📜
๕. ชนวสภสุตฺตวณฺณนา
นาติกิยาทิพฺยากรณวณฺณนา
๒๗๓-๒๗๕. ‘‘ปริโต’’ติ ¶ ¶ ¶ ปทํ ยถา สมนฺตตฺถวาจโก, เอวํ สมีปตฺถวาจโกปิ โหตีติ สมนฺตา สามนฺตาติ อตฺโถ วุตฺโต. อาเมฑิเตน ปน สมนฺตตฺโถ โชติโต. ยสฺส ปน สามนฺตา ชนปเทสุ ‘‘นาติเก วิหรตี’’ติ วุตฺตตฺตา นาติกสฺสาติ วิฺาโต ยมตฺโถ. ยสฺส ปริโต ชนปเทสุ พฺยากโรติ, ตตฺถ ปริจารการกานํ พฺยากรณํ อวุตฺตสิทฺธํ, นิทสฺสนวเสน วา ตสฺส วกฺขมานตฺตา ‘‘ปริโต ปริโต ชนปเทสุ’’ อิจฺเจว วุตฺตํ. ปริจารเกติ อุปาสเก. เตนาห ‘‘พุทฺธธมฺมสงฺฆานํ ปริจารเก’’ติ. อุปปตฺตีสูติ นิพฺพตฺตีสุ. าณคติปฺุานํ อุปปตฺตีสูติ เอตฺถ าณคตูปปตฺติ นาม ตสฺส ตสฺส มคฺคาณคมนสฺส นิพฺพตฺติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ ปริกฺขยา’’ติอาทิ. ปฺุูปปตฺติ นาม ตํตํเทวนิกายูปปตฺติ. สพฺพตฺถาติ ‘‘วชฺชิมลฺเลสู’’ติอาทิเก สพฺพตฺถ จตูสุปิ ปเทสุ. ปุริเมสูติ ปาฬิยํ วุตฺเต สนฺธายาห. ทสสุเยวาติ เตสุ เอว ทสสุ ชนปเทสุ. ปริจารเก พฺยากโรติ พฺยกาตพฺพานํ พหูนํ ตตฺถ ลพฺภนโต. นาติเก ภวา นาติกิยา.
นิฏฺงฺคตาติ นิฏฺํ นิจฺฉยํ อุปคตา.
อานนฺทปริกถาวณฺณนา
๒๗๖. ยสฺมา สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติ นาม ธมฺมสุธมฺมตาย, ธมฺมสุธมฺมตา จ พุทฺธสุพุทฺธตาย, ตสฺมา ‘‘อโห ธมฺโม, อโห สงฺโฆ’’ติ ธมฺมสงฺฆคุณกิตฺตนาปิ อตฺถโต พุทฺธคุณกิตฺตนา เอว โหตีติ ‘‘ภควนฺตํ ¶ กิตฺตยมานรูปา’’ติ ปทสฺส ‘‘อโห ธมฺโม’’ติอาทินาปิ อตฺโถ วุตฺโต.
๒๗๘. าณคตีติ ¶ ‘‘ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา’’ติอาทินา อาคตํ ปหาตพฺพปหานวเสน ปวตฺตํ มคฺคาณคมนํ. ยสฺมา ตสฺสา เอว าณคติยา วเสน ตสฺส ตสฺส อริยปุคฺคลสฺส โอปปาติกตาทิวิเสโส, ตสฺมา ตํ ตาทิสํ ตสฺส อภิสมฺปรายํ สนฺธายาห ‘‘าณาภิสมฺปรายเมวา’’ติ.
๒๗๙. อุปสนฺตํ ¶ ปติ สมฺมติ อาโลกียตีติ อุปสนฺตปติโส. อุปสนฺตทสฺสโน อุปสนฺตอุสฺสนฺโน. ภาติริวาติ เอตฺถ ร-กาโร ปทสนฺธิกโร, อิว-สทฺโท ภุสตฺโถติ อาห ‘‘อติวิย ภาตี’’ติ.
ชนวสภยกฺขวณฺณนา
๒๘๐. เชฏฺกภาเวน ชเน วสภสทิโสติ ชนวสโภติ อสฺส เทวปุตฺตสฺส นามํ อโหสิ.
อิโต เทวโลกา จวิตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ มนุสฺสโลเก ราชภูตสฺส. มนุสฺสโลกา จวิตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ เทวภูตสฺส. เอตฺเถวาติ เอตสฺมึเยว จาตุมหาราชิกภเว, เอตฺถาปิ เวสฺสวณสฺส สหพฺยตาวเสน.
๒๘๑. อาสิสนํ อาสา, ปตฺถนา. อาสาสีเสน เจตฺถ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทํ วทติ. เตเนวาห ‘‘สกทาคามิมคฺคตฺถายา’’ติอาทิ. ยทคฺเคติ เอตฺถ อคฺค-สทฺโท อาทิปริยาโยติ อาห ‘‘ตํ ทิวสํ อาทึ กตฺวา’’ติ. ‘‘ปุริมํ…เป… อวินิปาโต’’ติ อิทํ ยถา ตตฺตกํ กาลํ สุคติโต สุคตูปปตฺติเยว ¶ อโหสิ, ตถา กตูปจิตกุสลกมฺมตฺตา. ผุสฺสสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กาลโต ปภุติ หิ สมฺภตวิวฏฺฏูปนิสฺสยกุสลสมฺภาโร เอส เทวปุตฺโต. อนจฺฉริยนฺติ อนุ อนุ อจฺฉริยํ. เตนาห ‘‘ปุนปฺปุนํ อจฺฉริยเมวา’’ติ. สยํปริสายาติ สกาย ปริสาย. ภควโต ทิฏฺสทิสเมวาติ อาวชฺชนสมนนฺตรํ ยถา เต ภควโต จตุวีสติสตสหสฺสมตฺตา สตฺตา าณคติโต ทิฏฺา, เอวํ ตุมฺเหหิ ทิฏฺสทิสเมว. เวสฺสวณสฺส สมฺมุขา สุตํ มยาติ วทติ.
