📜
๑๐. ปายาสิราชฺสุตฺตวณฺณนา
๔๐๖. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตนฺติ ปายาสิราชฺสุตฺตํ. ตตฺรายมปุพฺพปทวณฺณนา – อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํ. กุมารกสฺสโปติ ตสฺส นามํ. กุมารกาเล ปพฺพชิตตฺตา ปน ภควตา ‘‘กสฺสปํ ปกฺโกสถ, อิทํ ผลํ วา ขาทนียํ วา กสฺสปสฺส เทถา’’ติ วุตฺเต ‘‘กตรกสฺสปสฺสา’’ติ. ‘‘กุมารกสฺสปสฺสา’’ติ เอวํ คหิตนามตฺตา ตโต ปฏฺาย วุฑฺฒกาเลปิ ‘‘กุมารกสฺสโป’’ ตฺเวว วุจฺจติ. อปิจ รฺโ โปสาวนิกปุตฺตตฺตาปิ ตํ กุมารกสฺสโปติ สฺชานึสุ.
อยํ ปนสฺส ปุพฺพโยคโต ปฏฺาย อาวิภาวกถา – เถโร กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เสฏฺิปุตฺโต อโหสิ. อเถกทิวสํ ภควนฺตํ จิตฺรกถึ เอกํ อตฺตโน สาวกํ เอตทคฺเค เปนฺตํ ทิสฺวา ภควโต สตฺตาหํ ทานํ ทตฺวา ‘‘อหมฺปิ ภควา อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส อยํ เถโร วิย จิตฺรกถี สาวโก ภวามี’’ติ ปตฺถนํ กตฺวา ปฺุานิ กโรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ. ตทา กิร ปรินิพฺพุตสฺส ภควโต สาสเน โอสกฺกนฺเต ปฺจ ภิกฺขู นิสฺเสณึ พนฺธิตฺวา ปพฺพตํ อารุยฺห สมณธมฺมํ อกํสุ. สงฺฆตฺเถโร ตติยทิวเส อรหตฺตํ ปตฺโต, อนุเถโร จตุตฺถทิวเส อนาคามี อโหสิ, อิตเร ตโย วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา เทวโลเก นิพฺพตฺตา.
เตสํ เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺตานํ เอโก ตกฺกสิลายํ ราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปกฺกุสาติ นาม ราชา หุตฺวา ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตฺวา ราชคหํ อุทฺทิสฺส อาคจฺฉนฺโต กุมฺภการสาลายํ ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อนาคามิผลํ ปตฺโต. เอโก ¶ เอกสฺมึ สมุทฺทปฏฺฏเน กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา นาวํ อารุยฺห ภินฺนนาโว ทารุจีรานิ นิวาเสตฺวา ลาภสมฺปตฺตึ ปตฺโต ‘‘อหํ อรหา’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘น ตฺวํ อรหา, คจฺฉ, สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉา’’ติ อตฺถกามาย เทวตาย โจทิโต ตถา กตฺวา อรหตฺตผลํ ปตฺโต.
เอโก ¶ ราชคเห เอกิสฺสา กุลทาริกาย กุจฺฉิมฺหิ อุปฺปนฺโน. สา จ ปมํ มาตาปิตโร ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชํ อลภมานา กุลฆรํ คนฺตฺวา คพฺภํ คณฺหิ ¶ . คพฺภสณฺิตมฺปิ อชานนฺติ สามิกํ อาราเธตฺวา เตน อนฺุาตา ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิตา, ตสฺสา คพฺภนิมิตฺตํ ทิสฺวา ภิกฺขุนิโย เทวทตฺตํ ปุจฺฉึสุ. โส ‘‘อสฺสมณี’’ติ อาห. ทสพลํ ปุจฺฉึสุ. สตฺถา อุปาลิตฺเถรํ สมฺปฏิจฺฉาเปสิ. เถโร สาวตฺถินครวาสีนิ กุลานิ วิสาขฺจ อุปาสิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา โสเธนฺโต ‘‘ปุเร ลทฺโธ คพฺโภ, ปพฺพชฺชา อโรคา’’ติ อาห. สตฺถา ‘‘สุวินิจฺฉิตํ อธิกรณ’’นฺติ เถรสฺส สาธุการมทาสิ. สา ภิกฺขุนี สุวณฺณพิมฺพสทิสํ ปุตฺตํ วิชายิ. ตํ คเหตฺวา ราชา ปเสนทิ โกสโล โปสาเปสิ. ‘‘กสฺสโป’’ติ จสฺส นามํ กตฺวา อปรภาเค อลงฺกริตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิ. อิติ นํ รฺโ โปสาวนิกปุตฺตตฺตาปิ ‘‘กุมารกสฺสโป’’ติ สฺชานึสูติ. ตํ เอกทิวสํ อนฺธวเน สมณธมฺมํ กโรนฺตํ อตฺถกามา เทวตา ปฺเห อุคฺคหาเปตฺวา ‘‘อิเม ปฺเห ภควนฺตํ ปุจฺฉา’’ติ อาห. เถโร ปฺเห ปุจฺฉิตฺวา ปฺหวิสฺสชฺชนาวสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิ. ภควาปิ ตํ จิตฺรกถิกานํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺาเน เปสิ.
