📜
๘. สกฺกปฺหสุตฺตวณฺณนา
นิทานวณฺณนา
๓๔๔. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตนฺติ สกฺกปฺหสุตฺตํ. ตตฺรายมนุตฺตานปทวณฺณนา – อมฺพสณฺฑา นาม พฺราหฺมณคาโมติ โส กิร คาโม อมฺพสณฺฑานํ อวิทูเร นิวิฏฺโ, ตสฺมา ‘‘อมฺพสณฺฑา’’ ตฺเวว วุจฺจติ. เวทิยเก ปพฺพเตติ โส กิร ปพฺพโต ปพฺพตปาเท ชาเตน มณิเวทิกาสทิเสน นีลวนสณฺเฑน สมนฺตา ปริกฺขิตฺโต, ตสฺมา ‘เวทิยกปพฺพโต’ ตฺเวว สงฺขฺยํ คโต. อินฺทสาลคุหายนฺติ ปุพฺเพปิ สา ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตเร คุหา, อินฺทสาลรุกฺโข จสฺสา ทฺวาเร, ตสฺมา ‘อินฺทสาลคุหา’ติ สงฺขฺยํ คตา. อถ นํ กุฏฺเฏหิ ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารวาตปานานิ โยเชตฺวา สุปรินิฏฺิตสุธากมฺมมาลากมฺมลตากมฺมวิจิตฺตํ เลณํ กตฺวา ภควโต อทํสุ. ปุริมโวหารวเสน ปน ‘‘อินฺทสาลคุหา’’ ตฺเวว นํ สฺชานนฺติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘อินฺทสาลคุหาย’นฺติ.
อุสฺสุกฺกํ อุทปาทีติ ธมฺมิโก อุสฺสาโห อุปฺปชฺชิ. นนุ จ เอส อภิณฺหทสฺสาวี ภควโต, น โส เทวตาสนฺนิปาโต นาม อตฺถิ, ยตฺถายํ น อาคตปุพฺโพ, สกฺเกน สทิโส อปฺปมาทวิหารี เทวปุตฺโต นาม นตฺถิ. อถ กสฺมา พุทฺธทสฺสนํ อนาคตปุพฺพสฺส วิย อสฺส อุสฺสาโห อุทปาทีติ? มรณภเยน สนฺตชฺชิตตฺตา. ตสฺมึ กิรสฺส สมเย อายุ ปริกฺขีโณ, โส ปฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา ‘‘ปริกฺขีโณ ¶ ทานิ เม อายู’’ติ อฺาสิ. เยสฺจ เทวปุตฺตานํ มรณนิมิตฺตานิ อาวิ ภวนฺติ, เตสุ เย ปริตฺตเกน ปฺุกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺตา, เต ‘‘กุหึ นุ โข อิทานิ นิพฺพตฺติสฺสามา’’ติ ภยํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ. เย กตภีรุตฺตานา พหุํ ปฺุํ กตฺวา นิพฺพตฺตา, เต อตฺตนา ทินฺนทานํ รกฺขิตสีลํ ภาวิตภาวนฺจ อาคมฺม ‘‘อุปริเทวโลเก สมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามา’’ติ น ภายนฺติ.
สกฺโก ¶ ปน เทวราชา ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา ทสโยชนสหสฺสํ เทวนครํ, โยชนสหสฺสุพฺเพธํ เวชยนฺตํ, ติโยชนสติกํ สุธมฺมเทวสภํ, โยชนสตุพฺเพธํ ปาริจฺฉตฺตกํ, สฏฺิโยชนิกํ ปณฺฑุกมฺพลสิลํ, อฑฺฒติยา นาฏกโกฏิโย ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวปริสํ, นนฺทนวนํ, จิตฺตลตาวนํ ¶ , มิสฺสกวนํ, ผารุสกวนนฺติ เอตํ สพฺพสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา ‘‘นสฺสติ วต โภ เม อยํ สมฺปตฺตี’’ติ ภยาภิภูโต อโหสิ.
ตโต ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา โลกปิตามโห มหาพฺรหฺมา วา, โย เม หทยนิสฺสิตํ โสกสลฺลํ สมุทฺธริตฺวา อิมํ สมฺปตฺตึ ถาวรํ กเรยฺยา’’ติ โอโลเกนฺโต กฺจิ อทิสฺวา ปุน อทฺทส ‘‘มาทิสานํ สตสหสฺสานมฺปิ อุปฺปนฺนํ โสกสลฺลํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุทฺธริตุํ ปฏิพโล’’ติ. อเถวํ ปริวิตกฺเกนฺตสฺส เตน โข ปน สมเยน สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อุสฺสุกฺกํ อุทปาทิ ภควนฺตํ ทสฺสนาย.
กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตีติ กตรสฺมึ ชนปเท กตรํ นครํ อุปนิสฺสาย กสฺส ปจฺจเย ปริภฺุชนฺโต กสฺส อมตํ ธมฺมํ เทสยมาโน วิหรตีติ. อทฺทสา โขติ อทฺทกฺขิ ปฏิวิชฺฌิ. มาริสาติ ปิยวจนเมตํ, เทวตานํ ปาฏิเยกฺโก โวหาโร. นิทฺทุกฺขาติปิ วุตฺตํ โหติ. กสฺมา ปเนส เทเว อามนฺเตสิ? สหายตฺถาย. ปุพฺเพ กิเรส ภควติ สฬลฆเร วิหรนฺเต เอกโกว ทสฺสนาย อคมาสิ. สตฺถา ‘‘อปริปกฺกํ ตาวสฺส าณํ, กติปาหํ ปน อติกฺกมิตฺวา มยิ อินฺทสาลคุหายํ วิหรนฺเต ปฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา มรณภยภีโต ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตาหิ สทฺธึ อุปสงฺกมิตฺวา จุทฺทส ปฺเห ปุจฺฉิตฺวา อุเปกฺขาปฺหวิสฺสชฺชนาวสาเน อสีติยา เทวตาสหสฺเสหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา โอกาสํ นากาสิ. โส ‘‘มม ปุพฺเพปิ ¶ เอกกสฺส คตตฺตา สตฺถารา โอกาโส น กโต, อทฺธา เม นตฺถิ มคฺคผลสฺส อุปนิสฺสโย, เอกสฺส ปน อุปนิสฺสเย สติ จกฺกวาฬปริยนฺตายปิ ปริสาย ภควา ธมฺมํ เทเสติเยว. อวสฺสํ โข ปน ทฺวีสุ เทวโลเกสุ กสฺสจิ เทวสฺส อุปนิสฺสโย ภวิสฺสติ, ตํ สนฺธาย สตฺถา ธมฺมํ เทเสสฺสติ. ตํ สุตฺวา อหมฺปิ อตฺตโน โทมนสฺสํ วูปสเมสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สหายตฺถาย อามนฺเตสิ.
เอวํ ภทฺทํ ตวาติ โข เทวา ตาวตึสาติ เอวํ โหตุ มหาราช, คจฺฉาม ภควนฺตํ ทสฺสนาย, ทุลฺลโภ พุทฺธุปฺปาโท, ภทฺทํ ตว, โย ตฺวํ ‘‘ปพฺพตกีฬํ นทีกีฬํ คจฺฉามา’’ติ อวตฺวา ¶ อมฺเห เอวรูเปสุ าเนสุ นิโยเชสีติ. ปจฺจสฺโสสุนฺติ ตสฺส วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉึสุ.
๓๔๕. ปฺจสิขํ ¶ คนฺธพฺพเทวปุตฺตํ อามนฺเตสีติ เทเว ตาว อามนฺเตตุ, อิมํ กสฺมา วิสุํ อามนฺเตสิ? โอกาสกรณตฺถํ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตา คเหตฺวา ธุเรน ปหรนฺตสฺส วิย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตุํ น ยุตฺตํ, อยํ ปน ปฺจสิโข ทสพลสฺส อุปฏฺาโก วลฺลโภ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ คนฺตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ธมฺมํ สุณาติ, อิมํ ปุรโต เปเสตฺวา โอกาสํ กาเรตฺวา อิมินา กโตกาเส อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ โอกาสกรณตฺถํ อามนฺเตสิ.
เอวํ ภทฺทํ ตวาติ โส ‘‘เอวํ มหาราช, โหตุ, ภทฺทํ ตว, โย ตฺวํ มํ ‘เอหิ, มาริส, อุยฺยานกีฬาทีนิ วา นฏสมชฺชาทีนิ วา ทสฺสนาย คจฺฉามา’ติ อวตฺวา ‘พุทฺธํ ปสฺสิสฺสาม, ธมฺมํ โสสฺสามา’ติ วทสี’’ติ ทฬฺหตรํ อุปตฺถมฺเภนฺโต เทวานมินฺทสฺส วจนํ ปฏิสฺสุตฺวา อนุจริยํ สหจรณํ เอกโต คมนํ อุปาคมิ.
ตตฺถ เพลุวปณฺฑุนฺติ เพลุวปกฺกํ วิย ปณฺฑุวณฺณํ. ตสฺส กิร โสวณฺณมยํ โปกฺขรํ, อินฺทนีลมโย ทณฺโฑ, รชตมยา ตนฺติโย, ปวาฬมยา เวกา, วีณาปตฺตกํ คาวุตํ, ตนฺติพนฺธนฏฺานํ คาวุตํ, อุปริ ทณฺฑโก คาวุตนฺติ ติคาวุตปฺปมาณา วีณา. อิติ โส ตํ วีณํ อาทาย สมปฺาสมุจฺฉนา มุจฺเฉตฺวา อคฺคนเขหิ ปหริตฺวา มธุรํ คีตสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา เสสเทเว สกฺกสฺส คมนกาลํ ¶ ชานาเปนฺโต เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอวํ ตสฺส คีตวาทิตสฺาย สนฺนิปติเต เทวคเณ อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท…เป… เวทิยเก ปพฺพเต ปจฺจุฏฺาสิ.
๓๔๖. อติริว โอภาสชาโตติ อฺเสุ ทิวเสสุ เอกสฺเสว เทวสฺส วา มารสฺส วา พฺรหฺมุโน วา โอภาเสน โอภาสชาโต โหติ, ตํทิวสํ ปน ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตานํ โอภาเสน อติริว โอภาสชาโต เอกปชฺโชโต สหสฺสจนฺทสูริยอุคฺคตกาลสทิโส อโหสิ. ปริโต คาเมสุ มนุสฺสาติ สมนฺตา คาเมสุ มนุสฺสา. ปกติสายมาสกาเลเยว กิร คามมชฺเฌ ทารเกสุ กีฬนฺเตสุ ตตฺถ สกฺโก อคมาสิ, ตสฺมา มนุสฺสา ปสฺสิตฺวา เอวมาหํสุ. นนุ จ มชฺฌิมยาเม เทวตา ภควนฺตํ อุปสงฺกมนฺติ, อยํ กสฺมา ¶ ปมยามสฺสาปิ ปุริมภาเคเยว อาคโตติ? มรณภเยเนว ตชฺชิตตฺตา. กึสุ นามาติ กึสุ นาม โภ เอตํ, โก นุ โข อชฺช มเหสกฺโข เทโว วา พฺรหฺมา วา ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉิตุํ ธมฺมํ โสตุํ อุปสงฺกมนฺโต, กถํสุ ¶ นาม โภ ภควา ปฺหํ วิสฺสชฺเชสฺสติ ธมฺมํ เทเสสฺสติ, ลาภา อมฺหากํ, เยสํ โน เอวํ เทวตานํ กงฺขาวิโนทโก สตฺถา อวิทูเร วิหาเร วสติ, เย ลภาม ถาลกภิกฺขมฺปิ กฏจฺฉุภิกฺขมฺปิ ทาตุนฺติ สํวิคฺคา โลมหฏฺชาตา อุทฺธคฺคโลมา หุตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อฺชลึ สิรสฺมึ ปติฏฺเปตฺวา นมสฺสมานา อฏฺํสุ.
๓๔๗. ทุรุปสงฺกมาติ ทุปยิรุปาสิยา. อหํ สราโค สโทโส สโมโห, สตฺถา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห, ตสฺมา ทุปยิรุปาสิยา ตถาคตา มาทิเสน. ฌายีติ ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายี. ตสฺมิฺเว ฌาเน รตาติ ฌานรตา. ตทนฺตรํ ปฏิสลฺลีนาติ ตทนฺตรํ ปฏิสลฺลีนา สมฺปติ ปฏิสลฺลีนา วา. ตสฺมา น เกวลํ ฌายี ฌานรตาติ ทุรุปสงฺกมา, อิทานิเมว ปฏิสลฺลีนาติปิ ทุรุปสงฺกมา. ปสาเทยฺยาสีติ อาราเธยฺยาสิ, โอกาสํ เม กาเรตฺวา ทเทยฺยาสีติ วทติ. เพลุวปณฺฑุวีณํ อาทายาติ นนุ ปุพฺเพว อาทินฺนาติ? อาม ¶ , อาทินฺนา. มคฺคคมนวเสน ปน อํสกูเฏ ลคฺคิตา, อิทานิ นํ วามหตฺเถ เปตฺวา วาทนสชฺชํ กตฺวา อาทิยิ. เตน วุตฺตํ ‘‘อาทายา’’ติ.
ปฺจสิขคีตคาถาวณฺณนา
๓๔๘. อสฺสาเวสีติ สาเวสิ. พุทฺธูปสฺหิตาติ พุทฺธํ อารพฺภ พุทฺธํ นิสฺสยํ กตฺวา ปวตฺตาติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
วนฺเท เต ปิตรํ ภทฺเท, ติมฺพรุํ สูริยวจฺฉเสติ เอตฺถ สูริยวจฺฉสาติ สูริยสมานสรีรา. ตสฺสา กิร เทวธีตาย ปาทนฺตโต รสฺมิ อุฏฺหิตฺวา เกสนฺตํ อาโรหติ, ตสฺมา พาลสูริยมณฺฑลสทิสา ขายติ, อิติ นํ ‘‘สูริยวจฺฉสา’’ติ สฺชานนฺติ. ตํ สนฺธายาห – ‘‘ภทฺเท, สูริยวจฺฉเส, ตว ปิตรํ ติมฺพรุํ คนฺธพฺพเทวราชานํ วนฺทามี’’ติ. เยน ชาตาสิ กลฺยาณีติ เยน ¶ การณภูเตน ยํ ติมฺพรุํ เทวราชานํ นิสฺสาย ตฺวํ ชาตา, กลฺยาณี สพฺพงฺคโสภนา. อานนฺทชนนี มมาติ มยฺหํ ปีติโสมนสฺสวฑฺฒนี.
วาโตว เสทตํ กนฺโตติ ยถา สฺชาตเสทานํ เสทหรณตฺถํ วาโต อิฏฺโ โหติ กนฺโต มนาโป, เอวนฺติ อตฺโถ. ปานียํว ปิปาสโตติ ปาตุมิจฺฉนฺตสฺส ปิปาสโต ปิปาสาภิภูตสฺส. องฺคีรสีติ องฺเค รสฺมิโย อสฺสาติ องฺคีรสี, ตเมว อารพฺภ อาลปนฺโต วทติ. ธมฺโม อรหตามิวาติ อรหนฺตานํ นวโลกุตฺตรธมฺโม วิย.
ชิฆจฺฉโตติ ¶ ภฺุชิตุกามสฺส ขุทาภิภูตสฺส. ชลนฺตมิว วารินาติ ยถา โกจิ ชลนฺตํ ชาตเวทํ อุทกกุมฺเภน นิพฺพาเปยฺย, เอวํ ตว การณา อุปฺปนฺนํ มม กามราคปริฬาหํ นิพฺพาเปหีติ วทติ.
ยุตฺตํ กิฺชกฺขเรณุนาติ ปทุมเกสรเรณุนา ยุตฺตํ. นาโค ฆมฺมาภิตตฺโต วาติ ฆมฺมาภิตตฺตหตฺถี วิย. โอคาเห เต ถนูทรนฺติ ยถา โส นาโค โปกฺขรณึ โอคาหิตฺวา ปิวิตฺวา อคฺคโสณฺฑมตฺตํ ปฺายมานํ กตฺวา นิมุคฺโค สุขํ สาตํ วินฺทติ, เอวํ กทา นุ โข เต ถนูทรํ ถนเวมชฺฌํ ¶ อุทรฺจ โอตริตฺวา อหํ สุขํ สาตํ ปฏิลภิสฺสามีติ วทติ.
‘‘อจฺจงฺกุโสว นาโคว, ชิตํ เม ตุตฺตโตมรํ;
การณํ นปฺปชานามิ, สมฺมตฺโต ลกฺขณูรุยา’’ติ. –
เอตฺถ ตุตฺตํ วุจฺจติ กณฺณมูเล วิชฺฌนอยทณฺฑโก. โตมรนฺติ ปาทาทีสุ วิชฺฌนทณฺฑโตมรํ. องฺกุโสติ มตฺถเก วิชฺฌนกุฏิลกณฺฏโก. โย จ นาโค ปภินฺนมตฺโต อจฺจงฺกุโส โหติ, องฺกุสํ อตีโต; องฺกุเสน วิชฺฌิยมาโนปิ วสํ น คจฺฉติ, โส ‘‘ชิตํ มยา ตุตฺตโตมรํ, โย อหํ องฺกุสสฺสปิ วสํ น คจฺฉามี’’ติ มททปฺเปน กิฺจิ การณํ น พุชฺฌติ. ยถา โส อจฺจงฺกุโส นาโค ‘‘ชิตํ เม ตุตฺตโตมร’’นฺติ กิฺจิ การณํ นปฺปชานาติ, เอวํ อหมฺปิ ลกฺขณสมฺปนฺนอูรุตาย ลกฺขณูรุยา สมฺมตฺโต มตฺโต ปมตฺโต อุมฺมตฺโต วิย กิฺจิ การณํ นปฺปชานามีติ วทติ. อถ วา อจฺจงฺกุโสว นาโค อหมฺปิ สมฺมตฺโต ลกฺขณูรุยา กิฺจิ ตโต ¶ วิราคการณํ นปฺปชานามิ. กสฺมา? ยสฺมา เตน นาเคน วิย ชิตํ เม ตุตฺตโตมรํ, น กสฺสจิ วทโต วจนํ อาทิยามิ.
ตยิ เคธิตจิตฺโตสฺมีติ ภทฺเท ลกฺขณูรุ ตยิ พทฺธจิตฺโตสฺมิ. เคธิตจิตฺโตติ วา เคธํ อชฺฌุเปตจิตฺโต. จิตฺตํ วิปริณามิตนฺติ ปกตึ ชหิตฺวา ิตํ. ปฏิคนฺตุํ น สกฺโกมีติ นิวตฺติตุํ น สกฺโกมิ. วงฺกฆสฺโตว อมฺพุโชติ พฬิสํ คิลิตฺวา ิตมจฺโฉ วิย. ‘‘ฆโส’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ.
วามูรูติ วามากาเรน สณฺิตอูรุ, กทลิกฺขนฺธสทิสอูรูติ วา อตฺโถ. สชาติ อาลิงฺค. มนฺทโลจเนติ อิตฺถิโย น ติขิณํ นิชฺฌายนฺติ มนฺทํ อาโลเจนฺติ โอโลเกนฺติ, ตสฺมา ¶ ‘‘มนฺทโลจนา’’ติ วุจฺจนฺติ. ปลิสฺสชาติ สพฺพโตภาเคน อาลิงฺค. เอตํ เม อภิปตฺถิตนฺติ เอตํ มยา อภิณฺหํ ปตฺถิตํ.
