📜
๘. สกฺกปฺหสุตฺตํ
๓๔๔. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา มคเธสุ วิหรติ, ปาจีนโต ราชคหสฺส อมฺพสณฺฑา นาม พฺราหฺมณคาโม, ตสฺสุตฺตรโต เวทิยเก ปพฺพเต อินฺทสาลคุหายํ. เตน โข ปน สมเยน สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อุสฺสุกฺกํ อุทปาทิ ภควนฺตํ ทสฺสนาย. อถ โข สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส เอตทโหสิ – ‘‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ? อทฺทสา โข สกฺโก เทวานมินฺโท ภควนฺตํ มคเธสุ วิหรนฺตํ ปาจีนโต ราชคหสฺส อมฺพสณฺฑา นาม พฺราหฺมณคาโม, ตสฺสุตฺตรโต เวทิยเก ปพฺพเต อินฺทสาลคุหายํ. ทิสฺวาน เทเว ตาวตึเส อามนฺเตสิ – ‘‘อยํ, มาริสา, ภควา มคเธสุ วิหรติ, ปาจีนโต ราชคหสฺส อมฺพสณฺฑา นาม พฺราหฺมณคาโม, ตสฺสุตฺตรโต เวทิยเก ปพฺพเต อินฺทสาลคุหายํ. ยทิ ปน, มาริสา, มยํ ตํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกเมยฺยาม อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธ’’นฺติ? ‘‘เอวํ ภทฺทนฺตวา’’ติ โข เทวา ตาวตึสา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปจฺจสฺโสสุํ.
๓๔๕. อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท ปฺจสิขํ คนฺธพฺพเทวปุตฺตํ [คนฺธพฺพปุตฺตํ (สฺยา.)] อามนฺเตสิ – ‘‘อยํ, ตาต ปฺจสิข, ภควา มคเธสุ วิหรติ ปาจีนโต ราชคหสฺส อมฺพสณฺฑา นาม พฺราหฺมณคาโม, ตสฺสุตฺตรโต เวทิยเก ปพฺพเต อินฺทสาลคุหายํ. ยทิ ปน ¶ , ตาต ปฺจสิข, มยํ ตํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกเมยฺยาม อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธ’’นฺติ? ‘‘เอวํ ภทฺทนฺตวา’’ติ โข ปฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เพลุวปณฺฑุวีณํ อาทาย สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อนุจริยํ อุปาคมิ.
๓๔๖. อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท เทเวหิ ตาวตึเสหิ ปริวุโต ปฺจสิเขน คนฺธพฺพเทวปุตฺเตน ปุรกฺขโต เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย; เอวเมว เทเวสุ ตาวตึเสสุ อนฺตรหิโต มคเธสุ ปาจีนโต ราชคหสฺส อมฺพสณฺฑา นาม พฺราหฺมณคาโม, ตสฺสุตฺตรโต เวทิยเก ปพฺพเต ปจฺจุฏฺาสิ. เตน โข ปน ¶ สมเยน เวทิยโก ปพฺพโต ¶ อติริว โอภาสชาโต โหติ อมฺพสณฺฑา จ พฺราหฺมณคาโม ยถา ตํ เทวานํ เทวานุภาเวน. อปิสฺสุทํ ปริโต คาเมสุ มนุสฺสา เอวมาหํสุ – ‘‘อาทิตฺตสฺสุ นามชฺช เวทิยโก ปพฺพโต ฌายติสุ [ฌายตสฺสุ (สฺยา.), ปชฺฌายิตสฺสุ (สี. ปี.)] นามชฺช เวทิยโก ปพฺพโต ชลติสุ [ชลตสฺสุ (สฺยา.), ชลิตสฺสุ (สี. ปี.)] นามชฺช เวทิยโก ปพฺพโต กึสุ นามชฺช เวทิยโก ปพฺพโต อติริว โอภาสชาโต อมฺพสณฺฑา จ พฺราหฺมณคาโม’’ติ สํวิคฺคา โลมหฏฺชาตา อเหสุํ.
๓๔๗. อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท ปฺจสิขํ คนฺธพฺพเทวปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘ทุรุปสงฺกมา ¶ โข, ตาต ปฺจสิข, ตถาคตา มาทิเสน, ฌายี ฌานรตา, ตทนฺตรํ [ตทนนฺตรํ (สี. สฺยา. ปี. ก.)] ปฏิสลฺลีนา. ยทิ ปน ตฺวํ, ตาต ปฺจสิข, ภควนฺตํ ปมํ ปสาเทยฺยาสิ, ตยา, ตาต, ปมํ ปสาทิตํ ปจฺฉา มยํ ¶ ตํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกเมยฺยาม อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธ’’นฺติ. ‘‘เอวํ ภทฺทนฺตวา’’ติ โข ปฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เพลุวปณฺฑุวีณํ อาทาย เยน อินฺทสาลคุหา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เอตฺตาวตา เม ภควา เนว อติทูเร ภวิสฺสติ นาจฺจาสนฺเน, สทฺทฺจ เม โสสฺสตี’’ติ เอกมนฺตํ อฏฺาสิ.
ปฺจสิขคีตคาถา
๓๔๘. เอกมนฺตํ ิโต โข ปฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต เพลุวปณฺฑุวีณํ [เวฬุวปณฺฑุวีณํ อาทาย (สฺยา.)] อสฺสาเวสิ, อิมา จ คาถา อภาสิ พุทฺธูปสฺหิตา ธมฺมูปสฺหิตา สงฺฆูปสฺหิตา อรหนฺตูปสฺหิตา กามูปสฺหิตา –
‘‘วนฺเท เต ปิตรํ ภทฺเท, ติมฺพรุํ สูริยวจฺฉเส;
เยน ชาตาสิ กลฺยาณี, อานนฺทชนนี มม.
‘‘วาโตว เสทตํ กนฺโต, ปานียํว ปิปาสโต;
องฺคีรสิ ปิยาเมสิ, ธมฺโม อรหตามิว.
‘‘อาตุรสฺเสว ¶ เภสชฺชํ, โภชนํว ชิฆจฺฉโต;
ปรินิพฺพาปย มํ ภทฺเท, ชลนฺตมิว วารินา.
‘‘สีโตทกํ ¶ ¶ โปกฺขรณึ, ยุตฺตํ กิฺชกฺขเรณุนา;
นาโค ฆมฺมาภิตตฺโตว, โอคาเห เต ถนูทรํ.
‘‘อจฺจงฺกุโสว นาโคว, ชิตํ เม ตุตฺตโตมรํ;
การณํ นปฺปชานามิ, สมฺมตฺโต ลกฺขณูรุยา.