เทวสภาวณฺณนา
๒๘๒. วสฺสูปนายิกสงฺคหตฺถนฺติ ¶ วสฺสูปนายิกาย อารกฺขาสํวิธานวเสน ภิกฺขูนํ สงฺคหณตฺถํ ‘‘วสฺสูปคตา ภิกฺขู เอวํ สุเขน สมณธมฺมํ กโรนฺตี’’ติ, ปวารณสงฺคโห ปนสฺส ปวาเรตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉนฺตานํ ภิกฺขูนํ อนฺตรามคฺเค ปริสฺสยปริหรณตฺถํ. ธมฺมสฺสวนตฺถํ ทูรฏฺานํ ¶ คจฺฉนฺเตสุปิ เอเสว นโย. อตฺตนาปิ อาคนฺตฺวา ธมฺมสฺสวนตฺถํ สนฺนิปติเยว. เอตฺเถตฺถาติ เอตฺถ เอตฺถ อยฺยานํ วสนฏฺาเน.
ตทาปีติ ‘‘ปุริมานิ ภนฺเต ทิวสานี’’ติ วุตฺตกาเลปิ. เอเตเนว การเณนาติ วสฺสูปนายิกนิมิตฺตเมว. เตนาห ปาฬิยํ ‘‘ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส วสฺสูปนายิกายา’’ติอาทิ. อาสเนปิ นิสชฺชาย สุธมฺมาย เทวสภาย ปมํ เทเวสุ ตาวตึเสสุ นิสินฺเนสุ ตสฺสา จตูสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาโร มหาราชาโน นิสีทนฺติ, อิทํ เนสํ อาสเน นิสชฺชาย จาริตฺตํ โหติ.
เยนตฺเถนาติ เยน กิจฺเจน เยน ปโยชเนน. อารกฺขตฺถนฺติ อารกฺขภูตมตฺถํ. วุตฺตํ วจนํ เอเตสนฺติ วุตฺตวจนา, มหาราชาโน.
๒๘๓. อติกฺกมิตฺวาติ อภิภวิตฺวา.
สนงฺกุมารกถาวณฺณนา
๒๘๔. อภิสมฺภวิตุํ อธิคนฺตุํ อสกฺกุเณยฺโย อนภิสมฺภวนีโย. เตนาห ‘‘อปฺปตฺตพฺโพ’’ติอาทิ. จกฺขุเยว ปโถ รูปทสฺสนสฺส มคฺโค อุปาโยติ จกฺขุปโถ, ตสฺมึ จกฺขุปถสฺมินฺติ อาห ‘‘จกฺขุปสาเท’’ติ, จกฺขุสฺส โคจรโยคฺโค วา จกฺขุปโถติ อาห ‘‘อาปาเถ วา’’ติ. นาภิภวตีติ น อภิภวติ, โคจรภาวํ ¶ น คจฺฉตีติ อตฺโถ. เหฏฺา เหฏฺาติ ตาวตึสโต ปฏฺาย เหฏฺา เหฏฺา, น จาตุมหาราชิกโต ปฏฺาย, นาปิ พฺรหฺมปาริสชฺชโต ปฏฺาย. ‘‘จาตุมหาราชิกา หิ ตาวตึสานํ ยถา ชาติรูปานิ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺติ, ตถา พฺรหฺมาโน เหฏฺิมา อุปริมาน’’นฺติ เกจิ, ตํ น ยุตฺตํ. น หิ เหฏฺิมา พฺรหฺมาโน อุปริมานํ มูลปฏิสนฺธิรูปํ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺติ, มาปิตเมว ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
สุณนฺโตว ¶ นิทฺทํ โอกฺกมีติ คติโย อุปธาเรนฺโต พหิ วิสฏวิตกฺกวิจฺเฉเทน สงฺโกจํ อาปนฺนจิตฺตตาย. มยฺหํ อยฺยกสฺสาติ ภควนฺตํ สนฺธาย วทติ.
ปฺจ สิขา เอตสฺสาติ ปฺจสิโข, ปฺจสิโข วิย ปฺจสิโขติ อาห ‘‘ปฺจสิขคนฺธพฺพสทิโส’’ติ. มมายนฺตีติ ปิยายนฺติ.
๒๘๕. สุมุตฺโตติ ¶ สรโทเสหิ สุฏฺุ มุตฺโต. เยหิ ปิตฺตเสมฺหาทีหิ ปลิพุทฺธตฺตา สโร อวิสฺสฏฺโ สิยา, ตทภาวโต วิสฺสฏฺโติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปลิพุทฺโธ’’ติ. วิฺาเปตีติ วิฺเยฺโย, อนฺโตคธเหตุอตฺโถ กตฺตุสาธโน เอส วิฺเยฺยสทฺโทติ อาห ‘‘อตฺถวิฺาปโน’’ติ. สรสฺส มธุรตา นาม มทฺทวนฺติ อาห ‘‘มธุโร มุทู’’ติ. สวนํ อรหตีติ สวนีโย. สวนารหตาย จ อาปาถสุขตายาติ อาห ‘‘กณฺณสุโข’’ติ. พินฺทูติ ปิณฺฑิโต. อาโกฏิตภินฺนกํสสทฺโท วิย อเนกาวยโว อหุตฺวา นิรวยโว, เอกภาโวติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เอกคฺฆโน’’ติ, เอเตเนวสฺส อวิสาริตา สํวณฺณิตา ทฏฺพฺพา. คมฺภีรุปฺปตฺติฏฺานตาย จสฺส คมฺภีรตาติ อาห ‘‘นาภิมูลโต’’ติอาทิ. เอวํ สมุฏฺิโตติ ชีวฺหาทิปฺปหารมตฺตสมุฏฺิโต. อมธุโร จ โหติ อุปฺปตฺติฏฺานานํ ปริลหุภาวโต. น จ ทูรํ สาเวติ วีรภาวาภาวโต. นินฺนาที สุวิปุลภาวโต สวิเสสํ นินฺนาโท, ปาสํสนินฺนาโท วา. เตนาห ‘‘มหาเมฆ…เป… ยุตฺโต’’ติ.
ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมนฺติ ทุติยํ, จตุตฺถํ, ฉฏฺํ, อฏฺมฺจ ปทํ. ปุริมสฺส ปุริมสฺสาติ ยถากฺกมํ ปมสฺส, ตติยสฺส, ปฺจมสฺส, สตฺตมสฺส จ. อตฺโถเยวาติ อตฺถนิทฺเทโส เอว. วิสฺสฏฺตา หิสฺส วิฺเยฺยตาย เวทิตพฺพา, มฺชุภาโว สวนียตาย, พินฺทุภาโว อวิสาริตาย, คมฺภีรภาโว นินฺนาทิตายาติ. ยถาปริสนฺติ เอตฺถ ยถา-สทฺโท ปริมาณวาจี, น ปการาทิวาจีติ อาห ‘‘ยตฺตกา ¶ ปริสา’’ติ, เตน ปริสปฺปมาณํ เอวสฺส สโร นิจฺฉรติ, อยมสฺส ธมฺมตาติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ตตฺตกเมวา’’ติอาทิ.
‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทิ ‘‘ยาวฺจ โส ภควา’’ติอาทินา วุตฺตสฺส อตฺถสฺส เหตุกิตฺตนวเสน สมตฺถนํ สรเณสุ เนสํ นิจฺจเสวเนน, สีเลสุ จ ปติฏฺาปเนน ฉกามสคฺคสมฺปตฺติอนุปฺปาทนโต. เตนาห ‘‘เย หิ เกจิ…เป… วทตี’’ติ. นิพฺเพมติกคหิตสรเณติ มคฺเคนาคตสรณคมเน. เต หิ สพฺพโส สมุคฺฆาติตวิจิกิจฺฉตาย รตนตฺตเย อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตาเยว, โปถุชฺชนิกสทฺธาย วเสน พุทฺธาทีนํ คุเณ โอคาเหตฺวา ¶ ชานนฺติ, อปรเนยฺยพุทฺธิโน เต ปริยายโต นิพฺเพมติกคหิตสรณา เวทิตพฺพา. คนฺธพฺพเทวคณนฺติ คนฺธพฺพเทวสมูหํ. ตุกา ¶ วุจฺจติ ขีริณี ยา ตุกาติปิ วุจฺจติ. ตสฺสา จุณฺณํ ตุกาปิฏฺํ. ตํ โกฏฺเฏตฺวา ปกฺขิตฺตํ ฆนํ นิรนฺตรจิตํ หุตฺวา ติฏฺติ.
ภาวิตอิทฺธิปาทวณฺณนา
๒๘๗. สุปฺตฺตาติ สุฏฺุ ปกาเรหิ าปิตา โพธิตา, อสงฺกรโต วา ปิตา, ตํ ปน โพธนํ, อสงฺกรโต ปนฺจ อตฺถโต เทสนา เอวาติ อาห ‘‘สุกถิตา’’ติ. อิชฺฌนฏฺเนาติ สมิชฺฌนฏฺเน, นิปฺปชฺชนสฺส การณภาเวนาติ อตฺโถ. ปติฏฺานฏฺเนาติ อธิฏฺานฏฺเน. อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท, อิทฺธิยา อธิคมุปาโยติ อตฺโถ. เตน หิ ยสฺมา อุปรูปริ วิเสสสงฺขาตํ อิทฺธึ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปาโท’’ติ วุจฺจติ. อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺาโสติ อตฺโถ. เอวํ ตาว ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทฺธิปโหนกตายาติ อิทฺธิยา นิปฺผาทเน สมตฺถภาวาย. อิทฺธิวิสวิตายาติ อิทฺธิยา นิปฺผาทเน โยคฺยภาวาย. อเนกตฺถตฺตา หิ ธาตูนํ โยคฺยตฺโถ วิ-ปุพฺโพ ¶ สุ-สทฺโท, วิสวนํ วา ปชฺชนํ วิสวิตา, ตตฺถ กามการิตา วิสวิตา. เตนาห ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติอาทิ. อิทฺธิวิกุพฺพนตายาติ วิกุพฺพนิทฺธิยา วิวิธรูปกรณาย. เตนาห ‘‘นานปฺปการโต กตฺวา ทสฺสนตฺถายา’’ติ.
‘‘ฉนฺทฺจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวา ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ, อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธี’’ติ (วิภ. ๔๓๒) อิมาย ปาฬิยา ฉนฺทาธิปติ สมาธิ ฉนฺทสมาธีติ อธิปติสทฺทโลปํ กตฺวา สมาโส วุตฺโตติ วิฺายติ, อธิปติสทฺทตฺถทสฺสนวเสน ปน ‘‘ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสสมาธี’’ติ อฏฺกถายํวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ปธานภูตาติ วีริยภูตา’’ติ เกจิ วทนฺติ. สงฺขตสงฺขาราทินิวตฺตนตฺถฺหิ ปธานคฺคหณนฺติ. อถ วา ตํ ตํ วิเสสํ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, สพฺพมฺปิ วีริยํ. ตตฺถ จตุกิจฺจสาธกโต อฺสฺส นิวตฺตนตฺถํ ปธานคฺคหณนฺติ ปธานภูตา เสฏฺภูตาติ อตฺโถ. จตุพฺพิธสฺส ปน วีริยสฺส อธิปฺเปตตฺตา พหุวจนนิทฺเทโส กโต. วิสุํ สมาสโยชนวเสน โย ปุพฺเพ อิทฺธิปาทตฺโถ ปาทสฺส อุปายตฺถตํ, โกฏฺาสตฺถตฺจ คเหตฺวา ยถาโยควเสน อิธ ¶ วุตฺโต, โส วกฺขมานานํ ปฏิลาภปุพฺพภาคานํ กตฺตุกรณิทฺธิภาวํ, อุตฺตรจูฬภาชนีเย วา วุตฺเตหิ ฉนฺทาทีหิ อิทฺธิปาเทหิ สาเธตพฺพาย อิทฺธิยา กตฺติทฺธิภาวํ, ฉนฺทาทีนฺจ กรณิทฺธิภาวํ สนฺธาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธี’’ติ เอตฺถ กตฺตุอตฺโถ, กรณตฺโถ จ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ¶ วุตฺโตติ กตฺตุอตฺถํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘นิปฺผตฺติปริยาเยน อิชฺฌนฏฺเน วา’’ติ วตฺวา อิตรํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิชฺฌนฺติ ¶ เอตายา’’ติอาทิมาห. วุตฺตนฺติ กตฺถ วุตฺตํ? อิทฺธิปาทวิภงฺคปาเ. (วิภ. ๔๓๔) ตถาภูตสฺสาติ เตนากาเรน ภูตสฺส, เต ฉนฺทาทิธมฺเม ปฏิลภิตฺวา ิตสฺสาติ อตฺโถ. ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทีหิ ฉนฺทาทโย อนฺโตกตฺวา จตฺตาโรปิ ขนฺธา กถิตา. เสเสสูติ เสสิทฺธิปาเทสุ.
