นานารตนปริปูรํ มหาสมุทฺทตลํ ทิสฺวา ยถารุจิ อุจฺฉงฺคาทีหิ อาทิยติ, ยถารุจิ อาทินฺนรตนาย ปน ปริสาย ตํ จกฺกรตนํ ปฏินิวตฺตติ. ปฏินิวตฺตมาเน จ ตสฺมึ ปริสา อคฺคโต โหติ, มชฺเฌ ราชา, อนฺเต จกฺกรตนํ. ตมฺปิ ชลนิธิชลํ ปโลภิยมานมิว จกฺกรตนสิริยา, อสหมานมิว จ เตน วิโยคํ เนมิมณฺฑลปริยนฺตํ อภิหนนฺตํ นิรนฺตรเมว อุปคจฺฉติ. เอวํ ราชา จกฺกวตฺตี ปุรตฺถิมมหาสมุทฺทปริยนฺตํ ปุพฺพวิเทหํ อภิวิชินิตฺวา ทกฺขิณสมุทฺทปริยนฺตํ ชมฺพุทีปํ วิเชตุกาโม จกฺกรตนเทสิเตน มคฺเคน ทกฺขิณสมุทฺทาภิมุโข คจฺฉติ. มหาสุทสฺสโนปิ ตเถว อคมาสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข, อานนฺท, จกฺกรตนํ ปุรตฺถิมํ สมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา ทกฺขิณํ ทิสํ ปวตฺตี’’ติ.
เอวํ ปวตฺตมานสฺส ปน ตสฺส ปวตฺตนวิธานํ, เสนาสนฺนิเวโส, ปฏิราชาคมนํ, เตสํ อนุสาสนิปฺปทานํ ทกฺขิณสมุทฺทอชฺโฌคาหนํ สมุทฺทสลิลสฺส โอคจฺฉมานํ รตนานํ อาทานนฺติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
วิชินิตฺวา ปน ตํ ทสสหสฺสโยชนปฺปมาณํ ชมฺพุทีปํ ทกฺขิณสมุทฺทโตปิ ปจฺจุตฺตริตฺวา สตฺตโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อปรโคยานํ วิเชตุํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว คนฺตฺวา ตมฺปิ สมุทฺทปริยนฺตํ ตเถว อภิวิชินิตฺวา ปจฺฉิมสมุทฺทโตปิ อุตฺตริตฺวา อฏฺโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อุตฺตรกุรุํ วิเชตุํ ตเถว คนฺตฺวา ตมฺปิ สมุทฺทปริยนฺตํ ตเถว อภิวิชิย อุตฺตรสมุทฺทโต ปจฺจุตฺตรติ.
เอตฺตาวตา ¶ รฺา จกฺกวตฺตินา จาตุรนฺตาย ปถวิยา อาธิปจฺจํ อธิคตํ โหติ. โส เอวํ วิชิตวิชโย อตฺตโน รชฺชสิริสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ สปริโส อุทฺธํ คคนตลํ อภิลงฺฆิตฺวา สุวิกสิตปทุมกุมุทปุณฺฑรีกวนวิจิตฺเต จตฺตาโร ชาตสฺสเร วิย ปฺจสตปฺจสตปริตฺตทีปปริวาเร จตฺตาโร มหาทีเป โอโลเกตฺวา จกฺกรตนเทสิเตเนว มคฺเคน ¶ ยถานุกฺกมํ อตฺตโน ราชธานึ ปจฺจาคจฺฉติ. อถ ตํ จกฺกรตนํ อนฺเตปุรทฺวารํ โสภยมานํ วิย หุตฺวา ติฏฺติ.
เอวํ ปติฏฺิเต ปน ตสฺมึ จกฺกรตเน ราชนฺเตปุเร อุกฺกาหิ วา ทีปิกาหิ วา กิฺจิ ¶ กรณียํ น โหติ, จกฺกรตโนภาโสเยว รตฺตึ อนฺธการํ วิธมติเยว. เย ปน อนฺธการตฺถิกา โหนฺติ, เตสํ อนฺธการเมว โหติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพเมตํ ตเถว อโหสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ทกฺขิณํ สมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา…เป… เอวรูปํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ.
หตฺถิรตนวณฺณนา
๒๔๖. เอวํ ปาตุภูตจกฺกรตนสฺเสว จกฺกวตฺติโน อมจฺจา ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺานํ สมํ สุจิภูมิภาคํ กาเรตฺวา หริจนฺทนาทีหิ สุรภิคนฺเธหิ อุปลิมฺปาเปตฺวา เหฏฺา วิจิตฺตวณฺณสุรภิกุสุมสโมกิณฺณํ อุปริ สุวณฺณตารกานํ อนฺตรนฺตรา สโมสริตมนฺุกุสุมทามปฏิมณฺฑิตวิตานํ เทววิมานํ วิย อภิสงฺขริตฺวา – ‘‘เอวรูปสฺส นาม เทว หตฺถิรตนสฺส อาคมนํ จินฺเตถา’’ติ วทนฺติ. โส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว มหาทานํ ทตฺวา สีลานิ จ สมาทาย ตํ ปฺุสมฺปตฺตึ อาวชฺชนฺโต นิสีทิ. อถสฺส ปฺุานุภาวโจทิโต ฉทฺทนฺตกุลา วา อุโปสถกุลา วา ตํ สกฺการวิเสสํ อนุภวิตุกาโม ตรุณรวิมณฺฑลาภิรตฺตจรณคีวามุขปฏิมณฺฑิตวิสุทฺธเสตสรีโร สตฺตปติฏฺโ สุสณฺิตองฺคปจฺจงฺคสนฺนิเวโส วิกสิตรตฺตปทุมจารุโปกฺขโร อิทฺธิมา โยคี วิย เวหาสคมนสมตฺโถ มโนสิลาจุณฺณรฺชิตปริยนฺโต วิย รชตปพฺพโต หตฺถิเสฏฺโ อาคนฺตฺวา ตสฺมึ ปเทเส ติฏฺติ. โส ฉทฺทนฺตกุลา อาคจฺฉนฺโต สพฺพกนิฏฺโ อาคจฺฉติ. อุโปสถกุลา อาคจฺฉนฺโต สพฺพเชฏฺโ. ปาฬิยํ ปน อุโปสโถ นาคราชา อิจฺเจว อาคตํ. นาคราชา นาม กสฺสจิ อปริโภโค, สพฺพกนิฏฺโ อาคจฺฉตีติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. สฺวายํ ปูริตจกฺกวตฺติวตฺตานํ จกฺกวตฺตีนํ วุตฺตนเยเนว จินฺตยนฺตานํ อาคจฺฉติ. มหาสุทสฺสนสฺส ปน สยเมว ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺานํ อาคนฺตฺวา ตํ หตฺถึ อปเนตฺวา ตตฺถ อฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุน จปรํ อานนฺท…เป… นาคราชา’’ติ.
