📜
๕. ชนวสภสุตฺตวณฺณนา
นาติกิยาทิพฺยากรณวณฺณนา
๒๗๓-๒๗๕. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตนฺติ ชนวสภสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา – ปริโต ปริโต ชนปเทสูติ สมนฺตา สมนฺตา ชนปเทสุ. ปริจารเกติ พุทฺธธมฺมสงฺฆานํ ปริจารเก. อุปปตฺตีสูติ าณคติปฺุานํ อุปปตฺตีสุ. กาสิโกสเลสูติ กาสีสุ จ โกสเลสุ จ, กาสิรฏฺเ จ โกสลรฏฺเ จาติ อตฺโถ. เอส นโย สพฺพตฺถ. องฺคมคธโยนกกมฺโพชอสฺสกอวนฺติรฏฺเสุ ปน ฉสุ น พฺยากโรติ. อิเมสํ ปน โสฬสนฺนํ มหาชนปทานํ ปุริเมสุ ทสสุเยว พฺยากโรติ. นาติกิยาติ นาติกคามวาสิโน.
เตนาติ เตน อนาคามิอาทิภาเวน. สุตฺวาติ สพฺพฺุตฺาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา พฺยากโรนฺตสฺส ภควโต ปฺหาพฺยากรณํ สุตฺวา เตสํ อนาคามิอาทีสุ นิฏฺงฺคตา หุตฺวา. เตน อนาคามิอาทิภาเวน อตฺตมนา อเหสุํ. อฏฺกถายํ ปน เตนาติ เต นาติกิยาติ วุตฺตํ. เอตสฺมึ อตฺเถ น-กาโร นิปาตมตฺตํ โหติ.
อานนฺทปริกถาวณฺณนา
๒๗๗. ภควนฺตํ กิตฺตยมานรูโปติ อโห พุทฺโธ, อโห ธมฺโม, อโห สงฺโฆ; อโห ธมฺโม สฺวากฺขาโตติ เอวํ กิตฺตยนฺโตว กาลมกาสิ. พหุชโน ปสีเทยฺยาติ อมฺหากํ ปิตา มาตา ภาตา ภคินี ปุตฺโต ธีตา สหายโก, เตน อมฺเหหิ สทฺธึ เอกโต ภุตฺตา, เอกโต สยิตา, ตสฺส อิทฺจิทฺจ มนาปํ อกริมฺห, โส กิร อนาคามี สกทาคามี โสตาปนฺโน; อโห สาธุ, อโห สุฏฺูติ เอวํ พหุชโน ปสาทํ อาปชฺเชยฺย.
๒๗๘. คตินฺติ ¶ าณคตึ. อภิสมฺปรายนฺติ าณาภิสมฺปรายเมว. อทฺทสา โขติ กิตฺตเก ชเน อทฺทส? จตุวีสติสตสหสฺสานิ.
๒๗๙. อุปสนฺตปทิสฺโสติ ¶ อุปสนฺตทสฺสโน. ภาติริวาติ ¶ อติวิย ภาติ, อติวิย วิโรจติ. อินฺทฺริยานนฺติ มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ. อทฺทสํ โข อหํ อานนฺทาติ เนว ทส, น วีสติ, น สตํ, น สหสฺสํ, อนูนาธิกานิ จตุวีสติสตสหสฺสานิ อทฺทสนฺติ อาห.
ชนวสภยกฺขวณฺณนา
๒๘๐. ทิสฺวา ปน เม เอตฺตโก ชโน มํ นิสฺสาย ทุกฺขา ปมุตฺโตติ พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ, จิตฺตํ ปสีทิ, จิตฺตสฺส ปสนฺนตฺตา จิตฺตสมุฏฺานํ โลหิตํ ปสีทิ, โลหิตสฺส ปสนฺนตฺตา มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ ปสีทึสูติ สพฺพมิทํ วตฺวา อถ โข อานนฺทาติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมา โส ภควโต ธมฺมกถํ สุตฺวา ทสสหสฺสาธิกสฺส ชนสตสหสฺสสฺส เชฏฺโก หุตฺวา โสตาปนฺโน ชาโต, ตสฺมา ชนวสโภติสฺส นามํ อโหสิ.