วีริยิทฺธิปาทนิทฺเทเส ‘‘วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคต’’นฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วีริยํ อาคตํ. ตตฺถ ปุริมํ สมาธิวิเสสนํ ‘‘วีริยาธิปติ สมาธิ วีริยสมาธี’’ติ, ทุติยํ สมนฺนาคมงฺคทสฺสนํ. ทฺเวเยว หิ สพฺพตฺถ สมนฺนาคมงฺคานิ, สมาธิ, ปธานสงฺขาโร จ. ฉนฺทาทโย หิ สมาธิวิเสสนานิ, ปธานสงฺขาโร ปน ปธานวจเนเนว วิเสสิโต, น ฉนฺทาทีหีติ น อิธ วีริยาธิปติตา ปธานสงฺขารสฺส วุตฺตา โหติ. วีริยฺจ สมาธึ วิเสเสตฺวา ิตเมว, สมนฺนาคมงฺควเสน ปน ปธานสงฺขารวจเนน วุตฺตนฺติ นาปิ ทฺวีหิ วีริเยหิ สมนฺนาคโม วุตฺโต โหติ. ยสฺมา ปน ฉนฺทาทีหิ วิสิฏฺโ สมาธิ, ตถาวิสิฏฺเเนว จ เตน สมฺปยุตฺโต ปธานสงฺขาโร, เสสธมฺมา จ, ตสฺมา สมาธิวิเสสนานํ วเสน จตฺตาโร อิทฺธิปาทา วุตฺตา, วิเสสนภาโว จ ฉนฺทาทีนํ ตํตํอวสฺสยทสฺสนวเสน โหตีติ ‘‘ฉนฺทสมาธิ…เป… อิทฺธิปาท’’นฺติ เอตฺถ นิสฺสยตฺเถปิ ปาท-สทฺเท อุปายตฺเถน ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิปาทตา วุตฺตา โหติ. เตเนว หิ อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬภาชนีเย (วิภ. ๔๕๖) ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท’’ติอาทินา ฉนฺทาทีนเมว อิทฺธิปาทตา วุตฺตา. ปฺหปุจฺฉเก (วิภ. ๔๕๗ อาทโย) ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธี’’ติอาทินา ¶ จ อุทฺเทสํ กตฺวาปิ ปุน ฉนฺทาทีนํเยว กุสลาทิภาโว วิภตฺโต. อุปายิทฺธิปาททสฺสนตฺถเมว หิ นิสฺสยิทฺธิปาททสฺสนํ กตํ, อฺถา จตุพฺพิธตา น สิยาติ. อยเมตฺถ ปาฬิวเสน อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. อิทานิ ปฏิลาภปุพฺพภาคานํ วเสน อิทฺธิปาเท วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ ¶ วุตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว. อิธ อิทฺธิปาทกถา สงฺเขเปเนว วุตฺตาติ อาห ‘‘วิตฺถาเรน ปน…เป… วุตฺตา’’ติ.
เกจีติ อภยคิริวาสิโน. เตสุ หิ เอกจฺเจ ‘‘อิทฺธิ นาม อนิปฺผนฺนา’’ติ วทนฺติ, เอกจฺเจ ‘‘อิทฺธิปาโท ปน อนิปฺผนฺโน’’ติ วทนฺติ, อนิปฺผนฺโนติ จ ปรมตฺถโต อสิทฺโธ, นตฺถีติ อตฺโถ. อาภโตติ อภิธมฺมปาโต (วิภ. ๔๕๘) ทีฆนิกายฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๘๗) อานีโต ปุริมนยโต อฺเนากาเรน เทสนาย ปวตฺตตฺตา. ฉนฺโท เอว อิทฺธิปาโท ฉนฺทิทฺธิปาโท. เอเสว นโย เสเสสุปิ. อิเม ปนาติ อิมสฺมึ สุตฺเต อาคตา อิทฺธิปาทา ¶ . รฏฺปาลตฺเถโร (ม. นิ. ๒.๒๙๓; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๑๐; อป. อฏฺ. ๒.รฏฺปาลตฺเถรอปทานวณฺณนาย วิตฺถาโร) ‘‘ฉนฺเท สติ กถํ นานุชานิสฺสนฺตี’’ติ สตฺตาหํ ภตฺตานิ อภฺุชิตฺวา มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิตฺวา ฉนฺทเมว อวสฺสาย โลกุตฺตรํ ธมฺมํ นิพฺพตฺเตสีติ อาห ‘‘รฏฺปาลตฺเถโร…เป… นิพฺพตฺเตสี’’ติ. โสณตฺเถโร (มหาว. ๒๔๓; อ. นิ. ๖.๕๕; เถรคา. อฏฺ. เตรสนิปาต; อป. อฏฺ. ๒.โสณโกฏิวีสตฺเถรอปทานวณฺณนาย วิตฺถาโร) ภาวนมนุยุตฺโต อารทฺธวีริโย ปรมสุขุมาโล ปาเทสุ โผเฏสุ ชาเตสุปิ วีริยํ นปฺปฏิปสฺสมฺเภสีติ อาห ‘‘โสณตฺเถโร วีริยํ ธุรํ กตฺวา’’ติ. สมฺภูตตฺเถโร (เถรคา. อฏฺ. ๒.สมฺมูตตฺเถรคาถาวณฺณนาย วิตฺถาโร) ‘‘จิตฺตวโต กึ นาม น สิชฺฌตี’’ติ จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ภาวนํ อาราเธสีติ อาห ‘‘สมฺภูตตฺเถโร จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา’’ติ. โมฆตฺเถโร วีมํสํ อวสฺสยิ, ตสฺมา ตสฺส ภควา ‘‘สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสู’’ติ (สุ. นิ. ๑๑๒๕; พุ. วํ. ๕๔.๓๕๓; มหา. นิ. ๑๘๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉา ๑๔๔; โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทเส ๘๘; เนตฺติ. ๕; เปฏโก. ๒๒, ๓๑) สฺุตากถํ กเถสิ, ปฺานิสฺสิตมานนิคฺคหตฺถํ, ปฺาย ปริคฺคหตฺถฺจ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปุจฺฉิโต สมาโน ปฺหํ ¶ กเถสิ. เตนาห ‘‘อายสฺมา โมฆราชา วีมํสํ ธุรํ กตฺวา’’ติ.
ปุนปฺปุนํ ฉนฺทุปฺปาทนํ เปสนํ วิย โหตีติ ฉนฺทสฺส อุปฏฺานสทิสตา วุตฺตา.
ปรกฺกเมนาติ ปรกฺกมสีเสน สูรภาวํ วทติ. ถามภาวโต จ วีริยสฺส สูรภาวสทิสตา ทฏฺพฺพา.
จินฺตนปฺปธานตฺตา จิตฺตสฺส มนฺตสํวิธานสทิสตา วุตฺตา.