เอวํ ¶ ¶ ปาตุภูตํ ปน ตํ หตฺถิรตนํ ทิสฺวา หตฺถิโคปกาทโย หฏฺตุฏฺา เวเคน คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจนฺติ. ราชา ตุริตตุริโต อาคนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต – ‘‘ภทฺทกํ วต โภ หตฺถิยานํ, สเจ ทมถํ อุเปยฺยา’’ติ จินฺตยนฺโต หตฺถํ ¶ ปสาเรติ. อถ โส ฆรเธนุวจฺฉโก วิย กณฺเณ โอลมฺพิตฺวา สูรตภาวํ ทสฺเสนฺโต ราชานํ อุปสงฺกมติ. ราชา ตํ อาโรหิตุกาโม โหติ. อถสฺส ปริชนา อธิปฺปายํ ตฺวา ตํ หตฺถิรตนํ สุวณฺณทฺธชํ สุวณฺณาลงฺการํ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา อุปเนนฺติ. ราชา ตํ อนิสีทาเปตฺวาว สตฺตรตนมยาย นิสฺเสณิยา อารุยฺห อากาสคมนนินฺนจิตฺโต โหติ. ตสฺส สห จิตฺตุปฺปาเทเนว โส นาคราชา ราชหํโส วิย อินฺทนีลมณิปฺปภาชาลํ นีลคคนตลํ อภิลงฺฆติ. ตโต จกฺกจาริกาย วุตฺตนเยเนว สกลราชปริสา. อิติ สปริโส ราชา อนฺโตปาตราเสเยว สกลปถวึ อนุสํยายิตฺวา ราชธานึ ปจฺจาคจฺฉติ. เอวํ มหิทฺธิกํ จกฺกวตฺติโน หตฺถิรตนํ โหติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตาทิสเมว อโหสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ทิสฺวา รฺโ…เป… ปาตุรโหสี’’ติ.
อสฺสรตนวณฺณนา
๒๔๗. เอวํ ปาตุภูตหตฺถิรตนสฺส ปน จกฺกวตฺติโน อมจฺจา ปกติมงฺคลอสฺสฏฺานํ สุจิสมตลํ กาเรตฺวา อลงฺกริตฺวา จ ปุริมนเยเนว รฺโ ตสฺส อาคมนจินฺตนตฺถํ อุสฺสาหํ ชเนนฺติ. โส ปุริมนเยเนว กตทานมานนสกฺกาโร สมาทินฺนสีลพฺพโต ปาสาทตเล สุขนิสินฺโน ปฺุสมฺปตฺตึ สมนุสฺสรติ. อถสฺส ปฺุานุภาวโจทิโต สินฺธวกุลโต วิชฺชุลตาวินทฺธสรทกาลเสตวลาหกราสิสสฺสิรีโก รตฺตปาโท รตฺตตุณฺโฑ จนฺทปฺปภาปฺุชสทิสสุทฺธสินิทฺธฆนสํหตสรีโร กากคีวา วิย อินฺทนีลมณิ วิย จ กาฬวณฺเณน สีเสน สมนฺนาคตตฺตา กาฬสีโสติ สุฏฺุ กปฺเปตฺวา ปิเตหิ วิย มฺุชสทิเสหิ สณฺหวฏฺฏอุชุคเตหิ เกเสหิ สมนฺนาคตตฺตา มฺุชเกโส เวหาสงฺคโม วลาหโก นาม อสฺสราชา อาคนฺตฺวา ตสฺมึ าเน ปติฏฺาติ. มหาสุทสฺสนสฺส ปเนส หตฺถิรตนํ วิย อาคโต. เสสํ สพฺพํ หตฺถิรตเน ¶ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอวรูปํ อสฺสรตนํ สนฺธาย ภควา – ‘‘ปุน จ ปร’’นฺติอาทิมาห.
มณิรตนวณฺณนา
๒๔๘. เอวํ ปาตุภูตอสฺสรตนสฺส ปน รฺโ จกฺกวตฺติโน จตุหตฺถายามํ สกฏนาภิสมปริณาหํ อุโภสุ อนฺเตสุ กณฺณิกปริยนฺตโต วินิคฺคเตหิ สุปริสุทฺธมุตฺตากลาเปหิ ทฺวีหิ กฺจนปทุเมหิ อลงฺกตํ จตุราสีติมณิสหสฺสปริวารํ ตาราคณปริวุตสฺส ¶ ปุณฺณจนฺทสสฺสิรึ ผรมานํ ¶ วิย เวปุลฺลปพฺพตโต มณิรตนํ อาคจฺฉติ. ตสฺเสวํ อาคตสฺส มุตฺตาชาลเก เปตฺวา เวฬุปรมฺปราย สฏฺิหตฺถปฺปมาณํ อากาสํ อาโรปิตสฺส รตฺติภาเค สมนฺตา โยชนปฺปมาณํ โอกาสํ อาภา ผรติ, ยาย สพฺโพ โส โอกาโส อรุณุคฺคมนเวลา วิย สฺชาตาโลโก โหติ. ตโต กสฺสกา กสิกมฺมํ วาณิชา อาปณุคฺฆาฏนํ เต เต สิปฺปิโน ตํ ตํ กมฺมนฺตํ ปโยเชนฺติ ‘‘ทิวา’’ติ มฺมานา. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพํ ตํ ตเถว อโหสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุน จ ปรํ อานนฺท,…เป… มณิรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ.