อิโต สตฺตาติ อิโต เทวโลกา จวิตฺวา สตฺต. ตโต สตฺตาติ ตโต มนุสฺสโลกา จวิตฺวา สตฺต. สํสารานิ จตุทฺทสาติ สพฺพาปิ จตุทฺทสขนฺธปฏิปาฏิโย. นิวาสมภิชานามีติ ชาติวเสน นิวาสํ ชานามิ. ยตฺถ เม วุสิตํ ปุเรติ ยตฺถ เทเวสุ จ เวสฺสวณสฺส สหพฺยตํ อุปคเตน มนุสฺเสสุ จ ราชภูเตน อิโต อตฺตภาวโต ปุเรเยว มยา วุสิตํ. ปุเร เอวํ วุสิตตฺตา เอว จ อิทานิ โสตาปนฺโน หุตฺวา ตีสุ วตฺถูสุ พหุํ ปฺุํ กตฺวา ตสฺสานุภาเวน อุปริ นิพฺพตฺติตุํ สมตฺโถปิ ทีฆรตฺตํ วุสิตฏฺาเน นิกนฺติยา พลวตาย เอตฺเถว นิพฺพตฺโต.
๒๘๑. อาสา จ ปน เม สนฺติฏฺตีติ อิมินาหํ โสตาปนฺโนติ น สุตฺตปฺปมตฺโตว หุตฺวา กาลํ วีตินาเมสึ. สกทาคามิมคฺคตฺถาย ปน เม วิปสฺสนา อารทฺธา. อชฺเชว อชฺเชว ปฏิวิชฺฌิสฺสามีติ เอวํ สอุสฺสาโห วิหรามีติ ทสฺเสติ. ยทคฺเคติ ลฏฺิวนุยฺยาเน ปมทสฺสเน โสตาปนฺนทิวสํ สนฺธาย วทติ. ตทคฺเค อหํ, ภนฺเต, ทีฆรตฺตํ อวินิปาโต อวินิปาตํ สฺชานามีติ ตํทิวสํ อาทึ กตฺวา, อหํ, ภนฺเต, ปุริมํ จตุทฺทสอตฺตภาวสงฺขาตํ ทีฆรตฺตํ อวินิปาโต ลฏฺิวนุยฺยาเน โสตาปตฺติมคฺควเสน อธิคตํ อวินิปาตธมฺมตํ สฺชานามีติ อตฺโถ. อนจฺฉริยนฺติ ¶ อนุอจฺฉริยํ. จินฺตยมานํ ปุนปฺปุนํ อจฺฉริยเมวิทํ ยํ เกนจิเทว กรณีเยน คจฺฉนฺโต ภควนฺตํ อนฺตรามคฺเค อทฺทสํ. อิทมฺปิ อจฺฉริยํ ¶ ยฺจ เวสฺสวณสฺส ¶ มหาราชสฺส สยํปริสาย ภาสโต ภควโต ทิฏฺสทิสเมว สมฺมุขา สุตํ. ทฺเว ปจฺจยาติ อนฺตรามคฺเค ทิฏฺภาโว จ เวสฺสวณสฺส สมฺมุขา สุตํ อาโรเจตุกามตา จ.
เทวสภาวณฺณนา
๒๘๒. สนฺนิปติตาติ กสฺมา สนฺนิปติตา? เต กิร จตูหิ การเณหิ สนฺนิปตนฺติ. วสฺสูปนายิกสงฺคหตฺถํ, ปวารณาสงฺคหตฺถํ, ธมฺมสวนตฺถํ, ปาริจฺฉตฺตกกีฬานุภวนตฺถนฺติ. ตตฺถ สฺเว วสฺสูปนายิกาติ อาสาฬฺหีปุณฺณมาย ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวา สุธมฺมาย เทวสภาย สนฺนิปติตฺวา มนฺเตนฺติ อสุกวิหาเร เอโก ภิกฺขุ วสฺสูปคโต, อสุกวิหาเร ทฺเว ตโย จตฺตาโร ปฺจ ทส วีสติ ตึสํ จตฺตาลีสํ ปฺาสํ สตํ สหสฺสํ ภิกฺขู วสฺสูปคตา, เอตฺเถตฺถ าเน อยฺยานํ อารกฺขํ สุสํวิหิตํ กโรถาติ เอวํ วสฺสูปนายิกสงฺคโห กโต โหติ.
