📜
๘. สกฺกปฺหสุตฺตวณฺณนา
นิทานวณฺณนา
๓๔๔. อมฺพสณฺฑานํ ¶ ¶ ¶ อทูรภวตฺตา เอโกปิ โส พฺราหฺมณคาโม ‘‘อมฺพสณฺฑา’’ตฺเวว พหุวจนวเสน วุจฺจติ, ยถา ‘‘วรณา นคร’’นฺติ. เวทิ เอว เวทิโก, เวทิโก เอว เวทิโย ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา, ตสฺมึ เวทิยเก. เตนาห ‘‘มณิเวทิกาสทิเสนา’’ติอาทิ, อินฺทนีลาทิมณิมยเวทิกาสทิเสนาติ อตฺโถ. ปุพฺเพปีติ เลณกรณโต ปุพฺเพ, คุหารูเปน ิตา, ทฺวาเร อินฺทสาลรุกฺขวตี จ, ตสฺมา ‘‘อินฺทสาลคุหา’’ติ วุตฺตา ปุริมโวหาเรน.
อุสฺสุกฺกํ วุจฺจติ อภิรุจิ, ตํ ปน พุทฺธทสฺสนกามตาวเสน, ตถา อุสฺสาหนวเสน จ ปวตฺติยา ‘‘ธมฺมิโก อุสฺสาโห’’ติ วุตฺตํ. สกฺเกน สทิโส…เป… นตฺถีติ. ยถาห ‘‘อปฺปมาเทน มฆวา, เทวานํ เสฏฺตํ คโต’’ติ (ธ. ป. ๓๐). ปริตฺตเกนาติ อปราปรํ พหุํ ปฺุกมฺมํ อกตฺวา อปฺปมตฺตเกเนว ปฺุกมฺเมน.
สกฺโกปิ กามํ มหาปฺุกตภีรุตฺตาโน โหติ, สาติสยาย ปน ทิพฺพสมฺปตฺติยา วิโยคเหตุเกน โสเกน ทิคุณิเตน มรณภเยน ¶ สํตชฺชิโต ชาโต. เตนาห ‘‘สกฺโก ปน มรณภยาภิภูโต อโหสี’’ติ.
ทิพฺพจกฺขุนา เทวตานํ ทสฺสนํ นาม ปฏิวิชฺฌนสทิสนฺติ อาห ‘‘ปฏิวิชฺฌี’’ติ. ปาฏิเยกฺโก โวหาโรติ อาเวณิโก ปิยสมุทาหาโร. มริสนิยสมฺปตฺติกาติ มาริสา. เตสฺหิ สมฺปตฺติโย มหานุภาวตาย สหนฺติ อุปฏฺหนฺติ, อฺเ อโยนิโสมนสิการตาย เจว อปฺปหุกาย จ น สหนฺติเยว, สา ปน เนสํ มริสนิยสมฺปตฺติกตา ทุกฺขวิรหิตายาติ วุตฺตํ ‘‘นิทฺทุกฺขาติปิ วุตฺตํ โหตี’’ติ. เอกโก วาติ เทวปริสาย วินา อาคตตฺตา วุตฺตํ, มาตลิอาทโย ¶ ปน ตาทิสา สหายา ตทาปิ อเหสุํเยว. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อปิ จายํ อายสฺมโต จกฺกเนมิสทฺเทน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺิโต’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๕๒). โอกาสํ นากาสิ ¶ สกฺกสฺส าณปริปากํ อาคเมนฺโต, อฺเสฺจ พหูนํ เทวานํ ธมฺมาภิสมยํ อุปปริกฺขมาโน. โสติ สกฺโก.
เอวนฺติ วจนสมฺปฏิจฺฉเน นิปาโตติ อาห ‘‘เอวํ โหตู’’ติอาทิ. ภทฺทํตวาติ ปน สกฺกํ อุทฺทิสฺส เนสํ อาสิ วาโท.
๓๔๕. วลฺลโภ…เป… ธมฺมํ สุณาตีติ อยมตฺโถ โควินฺทสุตฺตาทีหิ (ที. นิ. ๒.๒๙๔) ทีเปตพฺโพ. อิมินา กโตกาเสติ อิมินา ปฺจสิเขน กโตกาเส ภควติ.
อนุจริยนฺติ อนุจรณภาวํ, ตํ ปนสฺส อนุจรณํ นาม สทฺธึ คมนเมวาติ อาห ‘‘สหจรณํ เอกโต คมน’’นฺติ.
โสวณฺณมยนฺติ ¶ สุวณฺณมยํ. โปกฺขรนฺติ วีณาย โทณิมาห. ทณฺโฑติ วีณทณฺโฑ. เวกาติ ตนฺตีนํ พนฺธนาย เจว อุปฺปีฬนาย จ ธเมตพฺพา เวกา. ปตฺตกนฺติ โปกฺขรํ. สมปฺาสมุจฺฉนา มุจฺเฉตฺวาติ ยถา สมปฺาสมุจฺฉนา กมโต ตตฺถ สํมุจฺฉนํ กาตุํ สกฺกา, เอวํ ตํ สชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘สมปฺาสมุจฺฉนา สํมุจฺเฉตฺวา’’ติ จ อิทํ เทวโลเก นิยตํ วีณาวาทนวิธึ สนฺธาย วุตฺตํ. มนุสฺสโลเก ปน เอกวีสติ มุจฺฉนา. เตเนวาห วีโณปมสุตฺตวณฺณนายํ –
‘‘สตฺต สรา ตโย คามา, มุจฺฉนา เอกวีสติ;
ตานา เจกูนปฺาส, อิจฺเจเต สรมณฺฑลา’’ติ. (อ. นิ. อฏฺ. ๓.๕๕; สารตฺถ. ฏี. ๓.๒๔๓);
ตตฺถ ฉชฺโช, อุสโภ, คนฺธาโร, มชฺฌิโม, ปฺจโม, เธวโต, นิสาโทติ เอเต สตฺต สรา. ฉชฺชคาโม, มชฺฌิมคาโม, สาธารณคาโมติ ตโย คามา, สรสมูหาติ อตฺโถ. มนุสฺสโลเก วาทนวิธินา เอเกกสฺเสว จ สรสฺส วเสน ตโย ตโย มุจฺฉนา กตฺวา เอกวีสติ มุจฺฉนา. เอเกกสฺเสว จ สรสฺส สตฺต สตฺต ตานเภทา, ยโต สรสฺส มนฺทตรววตฺถานํ โหติ, เต เอกูนปฺาส ตานวิเสสาติ, ติสฺโส ทุเว จตสฺโส, จตสฺโส ติสฺโส ทุเว จตสฺโสติ ทฺวาวีสติ สุติเภทา ¶ อิจฺฉิตา, อยํ ปน เอเกกสฺส สรสฺส วเสน สตฺต สตฺต มุจฺฉนา, อนฺตรสรสฺส จ เอกาติ สมปฺาสาย มุจฺฉนานํ โยคฺยภาเวน วีณํ วชฺเชสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘สมปฺาส ¶ มุจฺฉนา สํมุจฺเฉตฺวา’’ติ. เสสเทเว ชานาเปนฺโต สกฺกสฺส คมนกาลนฺติ โยชนา.
๓๔๖. อติริวาติ ร-กาโร ปทสนฺธิกโร, อตีว อติวิยาติ วุตฺตํ โหติ. ปกติ ¶ …เป… อคมาสิ มรณภยสํตชฺชิตตฺตา ตรมานรูโป. เตเนวาห ‘‘นนุ จา’’ติอาทิ.
๓๔๗. พุทฺธา นาม มหาการุณิกา, สเทวกสฺส โลกสฺส หิตสุขตฺถาย เอว อุปฺปนฺนา, เต กถํ อตฺถิเกหิ ทุรุปสงฺกมาติ อาห ‘‘อหํ สราโค’’ติอาทิ. ตทนฺตรํ ปฏิสลฺลีนาติ เยน อนฺตเรน เยน ขเณน อุปสงฺกเมยฺย, ตทนฺตรํ ปฏิสลฺลีนา ฌานํ สมาปนฺนา. ตทนฺตร-สทฺโท วา ‘‘เอตรหี’’ติ อิมินา สมานตฺโถติ อาห ‘‘สมฺปติ ปฏิสลฺลีนา วา’’ติ.
ปฺจสิขคีตคาถาวณฺณนา
๓๔๘. สาเวสีติ ยถาธิปฺเปตมุจฺฉนํ ปฏฺเปตฺวา วีณํ วาเทนฺโต ตํตํานุปฺปตฺติยา ปากฏีภูตมนฺทตาววตฺถํ ทสฺเสนฺโต สุมธุรโกมลมธุปานมตฺตมธุการวิรุตาปหาสินิลกฺขโณ ปสนฺนภานี สมรวํ ตนฺติสฺสรํ สาเวสิ.
‘‘สกฺยปุตฺโตว ฌาเนน, เอโกทิ นิปโก สโต;
อมตํ มุนิ ชิคีสาโน….
ยถาปิ มุนิ นนฺเทยฺย, ปตฺวา สมฺโพธึ อุตฺตม’’นฺติ. (ที. นิ. ๒.๓๔๘);
จ เอวํ พุทฺธูปสฺหิตา. พุทฺธูปสฺหิตา ปน พุทฺธานํ ธมฺมสรีรํ อารพฺภ นิสฺสยํ กตฺวา ปวตฺติตาติ อาห ‘‘ธมฺโม อรหตาํ อิวา’’ติ. ธมฺมูปสฺหิตา, อรหตฺตูปสฺหิตา จ เวทิตพฺพา.
สูริยสมานสรีราติ สูริยสมานปฺปภาสรีรา. เตนาห ‘‘ตสฺสา กิรา’’ติอาทิ. ยสฺมา ติมฺพรุโน คนฺธพฺพเทวราชสฺส สูริยวจฺฉ สา ¶ องฺเก ชาตา, ตสฺมา อาห ‘‘ยํ ติมฺพรุํ เทวราชานํ ¶ นิสฺสาย ตฺวํ ชาตา’’ติ. กลฺยาณงฺคตาย ‘‘กลฺยาณี’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘สพฺพงฺคโสภนา’’ติ.