อปฺปโก วต เม สนฺโตติ ปกติยาว มนฺโท สมาโน. เวลฺลิตเกสิยาติ เกสา มฺุจิตฺวา ปิฏฺิยํ วิสฺสฏฺกาเล สปฺโป ¶ วิย เวลฺลนฺตา คจฺฉนฺตา อสฺสาติ เวลฺลิตเกสี, ตสฺสา เวลฺลิตเกสิยา. อเนกภาโว สมุปฺปาทีติ อเนกวิโธ ชาโต. อเนกภาโคติ วา ปาโ. อรหนฺเตว ทกฺขิณาติ อรหนฺตมฺหิ ทินฺนทานํ วิย นานปฺปการโต ปภินฺโน.
ยํ เม อตฺถิ กตํ ปฺุนฺติ ยํ มยา กตํ ปฺุมตฺถิ. อรหนฺเตสุ ตาทิสูติ ตาทิลกฺขณปฺปตฺเตสุ อรหนฺเตสุ. ตยา สทฺธึ วิปจฺจตนฺติ สพฺพํ ตยา สทฺธิเมว วิปากํ เทตุ.
เอโกทีติ เอกีภาวํ คโต. นิปโก สโตติ เนปกฺกํ วุจฺจติ ปฺา, ตาย สมนฺนาคโตติ นิปโก. สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต. อมตํ มุนิ ชิคีสาโนติ ยถา โส พุทฺธมุนิ อมตํ นิพฺพานํ ชิคีสติ ปริเยสติ, เอวํ ตํ อหํ สูริยวจฺฉเส ชิคีสามิ ปริเยสามิ. ยถา วา โส อมตํ ชิคีสาโน เอสนฺโต คเวสนฺโต วิจรติ, เอวาหํ ตํ เอสนฺโต คเวสนฺโต วิจรามีติปิ อตฺโถ.
ยถาปิ มุนิ นนฺเทยฺย, ปตฺวา สมฺโพธิมุตฺตมนฺติ ยถา พุทฺธมุนิ โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโน สพฺพฺุตฺาณํ ปตฺวา นนฺเทยฺย โตเสยฺย. เอวํ นนฺเทยฺยนฺติ ¶ เอวเมว อหมฺปิ ตยา มิสฺสีภาวํ คโต นนฺเทยฺยํ, ปีติโสมนสฺสชาโต ภเวยฺยนฺติ วทติ.
ตาหํ ภทฺเท วเรยฺยาเหติ อเหติ อามนฺตนํ, อเห ภทฺเท สูริยวจฺฉเส, สกฺเกน เทวานมินฺเทน ‘‘กึ ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวรชฺชํ คณฺหสิ, สุริยวจฺฉส’’นฺติ, เอวํ วเร ทินฺเน เทวรชฺชํ ปหาย ‘‘สูริยวจฺฉสํ คณฺหามี’’ติ เอวํ ตํ อหํ วเรยฺยํ อิจฺเฉยฺยํ คณฺเหยฺยนฺติ อตฺโถ.
สาลํว น จิรํ ผุลฺลนฺติ ตว ปิตุ นครทฺวาเร นจิรํ ปุปฺผิโต สาโล อตฺถิ. โส อติวิย มโนหโร. ตํ นจิรํ ผุลฺลสาลํ วิย. ปิตรํ เต สุเมธเสติ อติสสฺสิรีกํ ตว ปิตรํ วนฺทมาโน นมสฺสามิ นโม กโรมิ. ยสฺสาเสตาทิสี ปชาติ ยสฺส อาสิ เอตาทิสี ธีตา.
๓๔๙. สํสนฺทตีติ ¶ กสฺมา คีตสทฺทสฺส เจว วีณาสทฺทสฺส ¶ จ วณฺณํ กเถสิ? กึ ตตฺถ ภควโต สาราโค อตฺถีติ? นตฺถิ. ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโก ภควา เอตาทิเสสุ าเนสุ, เกวลํ อิฏฺานิฏฺํ ชานาติ, น ตตฺถ รชฺชติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘สํวิชฺชติ โข, อาวุโส, ภควโต จกฺขุ, ปสฺสติ ภควา จกฺขุนา รูปํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ โข, อาวุโส, ภควโต โสต’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. ๔.๒๓๒). สเจ ปน วณฺณํ น กเถยฺย, ปฺจสิโข ‘‘โอกาโส เม กโต’’ติ น ชาเนยฺย. อถ สกฺโก ‘‘ภควตา ปฺจสิขสฺส โอกาโส น กโต’’ติ เทวตา คเหตฺวา ตโตว ปฏินิวตฺเตยฺย, ตโต มหาชานิโย ภเวยฺย. วณฺเณ ปน กถิเต ‘‘กโต ภควตา ปฺจสิขสฺส โอกาโส’’ติ เทวตาหิ สทฺธึ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนาวสาเน อสีติยา เทวตาสหสฺเสหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิสฺสตีติ ตฺวา วณฺณํ กเถสิ.
ตตฺถ กทา สํยูฬฺหาติ กทา คนฺถิตา ปิณฺฑิตา. เตน โข ปนาหํ, ภนฺเต, สมเยนาติ เตน สมเยน ตสฺมึ ตุมฺหากํ สมฺโพธิปฺปตฺติโต ปฏฺาย อฏฺเม สตฺตาเห. ภทฺทา นาม สูริยวจฺฉสาติ นามโต ภทฺทา สรีรสมฺปตฺติยา สูริยวจฺฉสา. ภคินีติ โวหารวจนเมตํ, เทวธีตาติ อตฺโถ. ปรกามินีติ ปรํ กาเมติ อภิกงฺขติ.
อุปนจฺจนฺติยาติ ¶ นจฺจมานาย. สา กิร เอกสฺมึ สมเย จาตุมหาราชิกเทเวหิ สทฺธึ สกฺกสฺส เทวราชสฺส นจฺจํ ทสฺสนตฺถาย คตา, ตสฺมิฺจ ขเณ สกฺโก ตถาคตสฺส อฏฺ ยถาภุจฺเจ คุเณ ปยิรุทาหาสิ. เอวํ ตสฺมึ ทิวเส คนฺตฺวา นจฺจนฺตี อสฺโสสิ.
สกฺกูปสงฺกมวณฺณนา
๓๕๐. ปฏิสมฺโมทตีติ ‘‘สํสนฺทติ โข เต’’ติอาทีนิ วทนฺโต ภควา สมฺโมทติ, ปฺจสิโข ปฏิสมฺโมทติ. คาถา จ ภาสนฺโต ปฺจสิโข สมฺโมทติ, ภควา ปฏิสมฺโมทติ. อามนฺเตสีติ ชานาเปสิ. ตสฺส กิเรวํ อโหสิ ‘‘อยํ ปฺจสิโข มยา มม กมฺเมน เปสิโต อตฺตโน กมฺมํ กโรติ. เอวรูปสฺส สตฺถุ สนฺติเก ตฺวา กามคุณูปสฺหิตํ อนนุจฺฉวิกํ กเถสิ, นฏา นาม นิลฺลชฺชา โหนฺติ, กเถนฺโต วิปฺปการมฺปิ ทสฺเสยฺย, หนฺท นํ มม กมฺมํ ชานาเปมี’’ติ จินฺเตตฺวา อามนฺเตสิ.
๓๕๑. เอวฺจ ¶ ¶ ปน ตถาคตาติ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ปิตวจนํ. อภิวทนฺตีติ อภิวาทนสมฺปฏิจฺฉเนน วฑฺฒิตวจเนน วทนฺติ. อภิวทิโตติ วฑฺฒิตวจเนน วุตฺโต.
อุรุนฺทา สมปาทีติ มหนฺตา วิวฏา อโหสิ, อนฺธกาโร คุหายํ อนฺตรธายิ. อาโลโก อุทปาทีติ โย ปกติยา คุหายํ อนฺธกาโร, โส อนฺตรหิโต, อาโลโก ชาโต. สพฺพเมตํ ธมฺมสงฺคาหกานํ วจนํ.
๓๕๒. จิรปฏิกาหํ, ภนฺเตติ จิรโต อหํ, จิรโต ปฏฺายาหํ ทสฺสนกาโมติ อตฺโถ. เกหิจิ เกหิจิ กิจฺจกรณีเยหีติ เทวานํ ธีตา จ ปุตฺตา จ องฺเก นิพฺพตฺตนฺติ, ปาทปริจาริกา อิตฺถิโย สยเน นิพฺพตฺตนฺติ, ตาสํ มณฺฑนปสาธนการิกา เทวตา สยนํ ปริวาเรตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ, เวยฺยาวจฺจกรา อนฺโตวิมาเน นิพฺพตฺตนฺติ, เอเตสํ อตฺถาย อฑฺฑกรณํ นาม นตฺถิ. เย ปน สีมนฺตเร นิพฺพตฺตนฺติ, เต ‘‘ตว สนฺตกา, มม สนฺตกา’’ติ นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺตา อฑฺฑํ กโรนฺติ, สกฺกํ เทวราชานํ ปุจฺฉนฺติ. โส ‘‘ยสฺส วิมานํ อาสนฺนตรํ, ตสฺส สนฺตกา’’ติ วทติ. สเจ ¶ ทฺเวปิ สมฏฺาเน โหนฺติ, ‘‘ยสฺส วิมานํ โอโลเกนฺตี ิตา, ตสฺส สนฺตกา’’ติ วทติ. สเจ เอกมฺปิ น โอโลเกติ, ตํ อุภินฺนํ กลหุปจฺเฉทนตฺถํ อตฺตโน สนฺตกํ กโรติ. กีฬาทีนิปิ กิจฺจานิ กรณียาเนว. เอวรูปานิ ตานิ กรณียานิ สนฺธาย ‘‘เกหิจิ เกหิจิ กิจฺจกรณีเยหี’’ติ อาห.
สลฬาคารเกติ สลฬมยคนฺธกุฏิยํ. อฺตเรน สมาธินาติ ตทา กิร ภควา สกฺกสฺเสว อปริปากคตํ าณํ วิทิตฺวา โอกาสํ อกาเรตุกาโม ผลสมาปตฺติวิหาเรน นิสีทิ. ตํ เอส อชานนฺโต ‘‘อฺตเรน สมาธินา’’ติ อาห. ภูชติ จ นามาติ ภูชตีติ ตสฺสา นามํ. ปริจาริกาติ ปาทปริจาริกา เทวธีตา. สา กิร ทฺเว ผลานิ ปตฺตา, เตนสฺสา เทวโลเก อภิรติเยว นตฺถิ. นิจฺจํ ภควโต อุปฏฺานํ อาคนฺตฺวา อฺชลึ สิรสิ เปตฺวา ภควนฺตํ นมสฺสมานา ติฏฺติ. เนมิสทฺเทน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺิโตติ ‘‘สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตี’’ติ โน วต เร วตฺตพฺเพ, นนุ ภควา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ¶ ‘‘อปิจาหํ อายสฺมโต จกฺกเนมิสทฺเทน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺิโต’’ติ ภณตีติ. ติฏฺตุ เนมิสทฺโท, สมาปนฺโน นาม อนฺโตสมาปตฺติยํ กณฺณมูเล ธมมานสฺส สงฺขยุคฬสฺสาปิ อสนิสนฺนิปาตสฺสาปิ สทฺทํ น สุณาติ. ภควา ปน ‘‘เอตฺตกํ กาลํ สกฺกสฺส โอกาสํ น กริสฺสามี’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา กาลวเสน ผลสมาปตฺตึ สมาปนฺโน. สกฺโก ‘‘น ทานิ เม สตฺถา โอกาสํ กโรตี’’ติ คนฺธกุฏึ ปทกฺขิณํ กตฺวา รถํ นิวตฺเตตฺวา เทวโลกาภิมุขํ เปเสสิ. คนฺธกุฏิปริเวณํ ¶ รถสทฺเทน สโมหิตํ ปฺจงฺคิกตูริยํ วิย อโหสิ. ภควโต ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน สมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส รถสทฺเทเนว ปมาวชฺชนํ อุปฺปชฺชิ, ตสฺมา เอวมาห.
โคปกวตฺถุวณฺณนา
๓๕๓. สีเลสุ ปริปูรการินีติ ปฺจสุ สีเลสุ ปริปูรการินี. อิตฺถิตฺตํ วิราเชตฺวาติ อิตฺถิตฺตํ นาม อลํ, น หิ อิตฺถิตฺเต ตฺวา จกฺกวตฺติสิรึ, น สกฺกมารพฺรหฺมสิริโย ปจฺจนุภวิตุํ, น ปจฺเจกโพธึ, น สมฺมาสมฺโพธึ คนฺตุํ สกฺกาติ เอวํ อิตฺถิตฺตํ วิราเชติ นาม. มหนฺตมิทํ ปุริสตฺตํ นาม เสฏฺํ อุตฺตมํ, เอตฺถ ตฺวา สกฺกา เอตา สมฺปตฺติโย ปาปุณิตุนฺติ เอวํ ¶ ปน ปุริสตฺตํ ภาเวติ นาม. สาปิ เอวมกาสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อิตฺถิตฺตํ วิราเชตฺวา ปุริสตฺตํ ภาเวตฺวา’’ติ. หีนํ คนฺธพฺพกายนฺติ หีนํ ลามกํ คนฺธพฺพนิกายํ. กสฺมา ปน เต ปริสุทฺธสีลา ตตฺถ อุปฺปนฺนาติ? ปุพฺพนิกนฺติยา. ปุพฺเพปิ กิร เนสํ เอตเทว วสิตฏฺานํ, ตสฺมา นิกนฺติวเสน ตตฺถ อุปฺปนฺนา. อุปฏฺานนฺติ อุปฏฺานสาลํ. ปาริจริยนฺติ ปริจรณภาวํ. คีตวาทิเตหิ อมฺเห ปริจริสฺสามาติ อาคจฺฉนฺติ.
ปฏิโจเทสีติ สาเรสิ. โส กิร เต ทิสฺวา ‘‘อิเม เทวปุตฺตา อติวิย วิโรเจนฺติ อติวณฺณวนฺโต, กึ นุ โข กมฺมํ กตฺวา อาคตา’’ติ อาวชฺชนฺโต ‘‘ภิกฺขู อเหสุ’’นฺติ อทฺทส. ตโต ‘‘ภิกฺขู โหนฺตุ, สีเลสุ ปริปูรการิโน’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘ปริปูรการิโน’’ติ อทฺทส. ‘‘ปริปูรการิโน โหนฺตุ, อฺโ คุโณ อตฺถิ ¶ นตฺถี’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘ฌานลาภิโน’’ติ อทฺทส. ‘‘ฌานลาภิโน โหนฺตุ, กุหึ วาสิกา’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘มยฺหํว กุลูปกา’’ติ อทฺทส. ปริสุทฺธสีลา นาม ฉสุ เทวโลเกสุ ยตฺถิจฺฉนฺติ, ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺติ. อิเม ปน อุปริเทวโลเก จ น นิพฺพตฺตา. ฌานลาภิโน นาม พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, อิเม จ พฺรหฺมโลเก น นิพฺพตฺตา. อหํ ปน เอเตสํ โอวาเท ตฺวา เทวโลกสามิกสฺส สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปลฺลงฺเก ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต, อิเม หีเน คนฺธพฺพกาเย นิพฺพตฺตา. อฏฺิเวธปุคฺคลา นาเมเต วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา คาฬฺหํ วิชฺฌิตพฺพาติ จินฺเตตฺวา กุโตมุขา นามาติอาทีหิ วจเนหิ ปฏิโจเทสิ.
ตตฺถ กุโตมุขาติ ภควติ อภิมุเข ธมฺมํ เทเสนฺเต ตุมฺเห กุโตมุขา กึ อฺา วิหิตา อิโต จิโต จ โอโลกยมานา อุทาหุ นิทฺทายมานา? ทุทฺทิฏฺรูปนฺติ ทุทฺทิฏฺสภาวํ ทฏฺุํ อยุตฺตํ ¶ . สหธมฺมิเกติ เอกสฺส สตฺถุ สาสเน สมาจิณฺณธมฺเม กตปฺุเ. เตสํ ภนฺเตติ เตสํ โคปเกน เทวปุตฺเตน เอวํ วตฺวา ปุน ‘‘อโห ตุมฺเห นิลฺลชฺชา อหิริกา’’ติอาทีหิ วจเนหิ ปฏิโจทิตานํ ทฺเว เทวา ทิฏฺเว ธมฺเม สตึ ปฏิลภึสุ.
กายํ พฺรหฺมปุโรหิตนฺติ เต กิร จินฺตยึสุ – ‘‘นเฏหิ นาม นจฺจนฺเตหิ คายนฺเตหิ วาเทนฺเตหิ อาคนฺตฺวา ทาโย นาม ลภิตพฺโพ อสฺส, อยํ ปน ¶ อมฺหากํ ทิฏฺกาลโต ปฏฺาย ปกฺขิตฺตโลณํ อุทฺธนํ วิย ตฏตฏายเตว, กึ นุ โข อิท’’นฺติ อาวชฺชนฺตา อตฺตโน สมณภาวํ ปริสุทฺธสีลตํ ฌานลาภิตํ ตสฺเสว กุลูปกภาวฺจ ทิสฺวา ‘‘ปริสุทฺธสีลา นาม ฉสุ เทวโลเกสุ ยถารุจิเต าเน นิพฺพตฺตนฺติ, ฌานลาภิโน พฺรหฺมโลเก. มยํ อุปริเทวโลเกปิ พฺรหฺมโลเกปิ นิพฺพตฺติตุํ นาสกฺขิมฺห. อมฺหากํ โอวาเท ตฺวา อยํ อิตฺถิกา อุปริ นิพฺพตฺตา, มยํ ภิกฺขู สมานา ภควติ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา หีเน คนฺธพฺพกาเย นิพฺพตฺตา. เตน โน อยํ เอวํ นิคฺคณฺหาตี’’ติ ตฺวา ตสฺส กถํ สุณนฺตาเยว เตสุ ทฺเว ชนา ปมชฺฌานสตึ ปฏิลภิตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺตา อนาคามิผเลเยว ปติฏฺหึสุ. อถ เนสํ โส ปริตฺโต ¶ กามาวจรตฺตภาโว ธาเรตุํ นาสกฺขิ. ตสฺมา ตาวเทว จวิตฺวา พฺรหฺมปุโรหิเตสุ นิพฺพตฺตา. โส จ เนสํ กาโย ตตฺถ ิตานํเยว นิพฺพตฺโต. เตน วุตฺตํ – ‘‘เตสํ, ภนฺเต, โคปเกน เทวปุตฺเตน ปฏิโจทิตานํ ทฺเว เทวา ทิฏฺเว ธมฺเม สตึ ปฏิลภึสุ กายํ พฺรหฺมปุโรหิต’’นฺติ.
ตตฺถ ทิฏฺเว ธมฺเมติ ตสฺมิฺเว อตฺตภาเว ฌานสตึ ปฏิลภึสุ. ตตฺเถว ตฺวา จุตา ปน กายํ พฺรหฺมปุโรหิตํ พฺรหฺมปุโรหิตสรีรํ ปฏิลภึสูติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอโก ปน เทโวติ เอโก เทวปุตฺโต นิกนฺตึ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต กาเม อชฺฌวสิ, ตตฺเถว อาวาสิโก อโหสิ.
๓๕๔. สงฺฆฺจุปฏฺาสินฺติ สงฺฆฺจ อุปฏฺาสึ.
สุธมฺมตายาติ ธมฺมสฺส สุนฺทรภาเวน. ติทิวูปปนฺโนติ ติทิเว ติทสปุเร อุปปนฺโน. คนฺธพฺพกายูปคเต วสีเนติ คนฺธพฺพกายํ อาวาสิโก หุตฺวา อุปคเต. เย จ มยํ ปุพฺเพ มนุสฺสภูตาติ เย ปุพฺเพ มนุสฺสภูตา มยํ อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺหิมฺหาติ อิมินา สทฺธึ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปาทูปสงฺคยฺหาติ ¶ ปาเท อุปสงฺคยฺห ปาทโธวนปาทมกฺขนานุปฺปทาเนน ปูเชตฺวา เจว วนฺทิตฺวา จ. สเก นิเวสเนติ อตฺตโน ฆเร. อิมสฺสาปิ ปทสฺส อุปฏฺหิมฺหาติ อิมินาว สมฺพนฺโธ.
ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพติ อตฺตนาว เวทิตพฺโพ. อริยาน สุภาสิตานีติ ตุมฺเหหิ วุจฺจมานานิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สุภาสิตานิ.
ตุมฺเห ¶ ปน เสฏฺมุปาสมานาติ อุตฺตมํ พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปาสมานา อนุตฺตเร พุทฺธสาสเน วา. พฺรหฺมจริยนฺติ เสฏฺจริยํ. ภวตูปปตฺตีติ ภวนฺตานํ อุปปตฺติ.
อคาเร วสโต มยฺหนฺติ ฆรมชฺเฌ วสนฺตสฺส มยฺหํ.
สฺวชฺชาติ โส อชฺช. โคตมสาวเกนาติ อิธ โคปโก โคตมสาวโกติ วุตฺโต. สเมจฺจาติ สมาคนฺตฺวา.
หนฺท ¶ วิยายาม พฺยายามาติ หนฺท อุยฺยมาม พฺยายมาม. มา โน มยํ ปรเปสฺสา อหุมฺหาติ โนติ นิปาตมตฺตํ, มา มยํ ปรสฺส เปสนการกาว อหุมฺหาติ อตฺโถ. โคตมสาสนานีติ อิธ ปกติยา ปฏิวิทฺธํ ปมชฺฌานเมว โคตมสาสนานีติ วุตฺตํ, ตํ อนุสฺสรํ อนุสฺสริตฺวาติ อตฺโถ.
จิตฺตานิ วิราชยิตฺวาติ ปฺจกามคุณิกจิตฺตานิ วิราชยิตฺวา. กาเมสุ อาทีนวนฺติ วิกฺขมฺภนวเสน ปมชฺฌาเนน กาเมสุ อาทีนวํ อทฺทสํสุ, สมุจฺเฉทวเสน ตติยมคฺเคน. กามสํโยชนพนฺธนานีติ กามสฺโชนานิ จ กามพนฺธนานิ จ. ปาปิมโยคานีติ ปาปิมโต มารสฺส โยคภูตานิ, พนฺธนภูตานีติ อตฺโถ. ทุรจฺจยานีติ ทุรติกฺกมานิ. สอินฺทา เทวา สปชาปติกาติ อินฺทํ เชฏฺกํ กตฺวา อุปวิฏฺา สอินฺทา ปชาปตึ เทวราชานํ เชฏฺกํ กตฺวา อุปวิฏฺา สปชาปติกา. สภายุปวิฏฺาติ สภายํ อุปวิฏฺา, นิสินฺนาติ อตฺโถ.
วีราติ สูรา. วิราคาติ วีตราคา. วิรชํ กโรนฺตาติ วิรชํ อนาคามิมคฺคํ กโรนฺตา อุปฺปาเทนฺตา. นาโคว สนฺนานิ คุณานีติ กามสฺโชนพนฺธนานิ เฉตฺวา เทเว ตาวตึเส อติกฺกมึสุ. สํเวคชาตสฺสาติ ชาตสํเวคสฺส สกฺกสฺส.
กามาภิภูติ ¶ ทุวิธานมฺปิ กามานํ อภิภู. สติยา วิหีนาติ ฌานสติวิรหิตา.
ติณฺณํ เตสนฺติ เตสุ ตีสุ ชเนสุ. อาวสิเนตฺถ เอโกติ ตตฺถ หีเน กาเย เอโกเยว อาวาสิโก ชาโต. สมฺโพธิปถานุสาริโนติ อนาคามิมคฺคานุสาริโน. เทเวปิ หีเฬนฺตีติ ทฺเว เทวโลเก ¶ หีเฬนฺตา อโธกโรนฺตา อุปจารปฺปนาสมาธีหิ สมาหิตตฺตา อตฺตโน ปาทปํสุํ เทวตานํ มตฺถเก โอกิรนฺตา อากาเส อุปฺปติตฺวา คตาติ.
เอตาทิสี ธมฺมปฺปกาสเนตฺถาติ เอตฺถ สาสเน เอวรูปา ธมฺมปฺปกาสนา, ยาย สาวกา เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา โหนฺติ. น ¶ ตตฺถ กึ กงฺขติ โกจิ สาวโกติ กึ ตตฺถ เตสุ สาวเกสุ โกจิ เอกสาวโกปิ พุทฺธาทีสุ วา จาตุทฺทิสภาเว วา น กงฺขติ ‘‘สพฺพทิสาสุ อสชฺชมาโน อคยฺหมาโน วิหรตี’’ติ. อิทานิ ภควโต วณฺณํ ภณนฺโต ‘‘นิติณฺณโอฆํ วิจิกิจฺฉฉินฺนํ, พุทฺธํ นมสฺสาม ชินํ ชนินฺท’’นฺติ อาห. ตตฺถ วิจิกิจฺฉฉินฺนนฺติ ฉินฺนวิจิกิจฺฉํ. ชนินฺทนฺติ สพฺพโลกุตฺตมํ.
ยํ เต ธมฺมนฺติ ยํ ตว ธมฺมํ. อชฺฌคํสุ เตติ เต เทวปุตฺตา อธิคตา. กายํ พฺรหฺมปุโรหิตนฺติ อมฺหากํ ปสฺสนฺตานํเยว พฺรหฺมปุโรหิตสรีรํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ ตว ธมฺมํ ชานิตฺวา เตสํ ติณฺณํ ชนานํ เต ทฺเว วิเสสคู อมฺหากํ ปสฺสนฺตานํเยว กายํ พฺรหฺมปุโรหิตํ อธิคนฺตฺวา มคฺคผลวิเสสํ อชฺฌคํสุ, มยมฺปิ ตสฺส ธมฺมสฺส ปตฺติยา อาคตมฺหาสิ มาริสาติ. อาคตมฺหเสติ สมฺปตฺตมฺห. กตาวกาสา ภควตา, ปฺหํ ปุจฺเฉมุ มาริสาติ สเจ โน ภควา โอกาสํ กโรติ, อถ ภควตา กตาวกาสา หุตฺวา ปฺหํ, มาริส, ปุจฺเฉยฺยามาติ อตฺโถ.
มฆมาณววตฺถุ
๓๕๕. ทีฆรตฺตํ วิสุทฺโธ โข อยํ ยกฺโขติ จิรกาลโต ปภุติ วิสุทฺโธ. กีว จิรกาลโต? อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ มคธรฏฺเ มจลคามเก มฆมาณวกาลโต ปฏฺาย. ตทา กิเรส เอกทิวสํ กาลสฺเสว วุฏฺาย คามมชฺเฌ มนุสฺสานํ คามกมฺมกรณฏฺานํ คนฺตฺวา อตฺตโน ิตฏฺานํ ปาทนฺเตเนว ปํสุกจวรํ อปเนตฺวา รมณียมกาสิ, อฺโ อาคนฺตฺวา ตตฺถ อฏฺาสิ. โส ตาวตเกเนว สตึ ปฏิลภิตฺวา มชฺเฌ คามสฺส ขลมณฺฑลมตฺตํ านํ โสเธตฺวา วาลุกํ โอกิริตฺวา ¶ ทารูนิ อาหริตฺวา สีตกาเล อคฺคึ กโรติ, ทหรา จ มหลฺลกา จ อาคนฺตฺวา ตตฺถ นิสีทนฺติ.
อถสฺส ¶ เอกทิวสํ เอตทโหสิ – ‘‘มยํ นครํ คนฺตฺวา ราชราชมหามตฺตาทโย ปสฺสาม, อิเมสุปิ จนฺทิมสูริเยสุ ‘จนฺโท นาม เทวปุตฺโต, สูริโย นาม เทวปุตฺโต’ติ ¶ วทนฺติ. กึ นุ โข กตฺวา เอเต เอตา สมฺปตฺติโย อธิคตา’’ติ? ตโต ‘‘นาฺํ กิฺจิ, ปฺุกมฺมเมว กตฺวา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มยาปิ เอวํวิธสมฺปตฺติทายกํ ปฺุกมฺมเมว กตฺตพฺพ’’นฺติ จินฺเตสิ.
โส กาลสฺเสว วุฏฺาย ยาคุํ ปิวิตฺวา วาสิผรสุกุทาลมุสลหตฺโถ จตุมหาปถํ คนฺตฺวา มุสเลน ปาสาเณ อุจฺจาเลตฺวา ปวฏฺเฏติ, ยานานํ อกฺขปฏิฆาตรุกฺเข หรติ, วิสมํ สมํ กโรติ, จตุมหาปเถ สาลํ กโรติ, โปกฺขรณึ ขณติ, เสตุํ พนฺธติ, เอวํ ทิวสํ กมฺมํ กตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย ฆรํ เอติ. ตํ อฺโ ปุจฺฉิ – ‘‘โภ, มฆ, ตฺวํ ปาโตว นิกฺขมิตฺวา สายํ อรฺโต เอสิ, กึ กมฺมํ กโรสี’’ติ? ปฺุกมฺมํ กโรมิ. สคฺคคามิมคฺคํ โสเธมีติ. กิมิทํ, โภ, ปฺุํ นามาติ? ตฺวํ น ชานาสีติ? อาม, น ชานามีติ. นครํ คตกาเล ทิฏฺปุพฺพา เต ราชราชมหามตฺตาทโยติ? อาม, ทิฏฺปุพฺพาติ. ปฺุกมฺมํ กตฺวา เตหิ ตํ านํ ลทฺธํ, อหมฺปิ เอวํวิธสมฺปตฺติทายกํ กมฺมํ กโรมิ. ‘‘จนฺโท นาม เทวปุตฺโต, สูริโย นาม เทวปุตฺโต’’ติ สุตปุพฺพํ ตยาติ? อาม สุตปุพฺพนฺติ. เอตสฺส สคฺคสฺส คมนมคฺคํ อหํ โสเธมีติ. อิทํ ปน ปฺุกมฺมํ กึ ตเวว วฏฺฏติ, อฺสฺส น วฏฺฏตีติ? น กสฺสเจตํ วาริตนฺติ. ยทิ เอวํ สฺเว อรฺํ คมนกาเล มยฺหมฺปิ สทฺทํ เทหีติ. ปุนทิวเส ตํ คเหตฺวา คโต, เอวํ ตสฺมึ คาเม เตตฺตึส มนุสฺสา ตรุณวยา สพฺเพ ตสฺเสว อนุวตฺตกา อเหสุํ. เต เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา ปฺุกมฺมานิ กโรนฺตา วิจรนฺติ. ยํ ทิสํ คจฺฉนฺติ, มคฺคํ สมํ กโรนฺตา เอกทิวเสเนว กโรนฺติ, โปกฺขรณึ ขณนฺตา, สาลํ กโรนฺตา, เสตุํ พนฺธนฺตา เอกทิวเสเนว นิฏฺาเปนฺติ.
อถ เนสํ คามโภชโก จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ปุพฺเพ เอเตสุ สุรํ ปิวนฺเตสุ ปาณฆาตาทีนิ กโรนฺเตสุ จ กหาปณาทิวเสน เจว ทณฺฑพลิวเสน จ ธนํ ลภามิ. อิทานิ เอเตสํ ปฺุกรณกาลโต ปฏฺาย เอตฺตโก อาโย นตฺถิ, หนฺท เน ราชกุเล ปริภินฺทามี’’ติ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ¶ โจเร, มหาราช, ปสฺสามีติ. กุหึ, ตาตาติ? มยฺหํ คาเมติ. กึ โจรา นาม, ตาตาติ? ราชาปราธิกา เทวาติ. กึ ชาติกาติ? คหปติชาติกา เทวาติ. คหปติกา กึ กริสฺสนฺติ, ตยา ¶ ชานมาเนน กสฺมา มยฺหํ น กถิตนฺติ? ภเยน, มหาราช, น ¶ กเถมิ, อิทานิ มา มยฺหํ โทสํ กเรยฺยาถาติ. อถ ราชา ‘‘อยํ มยฺหํ มหารวํ รวตี’’ติ สทฺทหิตฺวา ‘‘เตน หิ คจฺฉ, ตฺวเมว เน อาเนหี’’ติ พลํ ทตฺวา เปเสสิ. โส คนฺตฺวา ทิวสํ อรฺเ กมฺมํ กตฺวา สายมาสํ ภฺุชิตฺวา คามมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ‘‘สฺเว กึ กมฺมํ กริสฺสาม, กึ มคฺคํ สมํ กโรม, โปกฺขรณึ ขณาม, เสตุํ พนฺธามา’’ติ มนฺตยมาเนเยว เต ปริวาเรตฺวา ‘‘มา ผนฺทิตฺถ, รฺโ อาณา’’ติ พนฺธิตฺวา ปายาสิ. อถ โข เนสํ อิตฺถิโย ‘‘สามิกา กิร โว ‘ราชาปราธิกา โจรา’ติ พนฺธิตฺวา นิยฺยนฺตี’’ติ สุตฺวา ‘‘อติจิเรน กูฏา เอเต ‘ปฺุกมฺมํ กโรมา’ติ ทิวเส ทิวเส อรฺเว อจฺฉนฺติ, สพฺพกมฺมนฺตา ปริหีนา, เคเห น กิฺจิ วฑฺฒติ, สุฏฺุ พทฺธา สุฏฺุ คหิตา’’ติ วทึสุ.
คามโภชโกปิ เต เนตฺวา รฺโ ทสฺเสสิ. ราชา อนุปปริกฺขิตฺวาเยว ‘‘หตฺถินา มทฺทาเปถา’’ติ อาห. เตสุ นียมาเนสุ มโฆ อิตเร อาห – ‘‘โภ, สกฺขิสฺสถ มม วจนํ กาตุ’’นฺติ? ตว วจนํ กโรนฺตาเยวมฺห อิมํ ภยํ ปตฺตา, เอวํ สนฺเตปิ ตว วจนํ กโรม, ภณ โภ, กึ กโรมาติ? เอตฺถ โภ วฏฺเฏ จรนฺตานํ นาม นิพทฺธํ เอตํ, กึ ปน ตุมฺเห โจราติ? น โจรมฺหาติ. อิมสฺส โลกสฺส สจฺจกิริยา นาม อวสฺสโย, ตสฺมา สพฺเพปิ ‘‘ยทิ อมฺเห โจรา, หตฺถี มทฺทตุ, อถ น โจรา, มา มทฺทตู’’ติ สจฺจกิริยํ กโรถาติ. เต ตถา อกํสุ. หตฺถี อุปคนฺตุมฺปิ น สกฺโกติ, วิรวนฺโต ปลายติ, หตฺถึ ตุตฺตโตมรงฺกุเสหิ โกฏฺเฏนฺตาปิ อุปเนตุํ น สกฺโกนฺติ. ‘‘หตฺถึ อุปเนตุํ น สกฺโกมา’’ติ รฺโ อาโรเจสุํ. เตน หิ อุปริ กเฏน ปฏิจฺฉาเทตฺวา มทฺทาเปถาติ. อุปริ กเฏ ทินฺเน ทิคุณรวํ วิรวนฺโต ปลายติ.
ราชา สุตฺวา เปสฺุการกํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘ตาต, หตฺถี มทฺทิตุํ น อิจฺฉตี’’ติ? อาม, เทว, เชฏฺกมาณโว มนฺตํ ชานาติ, มนฺตสฺเสว อยมานุภาโวติ. ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มนฺโต กิร เต อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิ? นตฺถิ, เทว, มยฺหํ ¶ มนฺโต, สจฺจกิริยํ ปน มยํ กริมฺห – ‘‘ยทิ อมฺเห รฺโ โจรา, มทฺทตุ, อถ น โจรา, มา มทฺทตู’’ติ, สจฺจกิริยาย โน เอส อานุภาโวติ. กึ ปน, ตาต, ตุมฺเห กมฺมํ กโรถาติ? อมฺเห, เทว, มคฺคํ สมํ กโรม, จตุมหาปเถ สาลํ กโรม ¶ , โปกฺขรณึ ขณาม, เสตุํ พนฺธาม, เอวรูปานิ ปฺุกมฺมานิ กโรนฺตา วิจริมฺหาติ.
อยํ ตุมฺเห กิมตฺถํ ปิสุเณสีติ? อมฺหากํ ปมตฺตกาเล อิทฺจิทฺจ ลภติ, อปฺปมตฺตกาเล ตํ นตฺถิ, เอเตน การเณนาติ. ตาต, อยํ หตฺถี นาม ติรจฺฉาโน, โสปิ ตุมฺหากํ ¶ คุเณ ชานาติ. อหํ มนุสฺโส หุตฺวาปิ น ชานามิ, ตุมฺหากํ วสนคามํ ตุมฺหากํเยว ปุน อหรณียํ กตฺวา เทมิ, อยมฺปิ หตฺถี ตุมฺหากํเยว โหตุ, เปสฺุการโกปิ ตุมฺหากํเยว ทาโส โหตุ. อิโต ปฏฺาย มยฺหมฺปิ ปฺุกมฺมํ กโรถาติ ธนํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. เต ธนํ คเหตฺวา วาเรน วาเรน หตฺถึ อารุยฺห คจฺฉนฺตา มนฺตยนฺติ ‘‘โภ ปฺุกมฺมํ นาม อนาคตภวตฺถาย กริยติ, อมฺหากํ ปน อนฺโตอุทเก ปุปฺผิตํ นีลุปฺปลํ วิย อิมสฺมิฺเว อตฺตภาเว วิปากํ เทติ. อิทานิ อติเรกํ ปฺุํ กริสฺสามา’’ติ, กึ กโรมาติ? จตุมหาปเถ ถาวรํ กตฺวา มหาชนสฺส วิสฺสมนสาลํ กโรม, อิตฺถีหิ ปน สทฺธึ อปตฺติกํ กตฺวา กริสฺสาม, อมฺเหสุ หิ ‘‘โจรา’’ติ คเหตฺวา นียมาเนสุ อิตฺถีนํ เอกาปิ จินฺตามตฺตกมฺปิ อกตฺวา ‘‘สุพทฺธา สุคหิตา’’ติ อุฏฺหึสุ, ตสฺมา ตาสํ ปตฺตึ น ทสฺสามาติ. เต อตฺตโน เคหานิ คนฺตฺวา หตฺถิโน เตตฺตึสปิณฺฑํ เทนฺติ, เตตฺตึส ติณมุฏฺิโย อาหรนฺติ, ตํ สพฺพํ หตฺถิสฺส กุจฺฉิปูรํ ชาตํ. เต อรฺํ ปวิสิตฺวา รุกฺเข ฉินฺทนฺติ, ฉินฺนํ ฉินฺนํ หตฺถี กฑฺฒิตฺวา สกฏปเถ เปสิ. เต รุกฺเข ตจฺเฉตฺวา สาลาย กมฺมํ อารภึสุ.