ตทาปิ เอเตเนว การเณน สนฺนิปติตา. อิทํ เตสํ โหติ อาสนสฺมินฺติ อิทํ เตสํ จตุนฺนํ มหาราชานํ อาสนํ โหติ. เอวํ เตสุ นิสินฺเนสุ อถ ปจฺฉา อมฺหากํ อาสนํ โหติ.
เยนตฺเถนาติ เยน วสฺสูปนายิกตฺเถน. ตํ อตฺถํ จินฺตยิตฺวา ตํ อตฺถํ มนฺตยิตฺวาติ ตํ อรฺวาสิโน ภิกฺขุสงฺฆสฺส อารกฺขตฺถํ จินฺตยิตฺวา. เอตฺเถตฺถ วุฏฺภิกฺขุสงฺฆสฺส อารกฺขํ สํวิทหถาติ จตูหิ มหาราเชหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา. วุตฺตวจนาปิ ตนฺติ เตตฺตึส เทวปุตฺตา วทนฺติ, มหาราชาโน วุตฺตวจนา นาม. ตถา เตตฺตึส เทวปุตฺตา ปจฺจานุสาสนฺติ, อิตเร ปจฺจานุสิฏฺวจนา นาม. ปททฺวเยปิ ปน ตนฺติ นิปาตมตฺตเมว. อวิปกฺกนฺตาติ อคตา.
๒๘๓. อุฬาโรติ วิปุโล มหา. เทวานุภาวนฺติ ยา สา สพฺพเทวตานํ วตฺถาลงฺการวิมานสรีรานํ ปภา ทฺวาทส โยชนานิ ผรติ. มหาปฺุานํ ปน สรีรปฺปภา โยชนสตํ ผรติ. ตํ เทวานุภาวํ อติกฺกมิตฺวา.
พฺรหฺมุโน ¶ เหตํ ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ ยถา สูริยสฺส อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ ยทิทํ อรุณุคฺคํ, เอวเมว พฺรหฺมุโนปิ เอตํ – ‘‘ปุพฺพนิมิตฺต’’นฺติ ทีเปติ.
สนงฺกุมารกถาวณฺณนา
๒๘๔. อนภิสมฺภวนีโยติ ¶ ¶ อปตฺตพฺโพ, น ตํ เทวา ตาวตึสา ปสฺสนฺตีติ อตฺโถ. จกฺขุปถสฺมินฺติ จกฺขุปสาเท อาปาเถ วา. โส เทวานํ จกฺขุสฺส อาปาเถ สมฺภวนีโย ปตฺตพฺโพ น โหติ, น อภิภวตีติ วุตฺตํ โหติ. เหฏฺา เหฏฺา หิ เทวตา อุปรูปริ เทวานํ โอฬาริกํ กตฺวา มาปิตเมว อตฺตภาวํ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺติ, เวทปฏิลาภนฺติ ตุฏฺิปฏิลาภํ. อธุนาภิสิตฺโต รชฺเชนาติ สมฺปติ อภิสิตฺโต รชฺเชน. อยํ ปนตฺโถ ทุฏฺคามณิอภยวตฺถุนา ทีเปตพฺโพ –
โส กิร ทฺวตฺตึส ทมิฬราชาโน วิชิตฺวา อนุราธปุเร ปตฺตาภิเสโก ตุฏฺโสมนสฺเสน มาสํ นิทฺทํ น ลภิ, ตโต – ‘‘นิทฺทํ น ลภามิ, ภนฺเต’’ติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาจิกฺขิ. เตน หิ, มหาราช, อชฺช อุโปสถํ อธิฏฺาหีติ. โส จ อุโปสถํ อธิฏฺาสิ. สงฺโฆ คนฺตฺวา – ‘‘จิตฺตยมกํ สชฺฌายถา’’ติ อฏฺ อาภิธมฺมิกภิกฺขู เปเสสิ. เต คนฺตฺวา – ‘‘นิปชฺช ตฺวํ, มหาราชา,’’ติ วตฺวา สชฺฌายํ อารภึสุ. ราชา สชฺฌายํ สุณนฺโตว นิทฺทํ โอกฺกมิ. เถรา – ราชานํ มา ปโพธยิตฺถาติ ปกฺกมึสุ. ราชา ทุติยทิวเส สูริยุคฺคมเน ปพุชฺฌิตฺวา เถเร อปสฺสนฺโต – ‘‘กุหึ อยฺยา’’ติ ปุจฺฉิ. ตุมฺหากํ นิทฺโทกฺกมนภาวํ ตฺวา คตาติ. นตฺถิ, โภ, มยฺหํ อยฺยกสฺส ทารกานํ อชานนกเภสชฺชํ นาม, ยาว นิทฺทาเภสชฺชมฺปิ ชานนฺติ เยวาติ อาห.