อิตฺถิรตนวณฺณนา
๒๔๙. เอวํ ปาตุภูตมณิรตนสฺส ปน จกฺกวตฺติโน วิสยสุขวิเสสสฺส วิเสสการณํ อิตฺถิรตนํ ปาตุภวติ. มทฺทราชกุลโต วา หิสฺส อคฺคมเหสึ อาเนนฺติ, อุตฺตรกุรุโต วา ปฺุานุภาเวน สยํ อาคจฺฉติ. อวเสสา ปนสฺสา สมฺปตฺติ – ‘‘ปุน จ ปรํ, อานนฺท, รฺโ มหาสุทสฺสนสฺส อิตฺถิรตนํ ปาตุรโหสิ, อภิรูปา ทสฺสนียา’’ติอาทินา นเยน ปาฬิยํเยว อาคตา.
ตตฺถ สณฺานปาริปูริยา อธิกํ รูปํ อสฺสาติ อภิรูปา. ทิสฺสมานาว จกฺขูนิ ปิณยติ, ตสฺมา อฺํ กิจฺจวิกฺเขปํ หิตฺวาปิ ทฏฺพฺพาติ ทสฺสนียา. ทิสฺสมานาว โสมนสฺสวเสน จิตฺตํ ปสาเทตีติ ปาสาทิกา. ปรมายาติ เอวํ ปสาทาวหตฺตา อุตฺตมาย. วณฺณโปกฺขรตายาติ วณฺณสุนฺทรตาย. สมนฺนาคตาติ อุเปตา. อภิรูปา วา ยสฺมา นาติทีฆา นาติรสฺสา. ทสฺสนียา ยสฺมา นาติกิสา นาติถูลา. ปาสาทิกา ¶ ยสฺมา นาติกาฬิกา นาจฺโจทาตา. ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา ยสฺมา อภิกฺกนฺตา มานุสิวณฺณํ อปฺปตฺตา ทิพฺพวณฺณํ. มนุสฺสานฺหิ วณฺณาภา พหิ น นิจฺฉรติ. เทวานํ ปน อติทูรมฺปิ นิจฺฉรติ.
ตสฺสา ปน ทฺวาทสหตฺถปฺปมาณํ ปเทสํ สรีราภา โอภาเสติ. นาติทีฆาทีสุ จสฺสา ปมยุคเฬน อาโรหสมฺปตฺติ, ทุติยยุคเฬน ปริณาหสมฺปตฺติ, ตติยยุคเฬน วณฺณสมฺปตฺติ วุตฺตา. ฉหิ วาปิ เอเตหิ กายวิปตฺติยา อภาโว, อติกฺกนฺตา มานุสิวณฺณนฺติ อิมินา กายสมฺปตฺติ วุตฺตา. ตูลปิจุโน วา กปฺปาสปิจุโน วาติ สปฺปิมณฺเฑ ปกฺขิปิตฺวา ปิตสฺส สตวารวิหตสฺส ตูลปิจุโน วา กปฺปาสปิจุโน วา. สีเตติ รฺโ สีตกาเล. อุณฺเหติ รฺโ อุณฺหกาเล. จนฺทนคนฺโธติ นิจฺจกาลเมว สุปิสิตสฺส ¶ อภินวสฺส จตุชฺชาติสมาโยชิตสฺส ¶ หริจนฺทนสฺส คนฺโธ กายโต วายติ. อุปฺปลคนฺโธ วายตีติ หสิตกถิตกาเลสุ มุขโต ตงฺขณํ วิกสิตสฺเสว นีลุปฺปลสฺส อติสุรภิคนฺโธ วายติ.
เอวํ รูปสมฺผสฺสคนฺธสมฺปตฺติยุตฺตาย ปนสฺสา สรีรสมฺปตฺติยา อนุรูปํ อาจารํ ทสฺเสตุํ ตํ โข ปนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ราชานํ ทิสฺวา นิสินฺนาสนโต อคฺคิทฑฺฒา วิย ปมเมว อุฏฺาตีติ ปุพฺพุฏฺายินี. ตสฺมึ นิสินฺเน ตสฺส ตาลวณฺเฏน พีชนาทิกิจฺจํ กตฺวา ปจฺฉา นิปตติ นิสีทตีติ ปจฺฉานิปาตินี. กึ กโรมิ, เต เทวาติ วาจาย กึ-การํ ปฏิสาเวตีติ กึ การปฏิสฺสาวินี. รฺโ มนาปเมว จรติ กโรตีติ มนาปจารินี. ยํ รฺโ ปิยํ ตเทว วทตีติ ปิยวาทินี.
อิทานิ – ‘‘สฺวาสฺสา อาจาโร ภาววิสุทฺธิยาว, น สาเยฺยนา’’ติ ทสฺเสตุํ ตํ โข ปนาติอาทิมาห. ตตฺถ โน อติจรีติ น อติกฺกมิตฺวา จริ, เปตฺวา ราชานํ อฺํ ปุริสํ จิตฺเตนปิ น ปตฺเถสีติ วุตฺตํ โหติ.
ตตฺถ เย ตสฺสา อาทิมฺหิ ‘‘อภิรูปา’’ติอาทโย, อนฺเต ‘‘ปุพฺพุฏฺายินี’’ติอาทโย คุณา วุตฺตา, เต ปกติคุณา เอว. ‘‘อติกฺกนฺตา มานุสิวณฺณ’’นฺติอาทโย ปน จกฺกวตฺติโน ปฺุํ อุปนิสฺสาย จกฺกรตนปาตุภาวโต ปฏฺาย ปุริมกมฺมานุภาเวน นิพฺพตฺตาติ เวทิตพฺพา.
อภิรูปตาทิกาปิ ¶ วา จกฺกรตนปาตุภาวโต ปฏฺาย สพฺพาการปริปูรา ชาตา. เตนาห – ‘‘เอวรูปํ อิตฺถิรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ.
คหปติรตนวณฺณนา
๒๕๐. เอวํ ปาตุภูตอิตฺถิรตนสฺส ปน รฺโ จกฺกวตฺติโน ธนกรณียานํ กิจฺจานํ ยถาสุขํ ปวตฺตนตฺถํ คหปติรตนํ ปาตุภวติ. โส ปกติยาว มหาโภโค, มหาโภคกุเล ชาโต. รฺโ ธนราสิวฑฺฒโก เสฏฺิคหปติ โหติ. จกฺกรตนานุภาวสหิตํ ปนสฺส กมฺมวิปากชํ ทิพฺพจกฺขุ ปาตุภวติ, เยน อนฺโตปถวิยมฺปิ โยชนพฺภนฺตเร นิธึ ปสฺสติ, โส ตํ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา ตุฏฺมานโส คนฺตฺวา ราชานํ ธเนน ปวาเรตฺวา สพฺพานิ ธนกรณียานิ สมฺปาเทติ ¶ . มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตเถว สมฺปาเทสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุน จปรํ อานนฺท…เป… เอวรูปํ คหปติรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ.