มฆสฺส เคเห สุชาตา, สุธมฺมา, จิตฺตา, นนฺทาติ จตสฺโส ภริยาโย อเหสุํ. สุธมฺมา วฑฺฒกึ ปุจฺฉติ – ‘‘ตาต, อิเม สหายา กาลสฺเสว คนฺตฺวา สายํ เอนฺติ, กึ กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ? ‘‘สาลํ กโรนฺติ, อมฺมา’’ติ. ‘‘ตาต, มยฺหมฺปิ สาลาย ปตฺตึ กตฺวา เทหี’’ติ. ‘‘อิตฺถีหิ อปตฺติกํ ¶ กโรมา’’ติ เอเต วทนฺตีติ. สา วฑฺฒกิสฺส อฏฺ กหาปเณ ทตฺวา ‘‘ตาต, เยน เกนจิ อุปาเยน มยฺหํ ปตฺติกํ กโรหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธุ อมฺมา’’ติ วตฺวา ปุเรตรํ วาสิผรสุํ คเหตฺวา คามมชฺเฌ ตฺวา ‘‘กึ โภ อชฺช อิมสฺมิมฺปิ กาเล น นิกฺขมถา’’ติ อุจฺจาสทฺทํ กตฺวา ‘‘สพฺเพ มคฺคํ อารุฬฺหา’’ติ ตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตาว ตุมฺเห, มยฺหํ ปปฺโจ อตฺถี’’ติ เต ¶ ปุรโต กตฺวา อฺํ มคฺคํ อารุยฺห กณฺณิกูปคํ รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา ตจฺเฉตฺวา มฏฺํ กตฺวา อาหริตฺวา สุธมฺมาย เคเห เปสิ – ‘‘มยา เทหีติ วุตฺตทิวเส นีหริตฺวา ทเทยฺยาสี’’ติ.
อถ นิฏฺิเต ทพฺพสมฺภารกมฺเม ภูมิกมฺมโต ปฏฺาย จยพนฺธนถมฺภุสฺสาปน สงฺฆาฏโยชน กณฺณิกมฺจพนฺธเนสุ กเตสุ โส วฑฺฒกี กณฺณิกมฺเจ นิสีทิตฺวา จตูหิ ทิสาหิ โคปานสิโย อุกฺขิปิตฺวา ‘‘โภ เอกํ ปมุฏฺํ อตฺถี’’ติ อาห. กึ โภ ปมุฏฺํ, สพฺพเมว ตฺวํ ปมุสฺสสีติ. อิมา โภ โคปานสิโย กตฺถ ปติฏฺหิสฺสนฺตีติ? กณฺณิกา นาม ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ. กุหึ โภ อิทานิ สกฺกา ลทฺธุนฺติ? กุลานํ เคเห สกฺกา ลทฺธุนฺติ. อาหิณฺฑนฺตา ปุจฺฉถาติ. เต อนฺโตคามํ ปวิสิตฺวา ปุจฺฉิตฺวา สุธมฺมาย ฆรทฺวาเร ‘‘อิมสฺมึ ฆเร กณฺณิกา อตฺถี’’ติ ¶ อาหํสุ. สา ‘‘อตฺถี’’ติ อาห. หนฺท มูลํ คณฺหาหีติ. มูลํ น คณฺหามิ, สเจ มม ปตฺตึ กโรถ, ทสฺสามีติ. เอถ โภ มาตุคามสฺส ปตฺตึ น กโรม, อรฺํ คนฺตฺวา รุกฺขํ ฉินฺทิสฺสามาติ นิกฺขมึสุ.
ตโต วฑฺฒกี ‘‘กึ น ลทฺธา, ตาต, กณฺณิกา’’ติ ปุจฺฉิ. เต ตมตฺถํ อาโรจยึสุ. วฑฺฒกี กณฺณิกมฺเจ นิสินฺโนว อากาสํ อุลฺโลเกตฺวา ‘‘โภ อชฺช นกฺขตฺตํ สุนฺทรํ, อิทํ อฺํ สํวจฺฉรํ อติกฺกมิตฺวา สกฺกา ลทฺธุํ, ตุมฺเหหิ จ ทุกฺเขน อาภตา ทพฺพสมฺภารา, เต สกลสํวจฺฉเรน อิมสฺมิฺเว าเน ปูติกา ภวิสฺสนฺติ. เทวโลเก นิพฺพตฺตกาเล ตสฺสาปิ เอกสฺมึ โกเณ สาลา โหตุ, อาหรถ น’’นฺติ อาห. สาปิ ยาว เต น ปุน อาคจฺฉนฺติ, ตาว กณฺณิกาย เหฏฺิมตเล ‘‘อยํ สาลา สุธมฺมา นามา’’ติ อกฺขรานิ ฉินฺทาเปตฺวา อหเตน วตฺเถน เวเตฺวา เปสิ. กมฺมิกา อาคนฺตฺวา – ‘‘อาหร, เร กณฺณิกํ ¶ , ยํ โหตุ ตํ โหตุ. ตุยฺหมฺปิ ปตฺตึ กริสฺสามา’’ติ อาหํสุ. สา นีหริตฺวา ‘‘ตาตา, ยาว อฏฺ วา โสฬส วา โคปานสิโย น อาโรหนฺติ, ตาว อิมํ วตฺถํ มา นิพฺเพยิตฺถา’’ติ วตฺวา อทาสิ. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา คเหตฺวา โคปานสิโย อาโรเปตฺวาว วตฺถํ นิพฺเพเสุํ.
เอโก มหาคามิกมนุสฺโส อุทฺธํ อุลฺโลเกนฺโต อกฺขรานิ ทิสฺวา ‘‘กึ, โภ, อิท’’นฺติ อกฺขรฺุํ มนุสฺสํ ปกฺโกสาเปตฺวา ทสฺเสสิ. โส ‘‘สุธมฺมา ¶ นาม อยํ สาลา’’ติ อาห. ‘‘หรถ, โภ, มยํ อาทิโต ปฏฺาย สาลํ กตฺวา นามมตฺตมฺปิ น ลภาม, เอสา รตนมตฺเตน กณฺณิกรุกฺเขน สาลํ อตฺตโน นาเมน กาเรตี’’ติ วิรวนฺติ. วฑฺฒกี เตสํ วิรวนฺตานํเยว โคปานสิโย ปเวเสตฺวา อาณึ ทตฺวา สาลากมฺมํ นิฏฺาเปสิ.
สาลํ ติธา วิภชึสุ, เอกสฺมึ โกฏฺาเส อิสฺสรานํ วสนฏฺานํ อกํสุ, เอกสฺมึ ทุคฺคตานํ, เอกสฺมึ คิลานานํ. เตตฺตึส ชนา เตตฺตึส ผลกานิ ปฺเปตฺวา หตฺถิสฺส สฺํ อทํสุ – ‘‘อาคนฺตุโก อาคนฺตฺวา ยสฺส อตฺถเต ผลเก นิสีทติ, ตํ คเหตฺวา ผลกสามิกสฺเสว เคเห ปติฏฺเปหิ. ตสฺส ปาทปริกมฺมปิฏฺิปริกมฺมขาทนียโภชนียสยนานิ สพฺพานิ ผลกสามิกสฺเสว ภาโร ภวิสฺสตี’’ติ. หตฺถี อาคตาคตํ คเหตฺวา ผลกสามิกสฺส เคหํ เนติ, โส ตสฺส ตํ ทิวสํ กตฺตพฺพํ กโรติ.
มฆมาณโว สาลโต อวิทูเร าเน โกวิฬารรุกฺขํ โรปาเปสิ, มูเล จสฺส ปาสาณผลกํ อตฺถริ. นนฺทา นามสฺส ภริยา อวิทูเร โปกฺขรณึ ขณาเปสิ, จิตฺตา มาลาวจฺเฉ ¶ โรปาเปสิ, สพฺพเชฏฺิกา ปน อาทาสํ คเหตฺวา อตฺตภาวํ มณฺฑยมานาว วิจรติ. มโฆ ตํ อาห – ‘‘ภทฺเท, สุธมฺมา, สาลาย ปตฺติกา ชาตา, นนฺทา โปกฺขรณึ ขณาเปสิ, จิตฺตา มาลาวจฺเฉ โรปาเปสิ. ตว ปน ปฺุกมฺมํ นาม นตฺถิ, เอกํ ปฺุํ กโรหิ, ภทฺเท’’ติ สา ‘‘ตฺวํ กสฺส การณา กโรสิ, นนุ ตยา กตํ มยฺหเมวา’’ติ วตฺวา อตฺตภาวมณฺฑนเมว อนุยฺุชติ.
มโฆ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จวิตฺวา ตาวตึสภวเน สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เตปิ เตตฺตึส คามิกมนุสฺสา ¶ กาลงฺกตฺวา เตตฺตึส เทวปุตฺตา หุตฺวา ตสฺเสว สนฺติเก นิพฺพตฺตา. สกฺกสฺส เวชยนฺโต นาม ปาสาโท สตฺต โยชนสตานิ อุคฺคจฺฉิ, ธโช ตีณิ โยชนสตานิ อุคฺคจฺฉิ, โกวิฬารรุกฺขสฺส นิสฺสนฺเทน สมนฺตา ติโยชนสตปริมณฺฑโล ปฺจทสโยชนปริณาหกฺขนฺโธ ปาริจฺฉตฺตโก นิพฺพตฺติ, ปาสาณผลกสฺส ¶ นิสฺสนฺเทน ปาริจฺฉตฺตกมูเล สฏฺิโยชนิกา ปณฺฑุกมฺพลสิลา นิพฺพตฺติ. สุธมฺมาย กณฺณิกรุกฺขสฺส นิสฺสนฺเทน ติโยชนสติกา สุธมฺมา เทวสภา นิพฺพตฺติ. นนฺทาย โปกฺขรณิยา นิสฺสนฺเทน ปฺาสโยชนา นนฺทา นาม โปกฺขรณี นิพฺพตฺติ. จิตฺตาย มาลาวจฺฉวตฺถุนิสฺสนฺเทน สฏฺิโยชนิกํ จิตฺตลตาวนํ นาม อุยฺยานํ นิพฺพตฺติ.
สกฺโก เทวราชา สุธมฺมาย เทวสภาย โยชนิเก สุวณฺณปลฺลงฺเก นิสินฺโน ติโยชนิเก เสตจฺฉตฺเต ธาริยมาเน เตหิ เทวปุตฺเตหิ ตาหิ เทวกฺาหิ อฑฺฒติยาหิ นาฏกโกฏีหิ ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตาหิ จ ปริวาริโต มหาสมฺปตฺตึ โอโลเกนฺโต ตา ติสฺโส อิตฺถิโย ทิสฺวา ‘‘อิมา ตาว ปฺายนฺติ, สุชาตา กุหิ’’นฺติ โอโลเกนฺโต ‘‘อยํ มม วจนํ อกตฺวา คิริกนฺทราย พกสกุณิกา หุตฺวา นิพฺพตฺตา’’ติ ทิสฺวา เทวโลกโต โอตริตฺวา ตสฺสา สนฺติกํ คโต. สา ทิสฺวาว สฺชานิตฺวา อโธมุขา ชาตา. ‘‘พาเล, อิทานิ กึ สีสํ น อุกฺขิปสิ? ตฺวํ มม วจนํ อกตฺวา อตฺตภาวเมว มณฺฑยมานา วีตินาเมสิ. สุธมฺมาย จ นนฺทาย จ จิตฺตาย จ มหาสมฺปตฺติ นิพฺพตฺตา, เอหิ อมฺหากํ สมฺปตฺตึ ปสฺสา’’ติ เทวโลกํ เนตฺวา นนฺทาย โปกฺขรณิยา ปกฺขิปิตฺวา ปลฺลงฺเก นิสีทิ.
นาฏกิตฺถิโย ‘‘กุหึ คตตฺถ, มหาราชา’’ติ ปุจฺฉึสุ. โส อนาโรเจตุกาโมปิ ตาหิ นิปฺปีฬิยมาโน ‘‘สุชาตาย สนฺติก’’นฺติ อาห. กุหึ นิพฺพตฺตา, มหาราชาติ? กนฺทรปาเทติ. อิทานิ กุหินฺติ? นนฺทาโปกฺขรณิยํ เม วิสฺสฏฺาติ. เอถ, โภ, อมฺหากํ อยฺยํ ปสฺสามาติ สพฺพา ตตฺถ อคมํสุ. สา ปุพฺเพ สพฺพเชฏฺิกา หุตฺวา ตา อวมฺิตฺถ. อิทานิ ¶ ตาปิ ตํ ทิสฺวา – ‘‘ปสฺสถ, โภ อมฺหากํ อยฺยาย มุขํ กกฺกฏกวิชฺฌนสูลสทิส’’นฺติอาทีนิ วทนฺติโย เกฬึ อกํสุ. สา อติวิย อฏฺฏิยมานา สกฺกํ เทวราชานํ อาห – ‘‘มหาราช, อิมานิ ¶ สุวณฺณรชตมณิวิมานานิ วา นนฺทาโปกฺขรณี วา มยฺหํ กึ กริสฺสติ, ชาติภูมิเยว มหาราช สตฺตานํ สุขา, มํ ตตฺเถว กนฺทรปาเท วิสฺสชฺเชหี’’ติ. สกฺโก ตํ ตตฺถ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘มม วจนํ กริสฺสสี’’ติ อาห. กริสฺสามิ, มหาราชาติ. ปฺจ สีลานิ คเหตฺวา อขณฺฑานิ กตฺวา รกฺข, กติปาเหน ตํ เอตาสํ เชฏฺิกํ กริสฺสามีติ. สา ตถา อกาสิ.
สกฺโก ¶ กติปาหสฺส อจฺจเยน ‘‘สกฺกา นุ โข สีลํ รกฺขิตุ’’นฺติ คนฺตฺวา มจฺฉรูเปน อุตฺตานโก หุตฺวา ตสฺสา ปุรโต อุทกปิฏฺเ โอสรติ, สา ‘‘มตมจฺฉโก ภวิสฺสตี’’ติ คนฺตฺวา สีเส อคฺคเหสิ. มจฺโฉ นงฺคุฏฺํ จาเลสิ. สา ‘‘ชีวติ มฺเ’’ติ อุทเก วิสฺสชฺเชสิ. สกฺโก อากาเส ตฺวา ‘‘สาธุ, สาธุ, รกฺขสิ สิกฺขาปทํ, เอวํ ตํ รกฺขมานํ กติปาเหเนว นาฏกานํ เชฏฺิกํ กริสฺสามี’’ติ อาห. ตสฺสาปิ ปฺจ วสฺสสตานิ อายุ อโหสิ. เอกทิวสมฺปิ อุทรปูรํ นาลตฺถํ, สุกฺขิตฺวา ปริสุกฺขิตฺวา มิลายมานาปิ สีลํ อขณฺเฑตฺวา กาลงฺกตฺวา พาราณสิยํ กุมฺภการเคเห นิพฺพตฺติ.
สกฺโก ‘‘กุหึ นิพฺพตฺตา’’ติ โอโลเกนฺโต ทิสฺวา ‘‘ตโต อิธ อาเนตุํ น สกฺกา, ชีวิตวุตฺติมสฺสา ทสฺสามี’’ติ สุวณฺณเอฬาลุกานํ ยานกํ ปูเรตฺวา มชฺเฌ คามสฺส มหลฺลกเวเสน นิสีทิตฺวา ‘‘เอฬาลุกานิ คณฺหถา’’ติ อุกฺกุฏฺิมกาสิ. สมนฺตา คามวาสิกา อาคนฺตฺวา ‘‘เทหิ, ตาตา’’ติ อาหํสุ. อหํ สีลรกฺขกานํ เทมิ, ตุมฺเห สีลํ รกฺขถาติ. ตาต มยํ สีลํ นาม กีทิสนฺติปิ น ชานาม, มูเลน เทหีติ. ‘‘สีลรกฺขกานํเยว ทมฺมี’’ติ อาห. ‘‘เอถ, เร โกสิ อยํ เอฬาลุกมหลฺลโก’’ติ สพฺเพ นิวตฺตึสุ.
สา ทาริกา ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม, ตุมฺเห เอฬาลุกตฺถาย คตา ตุจฺฉหตฺถาว อาคตา’’ติ. โกสิ, อมฺม, เอฬาลุกมหลฺลโก ‘‘อหํ สีลรกฺขกานํ ทมฺมี’’ติ วทติ, นูนิมสฺส ทาริกา สีลํ ขาทิตฺวา วตฺตนฺติ, มยํ สีลเมว น ชานามาติ. สา ‘‘มยฺหํ อานีตํ ภวิสฺสตี’’ติ คนฺตฺวา ‘‘เอฬาลุกํ, ตาต, เทหี’’ติ อาห. ‘‘ตฺวํ สีลานิ รกฺขสิ อมฺมา’’ติ? ‘‘อาม, ตาต รกฺขามี’’ติ. อิทํ มยา ตุยฺหเมว อาภตนฺติ เคหทฺวาเร ยาเนน สทฺธึ เปตฺวา ปกฺกามิ. สาปิ ยาวชีวํ สีลํ รกฺขิตฺวา จวิตฺวา เวปจิตฺติอสุรสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. สีลนิสฺสนฺเทน ¶ ปาสาทิกา อโหสิ. โส ¶ ‘‘ธีตุวิวาหมงฺคลํ กริสฺสามี’’ติ อสุเร สนฺนิปาเตสิ.
สกฺโก ‘‘กุหึ นิพฺพตฺตา’’ติ โอโลเกนฺโต ‘‘อสุรภวเน นิพฺพตฺตา, อชฺชสฺสา วิวาหมงฺคลํ กริสฺสนฺตี’’ติ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ ยํกิฺจิ กตฺวา อาเนตพฺพา มยา’’ติ อสุรวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา คนฺตฺวา อสุรานํ อนฺตเร อฏฺาสิ. ‘‘ตว ¶ สามิกํ วเทหี’’ติ ตสฺสา หตฺเถ ปิตา ปุปฺผทามํ อทาสิ ‘‘ยํ อิจฺฉสิ, ตสฺสูปริ ขิปาหี’’ติ. สา โอโลเกนฺตี สกฺกํ ทิสฺวา ปุพฺพสนฺนิวาเสน สฺชาตสิเนหา ‘‘อยํ เม สามิโก’’ติ ตสฺสูปริ ทามํ ขิปิ. โส ตํ พาหาย คเหตฺวา อากาเส อุปฺปติ, ตสฺมึ ขเณ อสุรา สฺชานึสุ. เต ‘‘คณฺหถ, คณฺหถ, ชรสกฺกํ, เวริโก อมฺหากํ, น มยํ เอตสฺส ทาริกํ ทสฺสามา’’ติ อนุพนฺธึสุ. เวปจิตฺติ ปุจฺฉิ ‘‘เกนาหฏา’’ติ? ‘‘ชรสกฺเกน มหาราชา’’ติ. ‘‘อวเสเสสุ อยเมว เสฏฺโ, อเปถา’’ติ อาห. สกฺโก นํ เนตฺวา อฑฺฒติยโกฏินาฏกานํ เชฏฺิกฏฺาเน เปสิ. สา สกฺกํ วรํ ยาจิ – ‘‘มหาราช, มยฺหํ อิมสฺมึ เทวโลเก มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา นตฺถิ, ยตฺถ ยตฺถ คจฺฉสิ, ตตฺถ ตตฺถ มํ คเหตฺวาว คจฺฉ มหาราชา’’ติ. สกฺโก ‘‘สาธู’’ติ ปฏิฺํ อทาสิ.
เอวํ มจลคามเก มฆมาณวกาลโต ปฏฺาย วิสุทฺธภาวมสฺส สมฺปสฺสนฺโต ภควา ‘‘ทีฆรตฺตํ วิสุทฺโธ โข อยํ ยกฺโข’’ติ อาห. อตฺถสฺหิตนฺติ อตฺถนิสฺสิตํ การณนิสฺสิตํ.