ราคาเวสวเสน ¶ ปุพฺเพ วุตฺตา คาถา อิทานิปิ ตเมว อารพฺภ ปุรโต ิตํ วิย อาลปนฺโต วทติ.
ถนุทรนฺติ ปโยธรฺจ อุทรฺจ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ถนเวมชฺฌํ อุทรฺจา’’ติ.
กิฺจิ การณนฺติ กิฺจิ ปีฬํ.
ปกตึ ชหิตฺวา ิตํ อภิรตฺตภาเวน.
วามูรูติ รุจิรอูรู. เตนาห ‘‘วามากาเรนา’’ติอาทิ. วามวิกสิตรุจิรสุนฺทราภิรูปจารุสทฺทา หิ เอกตฺถา ทฏฺพฺพา. น ติขิณนฺติ น ติกฺขํ น ลูขํ น กกฺขฬํ. มนฺทนฺติ มุทุ สินิทฺธํ.
อเนกภาโวติ อเนกสภาโว, โส ปน พหุวิโธ นาม โหตีติ อาห ‘‘อเนกวิโธ ชาโต’’ติ. อเนกภาโคติ อเนกโกฏฺาโส.
ตยา สทฺธึ วิปจฺจตนฺติ ตยา สหิตํเยว เม ตํ กมฺมํ วิปจฺจตุ, ตยา สเหว ตสฺส กมฺมสฺส ผลํ อนุภเวยฺยนฺติ อธิปฺปาโย. ตยา สทฺธิเมวาติ ยถา จกฺกวตฺติสํวตฺตนิยกมฺมํ ตสฺส นิสฺสนฺทผลภูเตน อิตฺถิรตเนน สทฺธึเยว วิปากํ เทติ, เอวํ ตํ เม กมฺมํ ตยา สทฺธึเยว มยฺหํ วิปากํ เทตุ.
เอโกทีติ เอโกทิภาวํ คโต, สมาหิโตติ อตฺโถ. ชิคีสาโนติ ชิคีสมาโน โหติ. ตถาภูโตว ชิคีสติ นามาติ ตถา ปมวิกปฺโป วุตฺโต. ทุติยวิกปฺเป ปน ‘‘วิจรตี’’ติ กิริยาปทํ อาหริตฺวา อตฺโถ วุตฺโต.
นนฺเทยฺยนฺติ สมาคมํ ปตฺเถนฺโต วทติ อติสสฺสิริกรูปโสภาย.
๓๔๙. สํสนฺทตีติ ¶ ¶ สเมติ, ยาย มุจฺฉนาย, เยน จ อากาเรน ตนฺติสฺสโร ปวตฺโต, ตํ มุจฺฉนํ อนติวตฺเตนฺโต, เตเนว จ อากาเรน คีตสฺสโรปิ ปวตฺโตติ อตฺโถ. เยน อชฺฌาสเยน ภควา ปฺจสิขสฺส คนฺธพฺเพ วณฺณํ กเถสิ, ยทตฺถฺจ กเถสิ, ตํ สพฺพํ วิภาเวตุํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิมาห. นตฺถิ โพธิมูเล เอว สมุจฺฉินฺนตฺตา. อุเปกฺขโก ภควา อนุปลิตฺตภาวโต. สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา ฉนฺทราคโต, สพฺพสฺมา ¶ จ กิเลสา. ยทิ เอวํ กสฺมา ปฺจสิขสฺส คนฺธพฺเพ วณฺณํ กเถสีติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ.
คนฺถิตาติ สนฺทหิตา, ตา ปน นิรนฺตรํ กถิยมานา ราสิกตา วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘ปิณฺฑิตา’’ติ. โวหารวจนนฺติ ภควโต, ภิกฺขูนฺจ ปุรโต วตฺตพฺพํ อุปจารวจนํ.
อุปนจฺจนฺติยาติ อุปคนฺตฺวา นจฺจนฺติยา.
สกฺกูปสงฺกมนวณฺณนา
๓๕๐. ‘‘กทา สํยูฬฺหา’’ติอาทีนิ วทนฺโต ปฏิสมฺโมทติ. วิปฺปการมฺปิ ทสฺเสยฺยาติ อฑฺฒกตาภินยวเสน นจฺจมฺปิ ทสฺเสยฺย.
๓๕๑. ‘‘อภิวทิโต สกฺโก เทวานมินฺโท’’ติอาทีนํ ‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติอาทีนํ (ปารา. ๑๖, ๒๔) วิย สงฺคีติการวจนภาเว สํสโย นตฺถิ, ‘‘เอวฺจ ปน ตถาคตา’’ติ อิธ ปน สิยา สํสโยติ ‘‘ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ปิตวจน’’นฺติ วตฺวา อิตรสฺสาปิ ตถาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพเมต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. วุฑฺฒิวจเนน วุตฺโตติ ‘‘สุขี โหตุ ปฺจสิข สกฺโก เทวานํ อินฺโท’’ติ อาสีสวาทํ วุตฺโต. ‘‘ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’’ติ วทนฺโต อภิวาเทติ นาม ‘‘สุขี โหตู’’ติ อาสีสวาทสฺส วทาปนโต. ตถา ปน อาสีสวาทํ วทนฺโต อภิวทติ นาม สพฺพกาลํ ตเถว ติฏฺนโต.
อุรุํ ¶ เวปุลฺลํ ทสฺสติ ทกฺขตีติ อุรุนฺทา วิภตฺติอโลเปน. วิวฏา องฺคณฏฺานํ. โย ปกติยา คุหายํ อนฺธกาโร, โส อนฺตรหิโตติ โย ตสฺสํ คุหายํ สตฺถุ สมนฺตโต อสีติหตฺถโต อยํ ปากติโก อนฺธกาโร, โส เทวานํ วตฺถาภรณสรีโรภาเสหิ อนฺตรหิโต, อาโลโก สมฺปชฺชิ. อสีติหตฺเถ ปน พุทฺธาโลเกเนว อนฺธกาโร อนฺตรหิโต, น จ สมตฺโถ เทวานํ โอภาโส พุทฺธานํ อภิภวิตุํ.
๓๕๒. จิรปฺปฏิกาหนฺติ ¶ จิรปฺปภุติโก อหํ. อฑฺฑกรณํ นาม นตฺถิ อวิวาทาธิกรณฏฺาเน นิพฺพตฺตตฺตา. กีฬาทีนิปีติ อาทิ-สทฺเทน ธมฺมสฺสวนาทึ สงฺคณฺหาติ.
สลฬมยคนฺธกุฏิยนฺติ ¶ สลฬรุกฺเขหิ รฺา ปเสนทินา การิตคนฺธกุฏิยํ. เตนสฺสาติ เตน ผลทฺวยาธิคเมน ปหีนโอฬาริกกามราคตาย อสฺสา ภูชติยา เทวโลเก อภิรติเยว นตฺถิ. จกฺกเนมิสทฺเทน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺิโตติ เอตฺถ อธิปฺปายํ อชานนฺตา ‘‘อารมฺมณสฺส อธิมตฺตตาย สมาปตฺติโต วุฏฺานํ ชาต’’นฺติ มฺเยฺยุนฺติ ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติ โน วต เร วตฺตพฺเพ’’ติ อาห. สติ จ อารมฺมณสงฺฆฏฺฏนายํ คหเณนปิ ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘สุณาตี’’ติ วุตฺตํ, อิตโร ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สทฺโท กณฺฏโก’’ติ วจนมตฺตํ นิสฺสาย สพฺพสฺสาปิ ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโกติ อธิปฺปาเยน ปฏิกฺเขปํ อสหนฺโต ‘‘นนุ ภควา…เป… ¶ ภณตี’’ติ อิมเมว สุตฺตปทํ อุทฺธริ. ตตฺถ ยถา โทสทสฺสนปฏิปกฺขภาวนาวเสน ปฏิฆสฺานํ สุปฺปหีนตฺตา มหตาปิ สทฺเทน อรูปสมาปตฺติโต น วุฏฺานํ, เอวํ ‘‘อุปฺปาโท ภยํ, อนุปฺปาโท เขม’’นฺติอาทินา สมฺมเทว โทสทสฺสนปฏิปกฺขภาวนาวเสน สพฺพาสมฺปิ โลกิยสฺานํ อคฺคมคฺเคน สมติกฺกนฺตตฺตา อารมฺมณาธิคมตาย น กทาจิ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺานํ โหตีติ. ตถา ปน น สุปฺปหีนตฺตา ปฏิฆสฺานํ สพฺพรูปสมาปตฺติโต วุฏฺานํ โหติ, ปมชฺฌานํ ปน อปฺปกมฺปิ สทฺทํ น สหตีติ ตํสมาปนฺนสฺส ‘‘สทฺโท กณฺฏโก’’ติ วุตฺตํ. ยทิ ปน ปฏิฆสฺานํ วิกฺขมฺภิตตฺตา มหตาปิ สทฺเทน อรูปสมาปตฺติโต น วุฏฺานํ โหติ, ปเคว มคฺคผลสมาปตฺติโต. เตนาห ‘‘จกฺกเนมิสทฺเทนา’’ติอาทิ. จกฺกเนมิสทฺเทนาติ จ นยิทํ กรณวจนํ เหตุมฺหิ, กรเณ วา อถ โข สหโยเค. อิมเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
โคปกวตฺถุวณฺณนา
๓๕๓. ปริปูรการินีติ ปริปุณฺณานิ, ปริสุทฺธานิ จ กตฺวา รกฺขิตวตี. ‘‘อิตฺถิตฺต’’นฺติอาทิ ตตฺถ วิรชฺชนาการทสฺสนํ. ธิตฺถิภาวํอิตฺถิภาวสฺส ธิกฺกาโร เหตูติ อตฺโถ. อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ, ปโยชนํ นตฺถีติ อตฺโถ. วิราเชตีติ ชิคุจฺฉติ. เอตา สมฺปตฺติโยติ จกฺกวตฺติสิริอาทิกา เอตา ยถาวุตฺตสมฺปตฺติโย. ตสฺมา ปุพฺพปริจเยน อุปฏฺิตนิกนฺติวเสน. อุปฏฺานสาลนฺติ สุธมฺมเทวสภํ.