ปฺจสิโขติ ปฺจสิขคนฺธพฺพสทิโส หุตฺวา. ปฺจสิขคนฺธพฺพเทวปุตฺตสฺส กิร สพฺพเทวตา อตฺตภาวํ มมายนฺติ. ตสฺมา พฺรหฺมาปิ ตาทิสํเยว อตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา ปาตุรโหสิ. ปลฺลงฺเกน นิสีทีติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ.
วิสฺสฏฺโติ สุมุตฺโต อปลิพุทฺโธ. วิฺเยฺโยติ อตฺถวิฺาปโน. มฺชูติ มธุโร มุทุ. สวนีโยติ โสตพฺพยุตฺตโก กณฺณสุโข. พินฺทูติ ¶ เอกคฺฆโน. อวิสารีติ สุวิสโท อวิปฺปกิณฺโณ. คมฺภีโรติ นาภิมูลโต ปฏฺาย คมฺภีรสมุฏฺิโต, น ชิวฺหาทนฺตโอฏฺตาลุมตฺตปฺปหารสมุฏฺิโต. เอวํ สมุฏฺิโต หิ อมธุโร จ โหติ, น จ ทูรํ สาเวติ. นินฺนาทีติ ¶ มหาเมฆมุทิงฺคสทฺโท วิย นินฺนาทยุตฺโต. อปิเจตฺถ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปทํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อตฺโถเยวาติ เวทิตพฺโพ. ยถาปริสนฺติ ยตฺตกา ปริสา, ตตฺตกเมว วิฺาเปติ. อนฺโต ปริสายํ เยวสฺส สทฺโท สมฺปริวตฺตติ, น พหิทฺธา วิธาวติ. เย หิ เกจีติ ¶ อาทิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺนภาวทสฺสนตฺถํ วทติ. สรณํ คตาติ น ยถา วา ตถา วา สรณํ คเต สนฺธาย วทติ. นิพฺเพมติกคหิตสรเณ ปน สนฺธาย วทติ. คนฺธพฺพกายํ ปริปูเรนฺตีติ คนฺธพฺพเทวคณํ ปริปูเรนฺติ. อิติ อมฺหากํ สตฺถุ โลเก อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺาย ฉ เทวโลกาทีสุ ปิฏฺํ โกฏฺเฏตฺวา ปูริตนาฬิ วิย สรวนนฬวนํ วิย จ นิรนฺตรํ ชาตปริสาติ อาห.