‘‘ตยิ ¶ เคธิตจิตฺโตสฺมิ, จิตฺตํ วิปริณามิตํ;
ปฏิคนฺตุํ น สกฺโกมิ, วงฺกฆสฺโตว อมฺพุโช.
‘‘วามูรุ สช มํ ภทฺเท, สช มํ มนฺทโลจเน;
ปลิสฺสช มํ กลฺยาณิ, เอตํ เม อภิปตฺถิตํ.
‘‘อปฺปโก วต เม สนฺโต, กาโม เวลฺลิตเกสิยา;
อเนกภาโว สมุปฺปาทิ, อรหนฺเตว ทกฺขิณา.
‘‘ยํ เม อตฺถิ กตํ ปฺุํ, อรหนฺเตสุ ตาทิสุ;
ตํ เม สพฺพงฺคกลฺยาณิ, ตยา สทฺธึ วิปจฺจตํ.
‘‘ยํ ¶ เม อตฺถิ กตํ ปฺุํ, อสฺมึ ปถวิมณฺฑเล;
ตํ เม สพฺพงฺคกลฺยาณิ, ตยา สทฺธึ วิปจฺจตํ.
‘‘สกฺยปุตฺโตว ฌาเนน, เอโกทิ นิปโก สโต;
อมตํ มุนิ ชิคีสาโน [ชิคึสาโน (สี. สฺยา. ปี.)], ตมหํ สูริยวจฺฉเส.
‘‘ยถาปิ มุนิ นนฺเทยฺย, ปตฺวา สมฺโพธิมุตฺตมํ;
เอวํ นนฺเทยฺยํ กลฺยาณิ, มิสฺสีภาวํ คโต ตยา.
‘‘สกฺโก เจ เม วรํ ทชฺชา, ตาวตึสานมิสฺสโร;
ตาหํ ภทฺเท วเรยฺยาเห, เอวํ กาโม ทฬฺโห มม.
‘‘สาลํว ¶ น จิรํ ผุลฺลํ, ปิตรํ เต สุเมธเส;
วนฺทมาโน นมสฺสามิ, ยสฺสา เสตาทิสี ปชา’’ติ.
๓๔๙. เอวํ วุตฺเต ภควา ปฺจสิขํ คนฺธพฺพเทวปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สํสนฺทติ ¶ โข เต, ปฺจสิข, ตนฺติสฺสโร คีตสฺสเรน, คีตสฺสโร จ ตนฺติสฺสเรน; น จ ปน [เนว ปน (สฺยา.)] เต ปฺจสิข, ตนฺติสฺสโร คีตสฺสรํ อติวตฺตติ, คีตสฺสโร จ ตนฺติสฺสรํ. กทา สํยูฬฺหา ปน เต, ปฺจสิข, อิมา คาถา พุทฺธูปสฺหิตา ธมฺมูปสฺหิตา ¶ สงฺฆูปสฺหิตา อรหนฺตูปสฺหิตา กามูปสฺหิตา’’ติ? ‘‘เอกมิทํ, ภนฺเต, สมยํ ภควา อุรุเวลายํ วิหรติ นชฺชา เนรฺชราย ตีเร อชปาลนิคฺโรเธ ปมาภิสมฺพุทฺโธ ¶ . เตน โข ปนาหํ, ภนฺเต, สมเยน ภทฺทา นาม สูริยวจฺฉสา ติมฺพรุโน คนฺธพฺพรฺโ ธีตา, ตมภิกงฺขามิ. สา โข ปน, ภนฺเต, ภคินี ปรกามินี โหติ; สิขณฺฑี นาม มาตลิสฺส สงฺคาหกสฺส ปุตฺโต, ตมภิกงฺขติ. ยโต โข อหํ, ภนฺเต, ตํ ภคินึ นาลตฺถํ เกนจิ ปริยาเยน. อถาหํ เพลุวปณฺฑุวีณํ อาทาย เยน ติมฺพรุโน คนฺธพฺพรฺโ นิเวสนํ เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา เพลุวปณฺฑุวีณํ อสฺสาเวสึ, อิมา จ คาถา อภาสึ พุทฺธูปสฺหิตา ธมฺมูปสฺหิตา สงฺฆูปสฺหิตา อรหนฺตูปสฺหิตา กามูปสฺหิตา –
‘‘วนฺเท เต ปิตรํ ภทฺเท, ติมฺพรุํ สูริยวจฺฉเส;
เยน ชาตาสิ กลฺยาณี, อานนฺทชนนี มม. …เป…
สาลํว น จิรํ ผุลฺลํ, ปิตรํ เต สุเมธเส;
วนฺทมาโน นมสฺสามิ, ยสฺสา เสตาทิสี ปชา’’ติ.
‘‘เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, ภทฺทา สูริยวจฺฉสา มํ เอตทโวจ – ‘น โข เม, มาริส, โส ภควา สมฺมุขา ทิฏฺโ อปิ จ สุโตเยว เม โส ภควา ¶ เทวานํ ตาวตึสานํ สุธมฺมายํ สภายํ อุปนจฺจนฺติยา. ยโต โข ตฺวํ, มาริส, ตํ ภควนฺตํ กิตฺเตสิ, โหตุ โน อชฺช สมาคโม’ติ. โสเยว ¶ โน, ภนฺเต, ตสฺสา ภคินิยา สทฺธึ สมาคโม อโหสิ. น จ ทานิ ตโต ปจฺฉา’’ติ.
สกฺกูปสงฺกม
๓๕๐. อถ ¶ โข สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ปฏิสมฺโมทติ ปฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต ภควตา, ภควา จ ปฺจสิเขนา’’ติ. อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท ปฺจสิขํ คนฺธพฺพเทวปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘อภิวาเทหิ เม ตฺวํ, ตาต ปฺจสิข, ภควนฺตํ – ‘สกฺโก, ภนฺเต, เทวานมินฺโท สามจฺโจ สปริชโน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ’’. ‘‘เอวํ ภทฺทนฺตวา’’ติ โข ปฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปฏิสฺสุตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทติ – ‘‘สกฺโก, ภนฺเต, เทวานมินฺโท สามจฺโจ สปริชโน ภควโต ¶ ปาเท สิรสา วนฺทตี’’ติ. ‘‘เอวํ สุขี โหตุ, ปฺจสิข, สกฺโก เทวานมินฺโท สามจฺโจ สปริชโน; สุขกามา หิ เทวา มนุสฺสา อสุรา นาคา คนฺธพฺพา เย จฺเ สนฺติ ปุถุกายา’’ติ.
๓๕๑. เอวฺจ ปน ตถาคตา เอวรูเป มเหสกฺเข ยกฺเข อภิวทนฺติ. อภิวทิโต สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต อินฺทสาลคุหํ ปวิสิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เทวาปิ ตาวตึสา อินฺทสาลคุหํ ปวิสิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. ปฺจสิโขปิ คนฺธพฺพเทวปุตฺโต อินฺทสาลคุหํ ปวิสิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ.