ปริณายกรตนวณฺณนา
๒๕๑. เอวํ ¶ ปาตุภูตคหปติรตนสฺส ปน รฺโ จกฺกวตฺติสฺส สพฺพกิจฺจสํวิธานสมตฺถํ ปริณายกรตนํ ปาตุภวติ. โส รฺโ เชฏฺปุตฺโตว โหติ. ปกติยา เอว โส ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี วิภาวี. รฺโ ปฺุานุภาวํ นิสฺสาย ปนสฺส อตฺตโน กมฺมานุภาเวน ปรจิตฺตาณํ อุปฺปชฺชติ. เยน ทฺวาทสโยชนาย ราชปริสาย จิตฺตาจารํ ตฺวา รฺโ หิเต จ อหิเต จ ววตฺถเปตุํ สมตฺโถ โหติ, โสปิ ตํ อตฺตโน อานุภาวํ ทิสฺวา ตุฏฺหทโย ราชานํ สพฺพกิจฺจานุสาสเนน ปวาเรติ. มหาสุทสฺสนมฺปิ ตเถว ปวาเรสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุน จปรํ…เป… ปริณายกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ.
ตตฺถ เปตพฺพํ เปตุนฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ านนฺตเร เปตพฺพํ เปตุํ.
จตุอิทฺธิสมนฺนาคตวณฺณนา
๒๕๒. สมเวปากินิยาติ สมวิปาจนิยา. คหณิยาติ กมฺมชเตโชธาตุยา. ตตฺถ ยสฺส ภุตฺตมตฺโตว อาหาโร ชีรติ, ยสฺส วา ¶ ปน ปุฏภตฺตํ วิย ตตฺเถว ติฏฺติ, อุโภเปเต น สมเวปากินิยา สมนฺนาคตา. ยสฺส ปน ปุน ภตฺตกาเล ภตฺตฉนฺโท อุปฺปชฺชเตว, อยํ สมเวปากินิยา สมนฺนาคโตติ.
ธมฺมปาสาทโปกฺขรณิวณฺณนา
๒๕๓. มาเปสิ โขติ นคเร เภรึ จราเปตฺวา ชนราสึ กาเรตฺวา น มาเปสิ, รฺโ ปน สห จิตฺตุปฺปาเทเนว ภูมึ ภินฺทิตฺวา จตุราสีติ โปกฺขรณีสหสฺสานิ นิพฺพตฺตึสุ. ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ทฺวีหิ เวทิกาหีติ เอกาย อิฏฺกานํ ปริยนฺเตเยว ปริกฺขิตฺตา เอกาย ปริเวณปริจฺเฉทปริยนฺเต. เอตทโหสีติ กสฺมา อโหสิ? เอกทิวสํ กิร นหตฺวา จ ปิวิตฺวา จ คจฺฉนฺตํ มหาชนํ มหาปุริโส โอโลเกตฺวา อิเม อุมฺมตฺตกเวเสเนว คจฺฉนฺติ. สเจ เอเตสํ เอตฺถ ปิฬนฺธนปุปฺผานิ ภเวยฺยุํ, ภทฺทกํ สิยาติ. อถสฺส เอตทโหสิ. ตตฺถ สพฺโพตุกนฺติ ¶ ปุปฺผํ นาม เอกสฺมึเยว อุตุมฺหิ ปุปฺผติ. อหํ ปน ตถา กริสฺสามิ – ‘‘ยถา สพฺเพสุ อุตูสุ ปุปฺผิสฺสตี’’ติ จินฺเตสึ. โรปาเปสีติ นานาวณฺณอุปฺปลพีชาทีนิ ตโต ตโต อาหราเปตฺวา น โรปาเปสิ, สห จิตฺตุปฺปาเทเนว ปนสฺส สพฺพํ อิชฺฌติ. ตํ โลโก รฺา โรปิตนฺติ มฺิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘โรปาเปสี’’ติ. ตโต ปฏฺาย มหาชโน นานปฺปการํ ชลชถลชมาลํ ปิฬนฺธิตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬมาโน ¶ วิย คจฺฉติ.
๒๕๔. อถ ราชา ตโต อุตฺตริปิ ชนํ สุขสมปฺปิตํ กาตุกาโม – ‘‘ยํนูนาหํ อิมาสํ โปกฺขรณีนํ ตีเร’’ติอาทินา ชนสฺส สุขวิธานํ จินฺเตตฺวา สพฺพํ อกาสิ. ตตฺถ นฺหาเปสุนฺติ อฺโ สรีรํ อุพฺพฏฺเฏสิ, อฺโ จุณฺณานิ โยเชสิ, อฺโ ตีเร นหายนฺตสฺส อุทกํ อาหริ, อฺโ วตฺถานิ ปฏิคฺคเหสิ เจว อทาสิ จ.
ปฏฺเปสิ โขติ กถํ ปฏฺเปสิ? อิตฺถีนฺจ ปุริสานฺจ อนุจฺฉวิเก อลงฺกาเร กาเรตฺวา อิตฺถิมตฺตเมว ตตฺถ ปริจารวเสน เสสํ สพฺพํ ปริจฺจาควเสน เปตฺวา ราชา มหาสุทสฺสโน ทานํ เทติ, ตํ ปริภฺุชถาติ เภรึ จราเปสิ. มหาชโน โปกฺขรณีตีรํ อาคนฺตฺวา นหตฺวา วตฺถานิ ปริวตฺเตตฺวา นานาคนฺเธหิ วิลิตฺโต ปิฬนฺธนวิจิตฺตมาโล ทานคฺคํ ¶ คนฺตฺวา อเนกปฺปกาเรสุ ยาคุภตฺตขชฺชเกสุ อฏฺวิธปาเนสุ จ โย ยํ อิจฺฉติ, โส ตํ ขาทิตฺวา จ ปิวิตฺวา จ นานาวณฺณานิ โขมสุขุมานิ วตฺถานิ นิวาเสตฺวา สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา เยสํ ตาทิสานิ อตฺถิ, เต โอหาย คจฺฉนฺติ. เยสํ ปน นตฺถิ, เต คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. หตฺถิอสฺสยานาทีสุปิ นิสีทิตฺวา โถกํ วิจริตฺวา อนตฺถิกา โอหาย, อตฺถิกา คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. วรสยเนสุ นิปชฺชิตฺวา สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อนตฺถิกา โอหาย, อตฺถิกา คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. อิตฺถีหิปิ สทฺธึ สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อนตฺถิกา โอหาย, อตฺถิกา คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. สตฺตวิธรตนปสาธนานิ จ ปสาเธตฺวาปิ สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อนตฺถิกา โอหาย, อตฺถิกา คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. ตมฺปิ ทานํ อุฏฺาย สมุฏฺาย ทียเตว. ชมฺพุทีปวาสิกานํ อฺํ กมฺมํ นตฺถิ, รฺโ ทานํ ปริภฺุชนฺตาว วิจรนฺติ.