โสติ ¶ ¶ ¶ โคปกเทวปุตฺโต. วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวาติ โตมราทึ วตฺเตนฺเตน วิย โจทนวจนํ ปริวฏฺเฏตฺวา ปริวฏฺเฏตฺวา. คาฬฺหํ วิชฺฌิตพฺพาติ คาฬฺหตรํ ฆฏฺเฏตพฺพา.
กุโต มุขาติ กุโต ปวตฺตาณมุขา. เตนาห ‘‘อฺวิหิตกา’’ติ. กตปฺุเติ สมฺมา กตปฺุเ ธมฺเม.
ทาโยติ ลาโภ. โส หิ ทียติ เตหิ ทาตพฺพตฺตา ทาโย, เยสํ ทียติ, เตหิ ลทฺธตฺตา ลาโภติ จ วุจฺจติ. สงฺขาเร…เป… ปติฏฺหึสุ กตาธิการตฺตา. ตตฺถ ตาวตึสภวเน ิตานํเยว นิพฺพตฺโต ยถา สกฺกสฺส อินฺทสาลคุหายํ ิตสฺเสว สกฺกตฺตภาโว.
นิกนฺตึ ตสฺมึ คนฺธพฺพกาเย อาลยํ สมุจฺฉินฺทิตุํ น สกฺโกนฺโต.
๓๕๔. อตฺตนาว เวทิตพฺโพติ อตฺตนาว อธิคนฺตฺวา เวทิตพฺโพ, น ปรปฺปจฺจยิเกน. ตุมฺเหหิ วุจฺจมานานีติ เกวลํ ตุมฺเหหิ วุจฺจมานานิ.
วิยายามาติ วิสฺสฏฺํ วีริยํ สนฺตาเน ปวตฺเตม. ปกติยาติ รูปาวจรภาเวน, ‘‘อนุสฺสร’’นฺติ วา ปาโ.
กามราโค เอว ‘‘ฉนฺโท ราโค ฉนฺทราโค’’ติอาทิ ปวตฺติเภเทน สํโยชนฏฺเน ‘‘กามราคสํโยชนานี’’ติ, โยคคนฺถาทิปวตฺติอาการเภเทน ‘‘กามพนฺธนานี’’ติ จ วุตฺโต. ปาปิมโยคานีติ เอตฺถ ปน เสสโยคคนฺถานมฺปิ วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ทุวิธานนฺติ ¶ วตฺถุกามกิเลสกามวเสน ทุวิธานํ.
‘‘เอตฺถ กึ, ตตฺถ กิ’’นฺติ จ ปททฺวเย กินฺติ นิปาตมตฺตํ. จาตุทฺทิสภาเวติ เตสํ พุทฺธาทีนํ ติณฺณํ รตนานํ จตุทฺทิสโยคฺยภาเว อปฺปฏิหฏภาเว. พุทฺธรตนฺหิ มหาการุณิกตาย, อนาวรณาณตาย, ปรมสนฺตุฏฺตาย จ จาตุทฺทิสํ, ธมฺมรตนํ สฺวากฺขาตตาย, สงฺฆรตนํ สุปฺปฏิปนฺนตาย. เตนาห ‘‘สพฺพทิสาสุ อสชฺชมาโน’’ติ.
มชฺฌิมสฺส ปมชฺฌานสฺส อธิคตตฺตา ตาวเทว กายํ พฺรหฺมปุโรหิตํ อธิคนฺตฺวา ตาวเทว ปุริมํ ¶ ฌานสตึ ปฏิลภิตฺวา ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา โอรมฺภาคิยสํโยชนสมุจฺฉินฺทเนน มคฺคผลวิเสสํ อนาคามิผลสงฺขาตํ วิเสสํ อชฺฌคํสุ อธิคจฺฉึสุ. เกจิ ปน ‘‘กามาวจรตฺตภาเวน ¶ มคฺคผลานิ อธิคจฺฉึสูติ อธิปฺปาเยน ปฺจมสฺส ฌานสฺส อนธิคตตฺตา สุทฺธาวาเสสุ น อุปฺปชฺชึสุ, ปมชฺฌานลาภิตาย ปน พฺรหฺมปุโรหิเตสุ นิพฺพตฺตึสู’’ติ วทนฺติ.
มฆมาณววตฺถุวณฺณนา
๓๕๕. วิสุทฺโธติ วิสุทฺธอชฺฌาสโย, อุปนิสฺสยสมฺปนฺโนติ อธิปฺปาโย. คามกมฺมกรณฏฺานนฺติ คามิกานํ อุปฏฺานฏฺานํ วทติ. ตาวตเกเนวาติ อตฺตนา โสธิตฏฺาเนว อฺสฺส อาคนฺตฺวา อวฏฺาเนเนว. สตึ ปฏิลภิตฺวาติ ‘‘อโห มยา กตกมฺมํ สผลํ ชาต’’นฺติ โยนิโส จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา.
ปาสาเณติ มคฺคมชฺเฌ อุจฺจตรภาเวน ิตปาสาเณ. อุจฺจาเลตฺวาติ อุทฺธริตฺวา. เอตสฺส สคฺคสฺส คมนมคฺคนฺติ เอตสฺส จนฺทาทีนํ อุปฺปตฺติฏฺานภูตสฺส สคฺคสฺส คมนมคฺคํ ปฺุกมฺมํ.
สุคติวเสน ลทฺธพฺพํ, กหาปณฺจาติ กหาปณํ, ทณฺฑวเสน ลทฺธพฺพํ พลิ ทณฺฑพลิ. คหปติกา ¶ กึ กริสฺสนฺตีติ คหปติกา นาม อฏวิกา วิย วิสมนิสฺสิตา, เต น กฺจิ อนตฺถํ กริสฺสนฺติ, เอวํ ตยา ชานมาเนน กสฺมา มยฺหํ น กถิตนฺติ ยทิปิ ปุพฺเพ น กถิตํ, เอตรหิ ปน ภเยน กถิตํ, มา มยฺหํ โทสํ กเรยฺยาถ, อาโรจิตกาลโต ปฏฺาย น มยฺหํ โทโสติ วทติ.
นิพทฺธนฺติ เอกนฺติกํ.
ปิสุเณสีติ ปิสุณกมฺมมกาสิ, ตุมฺหากํ อนฺตเร มยฺหํ เปสฺุํ อุปสํหรตีติ อตฺโถ. ปุน อหรณียํ พฺรหฺมเทยฺยํ กตฺวา. มยฺหมฺปีติ มยฺหมฺปิ อตฺถาย มํ อุทฺทิสฺส ปฺุกมฺมํ กโรถ. นีลุปฺปลํ นาม วิกสมานํ อุทกโต อุคฺคนฺตฺวาว วิกสติ, เอวํ อหุตฺวา อนฺโตอุทเก ปุปฺผิตํ นีลุปฺปลํ วิย. อมฺหากํ ปนิทํ ปฺุกมฺมํ ภวนฺตรูปปตฺติยา วินา อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทตีติ โยชนา. จินฺตามตฺตกมฺปีติ โทมนสฺสวเสน จินฺตามตฺตกมฺปิ.
ปเควาติ ¶ กาลสฺเสว, อติวิย ปาโตติ อตฺโถ. กณฺณิกูปคนฺติ กณฺณิกโยคฺยํ. ตจฺเฉตฺวา มฏฺํ กตฺวา กณฺณิกาย กตฺตพฺพํ สพฺพํ นิฏฺเปตฺวา. ตถา หิ สา วตฺเถน เวเตฺวา ปิตา.
จยพนฺธนํ ¶ สาลาย อธิฏฺานสชฺชนํ. กณฺณิกมฺจพนฺธนํ กณฺณิกาโรหนกาเล อารุหิตฺวา อวฏฺานอฏฺฏกรณํ.
ยสฺส อตฺถเต ผลเก ยสฺส ผลเก อตฺถเตติ โยชนา.
อวิทูเรติ สาลาย, โกวิฬารรุกฺขสฺส จ อวิทูเร. สพฺพเชฏฺิกาติ สพฺพาสํ ตสฺส ภริยานํ เชฏฺิกา สุชาตา.
ตสฺเสวาติ สกฺกสฺเสว. สนฺติเกติ สมีเป สนฺติกาวจรา หุตฺวา นิพฺพตฺตา. ธเชน สทฺธึ สหสฺสโยชนิโก ปาสาโท.
กกฺกฏกวิชฺฌนสูลสทิสนฺติ ¶ กกฺกฏเก คณฺหิตุํ ตสฺส พิลปริยนฺตสฺส วิชฺฌนสูจิสทิสํ.
มจฺฉรูเปนาติ มตมจฺฉรูเปน. โอสรตีติ ปิลวนฺโต คจฺฉติ. ตสฺสาปิ พกสกุณิกาย ปฺจ วสฺสสตานิ อายุ อโหสิ เทวเนรยิกานํ วิย มนุสฺสเปตติรจฺฉานานํ อายุโน อปริจฺฉินฺนตฺตา.
อุกฺกุฏฺิมกาสีติ อุจฺจาสทฺทมกาสิ.
ปุพฺพสนฺนิวาเสนาติ ปุริมชาตีสุ จิรสนฺนิวาเสน. เอวฺหิ เอกจฺจานํ ทิฏฺมตฺเตนปิ สิเนโห อุปฺปชฺชติ. เตนาห ภควา –
‘‘ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน, ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา;
เอวํ ตํ ชายเต เปมํ, อุปฺปลํว ยโถทเก’’ติ. (ชา. ๑.๒.๑๗๔);
อวเสเสสูติ ¶ อสุเร, สกฺกํ เปตฺวา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทเวว สนฺธาย วทติ.