ชาติสมฺปตฺติ ¶ นาม วิสิฏฺชาติตา. ‘‘สพฺพธมฺเมสุ จ ปฺา เสฏฺา’’ติ วีมํสาย ชาติสมฺปตฺติสทิสตา วุตฺตา. สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺ. ๔๓๓) ปน จิตฺติทฺธิปาทสฺส ชาติสมฺปตฺติสทิสตา, วีมํสิทฺธิปาทสฺส มนฺตพลสทิสตา จ โยชิตา.
อเนกํ วิหิตํ วิธํ เอตสฺสาติ อเนกวิหิตนฺติ อาห ‘‘อเนกวิธ’’นฺติ. วิธ-สทฺโท โกฏฺาสปริยาโย ‘‘เอกวิเธน าณวตฺถู’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๕๑) วิยาติ อาห ‘‘อิทฺธิวิธนฺติ อิทฺธิโกฏฺาส’’นฺติ.
ติวิธโอกาสาธิคมวณฺณนา
๒๘๘. ‘‘สุขสฺสา’’ติ ¶ อิทํ ติณฺณมฺปิ สุขานํ สาธารณวจนนฺติ อาห ‘‘ฌานสุขสฺส มคฺคสุขสฺส ผลสุขสฺสา’’ติ. นานปฺปนาปตฺตตาย ปน อปฺปธานตฺตา อุปจารชฺฌานสุขสฺส, วิปสฺสนาสุขสฺส เจตฺถ อคฺคหณํ. ปุริเมสุ ตาว ทฺวีสุ โอกาสาธิคเมสุ ตีณิปิ สุขานิ ลพฺภนฺติ, ตติเย ปน กถนฺติ? ตตฺถ กามํ ตีณิ น ลพฺภนฺติ, ทฺเว ปน ลพฺภนฺติเยว. ยถาลาภวเสน เหตํ วุตฺตํ. ‘‘สกฺขรกถลมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺนฺตมฺปี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๔๙; ม. นิ. ๑.๔๓๓; ๒.๒๕๙; อ. นิ. ๑.๔๕, ๔๖) วิย. สํสฏฺโติ สํสคฺคํ อุปคโต สมงฺคีภูโต, โส ปน เตหิ สมนฺนาคตจิตฺโตปิ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สมฺปยุตฺตจิตฺโต’’ติ. อริยธมฺมนฺติ อริยภาวกรํ ธมฺมํ. อุปายโตติ วิธิโต. ปถโตติ มคฺคโต. การณโตติ เหตุโต. เยน หิ วิธินา ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ โหติ, โส ¶ อุเปติ เอเตนาติ อุปาโย, โส ตทธิคมสฺส มคฺคภาวโต ปโถ, ตสฺส กรณโต การณนฺติ จ วุจฺจติ.
‘‘อนิจฺจนฺติอาทิวเสน มนสิ กโรตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘โยนิโส มนสิกาโร นามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุปายมนสิกาโรติ กุสลธมฺมปฺปวตฺติยา การณภูโต มนสิกาโร. ปถมนสิกาโรติ ตสฺส เอว มคฺคภูโต มนสิกาโร. อนิจฺเจติ อาทิอนฺตวนฺตตาย, อนจฺจนฺติกตาย จ อนิจฺเจ เตภูมเก สงฺขาเร ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ มนสิกาโรติ โยชนา. เอเสว นโย เสเสสุปิ. อยํ ปน วิเสโส ตสฺมึเยว อุทยพฺพยปฏิปีฬนตาย ทุกฺขนโต, ทุกฺขมโต จ ทุกฺเข, อวสวตฺตนตฺเถน, อนตฺตสภาวตาย จ อนตฺตนิ, อสุจิสภาวตาย ¶ อสุเภ. สพฺพมฺปิ หิ เตภูมกํ สงฺขตํ กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต ‘‘อสุภ’’นฺตฺเวว วตฺตุํ อรหติ. สจฺจานุโลมิเกน วาติ สจฺจาภิสมยสฺส อนุโลมนวเสน. ‘‘จิตฺตสฺส อาวฏฺฏนา’’ติอาทินา อาวชฺชนาย ปจฺจยภูตา ตโต ปุริมุปฺปนฺนา มโนทฺวาริกา กุสลชวนปฺปวตฺติ ผลโวหาเรเนว ตถา วุตฺตา. ตสฺสา หิ วเสน สา กุสลุปฺปตฺติยา อุปนิสฺสโย โหตีติ. อาวชฺชนา หิ ภวงฺคจิตฺตํ อาวฏฺเฏตีติ จิตฺตสฺส อาวฏฺฏนา, อนุ อนุ อาวฏฺเฏตีติ อนฺวาวฏฺฏนา. ภวงฺคารมฺมณโต อฺํ อาภุชตีติ อาโภโค. สมนฺนาหรตีติ สมนฺนาหาโร. ตเทวารมฺมณํ อตฺตานํ อนุพนฺธิตฺวา อนุพนฺธิตฺวา อุปฺปชฺชมาเน มนสิ กโรติ เปตีติ มนสิกาโร. อยํ วุจฺจตีติ อยํ อุปายมนสิการลกฺขโณ โยนิโสมนสิกาโร นาม วุจฺจติ, ยสฺส วเสน ปุคฺคโล ทุกฺขาทีนิ สจฺจานิ อาวชฺชิตุํ สกฺโกติ.
อสํสฏฺโติ ¶ น สํสฏฺโ กามาทีหิ วิวิตฺโต วินาภูโต. กามาทิวิสํสคฺคเหตุ อุปฺปชฺชนกสุขํ นาม วิเวกชํ ปีติสุขนฺติ ¶ อาห ‘‘ปมชฺฌานสุข’’นฺติ. กามํ ปมชฺฌานสุขมฺปิ โสมนสฺสเมว, สุตฺเตสุ ปน ตํ กายิกสุขสฺสาปิ ปจฺจยภาวโต วิเสสโต ‘‘สุข’’นฺตฺเวว วุจฺจตีติ อิธาปิ ฌานภูตํ โสมนสฺสํ สุขนฺติ, อิตรํ โสมนสฺสํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สุขา’’ติ. เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘ฌานสุขปจฺจยา’’ติ. อปราปรํ โสมนสฺสนฺติ ฌานาธิคมเหตุ ปจฺจเวกฺขณาทิวเสน ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนกโสมนสฺสํ.