ปฺหเวยฺยากรณวณฺณนา
๓๕๗. กึ สํโยชนาติ กึ พนฺธนา, เกน พนฺธเนน พทฺธา หุตฺวา. ปุถุกายาติ พหุชนา. อเวราติ อปฺปฏิฆา. อทณฺฑาติ อาวุธทณฺฑธนทณฺฑวินิมุตฺตา. อสปตฺตาติ อปจฺจตฺถิกา. อพฺยาปชฺชาติ วิคตโทมนสฺสา. วิหเรมุ อเวริโนติ อโห วต เกนจิ สทฺธึ อเวริโน วิหเรยฺยาม, กตฺถจิ โกปํ น อุปฺปาเทตฺวา อจฺฉราย คหิตกํ ชงฺฆสหสฺเสน สทฺธึ ปริภฺุเชยฺยามาติ ทานํ ทตฺวา ปูชํ กตฺวา จ ปตฺถยนฺติ. อิติ จ เนสํ โหตีติ เอวฺจ เนสํ อยํ ปตฺถนา โหติ. อถ จ ปนาติ เอวํ ปตฺถนาย สติปิ.
อิสฺสามจฺฉริยสํโยชนาติ ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสา, อตฺตสมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวสฺส ¶ อสหนลกฺขณํ ¶ มจฺฉริยํ, อิสฺสา จ มจฺฉริยฺจ สํโยชนํ เอเตสนฺติ อิสฺสามจฺฉริยสํโยชนา. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน อิสฺสามจฺฉริยานิ อภิธมฺเม วุตฺตาเนว.
อาวาสมจฺฉริเยน ¶ ปเนตฺถ ยกฺโข วา เปโต วา หุตฺวา ตสฺเสว อาวาสสฺส สงฺการํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา วิจรติ. กุลมจฺฉริเยน ตสฺมึ กุเล อฺเสํ ทานาทีนิ กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘ภินฺนํ วติทํ กุลํ มมา’’ติ จินฺตยโต โลหิตมฺปิ มุขโต อุคฺคจฺฉติ, กุจฺฉิวิเรจนมฺปิ โหติ, อนฺตานิปิ ขณฺฑาขณฺฑานิ หุตฺวา นิกฺขมนฺติ. ลาภมจฺฉริเยน สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา สนฺตเก ลาเภ มจฺฉรายิตฺวา ปุคฺคลิกปริโภเคน ปริภฺุชิตฺวา ยกฺโข วา เปโต วา มหาอชคโร วา หุตฺวา นิพฺพตฺตติ. สรีรวณฺณคุณวณฺณมจฺฉริเยน ปน ปริยตฺติธมฺมมจฺฉริเยน จ อตฺตโนว วณฺณํ วณฺเณติ, น ปเรสํ วณฺณํ, ‘‘กึ วณฺโณ เอโส’’ติ ตํ ตํ โทสํ วทนฺโต ปริยตฺติฺจ กสฺสจิ กิฺจิ อเทนฺโต ทุพฺพณฺโณ เจว เอฬมูโค จ โหติ.
อปิจ อาวาสมจฺฉริเยน โลหเคเห ปจฺจติ. กุลมจฺฉริเยน อปฺปลาโภ โหติ. ลาภมจฺฉริเยน คูถนิรเย นิพฺพตฺตติ. วณฺณมจฺฉริเยน ภเว นิพฺพตฺตสฺส วณฺโณ นาม น โหติ. ธมฺมมจฺฉริเยน กุกฺกุฬนิรเย นิพฺพตฺตติ. อิทํ ปน อิสฺสามจฺฉริยสํโยชนํ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียติ. ยาว ตํ นปฺปหียติ, ตาว เทวมนุสฺสา อเวรตาทีนิ ปตฺถยนฺตาปิ เวราทีหิ น ปริมุจฺจนฺติเยว.
ติณฺณา เมตฺถ กงฺขาติ เอตสฺมึ ปฺเห มยา ตุมฺหากํ วจนํ สุตฺวา กงฺขา ติณฺณาติ วทติ, น มคฺควเสน ติณฺณกงฺขตํ ทีเปติ. วิคตา กถํกถาติ อิทํ กถํ, อิทํ กถนฺติ อยมฺปิ กถํกถา วิคตา.
๓๕๘. นิทานาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. ปิยาปฺปิยนิทานนฺติ ปิยสตฺตสงฺขารนิทานํ มจฺฉริยํ, อปฺปิยสตฺตสงฺขารนิทานา อิสฺสา. อุภยํ วา อุภยนิทานํ. ปพฺพชิตสฺส หิ สทฺธิวิหาริกาทโย, คหฏฺสฺส ปุตฺตาทโย หตฺถิอสฺสาทโย วา สตฺตา ปิยา โหนฺติ เกฬายิตา มมายิตา, มุหุตฺตมฺปิ เต อปสฺสนฺโต อธิวาเสตุํ น สกฺโกติ. โส อฺํ ตาทิสํ ปิยสตฺตํ ลภนฺตํ ทิสฺวา อิสฺสํ กโรติ. ‘‘อิมินา อมฺหากํ กิฺจิ กมฺมํ อตฺถิ, มุหุตฺตํ ตาว ¶ นํ เทถา’’ติ ตเมว อฺเหิ ยาจิโต ‘‘น สกฺกา ทาตุํ, กิลมิสฺสติ วา อุกฺกณฺิสฺสติ วา’’ติอาทีนิ ¶ วตฺวา มจฺฉริยํ กโรติ. เอวํ ตาว อุภยมฺปิ ปิยสตฺตนิทานํ โหติ. ภิกฺขุสฺส ปน ปตฺตจีวรปริกฺขารชาตํ, คหฏฺสฺส วา อลงฺการาทิอุปกรณํ ปิยํ โหติ มนาปํ, โส อฺสฺส ¶ ตาทิสํ อุปฺปชฺชมานํ ทิสฺวา ‘‘อโห วตสฺส เอวรูปํ น ภเวยฺยา’’ติ อิสฺสํ กโรติ, ยาจิโต วาปิ ‘‘มยมฺเปตํ มมายนฺตา น ปริภฺุชาม, น สกฺกา ทาตุ’’นฺติ มจฺฉริยํ กโรติ. เอวํ อุภยมฺปิ ปิยสงฺขารนิทานํ โหติ. อปฺปิเย ปน เต วุตฺตปฺปกาเร สตฺเต จ สงฺขาเร จ ลภิตฺวา สเจปิสฺส เต อมนาปา โหนฺติ, ตถาปิ กิเลสานํ วิปรีตวุตฺติตาย ‘‘เปตฺวา มํ โก อฺโ เอวรูปสฺส ลาภี’’ติ อิสฺสํ วา กโรติ, ยาจิโต ตาวกาลิกมฺปิ อททมาโน มจฺฉริยํ วา กโรติ. เอวํ อุภยมฺปิ อปฺปิยสตฺตสงฺขารนิทานํ โหติ.
ฉนฺทนิทานนฺติ เอตฺถ ปริเยสนฉนฺโท, ปฏิลาภฉนฺโท, ปริโภคฉนฺโท, สนฺนิธิฉนฺโท, วิสฺสชฺชนฉนฺโทติ ปฺจวิโธ ฉนฺโท.
กตโม ปริเยสนฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อติตฺโต ฉนฺทชาโต รูปํ ปริเยสติ, สทฺทํ. คนฺธํ. รสํ. โผฏฺพฺพํ ปริเยสติ, ธนํ ปริเยสติ. อยํ ปริเยสนฉนฺโท.
กตโม ปฏิลาภฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อติตฺโต ฉนฺทชาโต รูปํ ปฏิลภติ, สทฺทํ. คนฺธํ. รสํ. โผฏฺพฺพํ ปฏิลภติ, ธนํ ปฏิลภติ. อยํ ปฏิลาภฉนฺโท.
กตโม ปริโภคฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อติตฺโต ฉนฺทชาโต รูปํ ปริภฺุชติ, สทฺทํ. คนฺธํ. รสํ. โผฏฺพฺพํ ปริภฺุชติ, ธนํ ปริภฺุชติ. อยํ ปริโภคฉนฺโท.
กตโม สนฺนิธิฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อติตฺโต ฉนฺทชาโต ธนสนฺนิจยํ กโรติ ‘‘อาปทาสุ ภวิสฺสตี’’ติ. อยํ สนฺนิธิฉนฺโท.
กตโม วิสฺสชฺชนฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อติตฺโต ฉนฺทชาโต ธนํ วิสฺสชฺเชติ, หตฺถาโรหานํ, อสฺสาโรหานํ, รถิกานํ, ธนุคฺคหานํ – ‘‘อิเม มํ รกฺขิสฺสนฺติ โคปิสฺสนฺติ มมายิสฺสนฺติ สมฺปริวารยิสฺสนฺตี’’ติ. อยํ วิสฺสชฺชนฉนฺโท. อิเม ปฺจ ฉนฺทา. อิธ ตณฺหามตฺตเมว, ตํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ.
วิตกฺกนิทาโนติ เอตฺถ ‘‘ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๑๐) เอวํ วุตฺโต ¶ วินิจฺฉยวิตกฺโก วิตกฺโก นาม. วินิจฺฉโยติ ทฺเว วินิจฺฉยา ตณฺหาวินิจฺฉโย ¶ จ, ทิฏฺิวินิจฺฉโย จ. อฏฺสตํ ตณฺหาวิจริตํ ตณฺหาวินิจฺฉโย นาม. ทฺวาสฏฺิ ¶ ทิฏฺิโย ทิฏฺิวินิจฺฉโย นามาติ เอวํ วุตฺตตณฺหาวินิจฺฉยวเสน หิ อิฏฺานิฏฺปิยาปฺปิยววตฺถานํ น โหติ. ตเทว หิ เอกจฺจสฺส อิฏฺํ โหติ, เอกจฺจสฺส อนิฏฺํ ปจฺจนฺตราชมชฺฌิมเทสราชูนํ คณฺฑุปฺปาทมิคมํสาทีสุ วิย. ตสฺมึ ปน ตณฺหาวินิจฺฉยวินิจฺฉิเต ปฏิลทฺธวตฺถุสฺมึ ‘‘เอตฺตกํ รูปสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ สทฺทสฺส, เอตฺตกํ คนฺธสฺส, เอตฺตกํ รสสฺส, เอตฺตกํ โผฏฺพฺพสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ มยฺหํ ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ ปรสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ นิทหิสฺสามิ, เอตฺตกํ ปรสฺส ทสฺสามี’’ติ ววตฺถานํ วิตกฺกวินิจฺฉเยน โหติ. เตนาห ‘‘ฉนฺโท โข, เทวานมินฺท, วิตกฺกนิทาโน’’ติ.
ปปฺจสฺาสงฺขานิทาโนติ ตโย ปปฺจา ตณฺหาปปฺโจ, มานปปฺโจ, ทิฏฺิปปฺโจติ. ตตฺถ อฏฺสตตณฺหาวิจริตํ ตณฺหาปปฺโจ นาม. นววิโธ มาโน มานปปฺโจ นาม. ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย ทิฏฺิปปฺโจ นาม. เตสุ อิธ ตณฺหาปปฺโจ อธิปฺเปโต. เกนฏฺเน ปปฺโจ? มตฺตปมตฺตาการปาปนฏฺเน ปปฺโจ. ตํสมฺปยุตฺตา สฺา ปปฺจสฺา. สงฺขา วุจฺจติ โกฏฺาโส ‘‘สฺานิทานา หิ ปปฺจสงฺขา’’ติอาทีสุ วิย. อิติ ปปฺจสฺาสงฺขานิทาโนติ ปปฺจสฺาโกฏฺาสนิทาโน วิตกฺโกติ อตฺโถ.
ปปฺจสฺาสงฺขานิโรธสารุปฺปคามินินฺติ เอติสฺสา ปปฺจสฺาสงฺขาย ขยา นิโรโธ วูปสโม, ตสฺส สารุปฺปฺเจว ตตฺถ คามินึ จาติ สห วิปสฺสนาย มคฺคํ ปุจฺฉติ.
เวทนากมฺมฏฺานวณฺณนา
๓๕๙. อถสฺส ภควา โสมนสฺสํปาหนฺติ ติสฺโส เวทนา อารภิ. กึ ปน ภควตา ปุจฺฉิตํ กถิตํ, อปุจฺฉิตํ, สานุสนฺธิกํ, อนนุสนฺธิกนฺติ? ปุจฺฉิตเมว กถิตํ, โน อปุจฺฉิตํ, สานุสนฺธิกเมว, โน อนนุสนฺธิกํ. เทวตานฺหิ รูปโต อรูปํ ปากฏตรํ, อรูเปปิ เวทนา ปากฏตรา. กสฺมา? เทวตานฺหิ กรชกายํ สุขุมํ, กมฺมชํ พลวํ, กรชกายสฺส สุขุมตฺตา, กมฺมชสฺส พลวตฺตา เอกาหารมฺปิ อติกฺกมิตฺวา น ติฏฺนฺติ, อุณฺหปาสาเณ ¶ ปิตสปฺปิปิณฺฑิ วิย วิลียนฺตีติ สพฺพํ พฺรหฺมชาเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตสฺมา ภควา สกฺกสฺส ติสฺโส เวทนา อารภิ. ทุวิธฺหิ กมฺมฏฺานํ – รูปกมฺมฏฺานํ, อรูปกมฺมฏฺานฺจ. รูปปริคฺคโห, อรูปปริคฺคโหติปิ เอตเทว ¶ วุจฺจติ. ตตฺถ ภควา ยสฺส รูปํ ¶ ปากฏํ, ตสฺส สงฺเขปมนสิการวเสน วา วิตฺถารมนสิการวเสน วา จตุธาตุววตฺถานํ วิตฺถาเรนฺโต รูปกมฺมฏฺานํ กเถติ. ยสฺส อรูปํ ปากฏํ, ตสฺส อรูปกมฺมฏฺานํ กเถติ. กเถนฺโต จ ตสฺส วตฺถุภูตํ รูปกมฺมฏฺานํ ทสฺเสตฺวาว กเถติ, เทวานํ ปน อรูปกมฺมฏฺานํ ปากฏนฺติ อรูปกมฺมฏฺานวเสน เวทนา อารภิ.
ติวิโธ หิ อรูปกมฺมฏฺาเน อภินิเวโส – ผสฺสวเสน, เวทนาวเสน, จิตฺตวเสนาติ. กถํ? เอกจฺจสฺส หิ สงฺขิตฺเตน วา วิตฺถาเรน วา ปริคฺคหิเต รูปกมฺมฏฺาเน ตสฺมึ อารมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ ปมาภินิปาโต ตํ อารมฺมณํ ผุสนฺโต อุปฺปชฺชมาโน ผสฺโส ปากโฏ โหติ. เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ อนุภวนฺตี อุปฺปชฺชมานา เวทนา ปากฏา โหติ. เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา ตํ วิชานนฺตํ อุปฺปชฺชมานํ วิฺาณํ ปากฏํ โหติ.
ตตฺถ ยสฺส ผสฺโส ปากโฏ โหติ, โสปิ น เกวลํ ผสฺโสว อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ ตเทว อารมฺมณํ อนุภวมานา เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ, สฺชานมานา สฺาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานมานํ วิฺาณมฺปิ อุปฺปชฺชตีติ ผสฺสปฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติ. ยสฺส เวทนา ปากฏา โหติ, โสปิ น เกวลํ เวทนาว อุปฺปชฺชติ, ตาย สทฺธึ ตเทว อารมฺมณํ ผุสมาโน ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ, สฺชานมานา สฺาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานมานํ วิฺาณมฺปิ อุปฺปชฺชตีติ ผสฺสปฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติ. ยสฺส วิฺาณํ ปากฏํ โหติ, โสปิ น เกวลํ วิฺาณเมว อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ ตเทวารมฺมณํ ผุสมาโน ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ, อนุภวมานา เวทนาปิ, สฺชานมานา สฺาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ อุปฺปชฺชตีติ ผสฺสปฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติ.
โส ‘‘อิเม ผสฺสปฺจมกา ธมฺมา กึ นิสฺสิตา’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘วตฺถุนิสฺสิตา’’ติ ปชานาติ. วตฺถุ นาม กรชกาโย, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ¶ – ‘‘อิทฺจ ปน เม วิฺาณํ เอตฺถ สิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธ’’นฺติ. โส อตฺถโต ภูตานิ เจว อุปาทารูปานิ จ. เอวเมตฺถ วตฺถุ รูปํ, ผสฺสปฺจมกา นามนฺติ นามรูปมตฺตเมว ปสฺสติ. รูปฺเจตฺถ รูปกฺขนฺโธ, นามํ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาติ ปฺจกฺขนฺธมตฺตํ โหติ. นามรูปวินิมุตฺตา หิ ปฺจกฺขนฺธา, ปฺจกฺขนฺธวินิมุตฺตํ วา นามรูปํ นตฺถิ. โส ‘‘อิเม ปฺจกฺขนฺธา กึ ¶ เหตุกา’’ติ อุปปริกฺขนฺโต ‘‘อวิชฺชาทิเหตุกา’’ติ ปสฺสติ. ตโต ‘‘ปจฺจโย เจว ปจฺจยุปฺปนฺนฺจ อิทํ, อฺโ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา นตฺถิ, สุทฺธสงฺขารปฺุชมตฺตเมวา’’ติ สปฺปจฺจยนามรูปวเสน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ สมฺมสนฺโต วิจรติ ¶ , โส อชฺช อชฺชาติ ปฏิเวธํ อากงฺขมาโน ตถารูเป ทิวเส อุตุสปฺปายํ, ปุคฺคลสปฺปายํ, โภชนสปฺปายํ, ธมฺมสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโนว วิปสฺสนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาติ. เอวมิเมสมฺปิ ติณฺณํ ชนานํ ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺานํ กถิตํ โหติ.
อิธ ปน ภควา อรูปกมฺมฏฺานํ กเถนฺโต เวทนาสีเสน กเถสิ. ผสฺสวเสน หิ วิฺาณวเสน วา กถิยมานํ เอตสฺส น ปากฏํ โหติ, อนฺธการํ วิย ขายติ. เวทนาวเสน ปน ปากฏํ โหติ. กสฺมา? เวทนานํ อุปฺปตฺติยา ปากฏตาย. สุขทุกฺขเวทนานฺหิ อุปฺปตฺติ ปากฏา. ยทา สุขํ อุปฺปชฺชติ, ตทา สกลํ สรีรํ โขเภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ อภิสนฺทยมานํ สตโธตสปฺปึ ขาทาปยนฺตํ วิย, สตปากเตลํ มกฺขยมานํ วิย, ฆฏสหสฺเสน ปริฬาหํ นิพฺพาปยมานํ วิย, ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ วาจํ นิจฺฉารยมานเมว อุปฺปชฺชติ. ยทา ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตทา สกลสรีรํ โขเภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ อภิสนฺทยมานํ ตตฺตผาลํ ปเวเสนฺตํ วิย, วิลีนตมฺพโลเหน อาสิฺจนฺตํ วิย, สุกฺขติณวนปฺปติมฺหิ อรฺเ ทารุอุกฺกากลาปํ ขิปมานํ วิย ‘‘อโห ทุกฺขํ, อโห ทุกฺข’’นฺติ วิปฺปลาปยมานเมว อุปฺปชฺชติ. อิติ สุขทุกฺขเวทนานํ อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติ.
อทุกฺขมสุขา ปน ทุทฺทีปนา อนฺธกาเรน วิย อภิภูตา. สา สุขทุกฺขานํ อปคเม สาตาสาตปฏิกฺเขปวเสน มชฺฌตฺตาการภูตา อทุกฺขมสุขา เวทนาติ นยโต คณฺหนฺตสฺส ปากฏา โหติ. ยถา กึ? ยถา อนฺตรา ปิฏฺิปาสาณํ อารุหิตฺวา ปลาตสฺส มิคสฺส อนุปทํ คจฺฉนฺโต ¶ มิคลุทฺทโก ปิฏฺิปาสาณสฺส โอรภาเคปิ ปรภาเคปิ ปทํ ทิสฺวา มชฺเฌ อปสฺสนฺโตปิ ‘‘อิโต อารุฬฺโห, อิโต โอรุฬฺโห, มชฺเฌ ปิฏฺิปาสาเณ อิมินา ปเทเสน คโต ภวิสฺสตี’’ติ นยโต ชานาติ ¶ . เอวํ อารุฬฺหฏฺาเน ปทํ วิย หิ สุขเวทนาย อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติ, โอรุฬฺหฏฺาเน ปทํ วิย ทุกฺขเวทนาย อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติ, อิโต อารุยฺห, อิโต โอรุยฺห, มชฺเฌ เอวํ คโตติ นยโต คหณํ วิย สุขทุกฺขานํ อปคเม สาตาสาตปฏิกฺเขปวเสน มชฺฌตฺตาการภูตา อทุกฺขมสุขา เวทนาติ นยโต คณฺหนฺตสฺส ปากฏา โหติ. เอวํ ภควา ปมํ รูปกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺานํ เวทนาวเสน นิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสิ.