ภาวิตอิทฺธิปาทวณฺณนา
๒๘๗. ยาวสุปฺตฺตา จิเม เตน ภควตาติ เตน มยฺหํ สตฺถารา ภควตา ยาว สุปฺตฺตา ยาว สุกถิตา. อิทฺธิปาทาติ เอตฺถ อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ, ปติฏฺานฏฺเน ปาทาติ เวทิตพฺพา. อิทฺธิปหุตายาติ อิทฺธิปโหนกตาย. อิทฺธิวิสวิตายาติ อิทฺธิวิปชฺชนภาวาย, ปุนปฺปุนํ อาเสวนวเสน จิณฺณวสิตายาติ วุตฺตํ โหติ. อิทฺธิวิกุพฺพนตายาติ อิทฺธิวิกุพฺพนภาวาย, นานปฺปการโต กตฺวา ทสฺสนตฺถาย. ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตนฺติอาทีสุ ฉนฺทเหตุโก ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิ, กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อธิปตึ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ. ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขารา. จตุกิจฺจสาธกสฺส สมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. สมนฺนาคตนฺติ ฉนฺทสมาธินา จ ปธานสงฺขาเรน จ อุเปตํ. อิทฺธิปาทนฺติ นิปฺผตฺติปริยาเยน อิชฺฌนฏฺเน วา, อิชฺฌนฺติ เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิมินา วา ปริยาเยน อิทฺธีติ สงฺขฺยํ คตานํ อภิฺาจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํ อธิฏฺานฏฺเน ปาทภูโต เสสจิตฺตเจตสิกราสีติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘อิทฺธิปาโทติ ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. ๔๓๔). อิมินา ¶ นเยน เสเสสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยเถว ¶ หิ ฉนฺทํ อธิปตึ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิ ฉนฺทสมาธีติ วุตฺโต, เอวํ วีริยํ, จิตฺตํ, วีมํสํ อธิปตึ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิ วีมํสาสมาธีติ วุจฺจติ. อปิจ อุปจารชฺฌานํ ปาโท, ปมชฺฌานํ อิทฺธิ. สอุปจารํ ปมชฺฌานํ ปาโท, ทุติยชฺฌานํ อิทฺธีติ เอวํ ปุพฺพภาเค ปาโท, อปรภาเค อิทฺธีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วิตฺถาเรน อิทฺธิปาทกถา วิสุทฺธิมคฺเค จ วิภงฺคฏฺกถาย จ วุตฺตา.
เกจิ ปน ‘‘นิปฺผนฺนา อิทฺธิ. อนิปฺผนฺโน อิทฺธิปาโท’’ติ วทนฺติ, เตสํ วาทมทฺทนตฺถาย อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬิกวาโร นาม อาภโต – ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท, วีริยิทฺธิปาโท, จิตฺติทฺธิปาโท, วีมํสิทฺธิปาโท. ตตฺถ กตโม ฉนฺทิทฺธิปาโท? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ ¶ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ. โย ตสฺมึ สมเย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท, อยํ วุจฺจติ ฉนฺทิทฺธิปาโท, อวเสสา ธมฺมา ฉนฺทิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตา’’ติ (วิภ. ๔๕๘). อิเม ปน โลกุตฺตรวเสเนว อาคตา. ตตฺถ รฏฺปาลตฺเถโร ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรํ ธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิ. โสณตฺเถโร วีริยํ ธุรํ กตฺวา, สมฺภูตตฺเถโร จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา, อายสฺมา โมฆราชา วีมํสํ ธุรํ กตฺวาติ.
ตตฺถ ยถา จตูสุ อมจฺจปุตฺเตสุ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ราชานํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเตสุ เอโก อุปฏฺาเน ฉนฺทชาโต รฺโ อชฺฌาสยฺจ รุจิฺจ ตฺวา ทิวา จ รตฺโต จ อุปฏฺหนฺโต ราชานํ อาราเธตฺวา านนฺตรํ ปาปุณิ. ยถา โส, เอวํ ฉนฺทธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพ.
เอโก ปน – ‘‘ทิวเส ทิวเส อุปฏฺาตุํ โก สกฺโกติ, อุปฺปนฺเน กิจฺเจ ปรกฺกเมน อาราเธสฺสามี’’ติ กุปิเต ปจฺจนฺเต รฺา ปหิโต ปรกฺกเมน สตฺตุมทฺทนํ กตฺวา านนฺตรํ ปาปุณิ. ยถา โส, เอวํ วีริยธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพ.
เอโก ¶ – ‘‘ทิวเส ทิวเส อุปฏฺานมฺปิ อุเรน สตฺติสรปฏิจฺฉนฺนมฺปิ ¶ ภาโรเยว, มนฺตพเลน อาราเธสฺสามี’’ติ ขตฺตวิชฺชาย กตปริจยตฺตา มนฺตสํวิธาเนน ราชานํ อาราเธตฺวา านนฺตรํ ปาปุณาติ. ยถา โส, เอวํ จิตฺตธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพ.