ปโมทนํ ปมุโท, ตรุณปีติ, ตโต ปมุทา. ‘‘ปาโมชฺชํ ปีตตฺถายา’’ติอาทีสุ ตรุณปีติ ‘‘ปาโมชฺช’’นฺติ วุจฺจติ, อิธ ปน ปกฏฺโ มุโท ปมุโท ปาโมชฺชนฺติ อธิปฺเปตํ, ตฺจ โสมนสฺสรหิตํ นตฺถีติ อวินาภาวิตาย ‘‘พลวตรํ ปีติโสมนสฺส’’นฺติ วุตฺตํ. ฌานสฺส อุชุวิปจฺจนีกตํ สนฺธาย ‘‘ปฺจ นีวรณานิ วิกฺขมฺเภตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ฌานํ ปน ตเทกฏฺเ สพฺเพปิ กิเลเส, สพฺเพปิ อกุสเล ธมฺเม วิกฺขมฺเภติเยว, อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺติ ปฏิปกฺขธมฺเมหิ อนภิภวนียโต. ตสฺมาติ โอกาสคฺคหณโต, ลทฺโธกาสตายาติ อตฺโถ. มคฺคผลสุขาธิคมาย โอกาสภาวโต วา โอกาโส, อสฺส อธิคโม โอกาสาธิคโม. ปุริมปกฺเข ปน โอกาสํ อวสรํ อธิคจฺฉติ เอเตนาติ โอกาสาธิคโม.
รูปสภาวตาย ¶ , เอกนฺตรูปาธีนวุตฺติตาย, สวิปฺผาริกตาย จ อานาปานวิตกฺกวิจารานํ ถูลภาวํ อนุชานนฺโต ‘‘กายวจีสงฺขารา ตาว โอฬาริกา โหนฺตู’’ติ อาห. ตพฺพิธุรตาย ปน เอกจฺจานํ เวทนาสฺานํ ถูลตํ อนนุชานนฺโต ‘‘จิตฺตสงฺขารา กถํ โอฬาริกา’’ติ อาห. อิตโร ‘‘อปฺปหีนตฺตา’’ติ การณํ วตฺวา ‘‘กายสงฺขารา หี’’ติอาทินา ตมตฺถํ วิวรติ. เตติ จิตฺตสงฺขารา. อปฺปหีนา สงฺขารา ลพฺภมานสงฺขารนิมิตฺตตาย ‘‘โอฬาริกา’’ติ วตฺตุํ อรหนฺติ, ปหีนา ปน ตทภาวโต ‘‘สุขุมา’’ติ อาห ‘‘ปหีเน อุปาทาย ¶ อปฺปหีนตฺตา โอฬาริกา นาม ชาตา’’ติ. ปาฬิยํ ‘‘กายสงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สุขนฺติ จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติสุข’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘จิตฺตสงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา’’ติ ปน วุตฺตตฺตา ‘‘นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. วจีสงฺขารปฏิปฺปสฺสทฺธิ กายสงฺขารปฏิปฺปสฺสทฺธิยาว สิทฺธาติ เวทิตพฺพา. เตเนวาห ‘‘ทุติย…เป… วิสุํ น วุตฺตานี’’ติ. ปาฬิยํ ปน อตฺถโต สิทฺธาปิ สุปากฏภาเวน วิภาเวตุํ สรูปโต คณฺหาติ. น หิ อริยวินเย อตฺถาปตฺติวิภาวนา อภิธมฺมเทสนาย ปกตีติ. ยถา นีวรณวิกฺขมฺภนฺจ ปมสฺส ฌานสฺส อธิคมาย อุปาโย, เอวํ สุขทุกฺขวิกฺขมฺภนํ จตุตฺถสฺส ¶ ฌานสฺส อธิคมาย อุปาโยติ ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ สุขํ ทุกฺขํ วิกฺขมฺเภตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
อวิชฺชาราคาทีหิ สห วชฺเชหีติ สาวชฺชํ, อกุสลํ, ตทภาวโต อนวชฺชํ กุสลํ. อตฺตโน หิตสุขํ อากงฺขนฺเตน เสวนียโต เสวิตพฺพํ, กุสลํ, ตพฺพิปริยายโต น เสวิตพฺพํ, อกุสลํ. ลามกภาเวน หีนํ, อกุสลํ, เสฏฺภาเวน ปณีตํ, กุสลนฺติ สาวชฺชทุกาทโย ตโยปิ ทุกา ยถารหํ เอเตสํ กุสลากุสลกมฺมปถานํ วเสเนว เวทิตพฺพา. สพฺพนฺติ ยถาวุตฺตํ สพฺพํ จตูหิ ทุเกหิ สงฺคหิตํ ธมฺมชาตํ. ยถารหํ กณฺหฺจ สุกฺกฺจ ปฏิทฺวนฺทิภาวโต, สปฺปฏิภาคฺจ อปฺปฏิภาคฺจ อทฺวยภาวโต. วฏฺฏปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา ปหียติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ สมฺมเทว ปฏิวิชฺฌนโต. ตโต เอว อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติ. สุขนฺติ เอวํ กมฺมปถมุเขน เตภูมกธมฺเม สมฺมสิตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺเต ปติฏฺหนฺตสฺส ยํ อรหตฺตมคฺคสุขฺเจว อรหตฺตผลสุขฺจ, ตํ อิธ ‘‘สุข’’นฺติ อธิปฺเปตํ. อนฺโตคธา เอว นานนฺตริยภาวโต.
อฏฺตึสารมฺมณวเสนาติ ¶ ¶ ปาฬิยํ อาคตานํ อฏฺตึสาย กมฺมฏฺานานํ วเสน. วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพา ปมชฺฌานาทิวเสน อาคตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘กถ’’นฺติอาทินา ตเมว วิตฺถาเรตฺวา กถนํ นยโต ทสฺเสติ. ‘‘จตุวีสติยา าเนสู’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาปรินิพฺพานวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๑๙) วุตฺตเมว. ‘‘นิโรธสมาปตฺตึ ปาเปตฺวา’’ติ อิมินา อรูปชฺฌานานิปิ คหิตานิ โหนฺติ เตหิ วินา นิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนสฺส อสมฺภวโต, จตุตฺถชฺฌานสภาวตฺตา จ เตสํ. ทส อุปจารชฺฌานานีติ เปตฺวา กายคตาสตึ อานาปานฺจ อฏฺ อนุสฺสติโย, สฺาววตฺถานฺจาติ ทส อุปจารชฺฌานานิ. อธิสีลํ นาม สมาธิสํวตฺตนิยนฺติ ตสฺส เหฏฺิมนฺเตน ปมชฺฌานํ ปริโยสานนฺติ วุตฺตํ ‘‘อธิสีลสิกฺขา ปมํ โอกาสาธิคมํ ภชตี’’ติ. อธิจิตฺตํ นาม จตุตฺถชฺฌานนิฏฺํ ตทนฺโตคธตฺตา อรูปชฺฌานานํ, ตปฺปริโยสานตฺตา ผลชฺฌานานนฺติ วุตฺตํ ‘‘อธิจิตฺตสิกฺขา ทุติย’’นฺติ. มตฺถกปฺปตฺตา อธิปฺาสิกฺขา นาม อคฺคมคฺควิชฺชาติ อาห ‘‘อธิปฺาสิกฺขา ตติย’’นฺติ. สิกฺขตฺตยวเสน ตโย โอกาสาธิคเม นีหรนฺเตน ยถารหํ ตํตํสุตฺตวเสนปิ นีหริตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สามฺผเลปี’’ติอาทิมาห.