เสตพฺยาติ ตสฺส นครสฺส นามํ. อุตฺตเรน เสตพฺยนฺติ เสตพฺยโต อุตฺตรทิสาย. ราชฺโติ อนภิสิตฺตกราชา. ทิฏฺิคตนฺติ ทิฏฺิเยว. ยถา คูถคตํ มุตฺตคตนฺติ วุตฺเต น คูถาทิโต อฺํ อตฺถิ, เอวํ ทิฏฺิเยว ทิฏฺิคตํ. อิติปิ นตฺถีติ ตํ ตํ การณํ อปทิสิตฺวา เอวมฺปิ นตฺถีติ วทติ. ปุรา…เป… สฺาเปตีติ ยาว น สฺาเปติ.
จนฺทิมสูริยอุปมาวณฺณนา
๔๑๑. อิเม โภ, กสฺสป, จนฺทิมสูริยาติ โส กิร เถเรน ปุจฺฉิโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ สมโณ ปมํ จนฺทิมสูริเย อุปมํ อาหริ, จนฺทิมสูริยสทิโส ภวิสฺสติ ปฺาย, อนภิภวนีโย ¶ อฺเน, สเจ ปนาหํ ‘จนฺทิมสูริยา อิมสฺมึ โลเก’ติ ภณิสฺสามิ, ‘กึ นิสฺสิตา เอเต, กิตฺตกปมาณา, กิตฺตกํ อุจฺจา’ติอาทีหิ ปลิเวเสฺสติ. อหํ โข ปเนตํ นิพฺเพเตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ‘ปรสฺมึ โลเก’ อิจฺเจวสฺส กเถสฺสามี’’ติ. ตสฺมา เอวมาห.
ภควา ¶ ปน ตโต ปุพฺเพ น จิรสฺเสว สุธาโภชนียชาตกํ กเถสิ. ตตฺถ ‘‘จนฺเท จนฺโท เทวปุตฺโต, สูริเย สูริโย เทวปุตฺโต’’ติ อาคตํ. ภควตา จ กถิตํ ชาตกํ วา สุตฺตนฺตํ วา สกลชมฺพุทีเป ¶ ปตฺถฏํ โหติ, เตน โส ‘‘เอตฺถ นิวาสิโน เทวปุตฺตา นตฺถี’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ จินฺเตตฺวา เทวา เต น มนุสฺสาติ อาห.
๔๑๒. อตฺถิ ปน, ราชฺ, ปริยาโยติ อตฺถิ ปน การณนฺติ ปุจฺฉติ. อาพาธิกาติ วิสภาคเวทนาสงฺขาเตน อาพาเธน สมนฺนาคตา. ทุกฺขิตาติ ทุกฺขปฺปตฺตา. พาฬฺหคิลานาติ อธิมตฺตคิลานา. สทฺธายิกาติ อหํ ตุมฺเห สทฺทหามิ, ตุมฺเห มยฺหํ สทฺธายิกา สทฺธายิตพฺพวจนาติ อตฺโถ. ปจฺจยิกาติ อหํ ตุมฺเห ปตฺติยามิ, ตุมฺเห มยฺหํ ปจฺจยิกา ปตฺติยายิตพฺพาติ อตฺโถ.