อปโร – ‘‘กึ อิเมหิ อุปฏฺานาทีหิ, ราชาโน นาม ชาติสมฺปนฺนสฺส านนฺตรํ เทนฺติ, ตาทิสสฺส เทนฺโต มยฺหํ ทสฺสตี’’ติ ชาติสมฺปตฺติเมว นิสฺสาย านนฺตรํ ปาปุณิ, ยถา โส, เอวํ สุปริสุทฺธํ วีมํสํ นิสฺสาย วีมํสธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพ.
อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํ. อิทฺธิวิธนฺติ อิทฺธิโกฏฺาสํ.
ติวิธโอกาสาธิคมวณฺณนา
๒๘๘. สุขสฺสาธิคมายาติ ฌานสุขสฺส มคฺคสุขสฺส ผลสุขสฺส จ อธิคมาย. สํสฏฺโติ ¶ สมฺปยุตฺตจิตฺโต. อริยธมฺมนฺติ อริเยน ภควตา พุทฺเธน เทสิตํ ธมฺมํ. สุณาตีติ สตฺถุ สมฺมุขา ภิกฺขุภิกฺขุนีอาทีหิ วา เทสิยมานํ สุณาติ. โยนิโส มนสิกโรตีติ อุปายโต ปถโต การณโต ‘อนิจฺจ’นฺติอาทิวเสน มนสิ กโรติ. ‘‘โยนิโส มนสิกาโร นาม อุปายมนสิกาโร ปถมนสิกาโร, อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติ ทุกฺเข ทุกฺขนฺติ อนตฺตนิ อนตฺตาติ อสุเภ อสุภนฺติ สจฺจานุโลมิเกน วา จิตฺตสฺส อาวฏฺฏนา อนฺวาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร, อยํ วุจฺจติ โยนิโสมนสิกาโร’’ติ. เอวํ วุตฺเต โยนิโสมนสิกาเร กมฺมํ อารภตีติ อตฺโถ. อสํสฏฺโติ วตฺถุกาเมหิปิ กิเลสกาเมหิปิ อสํสฏฺโ วิหรติ. อุปฺปชฺชติ สุขนฺติ อุปฺปชฺชติ ปมชฺฌานสุขํ. สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสนฺติ สมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส ฌานสุขปจฺจยา อปราปรํ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. ปมุทาติ ตุฏฺาการโต ทุพฺพลปีติ. ปาโมชฺชนฺติ พลวตรํ ปีติโสมนสฺสํ. ปโม โอกาสาธิคโมติ ปมชฺฌานํ ปฺจนีวรณานิ วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺติ, ตสฺมา ‘‘ปโม โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺตํ.
โอฬาริกาติ ¶ เอตฺถ กายวจีสงฺขารา ตาว โอฬาริกา โหนฺตุ, จิตฺตสงฺขารา กถํ โอฬาริกาติ? อปฺปหีนตฺตา. กายสงฺขารา หิ จตุตฺถชฺฌาเนน ปหียนฺติ, วจีสงฺขารา ทุติยชฺฌาเนน, จิตฺตสงฺขารา นิโรธสมาปตฺติยา. อิติ กายวจีสงฺขาเรสุ ปหีเนสุปิ เต ติฏฺนฺติเยวาติ ปหีเน อุปาทาย ¶ อปฺปหีนตฺตา โอฬาริกา นาม ชาตา. สุขนฺติ นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนํ จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติสุขํ. สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส อปราปรํ โสมนสฺสํ. ทุติโย โอกาสาธิคโมติ จตุตฺถชฺฌานํ สุขํ ทุกฺขํ วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺติ, ตสฺมา ‘‘ทุติโย โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺตํ. ทุติยตติยชฺฌานานิ ปเนตฺถ จตุตฺเถ คหิเต คหิตาเนว โหนฺตีติ วิสุํ น วุตฺตานีติ.