๒๕๕. อถ พฺราหฺมณคหปติกา จินฺเตสุํ – ‘‘อยํ ราชา เอวรูปํ ทานํ ททนฺโตปิ ‘มยฺหํ ตณฺฑุลาทีนิ วา ขีราทีนิ วา เทถา’ติ น กิฺจิ อาหราเปติ, น โข ปน อมฺหากํ – ‘ราชา อาหราเปตี’ติ ตุณฺหีมาสิตุํ ปติรูป’’นฺติ เต พหุํ สาปเตยฺยํ สํหริตฺวา รฺโ อุปนาเมสุํ. ตสฺมา – ‘‘อถ โข, อานนฺท, พฺราหฺมณคหปติกา’’ติอาทิมาห. เอวํ สมจินฺเตสุนฺติ กสฺมา เอวํ จินฺเตสุํ? กสฺสจิ ฆรโต อปฺปํ อาภตํ, กสฺสจิ พหุ. ตสฺมึ ปฏิสํหริยมาเน ¶ – ‘‘กึ ตเวว ฆรโต สุนฺทรํ อาภตํ, น มยฺหํ ฆรโต, กึ ตเวว ฆรโต พหุ ¶ , น มยฺห’’นฺติ เอวํ กลหสทฺโทปิ อุปฺปชฺเชยฺย, โส มา อุปฺปชฺชิตฺถาติ เอวํ สมจินฺเตสุํ.
๒๕๖. เอหิ ตฺวํ สมฺมาติ เอหิ ตฺวํ วยสฺส. ธมฺมํ นาม ปาสาทนฺติ ปาสาทสฺส นามํ อาโรเปตฺวาว อาณาเปสิ. วิสฺสกมฺโม ปน กีว มหนฺโต เทว ปาสาโท โหตูติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ทีฆโต โยชนํ วิตฺถารโต อฑฺฒโยชนํ สพฺพรตนมโยว โหตูติ วุตฺเตปิ ‘เอวํ โหตุ, ภทฺทํ ตว วจน’นฺติ ตสฺส ปฏิสฺสุณิตฺวา ธมฺมราชานํ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา มาเปสิ. ตตฺถ เอวํ ภทฺทํ ตวาติ โข อานนฺทาติ เอวํ ภทฺทํ ตว อิติ โข อานนฺท. ปฏิสฺสุตฺวาติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา, วตฺวาติ อตฺโถ. ตุณฺหีภาเวนาติ สมณธมฺมปฏิปตฺติกรโณกาโส ¶ เม ภวิสฺสตีติ อิจฺฉนฺโต ตุณฺหีภาเวน อธิวาเสสิ. สารมโยติ จนฺทนสารมโย.
๒๕๗. ทฺวีหิ เวทิกาหีติ เอตฺถ เอกา เวทิกา ปนสฺส อุณฺหีสมตฺถเก อโหสิ, เอกา เหฏฺา ปริจฺเฉทมตฺถเก.
๒๕๘. ทุทฺทิกฺโข อโหสีติ ทุอุทฺทิกฺโข, ปภาสมฺปตฺติยา ทุทฺทโสติ อตฺโถ. มุสตีติ หรติ ผนฺทาเปติ นิจฺจลภาเวน ปติฏฺาตุํ น เทติ. วิทฺเธติ อุพฺพิทฺเธ, เมฆวิคเมน ทูรีภูเตติ อตฺโถ. เทเวติ อากาเส.
๒๕๙. มาเปสิ โขติ อหํ อิมสฺมึ าเน โปกฺขรณึ มาเปมิ, ตุมฺหากํ ฆรานิ ภินฺทถาติ น เอวํ กาเรตฺวา มาเปสิ. จิตฺตุปฺปาทวเสเนว ปนสฺส ภูมึ ภินฺทิตฺวา ตถารูปา โปกฺขรณี อโหสิ. เต สพฺพกาเมหีติ สพฺเพหิ อิจฺฉิติจฺฉิตวตฺถูหิ, สมเณ สมณปริกฺขาเรหิ, พฺราหฺมเณ พฺราหฺมณปริกฺขาเรหิ สนฺตปฺเปสีติ.
ปมภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฌานสมฺปตฺติวณฺณนา
๒๖๐. มหิทฺธิโกติ จิตฺตุปฺปาทวเสเนว จตุราสีติโปกฺขรณีสหสฺสานํ นิพฺพตฺติสงฺขาตาย มหติยา ¶ อิทฺธิยา สมนฺนาคโต. มหานุภาโวติ เตสํเยว อนุภวิตพฺพานํ มหนฺตตาย มหานุภาเวน สมนฺนาคโต. เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส – ‘‘กตเมสํ ติณฺณ’’นฺติ อตฺโถ. ทานสฺสาติ สมฺปตฺติปริจฺจาคสฺส. ทมสฺสาติ อาฬวกสุตฺเต ปฺา ทโมติ อาคโต. อิธ อตฺตานํ ¶ ทเมนฺเตน กตํ อุโปสถกมฺมํ. สํยมสฺสาติ สีลสฺส.