เตน โข ปน สมเยน อินฺทสาลคุหา ¶ วิสมา สนฺตี สมา สมปาทิ, สมฺพาธา สนฺตี อุรุนฺทา [อุรุทฺทา (ก.)] สมปาทิ, อนฺธกาโร คุหายํ อนฺตรธายิ, อาโลโก อุทปาทิ ยถา ตํ เทวานํ ¶ เทวานุภาเวน.
๓๕๒. อถ โข ภควา สกฺกํ เทวานมินฺทํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺฉริยมิทํ อายสฺมโต โกสิยสฺส, อพฺภุตมิทํ อายสฺมโต โกสิยสฺส ตาว พหุกิจฺจสฺส พหุกรณียสฺส ยทิทํ อิธาคมน’’นฺติ. ‘‘จิรปฏิกาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุกาโม; อปิ จ เทวานํ ตาวตึสานํ เกหิจิ เกหิจิ [เกหิจิ (สฺยา.)] กิจฺจกรณีเยหิ พฺยาวโฏ; เอวาหํ นาสกฺขึ ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ. เอกมิทํ, ภนฺเต, สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ สลฬาคารเก. อถ ขฺวาหํ, ภนฺเต, สาวตฺถึ อคมาสึ ภควนฺตํ ทสฺสนาย. เตน โข ปน, ภนฺเต, สมเยน ภควา อฺตเรน สมาธินา นิสินฺโน โหติ, ภูชติ [ภฺุชตี จ (สี. ปี.), ภุชคี (สฺยา.)] จ นาม เวสฺสวณสฺส มหาราชสฺส ปริจาริกา ภควนฺตํ ปจฺจุปฏฺิตา โหติ, ปฺชลิกา นมสฺสมานา ติฏฺติ. อถ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภูชตึ เอตทโวจํ ¶ – ‘อภิวาเทหิ เม ตฺวํ, ภคินิ, ภควนฺตํ – ‘‘สกฺโก, ภนฺเต, เทวานมินฺโท ¶ สามจฺโจ สปริชโน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’’ติ. เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, สา ภูชติ มํ เอตทโวจ – ‘อกาโล โข, มาริส, ภควนฺตํ ทสฺสนาย; ปฏิสลฺลีโน ภควา’ติ. ‘เตน ¶ หี, ภคินิ, ยทา ภควา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺิโต โหติ, อถ มม วจเนน ภควนฺตํ อภิวาเทหิ – ‘‘สกฺโก, ภนฺเต, เทวานมินฺโท ¶ สามจฺโจ สปริชโน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’’ติ. กจฺจิ เม สา, ภนฺเต, ภคินี ภควนฺตํ อภิวาเทสิ? สรติ ภควา ตสฺสา ภคินิยา วจน’’นฺติ? ‘‘อภิวาเทสิ มํ สา, เทวานมินฺท, ภคินี, สรามหํ ตสฺสา ภคินิยา วจนํ. อปิ จาหํ อายสฺมโต เนมิสทฺเทน [จกฺกเนมิสทฺเทน (สฺยา.)] ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺิโต’’ติ. ‘‘เย เต, ภนฺเต, เทวา อมฺเหหิ ปมตรํ ตาวตึสกายํ อุปปนฺนา, เตสํ เม สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ยทา ตถาคตา โลเก อุปฺปชฺชนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, ทิพฺพา กายา ปริปูเรนฺติ, หายนฺติ อสุรกายา’ติ. ตํ เม อิทํ, ภนฺเต, สกฺขิทิฏฺํ ยโต ตถาคโต โลเก อุปฺปนฺโน อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ทิพฺพา กายา ปริปูเรนฺติ, หายนฺติ อสุรกายาติ.
โคปกวตฺถุ
๓๕๓. ‘‘อิเธว, ภนฺเต, กปิลวตฺถุสฺมึ โคปิกา นาม สกฺยธีตา อโหสิ พุทฺเธ ปสนฺนา ธมฺเม ปสนฺนา สงฺเฆ ปสนฺนา สีเลสุ ปริปูรการินี. สา อิตฺถิตฺตํ [อิตฺถิจิตฺตํ (สฺยา.)] วิราเชตฺวา ปุริสตฺตํ [ปุริสจิตฺตํ (สฺยา.)] ภาเวตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา. เทวานํ ตาวตึสานํ สหพฺยตํ อมฺหากํ ปุตฺตตฺตํ อชฺฌุปคตา. ตตฺรปิ นํ เอวํ ชานนฺติ – ‘โคปโก เทวปุตฺโต, โคปโก เทวปุตฺโต’ติ. อฺเปิ, ภนฺเต, ตโย ภิกฺขู ภควติ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา หีนํ คนฺธพฺพกายํ อุปปนฺนา. เต ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตา สมงฺคีภูตา ปริจารยมานา อมฺหากํ อุปฏฺานํ อาคจฺฉนฺติ อมฺหากํ ปาริจริยํ. เต อมฺหากํ อุปฏฺานํ อาคเต อมฺหากํ ปาริจริยํ โคปโก เทวปุตฺโต ปฏิโจเทสิ ¶ – ‘กุโตมุขา นาม ตุมฺเห ¶ , มาริสา, ตสฺส ภควโต ธมฺมํ อสฺสุตฺถ [อายุหิตฺถ (สฺยา.)] – อหฺหิ นาม อิตฺถิกา สมานา พุทฺเธ ปสนฺนา ธมฺเม ปสนฺนา สงฺเฆ ปสนฺนา สีเลสุ ปริปูรการินี อิตฺถิตฺตํ วิราเชตฺวา ปุริสตฺตํ ภาเวตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา, เทวานํ ตาวตึสานํ สหพฺยตํ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปุตฺตตฺตํ อชฺฌุปคตา. อิธาปิ มํ เอวํ ชานนฺติ ‘‘โคปโก เทวปุตฺโต โคปโก เทวปุตฺโต’ติ. ตุมฺเห ปน, มาริสา, ภควติ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา หีนํ คนฺธพฺพกายํ อุปปนฺนา. ทุทฺทิฏฺรูปํ วต, โภ, อทฺทสาม, เย มยํ อทฺทสาม ¶ สหธมฺมิเก หีนํ คนฺธพฺพกายํ อุปปนฺเน’ติ. เตสํ, ภนฺเต, โคปเกน เทวปุตฺเตน ปฏิโจทิตานํ ทฺเว ¶ เทวา ทิฏฺเว ธมฺเม สตึ ปฏิลภึสุ กายํ พฺรหฺมปุโรหิตํ, เอโก ปน เทโว กาเม อชฺฌาวสิ.