อิทํ กุสลนฺติอาทีสุ กุสลํ นาม ทสกุสลกมฺมปถา. อกุสลนฺติ ทสอกุสลกมฺมปถา. สาวชฺชทุกาทโยปิ เอเตสํ วเสเนว เวทิตพฺพา. สพฺพฺเจว ปเนตํ กณฺหฺจ สุกฺกฺจ สปฺปฏิภาคฺจาติ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคํ. นิพฺพานเมว เหตํ อปฺปฏิภาคํ. อวิชฺชา ปหียตีติ วฏฺฏปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา ปหียติ. วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติ. สุขนฺติ อรหตฺตมคฺคสุขฺเจว ผลสุขฺจ. สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสนฺติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส อปราปรํ โสมนสฺสํ. ตติโย โอกาสาธิคโมติ อรหตฺตมคฺโค สพฺพกิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺติ, ตสฺมา ‘‘ตติโย โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺโต. เสสมคฺคา ปน ตสฺมึ คหิเต อนฺโตคธา เอวาติ วิสุํ น วุตฺตา.
อิเม ¶ ปน ตโย โอกาสาธิคมา อฏฺตึสารมฺมณวเสน วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพา. กถํ? สพฺพานิ อารมฺมณานิ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว อุปจารวเสน จ อปฺปนาวเสน จ ววตฺถเปตฺวา จตุวีสติยา าเนสุ ปมชฺฌานํ ‘‘ปโม โอกาสาธิคโม’’ติ กเถตพฺพํ. เตรสสุ าเนสุ ทุติยตติยชฺฌานานิ, ปนฺนรสสุ าเนสุ จตุตฺถชฺฌานฺจ นิโรธสมาปตฺตึ ปาเปตฺวา ‘‘ทุติโย โอกาสาธิคโม’’ติ กเถตพฺพํ. ทส อุปจารชฺฌานานิ ปน มคฺคสฺส ปทฏฺานภูตานิ ตติยํ โอกาสาธิคมํ ภชนฺติ. อปิจ ตีสุ สิกฺขาสุ อธิสีลสิกฺขา ปมํ โอกาสาธิคมํ ภชติ, อธิจิตฺตสิกฺขา ทุติยํ, อธิปฺาสิกฺขา ตติยนฺติ เอวํ สิกฺขาวเสนปิ กเถตพฺพํ. สามฺผเลปิ จูฬสีลโต ยาว ปมชฺฌานา ปโม โอกาสาธิคโม ¶ , ทุติยชฺฌานโต ยาว เนวสฺานาสฺายตนา ทุติโย ¶ , วิปสฺสนาโต ยาว อรหตฺตา ตติโย โอกาสาธิคโมติ เอวํ สามฺผลสุตฺตนฺตวเสนปิ กเถตพฺพํ. ตีสุ ปน ปิฏเกสุ วินยปิฏกํ ปมํ โอกาสาธิคมํ ภชติ, สุตฺตนฺตปิฏกํ ทุติยํ, อภิธมฺมปิฏกํ ตติยนฺติ เอวํ ปิฏกวเสนปิ กเถตพฺพํ.
ปุพฺเพ กิร มหาเถรา วสฺสูปนายิกาย อิมเมว สุตฺตํ ปฏฺเปนฺติ. กึ การณา? ตีณิ ปิฏกานิ วิภชิตฺวา กเถตุํ ลภิสฺสามาติ. เตปิฏเกน หิ สโมธาเนตฺวา กเถนฺตสฺส ทุกฺกถิตนฺติ น สกฺกา วตฺตุํ. เตปิฏกํ ภชาเปตฺวา กถิตเมว อิทํ สุตฺตํ สุกถิตํ โหตีติ.
จตุสติปฏฺานวณฺณนา
๒๘๙. กุสลสฺสาธิคมายาติ มคฺคกุสลสฺส เจว ผลกุสลสฺส จ อธิคมตฺถาย. อุภยมฺปิ เหตํ อนวชฺชฏฺเน เขมฏฺเน วา กุสลเมว. ตตฺถ สมฺมาสมาธิยตีติ ตสฺมึ อชฺฌตฺตกาเย สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโต โหติ. พหิทฺธา ปรกาเย าณทสฺสนํ อภินิพฺพตฺเตตีติ อตฺตโน กายโต ปรสฺส กายาภิมุขํ าณํ เปเสติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. สพฺพตฺเถว จ สติมาติ ปเทน กายาทิปริคฺคาหิกา สติ, โลโกติ ปเทน ปริคฺคหิตกายาทโยว โลโก. จตฺตาโร เจเต สติปฏฺานา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาติ เวทิตพฺพา.