โพธิสตฺตปุพฺพโยควณฺณนา
อิธ ตฺวา ปนสฺส ปุพฺพโยโค เวทิตพฺโพ – ราชา กิร ปุพฺเพ คหปติกุเล นิพฺพตฺติ. เตน จ สมเยน ธรมานกสฺเสว กสฺสปพุทฺธสฺส สาสเน เอโก เถโร อรฺเ วาสํ วสติ, โพธิสตฺโต อตฺตโน ¶ กมฺเมน อรฺํ ปวิฏฺโ เถรํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เถรสฺส นิสชฺชนฏฺานจงฺกมนฏฺานานิ โอโลเกตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘อิเธว, ภนฺเต, อยฺโย วสตี’’ติ? อาม, อุปาสกาติ สุตฺวา – ‘‘อิเธว อยฺยสฺส ปณฺณสาลํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน กมฺมํ ปหาย ทพฺพสมฺภารํ โกฏฺเฏตฺวา ปณฺณสาลํ กตฺวา ฉาเทตฺวา ภิตฺติโย มตฺติกาย ลิมฺปิตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา กฏฺตฺถรณํ กตฺวา – ‘‘กริสฺสติ นุ โข ปริโภคํ, น กริสฺสตี’’ติ เอกมนฺตํ นิสีทิ. เถโร อนฺโตคามโต อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา กฏฺตฺถรเณ นิสีทิ. อุปาสโกปิ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา สมีเป นิสินฺโน ‘‘ผาสุกา, ภนฺเต, ปณฺณสาลา’’ติ ปุจฺฉิ. ผาสุกา, ภทฺทมุข, ปพฺพชิตสารุปฺปาติ. วสิสฺสถ, ภนฺเต, อิธาติ? อาม, อุปาสกาติ, โส อธิวาสนากาเรน วสิสฺสตีติ ตฺวา นิพทฺธํ มยฺหํ ฆรทฺวารํ อาคนฺตพฺพนฺติ ปฏิชานาเปตฺวา – ‘‘เอกํ เม, ภนฺเต, วรํ เทถา’’ติ อาห. อติกฺกนฺตวรา, อุปาสก, ปพฺพชิตาติ. ภนฺเต, ยฺจ กปฺปติ, ยฺจ อนวชฺชนฺติ. วเทหิ อุปาสกาติ. ภนฺเต, นิพทฺธวสนฏฺาเน นาม มนุสฺสา มงฺคเล วา อมงฺคเล วา อาคมนํ อิจฺฉนฺติ, อนาคจฺฉนฺตสฺส กุชฺฌนฺติ. ตสฺมา อฺํ นิมนฺติตฏฺานํ คนฺตฺวาปิ มยฺหํ ฆรํ ปวิสิตฺวาว ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺาเปตพฺพนฺติ. เถโร อธิวาเสสิ.
โส ปณฺณสาลาย กฏสาฏกํ ปตฺถริตฺวา มฺจปีํ ปฺเปสิ, อปสฺเสนํ นิกฺขิปิ, ปาทกถลิกํ เปสิ, โปกฺขรณึ ขณิ, จงฺกมํ กตฺวา วาลิกํ โอกิริ, มิเค อาคนฺตฺวา ภิตฺตึ ฆํสิตฺวา มตฺติกํ ปาเตนฺเต ทิสฺวา กณฺฏกวตึ ปริกฺขิปิ. โปกฺขรณึ โอตริตฺวา อุทกํ อาฬุลิกํ กโรนฺเต ทิสฺวา อนฺโต ปาสาเณหิ จินิตฺวา พหิ กณฺฏกวตึ ปริกฺขิปิตฺวา อนฺโตวติปริยนฺเต ตาลปนฺติโย โรเปติ, มหาจงฺกเม สมฺมฏฺฏฺานํ อาฬุเลนฺเต ทิสฺวา จงฺกมมฺปิ วติยา ปริกฺขิปิตฺวา อนฺโตวติปริยนฺเต ตาลปนฺตึ โรเปสิ. เอวํ ¶ อาวาสํ นิฏฺเปตฺวา ¶ เถรสฺส ติจีวรํ, ปิณฺฑปาตํ, โอสธํ, ปริโภคภาชนํ, อารกณฺฏกํ, ปิปฺผลิกํ, นขจฺเฉทนํ, สูจึ, กตฺตรยฏฺึ, อุปาหนํ, อุทกตุมฺพํ, ฉตฺตํ, ทีปกปลฺลกํ, มลหรณึ. ปริสฺสาวนํ, ธมกรณํ, ปตฺตํ, ถาลกํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ ปพฺพชิตานํ ปริโภคชาตํ, สพฺพํ อทาสิ. เถรสฺส โพธิสตฺเตน อทินฺนปริกฺขาโร นาม นาโหสิ. โส สีลานิ รกฺขนฺโต อุโปสถํ กโรนฺโต ยาวชีวํ ¶ เถรํ อุปฏฺหิ. เถโร ตตฺเถว วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายิ.
โพธิสตฺโตปิ ยาวตายุกํ ปฺุํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉนฺโต กุสาวติยา ราชธานิยา นิพฺพตฺติตฺวา มหาสุทสฺสโน ราชา อโหสิ.
‘‘เอวํ นาติมหนฺตมฺปิ, ปฺุํ อายตเน กตํ;
มหาวิปากํ โหตีติ, กตฺตพฺพํ ตํ วิภาวินา’’.
มหาวิยูหนฺติ รชตมยํ มหากูฏาคารํ. ตตฺถ วสิตุกาโม หุตฺวา อคมาสิ, เอตฺตาวตา กามวิตกฺกาติ กามวิตกฺก ตยา เอตฺตาวตา นิวตฺติตพฺพํ, อิโต ปรํ ตุยฺหํ อภูมิ, อิทํ ฌานาคารํ นาม, นยิทํ ตยา สทฺธึ วสนฏฺานนฺติ เอวํ ตโย วิตกฺเก กูฏาคารทฺวาเรเยว นิวตฺเตสิ.
๒๖๑. ปมชฺฌานนฺติอาทีสุ วิสุํ กสิณปริกมฺมกิจฺจํ นาม นตฺถิ. นีลกสิเณน อตฺเถ สติ นีลมณึ, ปีตกสิเณน อตฺเถ สติ สุวณฺณํ, โลหิตกสิเณน อตฺเถ สติ รตฺตมณึ, โอทาตกสิเณน อตฺเถ สติ รชตนฺติ โอโลกิตโอโลกิตฏฺาเน กสิณเมว ปฺายติ.
๒๖๒. เมตฺตาสหคเตนาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพมฺปิ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมว. อิติ ปาฬิยํ จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาริ อปฺปมฺาเนว วุตฺตานิ. มหาปุริโส ปน สพฺพาปิ อฏฺ สมาปตฺติโย, ปฺจ อภิฺาโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อนุโลมปฏิโลมาทิวเสน จุทฺทสหากาเรหิ สมาปตฺติโย ปวิสนฺโต มธุปฏลํ ปวิฏฺภมโร มธุรเสน วิย สมาปตฺติสุเขเนว ยาเปติ.
จตุราสีตินครสหสฺสาทิวณฺณนา
๒๖๓. กุสาวตีราชธานิปฺปมุขานีติ ¶ กุสาวตี ราชธานี เตสํ นครานํ ปมุขา สพฺพเสฏฺาติ อตฺโถ. ภตฺตาภิหาโรติ ¶ อภิหริตพฺพภตฺตํ.
๒๖๔. วสฺสสตสฺส ¶ วสฺสสตสฺสาติ กสฺมา เอวํ จินฺเตสิ? เตสํ สทฺเทน อุกฺกณฺิตฺวา, ‘‘สมาปนฺนสฺส สทฺโท กณฺฏโก’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๗๒) หิ วุตฺตํ. ตสฺมา สทฺเทน อุกฺกณฺิโต มหาปุริโส. อถ กสฺมา มา อาคจฺฉนฺตูติ น วทติ? อิทานิ ราชา น ปสฺสตีติ นิพทฺธวตฺตํ น ลภิสฺสนฺติ, ตํ เตสํ มา อุปฺปชฺชิตฺถาติ น วทติ.
สุภทฺทาเทวิอุปสงฺกมนวณฺณนา
๒๖๕. เอตทโหสีติ กทา เอตํ อโหสิ. รฺโ กาลงฺกิริยทิวเส. ตทา กิร เทวตา จินฺเตสุํ – ‘‘ราชา อนาถกาลงฺกิริยํ มา กโรตุ, โอโรเธหิ พหูหิ ธีตูหิ ปุตฺเตหิ ปริวาริโตว กโรตู’’ติ. อถ เทวึ อาวฏฺเฏตฺวา ตสฺสา เอวํ จิตฺตํ อุปฺปาเทสุํ. ปีตานิ วตฺถานีติ ตานิ กิร ปกติยา รฺโ มนาปานิ, ตสฺมา ตานิ ปารุปถาติ อาห. เอตฺเถว เทวิ ติฏฺาติ เทวิ อิมํ ฌานาคารํ นาม ตุมฺเหหิ สทฺธึ วสนฏฺานํ น โหติ, ฌานรติวินฺทนฏฺานํ มม, มา อิธ ปาวิสีติ.
๒๖๖. เอตทโหสีติ โลเก สตฺตา นาม มรณาสนฺนกาเล อติวิย วิโรจนฺติ, เตนสฺส รฺโ วิปฺปสนฺนอินฺทฺริยภาวํ ทิสฺวา เอวํ อโหสิ, ตโต มา รฺโ กาลงฺกิริยา อโหสีติ ตสฺส กาลงฺกิริยํ อนิจฺฉมานา สมฺปติ คุณมสฺส กถยิตฺวา ติฏฺมานาการํ กริสฺสามีติ จินฺเตตฺวา อิมานิ เต เทวาติอาทิมาห. ตตฺถ ฉนฺทํ ชเนหีติ เปมํ อุปฺปาเทหิ, รตึ กโรหิ. ชีวิเต อเปกฺขนฺติ ชีวิเต สาเปกฺขํ, อาลยํ, ตณฺหํ กโรหีติ อตฺโถ.
เอวํ โข มํ ตฺวํ เทวีติ ‘‘มยํ โข, เทว, อิตฺถิโย นาม ปพฺพชิตานํ อุปจารกถํ น ชานาม, กถํ วทาม มหาราชา’’ติ ราชานํ ‘‘ปพฺพชิโต อย’’นฺติ มฺมานาย เทวิยา วุตฺเต – ‘‘เอวํ โข มํ, ตฺวํ เทวิ, สมุทาจราหี’’ติอาทิมาห. ครหิตาติ พุทฺเธหิ ปจฺเจกพุทฺเธหิ สาวเกหิ อฺเหิ จ ปณฺฑิเตหิ พหุสฺสุเตหิ ครหิตา. กึ การณา? สาเปกฺขกาลกิริยา ¶ หิ อตฺตโนเยว เคเห ยกฺขกุกฺกุรอชโคณมหึสมูสิกกุกฺกุฏอูกามงฺคุลาทิภาเวน นิพฺพตฺตนการณํ โหติ.
๒๖๘. อถ ¶ โข, อานนฺท, สุภทฺทา เทวี อสฺสูนิ ปฺุฉิตฺวาติ เทวี เอกมนฺตํ คนฺตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา อสฺสูนิ ปฺุฉิตฺวา เอตทโวจ.
พฺรหฺมโลกูปคมวณฺณนา
๒๖๙. คหปติสฺส วาติ กสฺมา ¶ อาห? เตสํ กิร โสณเสฏฺิปุตฺตาทีนํ วิย มหตี สมฺปตฺติ โหติ, โสณสฺส กิร เสฏฺิปุตฺตสฺส เอกา ภตฺตปาติ ทฺเว สตสหสฺสานิ อคฺฆติ. อิติ เตสํ ตาทิสํ ภตฺตํ ภุตฺตานํ มุหุตฺตํ ภตฺตสมฺมโท ภตฺตมุจฺฉา ภตฺตกิลมโถ โหติ.
๒๗๑. ยํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามีติ ยตฺถ วสามิ, ตํ เอกํเยว นครํ โหติ, อวเสเสสุ ปุตฺตธีตาทโย เจว ทาสมนุสฺสา จ วสึสุ. ปาสาทกูฏาคาเรสุปิ เอเสว นโย. ปลฺลงฺกาทีสุปิ เอกํเยว ปลฺลงฺกํ ปริภฺุชติ, เสสา ปุตฺตาทีนํ ปริโภคา โหนฺติ. อิตฺถีสุปิ เอกาว ปจฺจุปฏฺาติ, เสสา ปริวารมตฺตา โหนฺติ, ปริทหามีติ เอกเมว ทุสฺสยุคํ นิวาเสมิ, เสสานิ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ อสีติสหสฺสาธิกานํ โสฬสนฺนํ ปุริสสตสหสฺสานํ โหนฺติ. ภฺุชามีติ ปรมปฺปมาเณน นาฬิโกทนมตฺตํ ภฺุชามิ, เสสํ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ จตฺตาลีสสหสฺสาธิกานํ อฏฺนฺนํ ปุริสสตสหสฺสานํ โหตีติ ทสฺเสติ. เอกถาลิปาโก หิ ทสนฺนํ ชนานํ ปโหติ.