โจราทิอุปมาวณฺณนา
๔๑๓. อุทฺทิสิตฺวาติ เตสํ อตฺตานฺจ ปฏิสามิตภณฺฑกฺจ ทสฺเสตฺวา, สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวาติ อตฺโถ. วิปฺปลปนฺตสฺสาติ ‘‘ปุตฺโต เม, ธีตา เม, ธนํ เม’’ติ วิวิธํ ปลปนฺตสฺส. นิรยปาเลสูติ นิรเย กมฺมการณิกสตฺเตสุ. เย ปน ‘‘กมฺมเมว กมฺมการณํ กโรติ, นตฺถิ นิรยปาลา’’ติ วทนฺติ. เต ‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา’’ติ เทวทูตสุตฺตํ ปฏิพาหนฺติ. มนุสฺสโลเก ราชกุเลสุ การณิกมนุสฺสา วิย หิ นิรเย นิรยปาลา โหนฺติ.
๔๑๕. เวฬุเปสิกาหีติ เวฬุวิลีเวหิ. สุนิมฺมชฺชถาติ ยถา สุฏฺุ นิมฺมชฺชิตํ โหติ, เอวํ นิมฺมชฺชถ, อปเนถาติ อตฺโถ.
อสุจีติ อมนาโป. อสุจิสงฺขาโตติ อสุจิโกฏฺาสภูโต อสุจีติ าโต วา. ทุคฺคนฺโธติ ¶ กุณปคนฺโธ. เชคุจฺโฉติ ชิคุจฺฉิตพฺพยุตฺโต. ปฏิกูโลติ ทสฺสเนเนว ปฏิฆาวโห. อุพฺพาธตีติ ทิวสสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ นฺหตฺวา ติกฺขตฺตุํ วตฺถานิ ปริวตฺเตตฺวา อลงฺกตปฏิมณฺฑิตานํ จกฺกวตฺติอาทีนมฺปิ มนุสฺสานํ คนฺโธ โยชนสเต ิตานํ เทวตานํ กณฺเ อาสตฺตกุณปํ วิย พาธติ.
๔๑๖. ปุน ¶ ปาณาติปาตาทิปฺจสีลานิ สมาทายวตฺเตนฺตานํ วเสน วทติ. ตาวตึสานนฺติ อิทฺจ ทูเร นิพฺพตฺตา ตาว มา อาคจฺฉนฺตุ, อิเม กสฺมา น เอนฺตีติ วทติ.
๔๑๘. ชจฺจนฺธูปโม ¶ มฺเ ปฏิภาสีติ ชจฺจนฺโธ วิย อุปฏฺาสิ. อรฺวนปตฺถานีติ อรฺกงฺคยุตฺตตาย อรฺานิ, มหาวนสณฺฑตาย วนปตฺถานิ. ปนฺตานีติ ทูรานิ.
๔๑๙. กลฺยาณธมฺเมติ เตเนว สีเลน สุนฺทรธมฺเม. ทุกฺขปฏิกูเลติ ทุกฺขํ อปตฺเถนฺเต. เสยฺโย ภวิสฺสตีติ ปรโลเก สุคติสุขํ ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโย.
๔๒๐. อุปวิชฺาติ อุปคตวิชายนกาลา, ปริปกฺกคพฺภา น จิรสฺเสว วิชายิสฺสตีติ อตฺโถ. โอปโภคฺคา ภวิสฺสตีติ ปาทปริจาริกา ภวิสฺสติ. อนยพฺยสนนฺติ มหาทุกฺขํ. อโยติ สุขํ, น อโย อนโย, ทุกฺขํ. ตเทตํ สพฺพโส สุขํ พฺยสติ วิกฺขิปตีติ พฺยสนํ. อิติ อนโยว พฺยสนํ อนยพฺยสนํ, มหาทุกฺขนฺติ อตฺโถ. อโยนิโสติ อนุปาเยน. อปกฺกํ น ปริปาเจนฺตีติ อปริณตํ อขีณํ อายุํ อนฺตราว น อุปจฺฉินฺทนฺติ. ปริปากํ อาคเมนฺตีติ อายุปริปากกาลํ อาคเมนฺติ. ธมฺมเสนาปตินาเปตํ วุตฺตํ –
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถาติ. (เถรคา. ๑๐๐๑)
๔๒๑. อุพฺภินฺทิตฺวาติ มตฺติกาเลปํ ภินฺทิตฺวา.
๔๒๒. รามเณยฺยกนฺติ ¶ รมณียภาวํ. เวลาสิกาติ ขิฑฺฑาปราธิกา. โกมาริกาติ ตรุณทาริกา. ตุยฺหํ ชีวนฺติ สุปินทสฺสนกาเล นิกฺขมนฺตํ วา ปวิสนฺตํ วา ชีวํ อปิ นุ ปสฺสนฺติ. อิธ จิตฺตาจารํ ‘‘ชีว’’นฺติ คเหตฺวา อาห. โส หิ ตตฺถ ชีวสฺีติ.