อตฺถนิสฺสิตนฺติ อตฺตโน, ปเรสฺจ อตฺถเมว หิตเมว นิสฺสิตํ, ตํ ปน หิตํ สุขสฺส นิทานนฺติ อาห ‘‘การณนิสฺสิต’’นฺติ.
ปฺหเวยฺยากรณวณฺณนา
๓๕๗. กึสํโยชนาติ กีทิสสํโยชนา. สตฺเต อนตฺเถ สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนานีติ อาห ‘‘กึพนฺธนา, เกน พนฺธเนน พทฺธา’’ติ. ปุถุกายาติ พหู สตฺตกายาติ อาห ‘‘พหู ชนา’’ติ. เวรํ วุจฺจติ โทโสติ อาห ‘‘อเวราติ อปฺปฏิฆา’’ติ. อาวุเธน ¶ สรีเร ทณฺโฑ อาวุธทณฺโฑ, ธนสฺส ทาปนตฺเถน ทณฺโฑ ธนทณฺโฑ, ตทุภยากรเณน ตโต วินิมุตฺโต อทณฺโฑ, สมฺปตฺติหรณโต, สห อนตฺถุปฺปตฺติโต จ สปตฺโต, ปฏิสตฺตูติ อาห ‘‘อสปตฺตาติ อปจฺจตฺถิกา’’ติ. พฺยาปชฺฌํ ¶ วุจฺจติ จิตฺตทุกฺขํ, ตพฺพิรหิตา อพฺยาปชฺฌาติ อาห ‘‘วิคตโทมนสฺสา’’ติ. ปุพฺเพ ‘‘อเวรา’’ติ ปเทน สมฺพทฺธาฆาตกาภาโว วุตฺโต. เตนาห ‘‘อปฺปฏิฆา’’ติ. ‘‘อเวริโน’’ติ ปน อิมินาปิ โกปมตฺตสฺสปิ อนุปฺปาทนํ. เตนาห ‘‘กตฺถจิ โกปํ น อุปฺปาเทตฺวา’’ติ. ‘‘วิหเรมู’’ติ จ ปทํ ปุริมปเทหิปิ โยเชตพฺพํ ‘‘อเวรา วิหเรมู’’ติอาทินา. อยฺจ อเวราทิภาโว สํวิภาเคน ปากโฏ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺฉรายา’’ติ อาทึ วตฺวา ‘‘อิติ เจ เนสํ โหตี’’ติ วุตฺตํ. จิตฺตุปฺปตฺติ ทฬฺหตราปิ หุตฺวา ปวตฺตตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทานํ ทตฺวา, ปูชํ กตฺวา จ ปตฺถยนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อิติ เจติ เจ-สทฺโท อนฺวยสํสคฺเคน ปริกปฺเปตีติ อาห ‘‘เอวฺจ เนส’’นฺติ.
ยาย กายจิ ปเรสํ สมฺปตฺติยา ขียนํ อุสูยนํ อสหนํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา, ยทคฺเคน อตฺตสมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวํ อสหนลกฺขณํ, ตทคฺเคนสฺส ‘‘นิคูหนลกฺขณ’’นฺติปิ วตฺตพฺพํ. ตถา หิสฺส โปราณา ‘‘มา อิทํ อจฺฉริยํ อฺเสํ โหตุ, มยฺหเมว โหตูติ มจฺฉริย’’นฺติ นิพฺพจนํ วทนฺติ. อภิธมฺเม ‘‘ยา ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสา อิสฺสายนา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๑๒๖) นิกฺเขปกณฺเฑ, ‘‘ยา เอเตสุ ปเรสํ ลาภาทีสุ กึ อิมินา อิเมส’’นฺติอาทินา ตํสํวณฺณนายฺจ วุตฺตาเนว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ อธิปฺปาโย.
ยสฺมา ปน อิสฺสามจฺฉริยานิ พหฺวาทีนวานิ, เตสํ วิภาวนา โลกสฺส พหุการา ¶ , ตสฺมา อภิธมฺมฏฺกถายํ ¶ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๑๒๕) วิภาวิตานมฺปิ เตสํ ทิฏฺธมฺมิเกปิ สมฺปรายิเก ปิอาทีนเว ทสฺเสนฺโต ‘‘อาวาสมจฺฉริเยน ปนา’’ติอาทิมาห. เอตฺถาติ เอเตสุ อิสฺสามจฺฉริเยสุ, เอเตสุ วา อาวาสมจฺฉริยาทีสุ ปฺจสุ มจฺฉริเยสุ. สงฺการํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวาว วิจรติ ¶ ตตฺถ ลคฺคจิตฺตตาย, นิหีนชฺฌาสยตาย จ. มมาติ มยา, อยเมว วา ปาโ. โลหิตมฺปิ มุขโต อุคฺคจฺฉติ จิตฺตวิฆาเตน สํตตฺตหทยตาย. กุจฺฉิวิเรจนมฺปิ โหติ อติชลคฺคิโน. อฺโ วิภวปฏิเวธธมฺโม อริยานํเยว โหติ, เต จ ตํ น มจฺฉรายนฺติ มจฺฉริยสฺส สพฺพโส ปหีนตฺตา. ปฏิเวธธมฺเม มจฺฉริยสฺส อสมฺภโว เอวาติ อาห ‘‘ปริยตฺติธมฺมมจฺฉริเยน จา’’ติ. วณฺณมจฺฉริเยน ทุพฺพณฺโณ, ธมฺมมจฺฉริเยน เอฬมูโค ทุปฺปฺโ โหติ.
‘‘อปิจา’’ติอาทิ ปฺจนฺนํ มจฺฉริยานํ วเสน กมฺมสริกฺขกวิปากทสฺสนํ. อาวาสมจฺฉริเยน โลหเคเห ปจฺจติ ปเรสํ อาวาสปจฺจยหิตสุขนิเสธนโต. กุลมจฺฉริเยน อปฺปลาโภ โหติ ปเรหิ กุเลสุ ลทฺธพฺพลาภนิเสธนโต, อปฺปลาโภติ จ อลาโภติ อตฺโถ. ลาภมจฺฉริเยน คูถนิรเย นิพฺพตฺตติ ลาภเหตุ ปเรหิ ลทฺธพฺพสฺส อสฺสาทนิเสธนโต. สพฺพถาปิ นิรสฺสาโท หิ คูถนิรโย. วณฺโณ นาม น โหตีติ สรีรวณฺโณ, คุณวณฺโณติ ทุวิโธปิ วณฺโณ นามมตฺเตนปิ น โหติ, ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตมาโน วิรูโป เอว โหติ. สมฺปตฺตินิคูหนสภาเวน มจฺฉริเยน วิรูปิเต สนฺตาเน เยภุยฺเยน คุณา ปติฏฺเมว น ลภนฺติ, เย จ ปติฏฺเหยฺยุํ, เตสมฺปิ วเสนสฺส วณฺโณ น ภเวยฺย. เต หิ ตสฺส โลเก รตฺตึ ขิตฺตา สรา วิย น ปฺายนฺติ. ธมฺมมจฺฉริเยนกุกฺกุฬนิรเย.โสตาปตฺติมคฺเคน ¶ ปหียติ อปายคมนียภาวโต. เวราทีหิ น ปริมุจฺจนฺติเยว ตปฺปริมุจฺจนาย อิจฺฉาย อปฺปตฺตพฺพตฺตา ชาติอาทิธมฺมานํ สตฺตานํ ชาติอาทีหิ วิย.
ติณฺณา เมตฺถ กงฺขาติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. เอตสฺมึ ปฺเหติ เอตสฺมึ ‘‘กึสํโยชนา นุ โข’’ติ เอวํ าตุํ อิจฺฉิเต อตฺเถ. ตุมฺหากํ วจนํ สุตฺวาติ ‘‘อิสฺสามจฺฉริยสํโยชนา’’ติ เอวํ ปวตฺตํ ตุมฺหากํ วิสฺสชฺชนวจนํ สุตฺวา. กงฺขา ติณฺณาติ ยถาปุจฺฉิเต อตฺเถ สํสโย ตริโต วิคโต เทสนานุสฺสรณมตฺเตน, น สมุจฺเฉทวเสนาติ อาห ‘‘น มคฺควเสนา’’ติอาทิ. อยมฺปิ กถํกถา วิคตาติ กงฺขาย วิคตตฺตา เอว ตสฺสา ปวตฺติอาการวิเสสภูตา ‘‘อิทํ กถ อิทํ กถ’’นฺติ อยมฺปิ กถํกถา วิคตา อปคตา.