๓๕๔. ‘‘‘อุปาสิกา จกฺขุมโต อโหสึ,
นามมฺปิ มยฺหํ อหุ ‘โคปิกา’ติ;
พุทฺเธ จ ธมฺเม จ อภิปฺปสนฺนา,
สงฺฆฺจุปฏฺาสึ ปสนฺนจิตฺตา.
‘‘‘ตสฺเสว พุทฺธสฺส สุธมฺมตาย,
สกฺกสฺส ปุตฺโตมฺหิ มหานุภาโว;
มหาชุตีโก ติทิวูปปนฺโน,
ชานนฺติ มํ อิธาปิ ‘โคปโก’ติ.
‘‘‘อถทฺทสํ ¶ ภิกฺขโว ทิฏฺปุพฺเพ,
คนฺธพฺพกายูปคเต วสีเน;
อิเมหิ เต โคตมสาวกาเส,
เย จ มยํ ปุพฺเพ มนุสฺสภูตา.
‘‘‘อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺหิมฺหา,
ปาทูปสงฺคยฺห สเก นิเวสเน;
กุโตมุขา ¶ นาม อิเม ภวนฺโต,
พุทฺธสฺส ธมฺมานิ ปฏิคฺคเหสุํ [พุทฺธสฺส ธมฺมํ น ปฏิคฺคเหสุํ (สฺยา.)].
‘‘‘ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ หิ ธมฺโม,
สุเทสิโต จกฺขุมตานุพุทฺโธ;
อหฺหิ ตุมฺเหว อุปาสมาโน,
สุตฺวาน อริยาน สุภาสิตานิ.
‘‘‘สกฺกสฺส ¶ ปุตฺโตมฺหิ มหานุภาโว,
มหาชุตีโก ติทิวูปปนฺโน;
ตุมฺเห ปน เสฏฺมุปาสมานา,
อนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา.
‘‘‘หีนํ ¶ กายํ อุปปนฺนา ภวนฺโต,
อนานุโลมา ภวตูปปตฺติ;
ทุทฺทิฏฺรูปํ วต อทฺทสาม,
สหธมฺมิเก หีนกายูปปนฺเน.
‘‘‘คนฺธพฺพกายูปคตา ¶ ภวนฺโต,
เทวานมาคจฺฉถ ปาริจริยํ;
อคาเร วสโต มยฺหํ,
อิมํ ปสฺส วิเสสตํ.
‘‘‘อิตฺถี หุตฺวา สฺวชฺช ปุโมมฺหิ เทโว,
ทิพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูโต’;
เต โจทิตา โคตมสาวเกน,
สํเวคมาปาทุ สเมจฺจ โคปกํ.
‘‘‘หนฺท วิยายาม [วิคายาม (สฺยา.), วิตายาม (ปี.)] พฺยายาม [วิยายมาม (สี. ปี.)],
มา โน มยํ ปรเปสฺสา อหุมฺหา’;
เตสํ ¶ ทุเว วีริยมารภึสุ,
อนุสฺสรํ โคตมสาสนานิ.
‘‘อิเธว จิตฺตานิ วิราชยิตฺวา,
กาเมสุ อาทีนวมทฺทสํสุ;
เต กามสํโยชนพนฺธนานิ,
ปาปิมโยคานิ ทุรจฺจยานิ.
‘‘นาโคว ¶ สนฺนานิ คุณานิ [สนฺทานคุณานิ (สี. ปี.), สนฺตานิ คุณานิ (สฺยา.)] เฉตฺวา,
เทเว ตาวตึเส อติกฺกมึสุ;
สอินฺทา เทวา สปชาปติกา,
สพฺเพ สุธมฺมาย สภายุปวิฏฺา.
‘‘เตสํ ¶ นิสินฺนานํ อภิกฺกมึสุ,
วีรา วิราคา วิรชํ กโรนฺตา;
เต ทิสฺวา สํเวคมกาสิ วาสโว,
เทวาภิภู เทวคณสฺส มชฺเฌ.
‘‘‘อิเมหิ ¶ เต หีนกายูปปนฺนา,
เทเว ตาวตึเส อภิกฺกมนฺติ’;
สํเวคชาตสฺส วโจ นิสมฺม,
โส โคปโก วาสวมชฺฌภาสิ.
‘‘‘พุทฺโธ ชนินฺทตฺถิ มนุสฺสโลเก,
กามาภิภู สกฺยมุนีติ ายติ;
ตสฺเสว เต ปุตฺตา สติยา วิหีนา,
โจทิตา มยา เต สติมชฺฌลตฺถุํ.
‘‘‘ติณฺณํ ¶ เตสํ อาวสิเนตฺถ [อวสีเนตฺถ (ปี.)] เอโก,
คนฺธพฺพกายูปคโต วสีโน;
ทฺเว จ สมฺโพธิปถานุสาริโน,
เทเวปิ หีเฬนฺติ สมาหิตตฺตา.
‘‘‘เอตาทิสี ธมฺมปฺปกาสเนตฺถ,
น ตตฺถ กึกงฺขติ โกจิ สาวโก;
นิติณฺณโอฆํ วิจิกิจฺฉฉินฺนํ,
พุทฺธํ นมสฺสาม ชินํ ชนินฺทํ’.
วิเสสํ อชฺฌคํสุ [อชฺฌคมํสุ (สฺยา.)] เต;
กายํ พฺรหฺมปุโรหิตํ,
ทุเว เตสํ วิเสสคู.
‘‘ตสฺส ธมฺมสฺส ปตฺติยา,
อาคตมฺหาสิ มาริส;
กตาวกาสา ภควตา,
ปฺหํ ปุจฺเฉมุ มาริสา’’ติ.
๓๕๕. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘ทีฆรตฺตํ วิสุทฺโธ โข อยํ ยกฺโข [สกฺโก (สี. สฺยา. ปี.)], ยํ กิฺจิ มํ ปฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ, สพฺพํ ตํ อตฺถสฺหิตํเยว ปุจฺฉิสฺสติ, โน อนตฺถสฺหิตํ. ยฺจสฺสาหํ ปุฏฺโ พฺยากริสฺสามิ, ตํ ขิปฺปเมว อาชานิสฺสตี’’ติ.
๓๕๖. อถ ¶ โข ภควา สกฺกํ เทวานมินฺทํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘ปุจฺฉ วาสว มํ ปฺหํ, ยํ กิฺจิ มนสิจฺฉสิ;
ตสฺส ตสฺเสว ปฺหสฺส, อหํ อนฺตํ กโรมิ เต’’ติ.
ปมภาณวาโร นิฏฺิโต.