เอตานิ ปน จตุราสีติ นครสหสฺสานิ เจว ปาสาทสหสฺสานิ จ กูฏาคารสหสฺสานิ จ เอกิสฺสาเยว ปณฺณสาลาย นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ ปลฺลงฺกสหสฺสานิ นิปชฺชนตฺถาย ทินฺนมฺจกสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ หตฺถิสหสฺสานิ อสฺสสหสฺสานิ รถสหสฺสานิ นิสีทนตฺถาย ทินฺนปีสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ มณิสหสฺสานิ เอกทีปสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ โปกฺขรณีสหสฺสานิ เอกโปกฺขรณิยา นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ อิตฺถิสหสฺสานิ ปุตฺตสหสฺสานิ คหปติสหสฺสานิ ปริโภคภาชนปตฺตถาลก ธมกรณ ปริสฺสาวน อารกณฺฏก ปิปฺผลก นขจฺเฉทน กฺุจิกกณฺณมลหรณี ปาทกถลิก อุปาหน ฉตฺต กตฺตรยฏฺิทานสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ เธนุสหสฺสานิ โครสทานสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ วตฺถโกฏิสหสฺสานิ ¶ นิวาสนปารุปนทานสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ ¶ . จตุราสีติ ถาลิปากสหสฺสานิ โภชนทานสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.
๒๗๒. เอวํ ภควา มหาสุทสฺสนสฺส สมฺปตฺตึ อาทิโต ปฏฺาย วิตฺถาเรน กเถตฺวา สพฺพํ ตํ ทารกานํ ปํสฺวาคารกีฬนํ ¶ วิย ทสฺเสนฺโต ปรินิพฺพานมฺจเก นิปนฺโนว ปสฺสานนฺทาติอาทิมาห. ตตฺถ วิปริณตาติ ปกติวิชหเนน นิพฺพุตปทีโป วิย อปฺตฺติกภาวํ คตา. เอวํ อนิจฺจา โข, อานนฺท, สงฺขาราติ เอวํ หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจา.
เอตฺตาวตา ภควา ยถา นาม ปุริโส สตหตฺถุพฺเพเธ จมฺปกรุกฺเข นิสฺเสณึ พนฺธิตฺวา อภิรุหิตฺวา จมฺปกปุปฺผํ อาทาย นิสฺเสณึ มฺุจนฺโต โอตเรยฺย, เอวเมว นิสฺเสณึ พนฺธนฺโต วิย อเนกวสฺสโกฏิสตสหสฺสุพฺเพธํ มหาสุทสฺสนสมฺปตฺตึ อารุยฺห สมฺปตฺติมตฺถเก ิตํ อนิจฺจลกฺขณํ อาทาย นิสฺเสณึ มฺุจนฺโต วิย โอติณฺโณ. เตเนว ปุพฺเพ วสภราชา ทีฆภาณกตฺเถรานํ โลหปาสาทสฺส ปาจีนปสฺเส อมฺพลฏฺิกายํ อิมํ สุตฺตํ สชฺฌายนฺตานํ สุตฺวา – ‘‘กึ, โภ, มยฺหํ อยฺยเกน เอตฺถ วุตฺตํ, อตฺตโน ขาทิตปีตฏฺาเน สมฺปตฺติเมว กเถตี’’ติ จินฺเตนฺโต – ‘‘เอวํ อนิจฺจา โข, อานนฺท, สงฺขารา’’ติ วุตฺตกาเล ‘‘อิมํ, โภ, ทิสฺวา ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมตา เอวํ วุตฺต’’นฺติ วามหตฺถํ สมิฺชิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน อปฺโผเฏตฺวา – ‘‘สาธุ สาธู’’ติ ตุฏฺหทโย สาธุการํ อทาสิ.
เอวํ อทฺธุวาติ เอวํ อุทกปุปฺผุฬาทโย วิย ธุวภาววิรหิตา. เอวํ อนสฺสาสิกาติ เอวํ สุปินเก ปีตปานียํ วิย อนุลิตฺตจนฺทนํ วิย จ อสฺสาสวิรหิตา.
สรีรํ นิกฺขิเปยฺยาติ สรีรํ ฉฑฺเฑยฺย. อิทานิ อฺสฺส สรีรสฺส นิกฺเขโป วา ปฏิชคฺคนํ วา นตฺถิ กิเลสปหีนตฺตา, อานนฺท, ตถาคตสฺสาติ วทติ. อิทํ ปน วตฺวา ปุน เถรํ อามนฺเตสิ, จกฺกวตฺติโน อานุภาโว นาม รฺโ ปพฺพชิตสฺส สตฺตเม ทิวเส อนฺตรธายติ. มหาสุทสฺสนสฺส ปน กาลงฺกิริยโต สตฺตเมว ทิวเส สตฺตรตนปาการา สตฺตรตนตาลา จตุราสีติ โปกฺขรณีสหสฺสานิ ธมฺมปาสาโท ธมฺมโปกฺขรณี จกฺกรตนนฺติ สพฺพเมตํ อนฺตรธายีติ. หตฺถิอาทีสุ ปน อยํ ธมฺมตา ขีณายุกา สเหว กาลงฺกโรนฺติ. อายุเสเส ¶ สติ หตฺถิรตนํ อุโปสถกุลํ คจฺฉติ, อสฺสรตนํ วลาหกกุลํ, มณิรตนํ เวปุลฺลปพฺพตเมว ¶ คจฺฉติ. อิตฺถิรตนสฺส ¶ อานุภาโว อนฺตรธายติ. คหปติรตนสฺส จกฺขุ ปากติกเมว โหติ. ปริณายกรตนสฺส เวยฺยตฺติยํ นสฺสติ.
อิทมโวจ ภควาติ อิทํ ปาฬิยํ อารุฬฺหฺจ อนารุฬฺหฺจ สพฺพํ ภควา อโวจ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถายํ
มหาสุทสฺสนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.