๓๕๘. นิทานาทีนิ ¶ มหานิทานสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๙๕) วุตฺตตฺถาเนว. ปิยานํ ¶ อตฺตโน ปริคฺคหภูตานํ สตฺตสงฺขารานํ ปเรหิ สาธารณภาวาสหนวเสน, นิคูหนวเสน จ ปวตฺตนโต ปิยสตฺตสงฺขารนิทานํ มจฺฉริยํ, อปฺปิยานํ ปริคฺคหภูตานํ สตฺตานํ, สงฺขารานฺจ อสหนวเสน ปวตฺติยา อปฺปิยสตฺตสงฺขารนิทานา อิสฺสา. ยฺหิ กิฺจิ อปฺปิยสมฺพนฺธํ ภทฺทกมฺปิ ตํ โกธนสฺส อปฺปิยเมวาติ. อุภยนฺติ มจฺฉริยํ, อิสฺสา จาติ อุภยํ. อุภยนิทานนฺติ ปิยนิทานฺเจว อปฺปิยนิทานฺจ. ปิยาติ อิฏฺา. เกฬายิตาติ ธนายิตา. มมายิตาติ มมตฺตํ กตฺวา ปริคฺคหิตา. อิสฺสํ กโรตีติ ‘‘กึ อิมสฺส อิมินา’’ติ ตสฺส ปิยสตฺตลาภาสหนวเสน อุสฺสูยติ, ตเมว ปิยสตฺตํ ยาจิโต. อโห วตสฺสาติ สาธุ วต อสฺส. ‘‘อิมสฺส ปุคฺคลสฺส เอวรูปํ ปิยวตฺถุ น ภเวยฺยา’’ติ อิสฺสํ กโรติ อุสูยํ อุปฺปาเทติ. มมายนฺตาติ เกฬายนฺตา. อปฺปิเยติ อปฺปิเย สตฺเต เตสํ สตาปโต. อสฺสาติ ปุคฺคลสฺส, เยน เต ลทฺธา. เตติ ¶ สตฺตสงฺขารา, สเจปิ อมนาปา โหนฺติ อปฺปิเยหิ สมุทาคตตฺตา. วิปรีตวุตฺติตายาติ อยาถาวคาหิตาย. โก อฺโ เอวรูปสฺส ลาภีติ เตน อตฺตานํ สมฺภาเวนฺโต อิสฺสํ วา กโรติ. อฺสฺส ตาทิสํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ ‘‘อโห วตสฺส เอวรูปํ น ภเวยฺยา’’ติ อิสฺสํ วา กโรติ, อยฺจ นโย เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา น คหิโต.
วตฺถุกามานํ ปริเยสนวเสน ปวตฺโต ฉนฺโท ปริเยสนฉนฺโท. ปฏิลาภปจฺจโย ฉนฺโท ปฏิลาภฉนฺโท. ปริภฺุชนวเสน ปวตฺโต ฉนฺโท ปริโภคฉนฺโท. ปฏิลทฺธานํ สนฺนิธาปนวเสน, สงฺโคปนวเสน จ ปวตฺโต ฉนฺโท สนฺนิธิฉนฺโท. ทิฏฺธมฺมิกเมว ปโยชนํ จินฺเตตฺวา วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺโต ฉนฺโท วิสฺสชฺชนฉนฺโท. เตนาห ‘‘กตโม’’ติอาทิ.
อยํ ปฺจวิโธปิ อตฺถโต ตณฺหายนเมวาติ อาห ‘‘ตณฺหามตฺตเมวา’’ติ.
เอวํ วุตฺโต ‘‘ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย’’ติ เอวํ มหานิทานสุตฺเต (ที. นิ. ๒.๑๐๓) วุตฺโต วินิจฺฉยวิตกฺโก วิตกฺโก นาม, น โย โกจิ วิตกฺโก. อิทานิ ยถาวุตฺตํ ¶ วินิจฺฉยวิตกฺกํ อตฺถุทฺธารนเยน นีหริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วินิจฺฉโย’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺสตนฺติ อฏฺาธิกํ สตํ, ตฺจ โข ตณฺหาวิจริตานํ สตํ, น ยสฺส กสฺสจีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตณฺหาวิจริต’’นฺติ วุตฺตํ. ตณฺหาวินิจฺฉโย นาม ตณฺหาย วเสน วกฺขมานนเยน อารมฺมณสฺส วินิจฺฉินนโต. ทิฏฺิทสฺสนวเสน ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆํ อฺ’’นฺติ วินิจฺฉินนโต ทิฏฺิวินิจฺฉโย นาม. อิฏฺํ ปณีตํ, อนิฏฺํ อปฺปณีตํ, ปิยายิตพฺพํ ปิยํ, อปฺปิยายิตพฺพํ อปฺปิยํ, เตสํ ววตฺถานํ ตณฺหาวเสน น โหติ. ตณฺหาวเสน หิ เอกจฺโจ กิฺจิ วตฺถุํ ปณีตํ มฺติ, เอกจฺโจ ¶ หีนํ, เอกจฺโจ ปิยายติ, เอกจฺโจ นปฺปิยายติ. เตนาห ‘‘ตเทว หี’’ติอาทิ ¶ . ‘‘ทสฺสามี’’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนฉนฺเท วุตฺตนเยน เจว วฏฺฏูปนิสฺสยทานวเสน จ เวทิตพฺพํ. ตมฺปิ หิ ตณฺหาฉนฺทเหตุกนฺติ.
ยตฺถ สยํ อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ สนฺตานํ สํสาเร ปปฺเจนฺติ วิตฺถารยนฺตีติ ปปฺจา. ยสฺส จ อุปฺปนฺนา, ตํ ‘‘รตฺโต’’ติ วา ‘‘สตฺโต’’ติ วา ‘‘มิจฺฉาภินิวิฏฺโ’’ติ วา ปปฺเจนฺติ พฺยฺเชนฺตีติ ปปฺจา. ยสฺมา ตณฺหาทิฏฺิโย อธิมตฺตา หุตฺวา ปวตฺตมานา ตํสมงฺคีปุคฺคลํ ปมตฺตาการํ ปาเปนฺติ, มาโน ปน ชาติมทาทิ วเสน มตฺตาการมฺปิ, ตสฺมา ‘‘มตฺตปมตฺตาการปาปนฏฺเนา’’ติ วุตฺตํ. สงฺขา วุจฺจติ โกฏฺาโส ภาคโส สงฺขายติ อุปฏฺาตีติ. ยสฺมา ปปฺจสฺา ตํตํทฺวารวเสน, อารมฺมณวเสน จ ภาคโส วิตกฺกสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, น เกวลา, ตสฺมา ปปฺจสฺาสงฺขานิทาโน วิตกฺโก วุตฺโต, ปปฺจสฺานํ วา อเนกเภทภินฺนตฺตา ตํสมุทาโย ‘‘ปปฺจสฺาสงฺขา’’ติ วุตฺโต. ปปฺจสฺาสงฺขาคฺคหเณน จ อนวเสโส ทุกฺขสมุทโย วุตฺโต ตํตํ นิมิตฺตตฺตา วฏฺฏทุกฺขสฺสาติ.
โย นิโรโธ วูปสโมติ นิโรธสจฺจมาห. ตสฺส สารุปฺปนฺติ ตสฺส ปปฺจสฺาสงฺขาย นิโรธสฺส วูปสมสฺส อธิคมุปายตาย สารุปฺปํ อนุจฺฉวิกํ, เอเตน วิปสฺสนํ วทติ. ตตฺถ ยถาวุตฺตนิโรเธ อารมฺมณกรณวเสน คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ตตฺถคามินี, เอเตน มคฺคํ. เตนาห ‘‘สห วิปสฺสนาย มคฺคํ ปุจฺฉตี’’ติ.
เวทนากมฺมฏฺานวณฺณนา
๓๕๙. ปุจฺฉิตเมว กถิตํ. ยสฺมา สกฺเกน เทวานํ อินฺเทน ปปฺจสฺาสงฺขานิโรธคามินิปฏิปทา ปุจฺฉิตาว, ภควา จ ตทธิคมุปายํ อรูปกมฺมฏฺานํ ตสฺส ¶ อชฺฌาสยวเสน เวทนามุเขน กเถนฺโต ติสฺโส เวทนา อารภิ, อิติ ปุจฺฉิตเมว กเถนฺเตน ปุจฺฉานุสนฺธิวเสน ¶ สานุสนฺธิเมว จ กถิตํ. น หิ พุทฺธานํ อนนุสนฺธิกา กถา นาม อตฺถิ. อิทานิสฺส เวทนามุเขน อรูปกมฺมฏฺานสฺเสว กถเน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เทวตานฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. กรชกายสฺส สุขุมตาวจเนเนว อจฺจนฺตมุทุสุขุมาลภาวาปิ วุตฺตา เอวาติ ทฏฺพฺพํ. กมฺมชนฺติ กมฺมชเตชํ. ตสฺส พลวภาโว อุฬารปฺุกมฺมนิพฺพตฺตตฺตา, อติวิย ครุมธุรสินิทฺธสุทฺธาหารชีรณโต จ. เอกาหารมฺปีติ เอกาหารวารมฺปิ. ‘‘วิลียนฺตี’’ติ เอเตน กรชกายสฺส มนฺทตาย กมฺมชเตชสฺส พลวภาเวน อาหารเวลาติกฺกเมน เนสํ พลวตี ทุกฺขเวทนา อุปฺปชฺชมานา สุปากฏา โหตีติ ทสฺเสติ. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ ¶ , สุขเวทนาปิ ปน เนสํ อุฬารปณีเตสุ อารมฺมเณสุ อุปรูปริ อนิคฺคหณวเสน ปวตฺตมานา สุปากฏา หุตฺวา อุปฏฺาติเยว. อุเปกฺขาปิ เตสํ กทาจิ อุปฺปชฺชมานา สนฺตปณีตรูปา เอว อิฏฺมชฺฌตฺเต เอว อารมฺมเณ ปวตฺตนโต. เตเนวาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ.
รูปกมฺมฏฺานนฺติ รูปปริคฺคหํ, รูปมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสนฺติ อตฺโถ. อรูปกมฺมฏฺานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตตฺถ รูปกมฺมฏฺาเนน สมถาภินิเวโสปิ สงฺคยฺหติ, วิปสฺสนาภินิเวโส ปน อิธาธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูปปริคฺคโห อรูปปริคฺคโหติปิ เอตเทว วุจฺจตี’’ติ อาห. จตุธาตุววตฺถานนฺติ เอตฺถ เยภุยฺเยน จตุธาตุววตฺถานํ วิตฺถาเรนฺโต รูปกมฺมฏฺานํ กเถตีติ อธิปฺปาโย. รูปกมฺมฏฺานํ ทสฺเสตฺวาว กเถติ ‘‘เอวํ รูปกมฺมฏฺานํ วุจฺจมานํ สุฏฺุ วิภูตํ ปากฏํ หุตฺวา อุปฏฺาตี’’ติ. ‘‘เอเตน อิธาปิ รูปกมฺมฏฺานํ เอกเทเสน วิภาวิตเมวา’’ติ วทนฺติ.