๔๒๓. ชิยายาติ ธนุชิยาย, คีวํ เวเตฺวาติ อตฺโถ. ปตฺถินฺนตโรติ ถทฺธตโร. อิมินา กึ ทสฺเสติ? ตุมฺเห ชีวกาเล สตฺตสฺส ปฺจกฺขนฺธาติ ¶ วทนฺติ, จวนกาเล ปน รูปกฺขนฺธมตฺตเมว อวสิสฺสติ, ตโย ขนฺธา อปฺปวตฺตา โหนฺติ, วิฺาณกฺขนฺโธ คจฺฉติ. อวสิฏฺเน รูปกฺขนฺเธน ลหุตเรน ภวิตพฺพํ, ครุกตโร จ โหติ. ตสฺมา นตฺถิ โกจิ กุหึ คนฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ.
๔๒๕. อนุปหจฺจาติ ¶ อวินาเสตฺวา. อามโต โหตีติ อทฺธมโต มริตุํ อารทฺโธ โหติ. โอธุนาถาติ โอรโต กโรถ. สนฺธุนาถาติ ปรโต กโรถ. นิทฺธุนาถาติ อปราปรํ กโรถ. ตฺจายตนํ น ปฏิสํเวเทตีติ เตน จกฺขุนา ตํ รูปายตนํ น วิภาเวติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
๔๒๖. สงฺขธโมติ สงฺขธมโก. อุปลาเปตฺวาติ ธมิตฺวา.
๔๒๘. อคฺคิโกติ อคฺคิปริจารโก. อาปาเทยฺยนฺติ นิปฺผาเทยฺยํ, อายุํ วา ปาปุณาเปยฺยํ. โปเสยฺยนฺติ โภชนาทีหิ ภเรยฺยํ. วฑฺเฒยฺยนฺติ วฑฺฒึ คเมยฺยํ. อรณีสหิตนฺติ อรณียุคฬํ.
๔๒๙. ติโรราชาโนปีติ ติโรรฏฺเ อฺสฺมิมฺปิ ชนปเท ราชาโน ชานนฺติ. อพฺยตฺโตติ อวิสโท อเฉโก. โกเปนปีติ เย มํ เอวํ วกฺขนฺติ, เตสุ อุปฺปชฺชนเกน โกเปนปิ เอตํ ทิฏฺิคตํ หริสฺสามิ ปริหริสฺสามีติ คเหตฺวา วิจริสฺสามิ. มกฺเขนาติ ตยา วุตฺตยุตฺตการณมกฺขลกฺขเณน มกฺเขนาปิ. ปลาเสนาติ ตยา สทฺธึ ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปลาเสนาปิ.
๔๓๐. หริตกปณฺณนฺติ ¶ ยํ กิฺจิ หริตกํ, อนฺตมโส อลฺลติณปณฺณมฺปิ น โหตีติ อตฺโถ. สนฺนทฺธกลาปนฺติ สนฺนทฺธธนุกลาปํ. อาสิตฺโตทกานิ วฏุมานีติ ปริปุณฺณสลิลา มคฺคา จ กนฺทรา จ. โยคฺคานีติ พลิพทฺเท.
พหุนิกฺขนฺตโรติ พหุนิกฺขนฺโต จิรนิกฺขนฺโตติ อตฺโถ. ยถาภเตน ภณฺเฑนาติ ยํ โว ติณกฏฺโทกภณฺฑกํ อาโรปิตํ, เตน ยถาภเตน ยถาโรปิเตน, ยถาคหิเตนาติ อตฺโถ.
อปฺปสารานีติ อปฺปคฺฆานิ. ปณิยานีติ ภณฺฑานิ.
คูถภาริกาทิอุปมาวณฺณนา
๔๓๒. มม ¶ จ สูกรภตฺตนฺติ มม จ สูกรานํ อิทํ ภตฺตํ. อุคฺฆรนฺตนฺติ อุปริ ฆรนฺตํ. ปคฺฆรนฺตนฺติ ¶ เหฏฺา ปริสฺสวนฺตํ. ตุมฺเห ขฺเวตฺถ ภเณติ ตุมฺเห โข เอตฺถ ภเณ. อยเมว วา ปาโ. ตถา หิ ปน เม สูกรภตฺตนฺติ ตถา หิ ปน เม อยํ คูโถ สูกรานํ ภตฺตํ.