น เกวลฺจ อิเธว เอวํ ทสฺเสสิ, มหาสติปฏฺาเน, มชฺฌิมนิกายมฺหิ สติปฏฺาเน, จูฬตณฺหาสงฺขเย, มหาตณฺหาสงฺขเย, จูฬเวทลฺลสุตฺเต, มหาเวทลฺลสุตฺเต, รฏฺปาลสุตฺเต, มาคณฺฑิยสุตฺเต, ธาตุวิภงฺเค, อาเนฺชสปฺปาเย, สกเล เวทนาสํยุตฺเตติ เอวํ อเนเกสุ สุตฺตนฺเตสุ ปมํ รูปกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา ¶ ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺานํ เวทนาวเสน นิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสิ. ยถา จ เตสุ เตสุ, เอวํ อิมสฺมิมฺปิ สกฺกปฺเห ปมํ รูปกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺานํ เวทนาวเสน นิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสิ. รูปกมฺมฏฺานํ ปเนตฺถ เวทนาย อารมฺมณมตฺตกํเยว สงฺขิตฺตํ, ตสฺมา ปาฬิยํ นารุฬฺหํ ภวิสฺสติ.
๓๖๐. อรูปกมฺมฏฺาเน ยํ ตสฺส ปากฏํ เวทนาวเสน อภินิเวสมุขํ, ตเมว ทสฺเสตุํ โสมนสฺสํปาหํ, เทวานมินฺทาติอาทิมาห. ตตฺถ ทุวิเธนาติ ทฺวิวิเธน, ทฺวีหิ โกฏฺาเสหีติ อตฺโถ. เอวรูปํ โสมนสฺสํ น เสวิตพฺพนฺติ เอวรูปํ เคหสิตโสมนสฺสํ น เสวิตพฺพํ. เคหสิตโสมนสฺสํ นาม ‘‘ตตฺถ กตมานิ ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ? จกฺขุวิฺเยฺยานํ รูปานํ อิฏฺานํ กนฺตานํ มนาปานํ มโนรมานํ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ ปฏิลาภํ วา ปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต, ปุพฺเพ วา ปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสํ, ยํ เอวรูปํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เคหสิตํ โสมนสฺส’’นฺติ เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ วุตฺตกามคุณนิสฺสิตํ โสมนสฺสํ (ม. นิ. ๓.๓๐๖).
เอวรูปํ ¶ โสมนสฺสํ เสวิตพฺพนฺติ เอวรูปํ เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺสํ เสวิตพฺพํ. เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺสํ นาม – ‘‘ตตฺถ กตมานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ? รูปานํ ¶ ตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา, ทุกฺขา, วิปริณามธมฺมาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสํ, ยํ เอวรูปํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺส’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๓๐๘) เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตุํ สกฺโกนฺตสฺส ‘‘อุสฺสุกฺกิตา เม วิปสฺสนา’’ติ โสมนสฺสชาตสฺส อุปฺปนฺนํ โสมนสฺสํ. เสวิตพฺพนฺติ อิทํ เนกฺขมฺมวเสน, วิปสฺสนาวเสน, อนุสฺสติวเสน, ปมชฺฌานาทิวเสน จ อุปฺปชฺชนกโสมนสฺสํ เสวิตพฺพํ นาม.
ตตฺถ ยํ เจ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ ตสฺมิมฺปิ เนกฺขมฺมสิเต โสมนสฺเส ยํ เนกฺขมฺมวเสน, วิปสฺสนาวเสน, อนุสฺสติวเสน, ปมชฺฌานวเสน จ อุปฺปนฺนํ สวิตกฺกํ สวิจารํ โสมนสฺสนฺติ ชาเนยฺย. ยํ เจ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ยํ ปน ทุติยตติยชฺฌานวเสน อุปฺปนฺนํ อวิตกฺกํ อวิจารํ โสมนสฺสนฺติ ชาเนยฺย. เย อวิตกฺเก อวิจาเร, เต ปณีตตเรติ เอเตสุปิ ทฺวีสุ ยํ อวิตกฺกํ อวิจารํ, ตํ ปณีตตรนฺติ อตฺโถ.
อิมินา ¶ กึ กถิตํ โหติ? ทฺวินฺนํ อรหตฺตํ กถิตํ. กถํ? เอโก กิร ภิกฺขุ สวิตกฺกสวิจาเร โสมนสฺเส วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา ‘‘อิทํ โสมนสฺสํ กึ นิสฺสิต’’นฺติ อุปธาเรนฺโต ‘‘วตฺถุนิสฺสิต’’นฺติ ปชานาตีติ ผสฺสปฺจมเก วุตฺตนเยเนว อนุกฺกเมน อรหตฺเต ปติฏฺาติ. เอโก อวิตกฺกอวิจาเร โสมนสฺเส วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา วุตฺตนเยเนว อรหตฺเต ปติฏฺาติ. ตตฺถ อภินิวิฏฺโสมนสฺเสสุปิ สวิตกฺกสวิจารโต อวิตกฺกอวิจารํ ปณีตตรํ. สวิตกฺกสวิจารโสมนสฺสวิปสฺสนาโตปิ อวิตกฺกอวิจารวิปสฺสนา ปณีตตรา. สวิตกฺกสวิจารโสมนสฺสผลสมาปตฺติโตปิ อวิตกฺกอวิจารโสมนสฺสผลสมาปตฺติเยว ปณีตตรา. เตนาห ภควา ‘‘เย อวิตกฺเก อวิจาเร, เต ปณีตตเร’’ติ.
๓๖๑. เอวรูปํ ¶ โทมนสฺสํ น เสวิตพฺพนฺติ เอวรูปํ เคหสิตโทมนสฺสํ น เสวิตพฺพํ. เคหสิตโทมนสฺสํ นาม – ‘‘ตตฺถ กตมานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ? จกฺขุวิฺเยฺยานํ รูปานํ อิฏฺานํ กนฺตานํ มนาปานํ มโนรมานํ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ อปฺปฏิลาภํ วา อปฺปฏิลาภโต ¶ สมนุปสฺสโต ปุพฺเพ วา อปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสํ, ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เคหสิตโทมนสฺส’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๓๐๗). เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมณํ นานุภวึ, นานุภวิสฺสามิ, นานุภวามีติ วิตกฺกยโต อุปฺปนฺนํ กามคุณนิสฺสิตํ โทมนสฺสํ.
เอวรูปํ โทมนสฺสํ เสวิตพฺพนฺติ เอวรูปํ เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสํ เสวิตพฺพํ. เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสํ นาม – ‘‘ตตฺถ กตมานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โทมนสฺสานิ? รูปานํ ตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา, ทุกฺขา, วิปริณามธมฺมาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺปปฺปฺาย ทิสฺวา อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺาเปติ ‘กุทาสฺสุ นามาหํ ตทายตนํ, อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามิ, ยทริยา เอตรหิ อายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’ติ. อิติ อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺาปยโต อุปฺปชฺชติ ปิหปจฺจยา โทมนสฺสํ, ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺส’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๓๐๗) เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต อนุตฺตรวิโมกฺขสงฺขาตอริยผลธมฺเมสุ ปิหํ อุปฏฺเปตฺวา ตทธิคมาย อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตุมสกฺโกนฺตสฺส อิมมฺปิ ปกฺขํ, อิมมฺปิ มาสํ, อิมมฺปิ สํวจฺฉรํ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยภูมึ ปาปุณิตุํ นาสกฺขินฺติ อนุโสจโต อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสํ. เสวิตพฺพนฺติ อิทํ เนกฺขมฺมวเสน, วิปสฺสนาวเสน, อนุสฺสติวเสน, ปมชฺฌานาทิวเสน จ อุปฺปชฺชนกโทมนสฺสํ เสวิตพฺพํ นาม.
ตตฺถ ¶ ยํ เจ สวิตกฺกสวิจารนฺติ ตสฺมิมฺปิ ทุวิเธ โทมนสฺเส เคหสิตโทมนสฺสเมว สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสํ นาม. เนกฺขมฺมวเสน, วิปสฺสนาวเสน, อนุสฺสติวเสน, ปมทุติยชฺฌานวเสน จ อุปฺปนฺนโทมนสฺสํ ปน อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺสนฺติ เวทิตพฺพํ. นิปฺปริยาเยน ปน อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺสํ นาม นตฺถิ. โทมนสฺสินฺทฺริยฺหิ เอกํเสน อกุสลฺเจว สวิตกฺกสวิจารฺจ, เอตสฺส ปน ภิกฺขุโน มฺนวเสน ¶ สวิตกฺกสวิจารนฺติ จ อวิตกฺกอวิจารนฺติ จ วุตฺตํ.
ตตฺรายํ ¶ นโย – อิธ ภิกฺขุ โทมนสฺสปจฺจยภูเต สวิตกฺกสวิจารธมฺเม อวิตกฺกอวิจารธมฺเม จ โทมนสฺสปจฺจยา เอว อุปฺปนฺเน มคฺคผลธมฺเม จ อฺเสํ ปฏิปตฺติทสฺสนวเสน โทมนสฺสนฺติ คเหตฺวา ‘‘กทา นุ โข เม สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺเส วิปสฺสนา ปฏฺปิตา ภวิสฺสติ, กทา อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺเส’’ติ จ ‘‘กทา นุ โข เม สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสผลสมาปตฺติ นิพฺพตฺติตา ภวิสฺสติ, กทา อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺสผลสมาปตฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา เตมาสิกํ, ฉมาสิกํ, นวมาสิกํ วา ปฏิปทํ คณฺหาติ. เตมาสิกํ คเหตฺวา ปมมาเส เอกํ ยามํ ชคฺคติ, ทฺเว ยาเม นิทฺทาย โอกาสํ กโรติ, มชฺฌิเม มาเส ทฺเว ยาเม ชคฺคติ, เอกํ ยามํ นิทฺทาย โอกาสํ กโรติ, ปจฺฉิมมาเส จงฺกมนิสชฺชาเยว ยาเปติ. เอวํ เจ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ปาปุณาติ, วิเสเสตฺวา ฉมาสิกํ คณฺหาติ. ตตฺราปิ ทฺเว ทฺเว มาเส วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺโต วิเสเสตฺวา นวมาสิกํ คณฺหาติ. ตตฺราปิ ตโย ตโย มาเส ตเถว ปฏิปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ‘‘น ลทฺวํ วต เม สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรตุ’’นฺติ อาวชฺชโต โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, อสฺสุธารา ปวตฺตนฺติ คามนฺตปพฺภารวาสีมหาสีวตฺเถรสฺส วิย.
มหาสีวตฺเถรวตฺถุ
เถโร กิร อฏฺารส มหาคเณ วาเจสิ. ตสฺโสวาเท ตฺวา ตึสสหสฺสา ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. อเถโก ภิกฺขุ ‘‘มยฺหํ ตาว อพฺภนฺตเร คุณา อปฺปมาณา, กีทิสา นุ โข เม อาจริยสฺส คุณา’’ติ อาวชฺชนฺโต ปุถุชฺชนภาวํ ปสฺสิตฺวา ‘‘อมฺหากํ อาจริโย อฺเสํ อวสฺสโย โหติ, อตฺตโน ภวิตุํ น สกฺโกติ, โอวาทมสฺส ทสฺสามี’’ติ อากาเสน คนฺตฺวา วิหารสมีเป โอตริตฺวา ทิวาฏฺาเน นิสินฺนํ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา วตฺตํ ทสฺเสตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
เถโร ¶ – ‘‘กึ การณา อาคโตสิ ปิณฺฑปาติกา’’ติ อาห. เอกํ อนุโมทนํ คณฺหิสฺสามีติ อาคโตสฺมิ, ภนฺเตติ. โอกาโส น ภวิสฺสติ, อาวุโสติ? วิตกฺกมาฬเก ิตกาเล ปุจฺฉิสฺสามิ, ภนฺเตติ. ตสฺมึ าเน อฺเ ¶ ปุจฺฉนฺตีติ. ภิกฺขาจารมคฺเค, ภนฺเตติ. ตตฺราปิ อฺเ ปุจฺฉนฺตีติ. ทุปฏฺฏนิวาสนฏฺาเน, สงฺฆาฏิปารุปนฏฺาเน, ปตฺตนีหรณฏฺาเน, คาเม ¶ จริตฺวา อาสนสาลายํ ยาคุปีตกาเล, ภนฺเตติ. ตตฺถ อฏฺกถาเถรา อตฺตโน กงฺขํ วิโนเทนฺติ, อาวุโสติ. อนฺโตคามโต นิกฺขนฺตกาเล ปุจฺฉิสฺสามิ, ภนฺเตติ. ตตฺราปิ อฺเ ปุจฺฉนฺติ, อาวุโสติ. อนฺตรามคฺเค, ภนฺเต, โภชนสาลายํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน, ภนฺเต, ทิวาฏฺาเน, ปาทโธวนกาเล, มุขโธวนกาเล, ภนฺเตติ? ตทา อฺเ ปุจฺฉนฺตีติ. ตโต ปฏฺาย ยาว อรุณา อปเร ปุจฺฉนฺติ, อาวุโสติ. ทนฺตกฏฺํ คเหตฺวา มุขโธวนตฺถํ คมนกาเล, ภนฺเตติ? ตทา อฺเ ปุจฺฉนฺตีติ. มุขํ โธวิตฺวา อาคมนกาเล, ภนฺเตติ? ตตฺราปิ อฺเ ปุจฺฉนฺตีติ. เสนาสนํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนกาเล, ภนฺเตติ? ตตฺราปิ อฺเ ปุจฺฉนฺตีติ. ภนฺเต, นนุ มุขํ โธวิตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา ตโย จตฺตาโร ปลฺลงฺเก อุสุมํ คาหาเปตฺวา โยนิโสมนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺตานํ โอกาสกาเลน ภวิตพฺพํ สิยา, มรณขณมฺปิ น ลภิสฺสถ, ภนฺเต, ผลกสทิสตฺถ ภนฺเต ปรสฺส อวสฺสโย โหถ, อตฺตโน ภวิตุํ น สกฺโกถ, น เม ตุมฺหากํ อนุโมทนาย อตฺโถติ อากาเส อุปฺปติตฺวา อคมาสิ.
เถโร – ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุโน ปริยตฺติยา กมฺมํ นตฺถิ, มยฺหํ ปน องฺกุสโก ภวิสฺสามีติ อาคโต’’ติ ตฺวา ‘‘อิทานิ โอกาโส น ภวิสฺสติ, ปจฺจูสกาเล คมิสฺสามี’’ติ ปตฺตจีวรํ สมีเป กตฺวา สพฺพํ ทิวสภาคํ ปมยามมชฺฌิมยามฺจ ธมฺมํ วาเจตฺวา ปจฺฉิมยาเม เอกสฺมึ เถเร อุทฺเทสํ คเหตฺวา นิกฺขนฺเต ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา เตเนว สทฺธึ นิกฺขนฺโต. นิสินฺนอนฺเตวาสิกา อาจริโย เกนจิ ปปฺเจน นิกฺขนฺโตติ มฺึสุ. นิกฺขนฺโต เถโร โกจิ เทว สมานาจริยภิกฺขูติ สฺํ อกาสิ.
เถโร กิร ‘‘มาทิสสฺส อรหตฺตํ นาม กึ, ทฺวีหตีเหเนว ปาปุณิตฺวา ปจฺจาคมิสฺสามี’’ติ อนฺเตวาสิกานํ อนาโรเจตฺวาว อาสาฬฺหีมาสสฺส ชุณฺหปกฺขเตรสิยา นิกฺขนฺโต คามนฺตปพฺภารํ คนฺตฺวา จงฺกมํ อารุยฺห กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต ตํ ทิวสํ อรหตฺตํ คเหตุํ นาสกฺขิ. อุโปสถทิวเส สมฺปตฺเต ‘‘ทฺวีหตีเหน อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามีติ อาคโต ¶ , คเหตุํ ปน นาสกฺขึ. ตโย มาเส ปน ตีณิ ทิวสานิ วิย ยาว มหาปวารณา ตาว ชานิสฺสามี’’ติ วสฺสํ อุปคนฺตฺวาปิ คเหตุํ นาสกฺขิ. ปวารณาทิวเส จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ทฺวีหตีเหน ¶ อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามีติ อาคโต ¶ , เตมาเสนาปิ นาสกฺขึ, สพฺรหฺมจาริโน ปน วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรนฺตี’’ติ. ตสฺเสวํ จินฺตยโต อสฺสุธารา ปวตฺตนฺติ. ตโต ‘‘น มฺเจ มยฺหํ จตูหิ อิริยาปเถหิ มคฺคผลํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, อรหตฺตํ อปฺปตฺวา เนว มฺเจ ปิฏฺึ ปสาเรสฺสามิ, น ปาเท โธวิสฺสามี’’ติ มฺจํ อุสฺสาเปตฺวา เปสิ. ปุน อนฺโตวสฺสํ ปตฺตํ, อรหตฺตํ คเหตุํ นาสกฺขิเยว. เอกูนตึสปวารณาสุ อสฺสุธารา ปวตฺตนฺติ. คามทารกา เถรสฺส ปาเทสุ ผาลิตฏฺานานิ กณฺฏเกหิ สิพฺพนฺติ, ทวํ กโรนฺตาปิ ‘‘อยฺยสฺส มหาสีวตฺเถรสฺส วิย ปาทา โหนฺตู’’ติ ทวํ กโรนฺติ.
เถโร ตึสสํวจฺฉเร มหาปวารณาทิวเส อาลมฺพณผลกํ นิสฺสาย ิโต ‘‘อิทานิ เม ตึส วสฺสานิ สมณธมฺมํ กโรนฺตสฺส, นาสกฺขึ อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ, อทฺธา เม อิมสฺมึ อตฺตภาเว มคฺโค วา ผลํ วา นตฺถิ, น เม ลทฺธํ สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรตุ’’นฺติ จินฺเตสิ. ตสฺเสวํ จินฺตยโตว โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ, อสฺสุธารา ปวตฺตนฺติ. อถ อวิทูรฏฺาเน เอกา เทวธีตา โรทมานา อฏฺาสิ. ‘‘โก เอตฺถ โรทสี’’ติ? ‘‘อหํ, ภนฺเต, เทวธีตา’’ติ. ‘‘กสฺมา โรทสี’’ติ? ‘‘โรทมาเนน มคฺคผลํ นิพฺพตฺติตํ, เตน อหมฺปิ เอกํ ทฺเว มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตสฺสามีติ โรทามิ, ภนฺเต’’ติ.
ตโต เถโร – ‘‘โภ มหาสีวตฺเถร, เทวตาปิ ตยา สทฺธึ เกฬึ กโรนฺติ, อนุจฺฉวิกํ นุ โข เต เอต’’นฺติ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อคฺคเหสิ. โส ‘‘อิทานิ นิปชฺชิสฺสามี’’ติ เสนาสนํ ปฏิชคฺคิตฺวา มฺจกํ ปฺเปตฺวา อุทกฏฺาเน อุทกํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา ‘‘ปาเท โธวิสฺสามี’’ติ โสปานผลเก นิสีทิ.