กามฺเจตฺถ เวทนาวเสน อรูปกมฺมฏฺานํ อาคตํ, ตทฺธมฺมวเสนปิ อรูปกมฺมฏฺานํ ลพฺภตีติ ตํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ติวิโธ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อภินิเวโสติ อนุปฺปเวโส, อารมฺโภติ อตฺโถ. อารมฺเภ เอว หิ อยํ วิภาโค, สมฺมสนํ ปน อนวเสสโตว ธมฺเม ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺตตีติ. ‘‘ปริคฺคหิเต รูปกมฺมฏฺาเน’’ติ ¶ อิทํ รูปมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ สนฺธาย วุตฺตํ, อรูปมุเขน ปน วิปสฺสนาภินิเวโส เยภุยฺเยน สมถยานิกสฺส อิจฺฉิตพฺโพ, โส จ ¶ ปมํ ฌานงฺคานิ ปริคฺคเหตฺวา ตโต ปรํ เสสธมฺเม ปริคฺคณฺหาติ. ปมาภินิปาโตติ สพฺเพ เจตสิกา จิตฺตายตฺตา จิตฺตกิริยาภาเวน วุจฺจนฺตีติ ผสฺโส จิตฺตสฺส ปมาภินิปาโต วุตฺโต. ตํ อารมฺมณนฺติ ยถาปริคฺคหิตํ รูปกมฺมฏฺานสฺิตํ อารมฺมณํ. อุปฺปนฺนผสฺโส ปุคฺคโล, จิตฺตเจตสิกราสิ วา อารมฺมเณน ผุฏฺโ ผสฺสสหชาตาย เวทนาย ตํสมกาลเมว เวเทติ, ผสฺโส ปน โอภาสสฺส วิย ปทีโป เวทนาทีนํ ปจฺจยวิเสโส โหตีติ ปุริมกาโล วิย วุจฺจติ, ยา ตสฺส อารมฺมณาภินิโรปนลกฺขณตา วุจฺจติ. ผุสนฺโตติ อารมฺมณสฺส ผุสนากาเรน. อยฺหิ อรูปธมฺมตฺตา เอกเทเสน อนลฺลียมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุํ, สทฺโท วิย จ โสตํ, จิตฺตํ, อารมฺมณฺจ ผุสนฺโต วิย, สงฺฆฏฺเฏนฺโต วิย จ ปวตฺตตีติ. ตถา เหส ‘‘สงฺฆฏฺฏนรโส’’ติ วุจฺจติ.
อารมฺมณํ อนุภวนฺตีติ อิสฺสรวตาย วิสวิตาย สามิภาเวน อารมฺมณรสํ สํเวเทนฺตี. ผสฺสาทีนฺหิ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อารมฺมเณ เอกเทเสเนว ปวตฺติ ผุสนาทิมตฺตภาวโต, เวทนาย ปน ¶ อิฏฺาการสมฺโภคาทิวเสน ปวตฺตนโต อารมฺมเณ นิปฺปเทสโต ปวตฺติ. ผุสนาทิภาเวน หิ อารมฺมณคฺคหณํ เอกเทสานุภวนํ, เวทยิตภาเวน คหณํ ยถากามํ สพฺพานุภวนํ, เอวํสภาวาเนว ตานิ คหณานีติ น เวทนาย วิย ผสฺสาทีนมฺปิ ยถา สกกิจฺจกรเณน สามิภาวานุภวนํ โจเทตพฺพํ. วิชานนฺตนฺติ ปริจฺฉินฺทนวเสน วิเสสโต ชานนฺตํ. วิฺาณฺหิ มินิตพฺพวตฺถุํ นาฬิยา มินนฺโต ปุริโส วิย อารมฺมณํ ปริจฺฉิชฺช วิภาเวนฺตํ ปวตฺตติ, น สฺา วิย สฺชานนมตฺตํ ¶ หุตฺวา. ตถา หิ อเนน กทาจิ ลกฺขณตฺตยวิภาวนาปิ โหติ, อิเมสํ ปน ผสฺสาทีนํ ตสฺส ตสฺส ปากฏภาโว ปจฺจยวิเสสสิทฺธสฺส ปุพฺพภาคสฺส วเสน เวทิตพฺโพ.
เอวํ ตสฺส ตสฺเสว ปากฏภาเวปิ ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิฺเยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๔๖; ปฏิ. ม. ๑.๓), ‘‘สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชาน’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๒๗) จ เอวมาทิ วจนโต สพฺเพ สมฺมสนุปคา ธมฺมา ปริคฺคเหตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ยสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ผสฺสปฺจมเกเยวาติ อวธารณํ ตทนฺโตคธตฺตา ตคฺคหเณเนว คหิตตฺตา จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ. ผสฺสปฺจมกคฺคหณฺหิ ตสฺส สพฺพสฺส สพฺพจิตฺตุปฺปาทสาธารณภาวโต ¶ . ตตฺถ จ ผสฺสเจตนาคฺคหเณน สพฺพสงฺขารกฺขนฺธธมฺมสงฺคโห เจตนปฺปธานตฺตา เตสํ. ตถา หิ สุตฺตนฺตภาชนีเย สงฺขารกฺขนฺธวิภงฺเค ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติอาทินา (วิภ. ๒๑) เจตนาว วิภตฺตา, อิตเร ปน ขนฺธา สรูเปเนว คหิตา.
วตฺถุนิสฺสิตาติ เอตฺถ วตฺถุ-สทฺโท กรชกายวิสโย, น ฉพฺพตฺถุวิสโยติ. กถมิทํ วิฺายตีติ อาห ‘‘ยํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. กตฺถ ปน วุตฺตํ? สามฺผลสุตฺเต. โสติ กรชกาโย. ‘‘ปฺจกฺขนฺธวินิมุตฺตํ นามรูปํ นตฺถี’’ติ อิทํ อธิการวเสน วุตฺตํ. อฺถา หิ ขนฺธวินิมุตฺตมฺปิ นามํ อตฺเถวาติ. อวิชฺชาทิเหตุกาติ อวิชฺชาตณฺหุปาทานาทิเหตุกา. ‘‘วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ สมฺมสนฺโต วิจรตี’’ติ อิมินา พลววิปสฺสนํ วตฺวา ปุน ตสฺส อุสฺสุกฺกาปนํ, วิเสสาธิคมฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส’’ติอาทิมาห.
อิธาติ อิมสฺมึ สกฺกปฺหสุตฺเต. เวทนาวเสน เจตฺถ อรูปกมฺมฏฺานกถเน การณํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว ¶ . ยถาวุตฺเตสุ จ ตีสุ กมฺมฏฺานาภินิเวเสสุ เวทนาวเสน กมฺมฏฺานาภินิเวโส สุกโร เวทนานํ วิภูตภาวโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ผสฺสวเสน หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘น ปากฏํ โหตี’’ติ อิทํ สกฺกปมุขานํ เตสํ เทวานํ ยถา เวทนา วิภูตา หุตฺวา อุปฏฺาติ, น เอวํ อิตรทฺวยนฺติ ¶ กตฺวา วุตฺตํ. เวทนาย เอว จ เนสํ วิภูตภาโว เวทนามุเขเนเวตฺถ ภควตา เทสนาย อารทฺธตฺตา. ‘‘เวทนานํ อุปฺปตฺติยา ปากฏตายา’’ติ อิทํ สุขทุกฺขเวทนานํ วเสน วุตฺตํ. ตาสฺหิ ปวตฺติ โอฬาริกา, น อิตราย. ตทุภยคฺคหณมุเขน วา คเหตพฺพตฺตา อิตรายปิ ปวตฺติ วิฺูนํ ปากฏา เอวาติ สุขทุกฺขเวทนานฺหี’’ติ วิเสสคฺคหณํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ยทา สุขํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ สุขเวทนาย ปากฏภาววิภาวนํ, ตยิทํ อสมาหิตภูมิวเสน เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ‘‘สกลํ สรีรํ โข ภนฺเต’’นฺติอาทินา กามํ ปวตฺติโอฬาริกตาย อวูปสนฺตสภาวเมตํ สุขํ, สาตลกฺขณตาย ปน สมฺปยุตฺตธมฺเม, นิสฺสยฺจ อนุคฺคณฺหนฺตเมว ปวตฺตตีติ ทสฺเสติ. ‘‘ยทา ทุกฺขํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ทุทฺทีปนาติ าเณน ทีเปตุํ อสกฺกุเณยฺยา, ทุพฺพิฺเยฺยาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อนฺธการา อภิภูตา’’ติ. อนฺธการาติ อนฺธการคตสทิสี, ชานิตุกาเม ¶ จ อนฺธการินี. ปุพฺพาปรํ สมํ สุกเร สุปลกฺขิตมคฺควเสน ปาสาณตเล มิคคตมคฺโค วิย อิฏฺานิฏฺารมฺมเณสุ สุขทุกฺขานุภวเนหิ มชฺฌตฺตารมฺมเณสุ อนุมินิตพฺพตาย วุตฺตํ ‘‘สา สุขทุกฺขานํ…เป… ปากฏา โหตี’’ติ. เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. นยโต คณฺหนฺตสฺสาติ เอตฺถายํ นโย – ยสฺมา อิฏฺานิฏฺวิสยาย อารมฺมณูปลทฺธิยา อนุภวนโต นิฏฺามชฺฌตฺตวิสยา จ อุปลทฺธิ, ตสฺมา น ตาย นิรนุภวนาย ¶ ภวิตพฺพํ, ยํ ตตฺถานุภวนํ, สา อทุกฺขมสุขา. ตถา อนุปลพฺภมานํ รูปาทิอนุภุยฺยมานํ ทิฏฺํ อุปลพฺภติ, โย ปน มชฺฌตฺตารมฺมณํ ตพฺพิสยสฺส วิฺาณปฺปวตฺติยํ, ตสฺมา อนนุภุยฺยมาเนน เตน น ภวิตพฺพํ. สกฺกา หิ วตฺตุํ อนุภวมานา มชฺฌตฺตวิสยุปลทฺธิ อุปลทฺธิภาวโต. อิฏฺานิฏฺวิสยุปลทฺธิวิสยํ ปน นิรนุภวนํ ตํ อนุปลทฺธิสภาวเมว ทิฏฺํ, ตํ ยถารูปนฺติ. นิวตฺเตตฺวาติ นีหริตฺวา, ‘‘โสมนสฺสํปาห’’นฺติอาทินา สมานชาติยมฺปิ ภินฺทนฺโต อฺเหิ อรูปธมฺเมหิ วิเวเจตฺวา อสํสฏฺํ กตฺวาติ อตฺโถ.