๔๓๔. อาคตาคตํ กลึ คิลตีติ อาคตาคตํ ปราชยคุฬํ คิลติ. ปชฺโชหิสฺสามีติ ปชฺโชหนํ กริสฺสามิ, พลิกมฺมํ กริสฺสามีติ อตฺโถ. อกฺเขหิ ทิพฺพิสฺสามาติ คุเฬหิ กีฬิสฺสาม. ลิตฺตํ ปรเมน เตชสาติ ปรมเตเชน วิเสน ลิตฺตํ.
๔๓๖. คามปฏฺฏนฺติ วุฏฺิตคามปเทโส วุจฺจติ. ‘‘คามปท’’นฺติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. สาณภารนฺติ สาณวากภารํ. สุสนฺนทฺโธติ สุพทฺโธ. ตฺวํ ปชานาหีติ ตฺวํ ชาน. สเจ คณฺหิตุกาโมสิ, คณฺหาหีติ วุตฺตํ โหติ.
โขมนฺติ โขมวากํ. อยนฺติ กาฬโลหํ. โลหนฺติ ตมฺพโลหํ. สชฺฌนฺติ รชตํ. สุวณฺณนฺติ ¶ สุวณฺณมาสกํ. อภินนฺทึสูติ ตุสฺสึสุ.
๔๓๗. อตฺตมโนติ สกมโน ตุฏฺจิตฺโต. อภิรทฺโธติ อภิปฺปสนฺโน. ปฺหาปฏิภานานีติ ปฺหุปฏฺานานิ. ปจฺจนีกํ กตฺตพฺพนฺติ ปจฺจนีกํ ปฏิวิรุทฺธํ วิย กตฺตพฺพํ อมฺิสฺสํ, ปฏิโลมคาหํ คเหตฺวา อฏฺาสินฺติ อตฺโถ.
๔๓๘. สงฺฆาตํ อาปชฺชนฺตีติ สงฺฆาตํ วินาสํ มรณํ อาปชฺชนฺติ. น มหปฺผโลติ วิปากผเลน น มหปฺผโล โหติ. น มหานิสํโสติ คุณานิสํเสน มหานิสํโส น โหติ. น มหาชุติโกติ อานุภาวชุติยา มหาชุติโก น โหติ. น มหาวิปฺผาโรติ วิปากวิปฺผารตาย มหาวิปฺผาโร น โหติ. พีชนงฺคลนฺติ พีชฺจ นงฺคลฺจ. ทุกฺเขตฺเตติ ทุฏฺุเขตฺเต นิสฺสารเขตฺเต. ทุพฺภูเมติ วิสมภูมิภาเค. ปติฏฺาเปยฺยาติ เปยฺย. ขณฺฑานีติ ฉินฺนภินฺนานิ. ปูตีนีติ นิสฺสารานิ. วาตาตปหตานีติ ¶ วาเตน จ อาตเปน จ หตานิ ปริยาทินฺนเตชานิ. อสาราทานีติ ตณฺฑุลสาราทานรหิตานิ ปลาลานิ. อสุขสยิตานีติ ยานิ สุกฺขาเปตฺวา โกฏฺเ อากิริตฺวา ปิตานิ, ตานิ สุขสยิตานิ นาม. เอตานิ ปน น ตาทิสานิ. อนุปฺปเวจฺเฉยฺยาติ อนุปเวเสยฺย, น สมฺมา วสฺเสยฺย, อนฺวทฺธมาสํ อนุทสาหํ อนุปฺจาหํ น วสฺเสยฺยาติ อตฺโถ. อปิ นุ ตานีติ อปิ นุ เอวํ เขตฺตพีชวุฏฺิโทเส สติ ตานิ พีชานิ องฺกุรมูลปตฺตาทีหิ อุทฺธํ วุทฺธึ เหฏฺา วิรูฬฺหึ สมนฺตโต จ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยุนฺติ ¶ . เอวรูโป โข ราชฺ ยฺโติ เอวรูปํ ราชฺ ทานํ ปรูปฆาเตน อุปฺปาทิตปจฺจยโตปิ ทายกโตปิ ปริคฺคาหกโตปิ อวิสุทฺธตฺตา น มหปฺผลํ โหติ.