สตฺตสมาธิปริกฺขารวณฺณนา
๒๙๐. สมาธิปริกฺขาราติ เอตฺถ ตโย ปริกฺขารา. ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติ (สํ. นิ. ๕.๔) หิ เอตฺถ อลงฺกาโร ปริกฺขาโร นาม. ‘‘สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ ¶ สุปริกฺขตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. ๗.๖๗) เอตฺถ ปริวาโร ปริกฺขาโร นาม. ‘‘คิลานปจฺจยชีวิตปริกฺขาโร’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๘๒) เอตฺถ สมฺภาโร ปริกฺขาโร นาม. อิธ ปน ปริวารปริกฺขารวเสน ‘‘สตฺต สมาธิปริกฺขารา’’ติ วุตฺตํ. ปริกฺขตาติ ปริวาริตา. อยํ วุจฺจติ โส อริโย สมฺมาสมาธีติ อยํ สตฺตหิ รตเนหิ ปริวุโต จกฺกวตฺตี วิย สตฺตหิ องฺเคหิ ปริวุโต ¶ ‘‘อริโย สมฺมาสมาธี’’ติ วุจฺจติ. สอุปนิโส อิติปีติ สอุปนิสฺสโย อิติปิ วุจฺจติ, สปริวาโร เยวาติ วุตฺตํ โหติ. สมฺมาทิฏฺิสฺสาติ สมฺมาทิฏฺิยํ ิตสฺส. สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตีติ สมฺมาสงฺกปฺโป ปวตฺตติ. เอส นโย สพฺพปเทสุ. อยํ ปนตฺโถ มคฺควเสนาปิ ผลวเสนาปิ เวทิตพฺโพ. กถํ? มคฺคสมฺมาทิฏฺิยํ ิตสฺส ¶ มคฺคสมฺมาสงฺกปฺโป ปโหติ…เป… มคฺคาเณ ิตสฺส มคฺควิมุตฺติ ปโหติ. ตถา ผลสมฺมาทิฏฺิยํ ิตสฺส ผลสมฺมาสงฺกปฺโป ปโหติ…เป… ผลสมฺมาาเณ ิตสฺส ผลวิมุตฺติ ปโหตีติ.
สฺวากฺขาโตติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วณฺณิตานิ. อปารุตาติ วิวฏา. อมตสฺสาติ นิพฺพานสฺส. ทฺวาราติ ปเวสนมคฺคา. อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อจลปฺปสาเทน. ธมฺมวินีตาติ สมฺมานิยฺยาเนน นิยฺยาตา.
อตฺถายํ อิตรา ปชาติ อนาคามิโน สนฺธายาห, อนาคามิโน จ อตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. ปฺุภาคาติ ปฺุโกฏฺาเสน นิพฺพตฺตา. โอตฺตปฺปนฺติ โอตฺตปฺปมาโน. เตน กทาจิ นาม มุสา อสฺสาติ มุสาวาทภเยน สงฺขาตุํ น สกฺโกมิ, น ปน มม สงฺขาตุํ พลํ นตฺถีติ ทีเปติ.
๒๙๑. ตํ กึ มฺติ ภวนฺติ อิมินา เกวลํ เวสฺสวณํ ปุจฺฉติ, น ปนสฺส เอวรูโป สตฺถา นาโหสีติ วา น ภวิสฺสตีติ วา ลทฺธิ อตฺถิ. สพฺพพุทฺธานฺหิ อภิสมเย วิเสโส นตฺถิ.
๒๙๒. สยํปริสายนฺติ อตฺตโน ปริสายํ. ตยิทํ พฺรหฺมจริยนฺติ ตํ อิทํ สกลํ สิกฺขตฺตยพฺรหฺมจริยํ. เสสํ อุตฺตานเมว. อิมานิ ปน ปทานิ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ปิตานีติ.
อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถายํ
ชนวสภสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.