อนฺเตวาสิกาปิสฺส ‘‘อมฺหากํ อาจริยสฺส สมณธมฺมํ กาตุํ คจฺฉนฺตสฺส ตึส วสฺสานิ, สกฺขิ นุ โข วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ, นาสกฺขี’’ติ อาวชฺชยมานา ‘‘อรหตฺตํ ปตฺวา ปาทโธวนตฺถํ นิสินฺโน’’ติ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ อาจริโย อมฺหาทิเสสุ อนฺเตวาสิเกสุ ติฏฺนฺเตสุ ‘อตฺตนาว ปาเท โธวิสฺสตี’ติ อฏฺานเมตํ, อหํ โธวิสฺสามิ อหํ โธวิสฺสามี’’ติ ตึสสหสฺสานิปิ อากาเสน คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ปาเท ¶ โธวิสฺสาม, ภนฺเต’’ติ ¶ อาหํสุ. อาวุโส, อิทานิ ตึส วสฺสานิ โหนฺติ มม ปาทานํ อโธตานํ, ติฏฺถ, ตุมฺเห, อหเมว โธวิสฺสามีติ.
สกฺโกปิ อาวชฺชนฺโต – ‘‘มยฺหํ อยฺโย มหาสีวตฺเถโร อรหตฺตํ ปตฺโต ตึสสหสฺสานํ อนฺเตวาสิกานํ ‘ปาเท โธวิสฺสามา’ติ อาคตานํ ปาเท โธวิตุํ น เทติ. มาทิเส ปน อุปฏฺาเก ติฏฺนฺเต ¶ ‘มยฺหํ อยฺโย สยํ ปาเท โธวิสฺสตี’ติ อฏฺานเมตํ, อหํ โธวิสฺสามี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา สุชาตาย เทวิยา สทฺธึ ภิกฺขุสงฺฆสฺส สนฺติเก ปาตุรโหสิ. โส สุชํ อสุรกฺํ ปุรโต กตฺวา ‘‘อเปถ, ภนฺเต, มาตุคาโม’’ติ โอกาสํ กาเรตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปุรโต อุกฺกุฏิโก นิสีทิตฺวา ‘‘ปาเท โธวิสฺสามิ, ภนฺเต’’ติ อาห. โกสิย, อิทานิ เม ตึส วสฺสานิ ปาทานํ อโธตานํ, เทวตานฺจ ปกติยาปิ มนุสฺสสรีรคนฺโธ นาม เชคุจฺโฉ, โยชนสเต ิตานมฺปิ กณฺเ อาสตฺตกุณปํ วิย โหติ, อหเมว โธวิสฺสามีติ. ภนฺเต, อยํ คนฺโธ นาม น ปฺายติ, ตุมฺหากํ ปน สีลคนฺโธ ฉ เทวโลเก อติกฺกมิตฺวา อุปริ ภวคฺคํ ปตฺวา ิโต. สีลคนฺธโต อฺโ อุตฺตริตโร คนฺโธ นาม นตฺถิ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ สีลคนฺเธนมฺหิ อาคโตติ วามหตฺเถน โคปฺผกสนฺธิยํ คเหตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน ปาทตลํ ปริมชฺชิ. ทหรกุมารสฺเสว ปาทา อเหสุํ. สกฺโก ปาเท โธวิตฺวา วนฺทิตฺวา เทวโลกเมว คโต.
เอวํ ‘‘น ลภามิ สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรตุ’’นฺติ อาวชฺชนฺตสฺส อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสํ นิสฺสาย ภิกฺขุโน มฺนวเสน วิปสฺสนาย อารมฺมณมฺปิ วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ ผลมฺปิ สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสนฺติ จ อวิตกฺกาวิจารโทมนสฺสนฺติ จ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ เอโก ภิกฺขุ สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺเส วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อิทํ โทมนสฺสํ กึ นิสฺสิตนฺติ อุปธาเรนฺโต วตฺถุนิสฺสิตนฺติ ปชานาตีติ ผสฺสปฺจมเก วุตฺตนเยเนว อนุกฺกเมน อรหตฺเต ปติฏฺาติ. เอโก อวิตกฺกาวิจาเร โทมนสฺเส วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา วุตฺตนเยเนว อรหตฺเต ปติฏฺาติ. ตตฺถ อภินิวิฏฺโทมนสฺเสสุปิ สวิตกฺกสวิจารโต อวิตกฺกอวิจารํ ปณีตตรํ. สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสวิปสฺสนาโตปิ อวิตกฺกาวิจารโทมนสฺสวิปสฺสนา ¶ ปณีตตรา. สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสผลสมาปตฺติโตปิ อวิตกฺกาวิจารโทมนสฺสผลสมาปตฺติเยว ปณีตตรา ¶ . เตนาห ภควา – ‘‘เย อวิตกฺกอวิจาเร เต ปณีตตเร’’ติ.
๓๖๒. เอวรูปา อุเปกฺขา น เสวิตพฺพาติ เอวรูปา เคหสิตอุเปกฺขา น เสวิตพฺพา. เคหสิตอุเปกฺขา นาม ‘‘ตตฺถ กตมา ฉ เคหสิตอุเปกฺขา. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา พาลสฺส มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺส อโนธิชินสฺส อวิปากชินสฺส อนาทีนวทสฺสาวิโน อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส, ยา เอวรูปา อุเปกฺขา, รูปํ สา นาติวตฺตติ, ตสฺมา สา อุเปกฺขา เคหสิตาติ วุจฺจตี’’ติ เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต คุฬปิณฺฑิเก นิลีนมกฺขิกา ¶ วิย รูปาทีนิ อนติวตฺตมานา ตตฺเถว ลคฺคา ลคฺคิตา หุตฺวา อุปฺปนฺนา กามคุณนิสฺสิตา อุเปกฺขา น เสวิตพฺพา.
เอวรูปา อุเปกฺขา เสวิตพฺพาติ เอวรูปา เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา เสวิตพฺพา. เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา นาม – ‘‘ตตฺถ กตมา ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา? รูปานํ ตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ ‘ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ, สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา, ทุกฺขา, วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา, ยา เอวรูปา อุเปกฺขา, รูปํ สา อติวตฺตติ, ตสฺมา สา อุเปกฺขา เนกฺขมฺมสิตาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๐๘). เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺานิฏฺอารมฺมเณ อาปาถคเต อิฏฺเ อรชฺชนฺตสฺส, อนิฏฺเ อทุสฺสนฺตสฺส, อสมเปกฺขเนน อสมฺมุยฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนา วิปสฺสนา าณสมฺปยุตฺตา อุเปกฺขา. อปิจ เวทนาสภาคา ตตฺร มชฺฌตฺตุเปกฺขาปิ เอตฺถ อุเปกฺขาว. ตสฺมา เสวิตพฺพาติ อยํ เนกฺขมฺมวเสน วิปสฺสนาวเสน อนุสฺสติฏฺานวเสน ปมทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานวเสน จ อุปฺปชฺชนกอุเปกฺขา เสวิตพฺพา นาม.
เอตฺถ ยํ เจ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ ตายปิ เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขาย ยํ เนกฺขมฺมวเสน วิปสฺสนาวเสน อนุสฺสติฏฺานวเสน ปมชฺฌานวเสน จ อุปฺปนฺนํ สวิตกฺกสวิจารํ อุเปกฺขนฺติ ชาเนยฺย. ยํ เจ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ยํ ปน ทุติยชฺฌานาทิวเสน อุปฺปนฺนํ อวิตกฺกาวิจารํ อุเปกฺขนฺติ ชาเนยฺย. เย ¶ อวิตกฺเก อวิจาเร เต ปณีตตเรติ เอตาสุ ทฺวีสุ ยา อวิตกฺกอวิจารา, สา ปณีตตราติ อตฺโถ. อิมินา กึ กถิตํ โหติ ¶ ? ทฺวินฺนํ อรหตฺตํ กถิตํ. เอโก หิ ภิกฺขุ สวิตกฺกสวิจารอุเปกฺขาย วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อยํ อุเปกฺขา กึ นิสฺสิตาติ อุปธาเรนฺโต วตฺถุนิสฺสิตาติ ปชานาตีติ ผสฺสปฺจมเก วุตฺตนเยเนว อนุกฺกเมน อรหตฺเต ปติฏฺาติ. เอโก อวิตกฺกาวิจาราย อุเปกฺขาย วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา วุตฺตนเยเนว อรหตฺเต ปติฏฺาติ. ตตฺถ อภินิวิฏฺอุเปกฺขาสุปิ สวิตกฺกสวิจารโต อวิตกฺกาวิจารา ปณีตตรา. สวิตกฺกสวิจารอุเปกฺขาวิปสฺสนาโตปิ อวิตกฺกาวิจารอุเปกฺขาวิปสฺสนาปณีตตรา. สวิตกฺกสวิจารอุเปกฺขาผลสมาปตฺติโตปิ อวิตกฺกาวิจารุเปกฺขาผลสมาปตฺติเยว ปณีตตรา. เตนาห ภควา ‘‘เย อวิตกฺเก อวิจาเร เต ปณีตตเร’’ติ.
๓๖๓. เอวํ ปฏิปนฺโน โข, เทวานมินฺท, ภิกฺขุ ปปฺจสฺาสงฺขานิโรธสารุปฺปคามินึ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหตีติ ภควา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺเปสิ. สกฺโก ปน โสตาปตฺติผลํ ¶ ปตฺโต. พุทฺธานฺหิ อชฺฌาสโย หีโน น โหติ, อุกฺกฏฺโว โหติ. เอกสฺสปิ พหูนมฺปิ ธมฺมํ เทเสนฺตา อรหตฺเตเนว กูฏํ คณฺหนฺติ. สตฺตา ปน อตฺตโน อนุรูเป อุปนิสฺสเย ิตา เกจิ โสตาปนฺนา โหนฺติ, เกจิ สกทาคามี, เกจิ อนาคามี, เกจิ อรหนฺโต. ราชา วิย หิ ภควา, ราชกุมารา วิย เวเนยฺยา. ยถา หิ ราชา โภชนกาเล อตฺตโน ปมาเณน ปิณฺฑํ อุทฺธริตฺวา ราชกุมารานํ อุปเนติ, เต ตโต อตฺตโน มุขปฺปมาเณเนว กพฬํ กโรนฺติ, เอวํ ภควา อตฺตชฺฌาสยานุรูปาย เทสนาย อรหตฺเตเนว กูฏํ คณฺหาติ. เวเนยฺยา อตฺตโน อุปนิสฺสยปฺปมาเณน ตโต โสตาปตฺติผลมตฺตํ วา สกทาคามิอนาคามิอรหตฺตผลเมว วา คณฺหนฺติ. สกฺโก ปน โสตาปนฺโน ชาโต. โสตาปนฺโน จ หุตฺวา ภควโต ปุรโตเยว จวิตฺวา ตรุณสกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เทวตานฺหิ จวมานานํ อตฺตภาวสฺส คตาคตฏฺานํ นาม น ปฺายติ, ทีปสิขาคมนํ วิย โหติ. ตสฺมา เสสเทวตา น ชานึสุ. สกฺโก ปน สยํ จุตตฺตา ภควา จ อปฺปฏิหตาณตฺตา ทฺเวว ชนา ชานึสุ. อถ สกฺโก จินฺเตสิ ¶ ‘‘มยฺหฺหิ ภควตา ตีสุ าเนสุ นิพฺพตฺติตผลเมว กถิตํ, อยฺจ ปน มคฺโค วา ผลํ วา สกุณิกาย วิย อุปฺปติตฺวา คเหตุํ น สกฺกา, อาคมนียปุพฺพภาคปฏิปทาย อสฺส ภวิตพฺพํ. หนฺทาหํ อุปริ ขีณาสวสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปุจฺฉามี’’ติ.
ปาติโมกฺขสํวรวณฺณนา
๓๖๔. ตโต ¶ ตํ ปุจฺฉนฺโต กถํ ปฏิปนฺโน ปน, มาริสาติอาทิมาห. ตตฺถ ปาติโมกฺขสํวรายาติ อุตฺตมเชฏฺกสีลสํวราย. กายสมาจารมฺปีติอาทิ เสวิตพฺพกายสมาจาราทิวเสน ปาติโมกฺขสํวรทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สีลกถา จ นาเมสา กมฺมปถวเสน วา ปณฺณตฺติวเสน วา กเถตพฺพา โหติ.
ตตฺถ กมฺมปถวเสน กเถนฺเตน อเสวิตพฺพกายสมาจาโร ตาว ปาณาติปาตอทินฺนาทานมิจฺฉาจาเรหิ กเถตพฺโพ. ปณฺณตฺติวเสน กเถนฺเตน กายทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกมวเสน กเถตพฺโพ. เสวิตพฺพกายสมาจาโร ปาณาติปาตาทิเวรมณีหิ เจว กายทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทอวีติกฺกเมน จ กเถตพฺโพ. อเสวิตพฺพวจีสมาจาโร มุสาวาทาทิวจีทุจฺจริเตน เจว วจีทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกเมน จ กเถตพฺโพ. เสวิตพฺพวจีสมาจาโร มุสาวาทาทิเวรมณีหิ เจว วจีทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทอวีติกฺกเมน จ กเถตพฺโพ.
ปริเยสนา ¶ ปน กายวาจาหิ ปริเยสนาเยว. สา กายวจีสมาจารคหเณน คหิตาปิ สมานา ยสฺมา อาชีวฏฺมกสีลํ นาม เอตสฺมิฺเว ทฺวารทฺวเย อุปฺปชฺชติ, น อากาเส, ตสฺมา อาชีวฏฺมกสีลทสฺสนตฺถํ วิสุํ วุตฺตา. ตตฺถ นเสวิตพฺพปริเยสนา อนริยปริเยสนาย กเถตพฺพา. เสวิตพฺพปริเยสนา อริยปริเยสนาย. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ปริเยสนา อนริยา จ ปริเยสนา, อริยา จ ปริเยสนา. กตมา จ, ภิกฺขเว, อนริยา ปริเยสนา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อตฺตนา ชาติธมฺโม สมาโน ชาติธมฺมํเยว ปริเยสติ, อตฺตนา ชราธมฺโม, พฺยาธิธมฺโม, มรณธมฺโม, โสกธมฺโม, สํกิเลสธมฺโม สมาโน สํกิเลสธมฺมํเยว ปริเยสติ.
กิฺจ, ภิกฺขเว, ชาติธมฺมํ วเทถ? ปุตฺตภริยํ, ภิกฺขเว ¶ , ชาติธมฺมํ, ทาสิทาสํ ชาติธมฺมํ อเชฬกํ ชาติธมฺมํ, กุกฺกุฏสูกรํ ชาติธมฺมํ, หตฺถิควาสฺสวฬวํ ชาติธมฺมํ, ชาตรูปรชตํ ชาติธมฺมํ. ชาติธมฺมา ¶ เหเต, ภิกฺขเว, อุปธโย, เอตฺถายํ คถิโต มุจฺฉิโต อชฺฌาปนฺโน อตฺตนา ชาติธมฺโม สมาโน ชาติธมฺมํเยว ปริเยสติ.
กิฺจ, ภิกฺขเว, ชราธมฺมํ วเทถ? ปุตฺตภริยํ, ภิกฺขเว, ชราธมฺมํ…เป… ชราธมฺมํเยว ปริเยสติ.
กิฺจ, ภิกฺขเว, พฺยาธิธมฺมํ วเทถ? ปุตฺตภริยํ, ภิกฺขเว, พฺยาธิธมฺมํ, ทาสิทาสํ พฺยาธิธมฺมํ, อเชฬกํ, กุกฺกุฏสูกรํ, หตฺถิควาสฺสวฬวํ พฺยาธิธมฺมํ. พฺยาธิธมฺมา เหเต, ภิกฺขเว, อุปธโย, เอตฺถายํ คถิโต มุจฺฉิโต อชฺฌาปนฺโน อตฺตนา พฺยาธิธมฺโม สมาโน พฺยาธิธมฺมํเยว ปริเยสติ.
กิฺจ, ภิกฺขเว, มรณธมฺมํ วเทถ? ปุตฺตภริยํ, ภิกฺขเว, มรณธมฺมํ…เป… มรณธมฺมํเยว ปริเยสติ.
กิฺจ, ภิกฺขเว, โสกธมฺมํ วเทถ? ปุตฺตภริยํ…เป… โสกธมฺมํเยว ปริเยสติ.
กิฺจ, ภิกฺขเว, สํกิเลสธมฺมํ วเทถ…เป… ชาตรูปรชตํ สํกิเลสธมฺมํ. สํกิเลสธมฺมา ¶ , เหเต, ภิกฺขเว, อุปธโย, เอตฺถายํ คถิโต มุจฺฉิโต อชฺฌาปนฺโน อตฺตนา สํกิเลสธมฺโม สมาโน สํกิเลสธมฺมํเยว ปริเยสติ. อยํ, ภิกฺขเว, อนริยา ปริเยสนาติ (ม. นิ. ๑.๒๗๔).
อปิจ กุหนาทิวเสน ปฺจวิธา, อโคจรวเสน ฉพฺพิธา เวชฺชกมฺมาทิวเสน เอกวีสติวิธา, เอวํ ปวตฺตา สพฺพาปิ อเนสนา อนริยปริเยสนาเยวาติ เวทิตพฺพา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อริยา ปริเยสนา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อตฺตนา ชาติธมฺโม สมาโน ชาติธมฺเม อาทีนวํ วิทิตฺวา อชาตํ อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ นิพฺพานํ ปริเยสติ, อตฺตนา ชราธมฺโม, พฺยาธิ, มรณ, โสก, สํกิเลสธมฺโม สมาโน สํกิเลสธมฺเม อาทีนวํ วิทิตฺวา อสํกิลิฏฺํ อนุตฺตรํ ¶ โยคกฺเขมํ นิพฺพานํ ปริเยสติ. อยํ อริยา ปริเยสนาติ (ม. นิ. ๑.๒๗๕).
อปิจ ปฺจ กุหนาทีนิ ฉ อโคจเร เอกวีสติวิธฺจ อเนสนํ วชฺเชตฺวา ภิกฺขาจริยาย ธมฺเมน สเมน ปริเยสนาปิ อริยปริเยสนาเยวาติ เวทิตพฺพา.
เอตฺถ จ โย โย ¶ ‘‘น เสวิตพฺโพ’’ติ วุตฺโต, โส โส ปุพฺพภาเค ปาณาติปาตาทีนํ สมฺภารปริเยสนาปโยคกรณคมนกาลโต ปฏฺาย น เสวิตพฺโพว. อิตโร อาทิโต ปฏฺาย เสวิตพฺโพ, อสกฺโกนฺเตน จิตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตพฺพํ. อปิจ สงฺฆเภทาทีนํ อตฺถาย ปรกฺกมนฺตานํ เทวทตฺตาทีนํ วิย กายสมาจาโร น เสวิตพฺโพ, ทิวสสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ติณฺณํ รตนานํ อุปฏฺานคมนาทิวเสน ปวตฺโต ธมฺมเสนาปติมหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทีนํ วิย กายสมาจาโร เสวิตพฺโพ. ธนุคฺคหเปสนาทิวเสน วาจํ ภินฺทนฺตานํ เทวทตฺตาทีนํ วิย วจีสมาจาโร น เสวิตพฺโพ, ติณฺณํ รตนานํ คุณกิตฺตนาทิวเสน ปวตฺโต ธมฺมเสนาปติมหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทีนํ วิย วจีสมาจาโร เสวิตพฺโพ. อนริยปริเยสนํ ปริเยสนฺตานํ เทวทตฺตาทีนํ วิย ปริเยสนา น เสวิตพฺพา, อริยปริเยสนเมว ปริเยสนฺตานํ ธมฺมเสนาปติมหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทีนํ วิย ปริเยสนา เสวิตพฺพา.