๓๕๗. กตาวกาโส ¶ สกฺโก เทวานมินฺโท ภควตา อิมํ ภควนฺตํ [เทวานมินฺโท ภควนฺตํ อิมํ (สี. ปี.)] ปมํ ปฺหํ อปุจฺฉิ –
‘‘กึ สํโยชนา นุ โข, มาริส, เทวา มนุสฺสา อสุรา นาคา คนฺธพฺพา เย ¶ จฺเ สนฺติ ปุถุกายา, เต – ‘อเวรา อทณฺฑา อสปตฺตา อพฺยาปชฺชา วิหเรมุ อเวริโน’ติ อิติ จ เนสํ โหติ, อถ จ ปน สเวรา สทณฺฑา สสปตฺตา สพฺยาปชฺชา วิหรนฺติ สเวริโน’’ติ? อิตฺถํ สกฺโก เทวานมินฺโท ภควนฺตํ ปฺหํ [อิมํ ปมํ ปฺหํ (สี. ปี.)] อปุจฺฉิ. ตสฺส ภควา ปฺหํ ปุฏฺโ พฺยากาสิ –
‘‘อิสฺสามจฺฉริยสํโยชนา โข, เทวานมินฺท, เทวา มนุสฺสา อสุรา นาคา คนฺธพฺพา เย จฺเ ¶ สนฺติ ปุถุกายา, เต – ‘อเวรา อทณฺฑา อสปตฺตา อพฺยาปชฺชา วิหเรมุ อเวริโน’ติ อิติ จ เนสํ โหติ, อถ จ ปน สเวรา สทณฺฑา สสปตฺตา สพฺยาปชฺชา วิหรนฺติ สเวริโน’’ติ. อิตฺถํ ภควา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปฺหํ ปุฏฺโ พฺยากาสิ. อตฺตมโน สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิ อนุโมทิ – ‘‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ, สุคต. ติณฺณา เมตฺถ กงฺขา วิคตา กถํกถา ภควโต ปฺหเวยฺยากรณํ สุตฺวา’’ติ.
๓๕๘. อิติห สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา ¶ อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตรึ [อุตฺตรึ (สี. สฺยา. ปี.)] ปฺหํ อปุจฺฉิ –
‘‘อิสฺสามจฺฉริยํ ปน, มาริส, กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวํ; กิสฺมึ สติ อิสฺสามจฺฉริยํ โหติ; กิสฺมึ อสติ อิสฺสามจฺฉริยํ น โหตี’’ติ? ‘‘อิสฺสามจฺฉริยํ โข, เทวานมินฺท, ปิยาปฺปิยนิทานํ ปิยาปฺปิยสมุทยํ ปิยาปฺปิยชาติกํ ปิยาปฺปิยปภวํ; ปิยาปฺปิเย สติ อิสฺสามจฺฉริยํ โหติ, ปิยาปฺปิเย อสติ อิสฺสามจฺฉริยํ น โหตี’’ติ.
‘‘ปิยาปฺปิยํ ¶ โข ปน, มาริส, กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวํ; กิสฺมึ สติ ปิยาปฺปิยํ โหติ; กิสฺมึ อสติ ปิยาปฺปิยํ น โหตี’’ติ? ‘‘ปิยาปฺปิยํ โข, เทวานมินฺท, ฉนฺทนิทานํ ฉนฺทสมุทยํ ฉนฺทชาติกํ ฉนฺทปภวํ; ฉนฺเท สติ ปิยาปฺปิยํ โหติ; ฉนฺเท อสติ ปิยาปฺปิยํ น โหตี’’ติ.
‘‘ฉนฺโท โข ปน, มาริส, กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว; กิสฺมึ สติ ฉนฺโท ¶ โหติ; กิสฺมึ อสติ ฉนฺโท น โหตี’’ติ? ‘‘ฉนฺโท โข, เทวานมินฺท, วิตกฺกนิทาโน วิตกฺกสมุทโย วิตกฺกชาติโก วิตกฺกปภโว; วิตกฺเก สติ ฉนฺโท โหติ; วิตกฺเก อสติ ฉนฺโท น โหตี’’ติ.
‘‘วิตกฺโก โข ปน, มาริส, กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว; กิสฺมึ สติ วิตกฺโก โหติ; กิสฺมึ อสติ วิตกฺโก น โหตี’’ติ? ‘‘วิตกฺโก โข, เทวานมินฺท, ปปฺจสฺาสงฺขานิทาโน ปปฺจสฺาสงฺขาสมุทโย ปปฺจสฺาสงฺขาชาติโก ปปฺจสฺาสงฺขาปภโว; ปปฺจสฺาสงฺขาย สติ วิตกฺโก โหติ; ปปฺจสฺาสงฺขาย อสติ วิตกฺโก น โหตี’’ติ.
‘‘กถํ ¶ ปฏิปนฺโน ปน, มาริส, ภิกฺขุ ปปฺจสฺาสงฺขานิโรธสารุปฺปคามินึ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ?
เวทนากมฺมฏฺานํ
๓๕๙. ‘‘โสมนสฺสํปาหํ ¶ [ปหํ (สี. ปี.), จาหํ (สฺยา. กํ.)], เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ. โทมนสฺสํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ. อุเปกฺขํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ.
๓๖๐. ‘‘โสมนสฺสํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปีติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ตตฺถ ยํ ชฺา โสมนสฺสํ ‘อิมํ โข เม โสมนสฺสํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺตี’ติ, เอวรูปํ โสมนสฺสํ น เสวิตพฺพํ. ตตฺถ ยํ ชฺา โสมนสฺสํ ‘อิมํ โข ¶ เม โสมนสฺสํ เสวโต ¶ อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’ติ, เอวรูปํ โสมนสฺสํ เสวิตพฺพํ. ตตฺถ ยํ เจ สวิตกฺกํ สวิจารํ, ยํ เจ อวิตกฺกํ อวิจารํ, เย อวิตกฺเก อวิจาเร, เต [เส (สี. ปี.)] ปณีตตเร. โสมนสฺสํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปีติ. อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๖๑. ‘‘โทมนสฺสํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ ¶ , อเสวิตพฺพมฺปีติ. อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ตตฺถ ยํ ชฺา โทมนสฺสํ ‘อิมํ โข เม โทมนสฺสํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺตี’ติ, เอวรูปํ โทมนสฺสํ น เสวิตพฺพํ. ตตฺถ ยํ ชฺา โทมนสฺสํ ‘อิมํ โข เม โทมนสฺสํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’ติ, เอวรูปํ โทมนสฺสํ เสวิตพฺพํ. ตตฺถ ยํ เจ สวิตกฺกํ สวิจารํ, ยํ เจ อวิตกฺกํ อวิจารํ, เย อวิตกฺเก อวิจาเร, เต ปณีตตเร. โทมนสฺสํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๖๒. ‘‘อุเปกฺขํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปีติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ตตฺถ ยํ ชฺา อุเปกฺขํ ‘อิมํ โข เม อุเปกฺขํ เสวโต ¶ อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺตี’ติ, เอวรูปา อุเปกฺขา ¶ น เสวิตพฺพา. ตตฺถ ยํ ชฺา อุเปกฺขํ ‘อิมํ โข เม อุเปกฺขํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’ติ, เอวรูปา อุเปกฺขา เสวิตพฺพา. ตตฺถ ยํ เจ สวิตกฺกํ สวิจารํ, ยํ เจ อวิตกฺกํ อวิจารํ, เย อวิตกฺเก อวิจาเร, เต ปณีตตเร. อุเปกฺขํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปีติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๖๓. ‘‘เอวํ ปฏิปนฺโน โข, เทวานมินฺท, ภิกฺขุ ปปฺจสฺาสงฺขานิโรธสารุปฺปคามินึ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ. อิตฺถํ ภควา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปฺหํ ปุฏฺโ พฺยากาสิ. อตฺตมโน สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต ภาสิตํ ¶ อภินนฺทิ อนุโมทิ – ‘‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ, สุคต, ติณฺณา เมตฺถ กงฺขา วิคตา กถํกถา ภควโต ปฺหเวยฺยากรณํ สุตฺวา’’ติ.