อยฺจ รูปกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา อรูปกมฺมฏฺานํ เวทนาวเสน นิวตฺเตตฺวา เทสนา ตถาวิเนตพฺพปุคฺคลาเปกฺขาย สุตฺตนฺตเรสุปิ (ที. นิ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. ๑.๑๐๖, ๓๙๐, ๔๑๓, ๔๕๐, ๔๖๕, ๔๖๗; ม. นิ. ๒.๓๐๖, ๒๐๙; ๓.๖๗, ๓๔๒; สํ. นิ. ๔.๒๔๘) อาคตา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ มหาสติปฏฺาเน (ที. นิ. ๒.๒๗๓) ตถา เทสนาย อาคตภาโว อนนฺตรเมว อาวิ ภวิสฺสติ, มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺานเทสนาปิ (ม. นิ. ๑.๑๐๖) ตาทิสี เอว. จูฬตณฺหาสงฺขเย ‘‘เอวํ เจตํ, เทวานํ อินฺท, ภิกฺขุโน สุตํ โหติ ‘สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสายา’ติ, โส สพฺพํ ธมฺมํ อภิชานาติ ¶ , สพฺพํ ธมฺมํ อภิฺาย สพฺพํ ธมฺมํ ปริชานาติ, สพฺพํ ธมฺมํ ปริฺาย ยํ กิฺจิ เวทนํ เวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, โส ตาสุ เวทนาสุ อนิจฺจานุปสฺสี วิหรติ, วิราคานุปสฺสี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๓๙๐) อาคตํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อรูปกมฺมฏฺานํ เวทนาวเสน นิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสี’’ติ. มหาตณฺหาสงฺขเย ปน ‘‘โส ¶ เอวํ อนุโรธวิโรธวิปฺปหีโน ยํ กิฺจิ เวทนํ เวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, โส ตํ เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ เวทนํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต ยา เวทนาสุ นนฺที ¶ สา นิรุชฺฌตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๔๑๔) อาคตํ. จูฬเวทลฺเล ‘‘กติ ปนายฺเยเวทนา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๔๖๕) อาคตํ. มหาเวทลฺเล ‘‘เวทนาติ, อาวุโส, วุจฺจติ, กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, ‘เวทนา’ติ วุจฺจตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๔๕๐) อาคตํ. เอวํ รฏฺปาลสุตฺตาทีสุปิ (ม. นิ. ๒.๓๐๕) เวทนากมฺมฏฺานสฺส อาคตฏฺานํ อุทฺธริตฺวา วตฺตพฺพํ.
‘‘ปมํ รูปกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา’’ติ วุตฺตํ, กถํ ตเมตฺถ กถิตนฺติ อาห ‘‘รูปกมฺมฏฺาน’’นฺติอาทิ. สงฺขิตฺตํ, กถํ สงฺขิตฺตํ? เวทนาย อารมฺมณมตฺตกํเยว, เยภุยฺเยน เวทนา รูปธมฺมารมฺมณา ปฺจทฺวารวเสน ปวตฺตนโต. เตน จสฺสา ปุริมสิทฺธา เอว อารมฺมณนฺติ เวทนํ วทนฺเตน ตสฺสารมฺมณธมฺมา อตฺถโต ปมตรํ คหิตา เอว นาม โหนฺตีติ อิมาย อตฺถาปตฺติยา รูปกมฺมฏฺานสฺเสเวตฺถ ปมํ คหิตตา โชติตา, น สรูเปเนว คหิตตฺตา. เตนาห ‘‘ตสฺมา ปาฬิยํ นารุฬฺหํ ภวิสฺสตี’’ติ.
๓๖๐. ทฺวีหิ โกฏฺาเสหีติ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพภาเคหิ. เอวรูปนฺติ ยํ อกุสลานํ อภิพุทฺธิยา, กุสลานฺจ ปริหานาย สํวตฺตติ, เอวรูปํ, ตํ ปน กามูปสฺหิตตาย ‘‘เคหนิสฺสิต’’นฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘เคหสิตโสมนสฺส’’นฺติ. อิฏฺานนฺติ ปิยานํ. กนฺตานนฺติ กมนียานํ. มนาปานนฺติ มนวฑฺฒนกานํ. ตโต เอว มโน รเมนฺตีติ มโนรมานํ. โลกามิสปฏิสํยุตฺตานนฺติ ¶ ตณฺหาสนฺนิสฺสิตานํ กามูปสฺหิตานํ. ปฏิลาภโต สมนุปสฺสโตติ ‘‘อโห มยา อิมานิ ลทฺธานี’’ติ ยถาลทฺธานิ รูปารมฺมณาทีนิ อสฺสาทยโต. อตีตนฺติ อติกฺกนฺตํ. นิรุทฺธนฺติ นิโรธปฺปตฺตํ. วิปริณตนฺติ สภาววิคเมน วิคตํ. สมนุสฺสรโตติ อสฺสาทนวเสน อนุจินฺตยโต. เคหสิตนฺติ กามคุณนิสฺสิตํ. กามคุณา หิ กามราคสฺส เคหสทิสตฺตา อิธ ‘‘เคห’’นฺติ อธิปฺเปตา.
เอวรูปนฺติ ยํ อกุสลานํ ปริหานาย, กุสลานฺจ อภิพุทฺธิยา สํวตฺตติ, เอวรูปํ, ตํ ¶ ปน ปพฺพชฺชาทิวเสน ปวตฺติยา เนกฺขมฺมูปสฺหิตนฺติ อาห ‘‘เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺส’’นฺติ. อิทานิ ตํ ปาฬิวเสเนว ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตมานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วิปสฺสนาลกฺขเณ เนกฺขมฺเม ¶ ทสฺสิเต อิตรานิ ตสฺส การณโต, ผลโต, อตฺถโต จ ทสฺสิตาเนว โหนฺตีติ วิปสฺสนาลกฺขณเมว ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูปานนฺตฺเววา’’ติอาทิมาห. วิปริณามวิราคนิโรธนฺติ ชราย วิปริณาเมตพฺพตฺเจว ชรามรเณหิ ปลุชฺชนํ นิรุชฺฌนฺจ วิทิตฺวาติ โยชนา. อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสนฺติ วิปสฺสนาย วีถิปฏิปตฺติยา กเมน อุปฺปนฺนานํ ปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธีนํ อุปริ อนปฺปกํ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘สฺุาคารํ ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อมานุสี รติ โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.
ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๔) จ –
เนกฺขมฺมวเสนาติ ปพฺพชฺชาทิวเสน. ‘‘วฏฺฏทุกฺขโต นิตฺถริสฺสามี’’ติ ปพฺพชิตุํ ภิกฺขูนํ สนฺติกํ คจฺฉนฺตสฺส, ปพฺพชนฺตสฺส, จตุปาริสุทฺธิสีลํ อนุติฏฺนฺตสฺส, ตํ โสเธนฺตสฺส, ธุตคุเณ สมาทาย วตฺตนฺตสฺส, กสิณปริกมฺมาทีนิ กโรนฺตสฺส จ ยา ปฏิปตฺติ, สพฺพา สา อิธ ‘‘เนกฺขมฺม’’นฺติ อธิปฺเปตา. เยภุยฺเยน อนุสฺสติยา ¶ อุปจารชฺฌานํ นิฏฺาตีติ กตฺวา ‘‘อนุสฺสติวเสนา’’ติ วตฺวา ‘‘ปมชฺฌานาทิวเสนา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ยถา ปพฺพชฺชา ฆรพนฺธนโต นิกฺขมนฏฺเน เนกฺขมฺมํ, เอวํ วิปสฺสนาทโยปิ ตํปฏิปกฺขโต. เตนาห –
‘‘ปพฺพชฺชา ปมํ ฌานํ, นิพฺพานฺจ วิปสฺสนา;
สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา, เนกฺขมฺมนฺติ ปวุจฺจเร’’ติ. (อิติวุ. อฏฺ. ๑๐๙);
ยํ เจติ เอตฺถ เจติ นิปาตมตฺตํ โสมนสฺสสฺส อธิปฺเปตตฺตา. จตุกฺกนยวเสเนว จ สุตฺตนฺเตสุ ฌานกถาติ วุตฺตํ ‘‘ทุติยตติยชฺฌานวเสนา’’ติ. ทฺวีสูติ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจารํ อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ วุตฺเตสุ ทฺวีสุ โสมนสฺเสสุ.
สวิตกฺกสวิจาเร โสมนสฺเสติ ปริตฺตภูมิเก, ปมชฺฌาเน วา โสมนสฺเส. อภินิวิฏฺโสมนสฺเสสูติ วิปสฺสนํ ปฏฺปิตโสมนสฺเสสุ. ปิ-สทฺเทน สมฺมฏฺโสมนสฺเสสุ ปีติ อิมมตฺถํ ¶ ทสฺเสติ. โสมนสฺสวิปสฺสนาโตปีติ ¶ สวิตกฺกสวิจารโสมนสฺสปวตฺติวิปสฺสนาโตปิ. อวิตกฺกอวิจาร วิปสฺสนา ปณีตตรา สมฺมสิตธมฺมวเสนปิ วิปสฺสนาย วิเสสสิทฺธิโต, ยโต มคฺเคปิ ตถารูปา วิเสสา อิชฺฌนฺติ. อยํ ปนตฺโถ ‘‘อริยมคฺค โพชฺฌงฺคาทิวิเสสํ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตี’’ติ เอวํ ปวตฺเตน โมรวาปีวาสิมหาทตฺตตฺเถรวาเทน ทีเปตพฺโพ.