เอวํ ปฏิปนฺโน โขติ เอวํ อเสวิตพฺพํ กายวจีสมาจารํ ปริเยสนฺจ ปหาย เสวิตพฺพานํ ปาริปูริยา ปฏิปนฺโน, เทวานมินฺท, ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวราย อุตฺตมเชฏฺกสีลสํวรตฺถาย ¶ ปฏิปนฺโน นาม โหตีติ ภควา ขีณาสวสฺส อาคมนียปุพฺพภาคปฏิปทํ กเถสิ.
อินฺทฺริยสํวรวณฺณนา
๓๖๕. ทุติยปุจฺฉายํ อินฺทฺริยสํวรายาติ อินฺทฺริยานํ ปิธานาย, คุตฺตทฺวารตาย สํวุตทฺวารตายาติ อตฺโถ. วิสฺสชฺชเน ปนสฺส จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปมฺปีติอาทิ เสวิตพฺพรูปาทิวเสน อินฺทฺริยสํวรทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ เอวํ วุตฺเตติ เหฏฺา โสมนสฺสาทิปฺหาวิสฺสชฺชนานํ สุตตฺตา อิมินาปิ เอวรูเปน ภวิตพฺพนฺติ สฺชาตปฏิภาโน ภควตา เอวํ วุตฺเต สกฺโก เทวานมินฺโท ¶ ภควนฺตํ เอตทโวจ, เอตํ อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเตติ อาทิกํ วจนํ อโวจ. ภควาปิสฺส โอกาสํ ทตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. กเถตุกาโมปิ หิ โย อตฺถํ สมฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, อตฺถํ สมฺปาเทตุํ สกฺโกนฺโต วา น กเถตุกาโม โหติ, น ตสฺส ภควา โอกาสํ กโรติ. อยํ ปน ยสฺมา กเถตุกาโม เจว, สกฺโกติ จ อตฺถํ สมฺปาเทตุํ เตนสฺส ภควา โอกาสมกาสิ.
ตตฺถ เอวรูปํ น เสวิตพฺพนฺติ อาทีสุ อยํ สงฺเขโป – ยํ ¶ รูปํ ปสฺสโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ น เสวิตพฺพํ น ทฏฺพฺพํ น โอโลเกตพฺพนฺติ อตฺโถ. ยํ ปน ปสฺสโต อสุภสฺา วา สณฺาติ, ปสาโท วา อุปฺปชฺชติ, อนิจฺจสฺาปฏิลาโภ วา โหติ, ตํ เสวิตพฺพํ.
ยํ จิตฺตกฺขรํ จิตฺตพฺยฺชนมฺปิ สทฺทํ สุณโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูโป สทฺโท น เสวิตพฺโพ. ยํ ปน อตฺถนิสฺสิตํ ธมฺมนิสฺสิตํ กุมฺภทาสิคีตมฺปิ สุณนฺตสฺส ปสาโท วา อุปฺปชฺชติ, นิพฺพิทา วา สณฺาติ, เอวรูโป สทฺโท เสวิตพฺโพ.
ยํ คนฺธํ ฆายโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูโป คนฺโธ น เสวิตพฺโพ. ยํ ปน คนฺธํ ฆายโต อสุภสฺาทิปฏิลาโภ โหติ, เอวรูโป คนฺโธ เสวิตพฺโพ.
ยํ รสํ สายโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูโป รโส น เสวิตพฺโพ. ยํ ปน รสํ สายโต อาหาเร ปฏิกูลสฺา เจว อุปฺปชฺชติ, สายิตปจฺจยา จ กายพลํ นิสฺสาย อริยภูมึ ¶ โอกฺกมิตุํ สกฺโกติ, มหาสีวตฺเถรภาคิเนยฺยสีวสามเณรสฺส วิย ปริภฺุชนฺตสฺเสว กิเลสกฺขโย วา โหติ, เอวรูโป รโส เสวิตพฺโพ.
ยํ โผฏฺพฺพํ ผุสโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูปํ โผฏฺพฺพํ น เสวิตพฺพํ. ยํ ปน ผุสโต สาริปุตฺตตฺเถราทีนํ วิย อาสวกฺขโย เจว, วีริยฺจ สุปคฺคหิตํ, ปจฺฉิมา จ ชนตา ทิฏฺานุคตึ อาปาทเนน อนุคฺคหิตา โหติ, เอวรูปํ โผฏฺพฺพํ เสวิตพฺพํ. สาริปุตฺตตฺเถโร กิร ตึส วสฺสานิ มฺเจ ปิฏฺึ น ปสาเรสิ. ตถา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร. มหากสฺสปตฺเถโร วีสวสฺสสตํ มฺเจ ปิฏฺึ น ปสาเรสิ. อนุรุทฺธตฺเถโร ปฺาส วสฺสานิ. ภทฺทิยตฺเถโร ตึส วสฺสานิ. โสณตฺเถโร อฏฺารส ¶ วสฺสานิ. รฏฺปาลตฺเถโร ทฺวาทส. อานนฺทตฺเถโร ปนฺนรส. ราหุลตฺเถโร ทฺวาทส. พากุลตฺเถโร อสีติ วสฺสานิ. นาฬกตฺเถโร ยาวปรินิพฺพานา มฺเจ ปิฏฺึ น ปสาเรสีติ.
เย มโนวิฺเยฺเย ธมฺเม สมนฺนาหรนฺตสฺส ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ‘‘อโห, วต ยํ ปเรสํ ปรวิตฺตูปกรณํ ตํ มมสฺสา’’ติอาทินา นเยน วา อภิชฺฌาทีนิ อาปาถมาคจฺฉนฺติ เอวรูปา ธมฺมา น เสวิตพฺพา. ‘‘สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตู’’ติ เอวํ เมตฺตาทิวเสน, เย วา ปน ติณฺณํ เถรานํ ธมฺมา, เอวรูปา เสวิตพฺพา. ตโย กิร เถรา วสฺสูปนายิกทิวเส กามวิตกฺกาทโย ¶ อกุสลวิตกฺกา น วิตกฺเกตพฺพาติ กติกํ อกํสุ. อถ ปวารณทิวเส สงฺฆตฺเถโร สงฺฆนวกํ ปุจฺฉิ – ‘‘อาวุโส, อิมสฺมึ เตมาเส กิตฺตเก าเน จิตฺตสฺส ธาวิตุํ ทินฺน’’นฺติ? น, ภนฺเต, ปริเวณปริจฺเฉทโต พหิ ธาวิตุํ อทาสินฺติ. ทุติยํ ปุจฺฉิ – ‘‘ตว อาวุโส’’ติ? นิวาสเคหโต, ภนฺเต, พหิ ธาวิตุํ น อทาสินฺติ. อถ ทฺเวปิ เถรํ ปุจฺฉึสุ ‘‘ตุมฺหากํ ปน, ภนฺเต’’ติ? นิยกชฺฌตฺตขนฺธปฺจกโต, อาวุโส, พหิ ธาวิตุํ น อทาสินฺติ. ตุมฺเหหิ, ภนฺเต, ทุกฺกรํ กตนฺติ. เอวรูโป มโนวิฺเยฺโย ธมฺโม เสวิตพฺโพ.
๓๖๖. เอกนฺตวาทาติ เอโกเยว อนฺโต วาทสฺส เอเตสํ, น ทฺเวธา คตวาทาติ เอกนฺตวาทา, เอกฺเว วทนฺตีติ ปุจฺฉติ. เอกนฺตสีลาติ เอกาจารา. เอกนฺตฉนฺทาติ เอกลทฺธิกา. เอกนฺตอชฺโฌสานาติ เอกนฺตปริโยสานา.
อเนกธาตุ นานาธาตุ โข, เทวานมินฺท, โลโกติ เทวานมินฺท, อยํ โลโก อเนกชฺฌาสโย นานชฺฌาสโย. เอกสฺมึ คนฺตุกาเม เอโก าตุกาโม โหติ. เอกสฺมึ าตุกาเม เอโก สยิตุกาโม โหติ. ทฺเว สตฺตา เอกชฺฌาสยา นาม ทุลฺลภา. ตสฺมึ อเนกธาตุนานาธาตุสฺมึ ¶ โลเก ยํ ยเทว ธาตุํ ยํ ยเทว อชฺฌาสยํ สตฺตา อภินิวิสนฺติ คณฺหนฺติ, ตํ ตเทว. ถามสา ปรามาสาติ ถาเมน จ ปรามาเสน จ. อภินิวิสฺส โวหรนฺตีติ สุฏฺุ คณฺหิตฺวา โวหรนฺติ, กเถนฺติ ทีเปนฺติ กิตฺเตนฺติ. อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺนฺติ อิทํ อมฺหากเมว วจนํ สจฺจํ, อฺเสํ วจนํ โมฆํ ตุจฺฉํ นิรตฺถกนฺติ.
อจฺจนฺตนิฏฺาติ ¶ อนฺโต วุจฺจติ วินาโส, อนฺตํ อตีตา นิฏฺา เอเตสนฺติ อจฺจนฺตนิฏฺา. ยา เอเตสํ นิฏฺา, โย ปรมสฺสาโส นิพฺพานํ, ตํ สพฺเพสํ วินาสาติกฺกนฺตํ นิจฺจนฺติ วุจฺจติ. โยคกฺเขโมติ นิพฺพานสฺเสว นามํ, อจฺจนฺโต โยคกฺเขโม เอเตสนฺติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมี. เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมํ อริยมคฺคํ จรนฺตีติ พฺรหฺมจารี. อจฺจนฺตตฺถาย พฺรหฺมจารี อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี. ปริโยสานนฺติปิ นิพฺพานสฺส นามํ. อจฺจนฺตํ ปริโยสานํ เอเตสนฺติ อจฺจนฺตปริโยสานา.
ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตาติ ¶ ตณฺหาสงฺขโยติ มคฺโคปิ นิพฺพานมฺปิ. มคฺโค ตณฺหํ สงฺขิณาติ วินาเสตีติ ตณฺหาสงฺขโย. นิพฺพานํ ยสฺมา ตํ อาคมฺม ตณฺหา สงฺขิยติ วินสฺสติ, ตสฺมา ตณฺหาสงฺขโย. ตณฺหาสงฺขเยน มคฺเคน วิมุตฺตา, ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน วิมุตฺตา อธิมุตฺตาติ ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตา.
เอตฺตาวตา จ ภควตา จุทฺทสปิ มหาปฺหา พฺยากตา โหนฺติ. จุทฺทส มหาปฺหา นาม อิสฺสามจฺฉริยํ เอโก ปฺโห, ปิยาปฺปิยํ เอโก, ฉนฺโท เอโก, วิตกฺโก เอโก, ปปฺโจ เอโก, โสมนสฺสํ เอโก, โทมนสฺสํ เอโก, อุเปกฺขา เอโก, กายสมาจาโร เอโก, วจีสมาจาโร เอโก, ปริเยสนา เอโก, อินฺทฺริยสํวโร เอโก, อเนกธาตุ เอโก, อจฺจนฺตนิฏฺา เอโกติ.
๓๖๗. เอชาติ จลนฏฺเน ตณฺหา วุจฺจติ. สา ปีฬนฏฺเน โรโค, อนฺโต ปทุสฺสนฏฺเน คณฺโฑ, อนุปฺปวิฏฺฏฺเน สลฺลํ. ตสฺมา อยํ ปุริโสติ ยสฺมา เอชา อตฺตนา กตกมฺมานุรูเปน ปุริสํ ตตฺถ ตตฺถ อภินิพฺพตฺตตฺถาย กฑฺฒติ, ตสฺมา อยํ ปุริโส เตสํ เตสํ ภวานํ วเสน อุจฺจาวจํ อาปชฺชติ. พฺรหฺมโลเก อุจฺโจ โหติ, เทวโลเก อวโจ. เทวโลเก อุจฺโจ, มนุสฺสโลเก อวโจ. มนุสฺสโลเก อุจฺโจ, อปาเย อวโจ. เยสาหํ, ภนฺเตติ เยสํ อหํ ภนฺเต. สนฺธิวเสน ปเนตฺถ ‘‘เยสาห’’นฺติ โหติ. ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตนฺติ ยถา มยา สุโต เจว อุคฺคหิโต จ, เอวํ. ธมฺมํ เทเสมีติ สตฺตวตปทํ ธมฺมํ เทเสมิ. น จาหํ เตสนฺติ อหํ ปน เตสํ สาวโก น ¶ สมฺปชฺชามิ. อหํ โข ปน, ภนฺเตติอาทินา อตฺตโน โสตาปนฺนภาวํ ชานาเปติ.
โสมนสฺสปฏิลาภกถาวณฺณนา
๓๖๘. เวทปฏิลาภนฺติ ¶ ตุฏฺิปฏิลาภํ. เทวาสุรสงฺคาโมติ เทวานฺจ อสุรานฺจ สงฺคาโม. สมุปพฺยูฬฺโหติ สมาปนฺโน นลาเฏน นลาฏํ ปหรณาการปฺปตฺโต วิย. เอเตสํ กิร กทาจิ มหาสมุทฺทปิฏฺเ สงฺคาโม โหติ ตตฺถ ปน เฉทนวิชฺฌนาทีหิ อฺมฺํ ฆาโต นาม นตฺถิ, ทารุเมณฺฑกยุทฺธํ วิย ชยปราชยมตฺตเมว โหติ. กทาจิ เทวา ชินนฺติ, กทาจิ อสุรา. ตตฺถ ยสฺมึ สงฺคาเม เทวา ปุน อปจฺจาคมนาย อสุเร ¶ ชินึสุ, ตํ สนฺธาย ตสฺมึ โข ปน ภนฺเตติอาทิมาห. อุภยเมตนฺติ อุภยํ เอตํ. ทุวิธมฺปิ โอชํ เอตฺถ เทวโลเก เทวาเยว ปริภฺุชิสฺสนฺตีติ เอวมสฺส อาวชฺชนฺตสฺส พลวปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. สทณฺฑาวจโรติ สทณฺฑาวจรโก, ทณฺฑคฺคหเณน สตฺถคฺคหเณน สทฺธึ อโหสิ, น นิกฺขิตฺตทณฺฑสตฺโถติ ทสฺเสติ. เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกนฺเตเนว วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถายาติ สพฺพํ มหาโควินฺทสุตฺเต วุตฺตเมว.
๓๖๙. ปเวเทสีติ กเถสิ ทีเปสิ. อิเธวาติ อิมสฺมิฺเว โอกาเส. เทวภูตสฺส เม สโตติ เทวสฺส เม สโต. ปุนรายุ จ เม ลทฺโธติ ปุน อฺเน กมฺมวิปาเกน เม ชีวิตํ ลทฺธนฺติ, อิมินา อตฺตโน จุตภาวํ เจว อุปปนฺนภาวฺจ อาวิกโรติ.
ทิวิยา กายาติ ทิพฺพา อตฺตภาวา. อายุํ หิตฺวา อมานุสนฺติ ทิพฺพํ อายุํ ชหิตฺวา. อมูฬฺโห คพฺภเมสฺสามีติ นิยตคติกตฺตา อมูฬฺโห หุตฺวา. ยตฺถ เม รมตี มโนติ ยตฺถ เม มโน รมิสฺสติ, ตตฺเถว ขตฺติยกุลาทีสุ คพฺภํ อุปคจฺฉิสฺสามีติ สตฺตกฺขตฺตุํ เทเว จ มานุเส จาติ อิมมตฺถํ ทีเปติ.
าเยน วิหริสฺสามีติ มนุสฺเสสุ อุปปนฺโนปิ มาตรํ ชีวิตา โวโรปนาทีนํ อภพฺพตฺตา าเยน การเณน สเมน วิหริสฺสามีติ อตฺโถ.
สมฺโพธิ ¶ เจ ภวิสฺสตีติ อิทํ สกทาคามิมคฺคํ สนฺธาย วทติ, สเจ สกทาคามี ภวิสฺสามีติ ทีเปติ. อฺาตา วิหริสฺสามีติ อฺาตา อาชานิตุกาโม หุตฺวา วิหริสฺสามิ. สฺเวว อนฺโต ภวิสฺสตีติ โส เอว เม มนุสฺสโลเก อนฺโต ภวิสฺสตีติ.
ปุน ¶ เทโว ภวิสฺสามิ, เทวโลกสฺมึ อุตฺตโมติ ปุน เทวโลกสฺมึ อุตฺตโม สกฺโก เทวานมินฺโท ภวิสฺสามีติ วทติ.
อนฺติเม วตฺตมานมฺหีติ อนฺติเม ภเว วตฺตมาเน. โส นิวาโส ภวิสฺสตีติ เย เต อายุนา จ ปฺาย จ อกนิฏฺา เชฏฺกา สพฺพเทเวหิ ปณีตตรา เทวา, อวสาเน เม โส นิวาโส ภวิสฺสติ ¶ . อยํ กิร ตโต สกฺกตฺตภาวโต จุโต ตสฺมึ อตฺตภาเว อนาคามิมคฺคสฺส ปฏิลทฺธตฺตา อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี หุตฺวา อวิหาทีสุ นิพฺพตฺตนฺโต อวสาเน อกนิฏฺเ นิพฺพตฺติสฺสติ. ตํ สนฺธาย เอวมาห. เอส กิร อวิเหสุ กปฺปสหสฺสํ วสิสฺสติ, อตปฺเปสุ ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ, สุทสฺเสสุ จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ, สุทสฺสีสุ อฏฺ, อกนิฏฺเสุ โสฬสาติ เอกตึส กปฺปสหสฺสานิ พฺรหฺมอายุํ อนุภวิสฺสติ. สกฺโก เทวราชา อนาถปิณฺฑิโก คหปติ วิสาขา มหาอุปาสิกาติ ตโยปิ หิ อิเม เอกปฺปมาณอายุกา เอว, วฏฺฏาภิรตสตฺตา นาม เอเตหิ สทิสา สุขภาคิโน นาม นตฺถิ.
๓๗๐. อปริโยสิตสงฺกปฺโปติ อนิฏฺิตมโนรโถ. ยสฺสุ มฺามิ สมเณติ เย จ สมเณ ปวิวิตฺตวิหาริโนติ มฺามิ.
อาราธนาติ สมฺปาทนา. วิราธนาติ อสมฺปาทนา. น สมฺปายนฺตีติ สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺโกนฺติ.
อาทิจฺจพนฺธุนนฺติ อาทิจฺโจปิ โคตมโคตฺโต, ภควาปิ โคตมโคตฺโต, ตสฺมา เอวมาห. ยํ กโรมสีติ ยํ ปุพฺเพ พฺรหฺมุโน นมกฺการํ กโรม. สมํ เทเวหีติ เทเวหิ สทฺธึ, อิโต ปฏฺาย อิทานิ อมฺหากํ พฺรหฺมุโน นมกฺการกรณํ นตฺถีติ ทสฺเสติ. สามํ กโรมาติ นมกฺการํ กโรม.
๓๗๑. ปรามสิตฺวาติ ¶ ตุฏฺจิตฺโต สหายํ หตฺเถน หตฺถมฺหิ ปหรนฺโต วิย ปถวึ ปหริตฺวา, สกฺขิภาวตฺถาย วา ปหริตฺวา ‘‘ยถา ตฺวํ นิจฺจโล, เอวมหํ ภควตี’’ติ. อชฺฌิฏฺปฺหาติ อชฺเฌสิตปฺหา ปตฺถิตปฺหา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถายํ
สกฺกปฺหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.