ปาติโมกฺขสํวโร
๓๖๔. อิติห สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –
‘‘กถํ ปฏิปนฺโน ปน, มาริส, ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวราย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ? ‘‘กายสมาจารํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ. วจีสมาจารํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ. ปริเยสนํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพ’’มฺปิ.
‘‘กายสมาจารํปาหํ ¶ , เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปีติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ตตฺถ ยํ ชฺา กายสมาจารํ ‘อิมํ โข เม กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺตี’ติ, เอวรูโป กายสมาจาโร น เสวิตพฺโพ. ตตฺถ ยํ ชฺา กายสมาจารํ ‘อิมํ โข เม กายสมาจารํ ¶ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’ติ, เอวรูโป กายสมาจาโร เสวิตพฺโพ. กายสมาจารํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปีติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘วจีสมาจารํปาหํ ¶ , เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ. อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ตตฺถ ยํ ชฺา วจีสมาจารํ ‘อิมํ โข เม วจีสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺตี’ติ, เอวรูโป วจีสมาจาโร น เสวิตพฺโพ. ตตฺถ ยํ ชฺา วจีสมาจารํ ‘อิมํ โข เม วจีสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’ติ, เอวรูโป วจีสมาจาโร เสวิตพฺโพ. วจีสมาจารํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปีติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘ปริเยสนํปาหํ ¶ , เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปีติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ตตฺถ ยํ ชฺา ปริเยสนํ ‘อิมํ โข เม ปริเยสนํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺตี’ติ, เอวรูปา ปริเยสนา น เสวิตพฺพา. ตตฺถ ยํ ชฺา ปริเยสนํ ‘อิมํ ¶ โข เม ปริเยสนํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’ติ, เอวรูปา ปริเยสนา เสวิตพฺพา. ปริเยสนํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปีติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘เอวํ ¶ ปฏิปนฺโน โข, เทวานมินฺท, ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวราย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ. อิตฺถํ ภควา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปฺหํ ปุฏฺโ พฺยากาสิ. อตฺตมโน สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิ อนุโมทิ – ‘‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ, สุคต. ติณฺณา เมตฺถ กงฺขา วิคตา กถํกถา ภควโต ปฺหเวยฺยากรณํ สุตฺวา’’ติ.
อินฺทฺริยสํวโร
๓๖๕. อิติห สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –
‘‘กถํ ปฏิปนฺโน ปน, มาริส, ภิกฺขุ อินฺทฺริยสํวราย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ? ‘‘จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ. โสตวิฺเยฺยํ สทฺทํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ. ฆานวิฺเยฺยํ คนฺธํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ. ชิวฺหาวิฺเยฺยํ ¶ รสํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ. กายวิฺเยฺยํ โผฏฺพฺพํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ. มโนวิฺเยฺยํ ธมฺมํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, สกฺโก เทวานมินฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. ยถารูปํ, ภนฺเต, จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูปํ จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ ¶ น เสวิตพฺพํ ¶ . ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, เอวรูปํ จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ เสวิตพฺพํ. ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, โสตวิฺเยฺยํ ¶ สทฺทํ เสวโต…เป… ฆานวิฺเยฺยํ คนฺธํ เสวโต… ชิวฺหาวิฺเยฺยํ รสํ เสวโต… กายวิฺเยฺยํ โผฏฺพฺพํ เสวโต… มโนวิฺเยฺยํ ธมฺมํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูโป มโนวิฺเยฺโย ธมฺโม น เสวิตพฺโพ. ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, มโนวิฺเยฺยํ ธมฺมํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, เอวรูโป มโนวิฺเยฺโย ธมฺโม เสวิตพฺโพ.
‘‘อิมสฺส โข เม, ภนฺเต, ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานโต ติณฺณา เมตฺถ กงฺขา วิคตา กถํกถา ภควโต ปฺหเวยฺยากรณํ สุตฺวา’’ติ.
๓๖๖. อิติห สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –
‘‘สพฺเพว นุ โข, มาริส, สมณพฺราหฺมณา เอกนฺตวาทา เอกนฺตสีลา เอกนฺตฉนฺทา เอกนฺตอชฺโฌสานา’’ติ? ‘‘น โข, เทวานมินฺท, สพฺเพ สมณพฺราหฺมณา เอกนฺตวาทา เอกนฺตสีลา เอกนฺตฉนฺทา เอกนฺตอชฺโฌสานา’’ติ.
‘‘กสฺมา ปน, มาริส, น สพฺเพ สมณพฺราหฺมณา เอกนฺตวาทา เอกนฺตสีลา เอกนฺตฉนฺทา เอกนฺตอชฺโฌสานา’’ติ? ‘‘อเนกธาตุ นานาธาตุ โข, เทวานมินฺท, โลโก. ตสฺมึ อเนกธาตุนานาธาตุสฺมึ โลเก ยํ ยเทว สตฺตา ธาตุํ อภินิวิสนฺติ, ตํ ตเทว ถามสา ปรามาสา ¶ อภินิวิสฺส โวหรนฺติ – ‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ. ตสฺมา ¶ น สพฺเพ สมณพฺราหฺมณา เอกนฺตวาทา เอกนฺตสีลา เอกนฺตฉนฺทา เอกนฺตอชฺโฌสานา’’ติ.