ยทคฺเคน จ ติสฺโส สิกฺขา ยถากฺกมํ ตโย โอกาสาธิคเม ภชนฺติ, ตทคฺเคน ตปฺปธานตฺตา ยถากฺกมํ ตีณิ ปิฏกานิ เต ภชนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตีสุ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตีณิ ¶ ปิฏกานิ วิภชิตฺวาติ ติณฺณํ โอกาสาธิคมานํ วเสน ยถานุปุพฺพํ ตีณิ ปิฏกานิ วิตฺถาเรตฺวา กเถตุํ ลภิสฺสามาติ. สโมธาเนตฺวาติ สมาโยเชตฺวา ตตฺถ วุตฺตมตฺถํ อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺถภาเวน สมาเนตฺวา. ทุกฺกถิตนฺติ อสมฺพนฺธกถเนน, อติปปฺจกถเนน วา ทุฏฺุ กถิตนฺติ น สกฺกา วตฺตุํ ตถากถนสฺเสว สุกถนภาวโตติ อาห ‘‘เตปิฏกํ…เป… สุกถิตํ โหตี’’ติ.
จตุสติปฏฺานวณฺณนา
๒๘๙. น เกวลํ อภิธมฺมปริยาเยเนว กุสลฏฺโ คเหตพฺโพ, อถ โข พาหิติกปริยาเยน ปีติ อาห ‘‘ผลกุสลสฺส จา’’ติ. เขมฏฺเนาติ จตูหิปิ โยเคหิ อนุปทฺทวภาเวน ¶ . สมฺมา สมาหิโตติ สมถวเสน ¶ เจว วิปสฺสนาวเสน จ สุฏฺุ สมาหิโต. เอกคฺคจิตฺโตติ วิกฺเขปสฺส ทูรสมุสฺสาริตตฺตา เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปตฺตจิตฺโต. อตฺตโน กายโตติ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสนาวเสน สมฺมา สมาหิตจิตฺโต สมาโน ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๕; ๕.๑๐๗๑, ๑๐๗๒; เนตฺติ. ๔๐; มิ. ป. ๑.๑๔) วจนโต. ตตฺถ าณทสฺสนํ นิพฺพตฺเตนฺโต ตโต พหิทฺธา ปรสฺส กาเยปิ าณทสฺสนํ นิพฺพตฺเตติ. เตนาห ‘‘ปรสฺส กายาภิมุขํ าณํ เปเสตี’’ติ. สมฺมา วิปฺปสีทตีติ สมฺมา สมาธานปจฺจเยน อภิปฺปสาเทน าณูปสฺหิเตน อชฺฌตฺตํ กายํ โอกปฺเปติ. สพฺพตฺถาติ สพฺพฏฺาเนสุ. สติ กถิตาติ โยชนา. โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตา อนุปสฺสนาาณทสฺสนานํ ตทุภยสาธารณภาวโต.
สตฺตสมาธิปริกฺขารวณฺณนา
๒๙๐. เอตฺถาติ อิมิสฺสา กถาย. ฌานกฺขสฺส วีริยจกฺกสฺส อริยมคฺครถสฺส สีลํ วิภูสนภาเวน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อลงฺกาโร ปริกฺขาโร นามา’’ติ. สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหีติ นครํ ปริวาเรตฺวา รกฺขณเกหิ กตปริกฺเขโป, ปริขา, อุทฺทาโป, ปากาโร, เอสิกา, ปลิฆา, ปาการปกฺขณฺฑิลนฺติ อิเมหิ สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ. สมฺภรียติ ผลํ เอเตนาติ สมฺภาโร, การณํ. เภสชฺชฺหิ พฺยาธิวูปสมเนน ชีวิตสฺส การณํ. ปริวารปริกฺขารวเสนาติ ปริวารสงฺขาตปริกฺขารวเสน. ปริกฺขาโร หิ สมฺมาทิฏฺิยาทโย มคฺคธมฺมา สมฺมาสมาธิสฺส สหชาตาทิปจฺจยภาเวน ปริกรณโต อภิสงฺขรณโต. อุเปจฺจ นิสฺสียตีติ อุปนิสา, สห อุปนิสายาติ สอุปนิโสติ ¶ อาห ‘‘สอุปนิสฺสโย’’ติ, สหการีการณภูโต ธมฺมสมูโห อิธ ‘‘อุปนิสฺสโย’’ติ ¶ อธิปฺเปโต. สมฺมา ปสตฺถา สุนฺทรา ทิฏฺิ เอตสฺสาติ สมฺมาทิฏฺิ, ปุคฺคโล, ตสฺส สมฺมาทิฏฺิสฺส. โส ปน ยสฺมา ปติฏฺิตสมฺมาทิฏฺิโก, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมฺมาทิฏฺิยํ ิตสฺสา’’ติ. สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตีติ มคฺคสมฺมาทิฏฺิยา ทุกฺขาทีสุ ปริชานนาทิกิจฺจํ สาเธนฺติยา กามวิตกฺกาทิเก สมุคฺฆาเฏนฺโต สมฺมาสงฺกปฺโป ยถา อตฺตโน กิจฺจสาธเน ปโหติ, ตถา ปวตฺตึ ปนสฺส ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป ปวตฺตตี’’ติ. เอส นโย สพฺพปเทสูติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวาจา ปโหตี’’ติอาทีสุ เสสปเทสุ ยถาวุตฺตมตฺถํ อติทิสติ.