เอวรูโป โข ราชฺ ยฺโติ เอวรูปํ ราชฺทานํ อปรูปฆาเตน อุปฺปนฺนปจฺจยโตปิ อปรูปฆาติตาย สีลวนฺตทายกโตปิ ¶ สมฺมาทิฏฺิอาทิคุณสมฺปนฺนปฏิคฺคาหกโตปิ มหปฺผลํ โหติ. สเจ ปน คุณาติเรกํ นิโรธา วุฏฺิตํ ปฏิคฺคาหกํ ลภติ, เจตนา จ วิปุลา โหติ, ทิฏฺเว ธมฺเม วิปากํ เทตีติ.
๔๓๙. อิมํ ปน เถรสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ปายาสิราชฺโ เถรํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ เถรสฺส มหาทานํ ทตฺวา ตโต ปฏฺาย มหาชนสฺส ทานํ ปฏฺเปสิ. ตํ สนฺธาย อถ โข ปายาสิ ราชฺโติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กณาชกนฺติ สกุณฺฑกํ อุตฺตณฺฑุลภตฺตํ. พิลงฺคทุติยนฺติ กฺชิกทุติยํ. โธรกานิ จ วตฺถานีติ ถูลานิ จ วตฺถานิ. คุฬวาลกานีติ คุฬทสานิ, ปฺุชปฺุชวเสน ิตมหนฺตทสานีติ อตฺโถ. เอวํ อนุทฺทิสตีติ เอวํ อุปทิสติ. ปาทาปีติ ปาเทนปิ.
๔๔๐. อสกฺกจฺจนฺติ สทฺธาวิรหิตํ อสฺสทฺธทานํ. อสหตฺถาติ น สหตฺเถน. อจิตฺตีกตนฺติ จิตฺตีการวิรหิตํ, น จิตฺตีการมฺปิ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา น ปณีตจิตฺตํ กตฺวา อทาสิ. อปวิทฺธนฺติ ฉฑฺฑิตํ วิปฺปติตํ. สฺุํ เสรีสกนฺติ เสรีสกํ นาม เอกํ ตุจฺฉํ รชตวิมานํ อุปคโต. ตสฺส กิร ทฺวาเร มหาสิรีสรุกฺโข, เตน ตํ ‘‘เสรีสก’’นฺติ วุจฺจติ.
๔๔๑. อายสฺมา ¶ ควํปตีติ เถโร กิร ปุพฺเพ มนุสฺสกาเล โคปาลทารกานํ เชฏฺโก หุตฺวา มหโต สิรีสสฺส มูลํ โสเธตฺวา วาลิกํ โอกิริตฺวา เอกํ ปิณฺฑปาติกตฺเถรํ รุกฺขมูเล นิสีทาเปตฺวา อตฺตนา ลทฺธํ อาหารํ ทตฺวา ตโต จุโต ตสฺสานุภาเวน ตสฺมึ รชตวิมาเน นิพฺพตฺติ. สิรีสรุกฺโข วิมานทฺวาเร อฏฺาสิ. โส ปฺาสาย วสฺเสหิ ผลติ, ตโต ปฺาส วสฺสานิ คตานีติ เทวปุตฺโต สํเวคํ อาปชฺชติ. โส อปเรน สมเยน อมฺหากํ ภควโต กาเล มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต. ปุพฺพาจิณฺณวเสน ปน ทิวาวิหารตฺถาย ตเทว วิมานํ อภิณฺหํ คจฺฉติ, ตํ กิรสฺส อุตุสุขํ โหติ. ตํ สนฺธาย ‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา ควํปตี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
โส ¶ ¶ สกฺกจฺจํ ทานํ ทตฺวาติ โส ปรสฺส สนฺตกมฺปิ ทานํ สกฺกจฺจํ ทตฺวา. เอวมาโรเจสีติ ‘‘สกฺกจฺจํ ทานํ เทถา’’ติอาทินา นเยน อาโรเจสิ. ตฺจ ปน เถรสฺส อาโรจนํ สุตฺวา มหาชโน สกฺกจฺจํ ทานํ ทตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต. ปายาสิสฺส ปน ราชฺสฺส ปริจารกา สกฺกจฺจํ ทานํ ทตฺวาปิ นิกนฺติวเสน คนฺตฺวา ตสฺเสว สนฺติเก นิพฺพตฺตา. ตํ กิร ทิสาจาริกวิมานํ วฏฺฏนิอฏวิยํ อโหสิ. ปายาสิเทวปุตฺโต จ เอกทิวสํ วาณิชกานํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน กตกมฺมํ กเถสีติ.
อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถายํ
ปายาสิราชฺสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ มหาวคฺคสฺสตฺถวณฺณนา.
มหาวคฺคฏฺกถา นิฏฺิตา.