‘‘สพฺเพว นุ โข, มาริส, สมณพฺราหฺมณา อจฺจนฺตนิฏฺา ¶ อจฺจนฺตโยคกฺเขมี อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี อจฺจนฺตปริโยสานา’’ติ? ‘‘น โข, เทวานมินฺท, สพฺเพ สมณพฺราหฺมณา อจฺจนฺตนิฏฺา อจฺจนฺตโยคกฺเขมี อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี อจฺจนฺตปริโยสานา’’ติ.
‘‘กสฺมา ¶ ปน, มาริส, น สพฺเพ สมณพฺราหฺมณา อจฺจนฺตนิฏฺา อจฺจนฺตโยคกฺเขมี อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี อจฺจนฺตปริโยสานา’’ติ? ‘‘เย โข, เทวานมินฺท, ภิกฺขู ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตา เต อจฺจนฺตนิฏฺา อจฺจนฺตโยคกฺเขมี อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี อจฺจนฺตปริโยสานา. ตสฺมา น สพฺเพ สมณพฺราหฺมณา อจฺจนฺตนิฏฺา อจฺจนฺตโยคกฺเขมี อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี อจฺจนฺตปริโยสานา’’ติ.
อิตฺถํ ภควา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปฺหํ ปุฏฺโ พฺยากาสิ. อตฺตมโน สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิ อนุโมทิ – ‘‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ, สุคต. ติณฺณา เมตฺถ กงฺขา วิคตา กถํกถา ภควโต ปฺหเวยฺยากรณํ สุตฺวา’’ติ.
๓๖๗. อิติห สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘เอชา, ภนฺเต, โรโค, เอชา คณฺโฑ, เอชา สลฺลํ, เอชา อิมํ ปุริสํ ปริกฑฺฒติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา. ตสฺมา อยํ ปุริโส อุจฺจาวจมาปชฺชติ ¶ . เยสาหํ, ภนฺเต, ปฺหานํ อิโต พหิทฺธา อฺเสุ สมณพฺราหฺมเณสุ โอกาสกมฺมมฺปิ นาลตฺถํ, เต เม ภควตา พฺยากตา. ทีฆรตฺตานุสยิตฺจ ปน [ทีฆรตฺตานุปสฺสตา, ยฺจ ปน (สฺยา.), ทีฆรตฺตานุสยิโน, ยฺจ ปน (สี. ปี.)] เม วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลํ, ตฺจ ภควตา อพฺพุฬฺห’’นฺติ.
‘‘อภิชานาสิ ¶ โน ตฺวํ, เทวานมินฺท, อิเม ปฺเห อฺเ สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตา’’ติ? ‘‘อภิชานามหํ, ภนฺเต, อิเม ปฺเห อฺเ สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตา’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน เต, เทวานมินฺท, พฺยากํสุ? สเจ เต อครุ ภาสสฺสู’’ติ. ‘‘น โข เม, ภนฺเต, ครุ ยตฺถสฺส ภควา นิสินฺโน ภควนฺตรูโป วา’’ติ. ‘‘เตน หิ, เทวานมินฺท, ภาสสฺสู’’ติ. ‘‘เยสฺวาหํ [เยสาหํ (สี. สฺยา. ปี.)], ภนฺเต ¶ , มฺามิ สมณพฺราหฺมณา อารฺิกา ปนฺตเสนาสนาติ, ตฺยาหํ อุปสงฺกมิตฺวา อิเม ปฺเห ปุจฺฉามิ, เต มยา ปุฏฺา น สมฺปายนฺติ, อสมฺปายนฺตา มมํเยว ปฏิปุจฺฉนฺติ – ‘โก นาโม อายสฺมา’ติ? เตสาหํ ปุฏฺโ พฺยากโรมิ – ‘อหํ โข, มาริส, สกฺโก เทวานมินฺโท’ติ. เต มมํเยว อุตฺตริ ปฏิปุจฺฉนฺติ – ‘กึ ปนายสฺมา, เทวานมินฺท [เทวานมินฺโท (สี. ปี.)], กมฺมํ กตฺวา อิมํ านํ ปตฺโต’ติ? เตสาหํ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เทเสมิ. เต ตาวตเกเนว อตฺตมนา ¶ โหนฺติ – ‘สกฺโก จ โน เทวานมินฺโท ทิฏฺโ, ยฺจ โน อปุจฺฉิมฺหา, ตฺจ โน พฺยากาสี’ติ. เต อฺทตฺถุ มมํเยว สาวกา สมฺปชฺชนฺติ, น จาหํ เตสํ. อหํ โข ปน, ภนฺเต, ภควโต สาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ ¶ .
โสมนสฺสปฏิลาภกถา
๓๖๘. ‘‘อภิชานาสิ โน ตฺวํ, เทวานมินฺท, อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ เวทปฏิลาภํ โสมนสฺสปฏิลาภ’’นฺติ? ‘‘อภิชานามหํ ¶ , ภนฺเต, อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ เวทปฏิลาภํ โสมนสฺสปฏิลาภ’’นฺติ. ‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, เทวานมินฺท, อภิชานาสิ อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ เวทปฏิลาภํ โสมนสฺสปฏิลาภ’’นฺติ?
‘‘ภูตปุพฺพํ, ภนฺเต, เทวาสุรสงฺคาโม สมุปพฺยูฬฺโห [สมูปพฺพุฬฺโห (สี. ปี.)] อโหสิ. ตสฺมึ โข ปน, ภนฺเต, สงฺคาเม เทวา ชินึสุ, อสุรา ปราชยึสุ [ปราชึสุ (สี. ปี.)]. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, ตํ สงฺคามํ อภิวิชินิตฺวา วิชิตสงฺคามสฺส เอตทโหสิ – ‘ยา เจว ทานิ ทิพฺพา โอชา ยา จ อสุรา โอชา, อุภยเมตํ [อุภยเมตฺถ (สฺยา.)] เทวา ปริภฺุชิสฺสนฺตี’ติ. โส โข ปน เม, ภนฺเต, เวทปฏิลาโภ โสมนสฺสปฏิลาโภ สทณฺฑาวจโร สสตฺถาวจโร น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ. โย โข ปน เม อยํ, ภนฺเต, ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เวทปฏิลาโภ โสมนสฺสปฏิลาโภ, โส อทณฺฑาวจโร อสตฺถาวจโร เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตตี’’ติ.
๓๖๙. ‘‘กึ ปน ตฺวํ, เทวานมินฺท, อตฺถวสํ สมฺปสฺสมาโน เอวรูปํ เวทปฏิลาภํ โสมนสฺสปฏิลาภํ ปเวเทสี’’ติ? ‘‘ฉ โข อหํ, ภนฺเต, อตฺถวเส สมฺปสฺสมาโน เอวรูปํ เวทปฏิลาภํ โสมนสฺสปฏิลาภํ ปเวเทมิ.