เอตฺถ ¶ จ ยสฺมา นิพฺพานาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน พหูปการา สมฺมาทิฏฺิ. ตถา หิ สา ‘‘ปฺาปชฺโชโต, ปฺาสตฺถ’’นฺติ จ วุตฺตา. ตาย หิ โส อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา กิเลสโจเร ฆาเตนฺโต เขเมน นิพฺพานํ ปาปุณาติ, ตสฺมา อริยมคฺคกถายํ สมฺมาทิฏฺิ อาทิโต คยฺหติ, อิธ ปน ปุคฺคลาธิฏฺานเทสนาย ‘‘สมฺมาทิฏฺิสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน สมฺมาทิฏฺิปุคฺคโล เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทิวเสน สมฺมเทว สงฺกปฺเปติ, น มิจฺฉากามสงฺกปฺปาทิวเสน, ตสฺมา สมฺมาทิฏฺิสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหติ. ยสฺมา จ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจาย อุปการโก. ยถาห ‘‘ปุพฺเพ โข คหปติ วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทตี’’ติ, (สํ. นิ. ๒.๓๔๘) ตสฺมา สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวาจา ปโหติ. ยสฺมา ปน ‘‘อิทฺจิทฺจ กริสฺสามา’’ติ หิ ปมํ วาจาย สํวิทหิตฺวา เยภุยฺเยน เต เต กมฺมนฺตา สมฺมา ปโยชียนฺติ, ตสฺมา วาจา กายกมฺมสฺส อุปการิกาติ สมฺมาวาจสฺส สมฺมากมฺมนฺโต ปโหติ. ยสฺมา ปน จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ, ติวิธฺจ กายทุจฺจริตํ ปหาย อุภยํ สุจริตํ ปูเรนฺตสฺเสว อาชีวฏฺมกสีลํ ปูรติ, น อิตรสฺส ¶ , ตสฺมา สมฺมาวาจสฺส สมฺมากมฺมนฺตสฺส จ สมฺมาอาชีโว ปโหติ. วิสุทฺธิทิฏฺิสมุทาคตสมฺมาอาชีวสฺส โยนิโส ปธานสฺส สมฺภวโต สมฺมาอาชีวสฺส สมฺมาวายาโม ปโหติ. โยนิโส ปทหนฺตสฺส กายาทีสุ จตูสุ วตฺถูสุ สติ สูปฏฺิตา โหตีติ สมฺมาวายามสฺส สมฺมาสติ ปโหติ. ยสฺมา เอวํ สูปฏฺิตา สติ สมาธิสฺส อุปการานุปการานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเนสิตฺวา ปโหติ เอกตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ สมาธาตุํ, ตสฺมา สมฺมาสติสฺส สมฺมาสมาธิ ปโหตีติ. อยฺจ นโย ปุพฺพภาเค นานากฺขณิกานํ สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ วเสน วุตฺโต, มคฺคกฺขเณ ปน สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ ตสฺส ตสฺส สหชาตาทิวเสน วุตฺโต ‘‘สมฺมาทิฏฺิสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตี’’ติอาทีนํ ปทานมตฺโถ ยุตฺโต, อยเมว จ อิธาธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘อยํ ปนตฺโถ’’ติอาทิ.
มคฺคาเณติ มคฺคปริยาปนฺนาเณ ิตสฺส ตํสมงฺคิโน. มคฺคปฺา หิ จตุนฺนํ สจฺจานํ สมฺมาทสฺสนฏฺเน ‘‘มคฺคสมฺมาทิฏฺี’’ติ วุตฺตา, สา เอว เนสํ ยาถาวโต ชานนโต ปฏิวิชฺฌนโต อิธ ¶ ‘‘มคฺคาณ’’นฺติปิ วุตฺตา. มคฺควิมุตฺตีติ มคฺเคน กิเลสานํ วิมุจฺจนํ สมุจฺเฉทปฺปหานเมว. ผลสมฺมาทิฏฺิ เอว ¶ ‘‘ผลสมฺมาาณ’’นฺติ ปริยาเยน วุตฺตํ, ปริยายวจนฺจ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ. ผลวิมุตฺติ ปน ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ ทฏฺพฺพํ.
อมตสฺส ทฺวาราติ อริยมคฺคมาห. โส ปน วินา จ อาจริยมุฏฺินา อนนฺตรํ อพาหิรํ กริตฺวา ยาวเทว มนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตตฺตา วิวโฏ. ธมฺมวินีตาติ อริยธมฺเม วินีตา. โส ปเนตฺถ กิเลสานํ สมุจฺเฉทวินยวเสน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘สมฺมานิยฺยาเนน นิยฺยาตา’’ติ.
อตฺถีติ ปุถุตฺถวิสยํ นิปาตปทํ ‘‘อตฺถิ ¶ อิมสฺมึ กาเย เกสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๗๗; ม. นิ. ๑.๑๑๐; ๓.๑๕๔; สํ. นิ. ๔.๑๒๗; อ. นิ. ๖.๒๙; ๑๐.๖๐; วิภ. ๓๕๖; ขุ. ปา. ๒.๑.ทฺวตฺตึสอาการ; เนตฺติ. ๔๗) วิยาติ อาห ‘‘อนาคามิโน จ อตฺถี’’ติ. เตเนวาห ‘‘อตฺถิ เจเวตฺถ สกทาคามิโน’’ติ. พหิทฺธา สํโยชนปจฺจโย นิพฺพตฺติเหตุภูโต ปฺุภาโค เอติสฺสา อตฺถีติ ปฺุภาคา, อติสยวิสิฏฺโ เจตฺถ อตฺถิอตฺโถ เวทิตพฺโพ. โอตฺตปฺปมาโนติ อุตฺตสนฺโต ภายนฺโต. น ปน นตฺถิ, อตฺถิ เอวาติ ทีเปติ.
๒๙๑. อสฺสาติ เวสฺสวณสฺส. ลทฺธิ ปน น อตฺถิ ปฏิวิทฺธสจฺจตฺตา. ‘‘อภิสมเย วิเสโส นตฺถี’’ติ เอเตน สพฺเพปิ สพฺพฺุคุณา สพฺพพุทฺธานํ สทิสา เอวาติ ทสฺเสติ.
๒๙๒. การณสฺส เอกรูปตฺตา อิมานิ ปน ปทานีติ น เกวลํ ‘‘ตยิทํ พฺรหฺมจริย’’นฺติอาทีนิ ปทานิ, อถ โข ‘‘อิมมตฺถํ ชนวสโภ ยกฺโข’’ติอาทีนิ ปทานิ ปีติ.
ชนวสภสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.