‘‘อิเธว ¶ ¶ ติฏฺมานสฺส, เทวภูตสฺส เม สโต;
ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริส.
‘‘อิมํ ¶ โข อหํ, ภนฺเต, ปมํ อตฺถวสํ สมฺปสฺสมาโน ¶ เอวรูปํ เวทปฏิลาภํ โสมนสฺสปฏิลาภํ ปเวเทมิ.
‘‘จุตาหํ ทิวิยา กายา, อายุํ หิตฺวา อมานุสํ;
อมูฬฺโห คพฺภเมสฺสามิ, ยตฺถ เม รมตี มโน.
‘‘อิมํ โข อหํ, ภนฺเต, ทุติยํ อตฺถวสํ สมฺปสฺสมาโน เอวรูปํ เวทปฏิลาภํ โสมนสฺสปฏิลาภํ ปเวเทมิ.
‘‘สฺวาหํ อมูฬฺหปฺสฺส [อมูฬฺหปฺหสฺส (?)], วิหรํ สาสเน รโต;
าเยน วิหริสฺสามิ, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต.
‘‘อิมํ โข อหํ, ภนฺเต, ตติยํ อตฺถวสํ สมฺปสฺสมาโน เอวรูปํ เวทปฏิลาภํ โสมนสฺสปฏิลาภํ ปเวเทมิ.
‘‘าเยน เม จรโต จ, สมฺโพธิ เจ ภวิสฺสติ;
อฺาตา วิหริสฺสามิ, สฺเวว อนฺโต ภวิสฺสติ.
‘‘อิมํ โข อหํ, ภนฺเต, จตุตฺถํ อตฺถวสํ สมฺปสฺสมาโน เอวรูปํ เวทปฏิลาภํ โสมนสฺสปฏิลาภํ ปเวเทมิ.
‘‘จุตาหํ มานุสา กายา, อายุํ หิตฺวาน มานุสํ;
ปุน เทโว ภวิสฺสามิ, เทวโลกมฺหิ อุตฺตโม.
‘‘อิมํ โข อหํ, ภนฺเต, ปฺจมํ อตฺถวสํ สมฺปสฺสมาโน เอวรูปํ เวทปฏิลาภํ โสมนสฺสปฏิลาภํ ปเวเทมิ.
‘‘เต ¶ ¶ [เย (?)] ปณีตตรา เทวา, อกนิฏฺา ยสสฺสิโน;
อนฺติเม วตฺตมานมฺหิ, โส นิวาโส ภวิสฺสติ.
‘‘อิมํ ¶ โข อหํ, ภนฺเต, ฉฏฺํ อตฺถวสํ สมฺปสฺสมาโน เอวรูปํ เวทปฏิลาภํ โสมนสฺสปฏิลาภํ ปเวเทมิ.
‘‘อิเม โข อหํ, ภนฺเต, ฉ อตฺถวเส สมฺปสฺสมาโน เอวรูปํ เวทปฏิลาภํ โสมนสฺสปฏิลาภํ ปเวเทมิ.
๓๗๐. ‘‘อปริโยสิตสงฺกปฺโป ¶ , วิจิกิจฺโฉ กถํกถี.
วิจรึ ทีฆมทฺธานํ, อนฺเวสนฺโต ตถาคตํ.
‘‘ยสฺสุ มฺามิ สมเณ, ปวิวิตฺตวิหาริโน;
สมฺพุทฺธา อิติ มฺาโน, คจฺฉามิ เต อุปาสิตุํ.
‘‘‘กถํ อาราธนา โหติ, กถํ โหติ วิราธนา’;
อิติ ปุฏฺา น สมฺปายนฺติ [สมฺโภนฺติ (สฺยา.)], มคฺเค ปฏิปทาสุ จ.
‘‘ตฺยสฺสุ ยทา มํ ชานนฺติ, สกฺโก เทวานมาคโต;
ตฺยสฺสุ มเมว ปุจฺฉนฺติ, ‘กึ กตฺวา ปาปุณี อิทํ’.
‘‘เตสํ ยถาสุตํ ธมฺมํ, เทสยามิ ชเน สุตํ [ชเนสุต (ก. สี.)];
เตน อตฺตมนา โหนฺติ, ‘ทิฏฺโ โน วาสโวติ จ’.
‘‘ยทา จ พุทฺธมทฺทกฺขึ, วิจิกิจฺฉาวิตารณํ;
โสมฺหิ วีตภโย อชฺช, สมฺพุทฺธํ ปยิรุปาสิย [ปยิรุปาสยึ (สฺยา. ก.)].
‘‘ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ, พุทฺธํ อปฺปฏิปุคฺคลํ;
อหํ ¶ วนฺเท มหาวีรํ, พุทฺธมาทิจฺจพนฺธุนํ.
‘‘ยํ ¶ ¶ กโรมสิ พฺรหฺมุโน, สมํ เทเวหิ มาริส;
ตทชฺช ตุยฺหํ กสฺสาม [ทสฺสาม (สฺยา. ก.)], หนฺท สามํ กโรม เต.
‘‘ตฺวเมว อสิ [ตุวเมวสิ (ปี.)] สมฺพุทฺโธ, ตุวํ สตฺถา อนุตฺตโร;
สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เต ปฏิปุคฺคโล’’ติ.
๓๗๑. อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท ปฺจสิขํ คนฺธพฺพปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘พหูปกาโร โข เมสิ ตฺวํ, ตาต ปฺจสิข, ยํ ตฺวํ ภควนฺตํ ปมํ ปสาเทสิ. ตยา, ตาต, ปมํ ปสาทิตํ ปจฺฉา มยํ ตํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิมฺหา อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ. เปตฺติเก วา าเน ปยิสฺสามิ ¶ , คนฺธพฺพราชา ภวิสฺสสิ, ภทฺทฺจ เต สูริยวจฺฉสํ ทมฺมิ, สา หิ เต อภิปตฺถิตา’’ติ.
อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท ปาณินา ปถวึ ปรามสิตฺวา ติกฺขตฺตุํ อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ.
อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ. อฺเสฺจ อสีติยา เทวตาสหสฺสานํ ¶ , อิติ เย สกฺเกน เทวานมินฺเทน อชฺฌิฏฺปฺหา ปุฏฺา ¶ , เต ภควตา พฺยากตา. ตสฺมา อิมสฺส เวยฺยากรณสฺส สกฺกปฺหาตฺเวว อธิวจนนฺติ.
สกฺกปฺหสุตฺตํ นิฏฺิตํ อฏฺมํ.