๓๖๑. เคหสิตโทมนสฺสํ นาม กามคุณานํ อปฺปฏิลาภนิมิตฺตํ, วิคตนิมิตฺตฺจ อุปฺปชฺชนกโทมนสฺสํ. อปฺปฏิลาภโต สมนุปสฺสโตติ อปฺปฏิลาเภน ‘‘อหเมว น ลภามี’’ติ ปริตสฺสนโต. สมนุสฺสรโตติ ‘‘อหุ วต ¶ เม ตํ วต นตฺถี’’ติอาทินา อนุสฺสรณวเสน จินฺตยโต. เตนาห ‘‘เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสู’’ติอาทิ.
อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสูติ สฺุตผลาทิอริยผลวิโมกฺเขสุ. ปิหนฺติ อเปกฺขํ, อาสนฺติ อตฺโถ. กถํ ปน โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ อาสา อุปฺปชฺชตีติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ ‘‘ยํ อารมฺมณกรณวเสน ตตฺถ ปิหา ปวตฺตตี’’ติ อวิสยตฺตา, ปุคฺคลสฺส จ อนธิคตภาวโต. อนุสฺสวูปลทฺเธ ปน อนุตฺตรวิโมกฺเข อุทฺทิสฺส ปิหํ อุปฏฺเปนฺโต ‘‘ตตฺถ ปิหํ อุปฏฺเปตี’’ติ วุตฺโต. เตนาห ‘‘กุทาสฺสุ นามาห’’นฺติอาทิ. ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวาติ โยชนา. ‘‘อิฏฺารมฺมเณ’’ติ จ อิมินา นยิทํ โทมนสฺสํ สภาวโต อนิฏฺธมฺเมเยว อารพฺภ อุปฺปชฺชนกํ, อถ โข อิจฺฉิตาลาภเหตุกํ อิจฺฉาภิฆาตวเสน ยตฺถ กตฺถจิ อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนกนฺติ ทสฺเสติ. เอวํ ‘‘กุทาสฺสุ นามาห’’นฺติ วุตฺตากาเรน ปิหํ อุปฏฺเปตฺวา เอวํ อิมมฺปิ ปกฺขํ…เป… นาสกฺขินฺติ อนุโสจโตติ โยชนา. ‘‘อิมสฺมึ ปกฺเข, อิมสฺมึ มาเส, อิมสฺมึ สํวจฺฉเร ปพฺพชิตุํ นาลทฺธํ, กสิณปริกมฺมํ กาตุํ นาลทฺธ’’นฺติอาทิวเสน ปวตฺตึ สนฺธาย ‘‘เนกฺขมฺมวเสนา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘วิปสฺสนาวเสนา’’ติอาทีสุปิ อิมินา นเยน โยชนา เวทิตพฺพา.
ยโต เอว-กาโร, ตโต อฺตฺถ นิยโมติ กตฺวา ‘‘ตสฺมิมฺปิ…เป… เคหสิตโทมนสฺสเมวา’’ติ วุตฺตํ. น เหตฺถ เคหสิตโทมนสฺสตา สวิตกฺกสวิจาเร นิยตา, อถ โข เคหสิตโทมนสฺเส สวิตกฺกสวิจารตา ¶ นิยตา ปฏิโยคินิวตฺตนตฺถตฺตา เอว-การสฺส. ‘‘เคหสิตโทมนสฺสํ สวิตกฺกสวิจารเมว, น อวิตกฺกอวิจาร’’นฺติ. เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสํ ปน สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. สวิตกฺกสวิจารสฺเสว ¶ การณภูตํ โทมนสฺสํ สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสํ. กึ ตํ? เคหสิตโทมนสฺสํ ¶ , ยํ ปน เนกฺขมฺมาทิวเสน อุปฺปนฺนํ, ตํ อวิตกฺกอวิจารสฺส การณภูตํ อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺสนฺติ. อยฺจ นโย ปริยายวเสน วุตฺโตติ อาห ‘‘นิปฺปริยาเยน ปนา’’ติอาทิ. ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘ยํ เจ อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอตสฺส ปนา’’ติอาทิ. มฺนวเสนาติ ปริกปฺปนวเสน. วุตฺตํ ปาฬิยํ.
ตตฺราติ ตสฺมึ มฺเน. อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน นโย. โทมนสฺสปจฺจยภูเตติ โทมนสฺสสฺส ปจฺจยภูเต. อุปจารชฺฌานฺหิ ปมชฺฌานาทีนิ วา ปาทกานิ กตฺวา มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตุกามสฺส เตสํ อลาเภ โทมนสฺสสฺส อุปฺปชฺชเน ตานิ ตสฺส ปจฺจยา นาม โหนฺติ อิติ เต ธมฺมา ผลูปจาเรน ‘‘โทมนสฺส’’นฺติ วุตฺตา. โย ปน ตถา อุปฺปนฺนโทมนสฺโส ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา อนุกฺกเมน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคผลธมฺเม นิพฺพตฺเตติ, เต การณูปจาเรน ‘‘โทมนสฺส’’นฺติ วุตฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธ ภิกฺขู’’ติอาทิมาห. นนุ เอตสฺส ตทา โทมนสฺสเมว อุปฺปนฺนํ, น โทมนสฺสเหตุกา วิปสฺสนามคฺคผลธมฺมา อุปฺปนฺนา, ตตฺถ กถํ โทมนสฺสสมฺํ อาโรเปตฺวา โวหรตีติ อาห ‘‘อฺเสํ ปฏิปตฺติทสฺสนวเสน โทมนสฺสนฺติ คเหตฺวา’’ติอาทิ. สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺเสติ สวิตกฺกสวิจารนิมิตฺเต โทมนสฺเส. ตีหิ มาเสหิ นิพฺพตฺเตตพฺพา เตมาสิกา, ตํ เตมาสิกํ. อิมา จ เตมาสิกาทโย ปฏิปทา ตถาปวตฺตอุกฺกฏฺมชฺฌิมมุทินฺทฺริยวเสน เวทิตพฺพา, อธิกมชฺฌิมมุทุสฺสาหวเสน วา. ชคฺคตีติ ชาคริกํ อนุยฺุชติ.
มหาสิวตฺเถรวตฺถุวณฺณนา
สหสฺสทฺวิสหสฺสสงฺขฺยตฺตา มหาคเณ.
อฏฺกถาเถราติ อฏฺกถาย อตฺถปฏิปุจฺฉนกเถรา. อนฺตรามคฺเคติ ภิกฺขํ คเหตฺวา คามโต วิหารํ ปฏิคมนมคฺเค ¶ . ตโย…เป… คาหาเปตฺวาติ ตีณิ จตฺตาริ อุณฺหาปนานิ.
เกนจิ ¶ ปปฺเจนาติ เกนจิ สรีรกิจฺจภูเตน ปปฺเจน. สฺํ อกาสิ รตฺติยํ ปจฺฉโต คจฺฉนฺตํ อสลฺลกฺเขนฺโต.
กสฺมา ปน เถโร อนฺเตวาสิกานํ อนาโรเจตฺวาว คโตติ อาห ‘‘เถโร กิรา’’ติอาทิ. อรหตฺตํ นาม กินฺติ ตทธิคมสฺส อทุกฺกรภาวํ สนฺธาย วทติ. จตูหิ อิริยาปเถหีติ จตูหิปิ ¶ อิริยาปเถหิ ปวตฺตมานสฺส, ตสฺมา ยาว อรหตฺตาธิคมา สยนํ ปฏิกฺขิปามีติ อธิปฺปาโย.
‘‘อนุจฺฉวิกํ นุ โข เต เอต’’นฺติ สํเวคชาโต วีริยํ สมุตฺเตเชนฺโต อรหตฺตํ อคฺคเหสิ เอตฺตกํ กาลํ วิปสฺสนาย สุจิณฺณภาวโต าณสฺส ปริปากํ คตตฺตา.
ปริมชฺชีติ ปริมสิ. เกจิ ปน ‘‘ปริมชฺชีติ ปริวตฺเตตฺวา เถเรน โธวิยมานํ ปริคฺคเหตฺวา โธวี’’ติ อตฺถํ วทนฺติ.
วิปสฺสนาย อารมฺมณํ นาม อุปจารชฺฌานปมชฺฌานาทิ.
‘‘สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺเส’’ติอาทีสุ วตฺตพฺพํ โสมนสฺเสสุ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ.
๓๖๒. เอวรูปาติ ยา อกุสลานํ อภิพุทฺธิยา, กุสลานํ ปริหานาย จ สํวตฺตติ, เอวรูปา, สา ปน กามูปสฺหิตตาย ‘‘เคหสิตา’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘เคหสิตอุเปกฺขา’’ติ. ‘‘พาลสฺสา’’ติอาทีสุ พาลกรธมฺมโยคโต พาลสฺส อตฺตหิตปรหิตพฺยามูฬฺหตาย มูฬฺหสฺส ปุถูนํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชนสฺส กิเลโสธีนํ มคฺโคธีหิ อชิตตฺตา อโนธิชินสฺส, โอธิชิโน วายเปกฺขา, โอธิโส จ กิเลสานํ ชิตตฺตา, เตนสฺส เสกฺขภาวํ ปฏิกฺขิปติ. สตฺตมภวาทิโต อุทฺธํ ปวตฺตนวิปากสฺส อชิตตฺตา อวิปากชินสฺส, วิปากชินา วา อรหนฺโต อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา, เตนสฺส อเสกฺขตฺตํ ปฏิกฺขิปติ. อเนกาทีนเว สพฺเพสมฺปิ ปาปธมฺมานํ ¶ มูลภูเต สมฺโมเห อาทีนวานํ อทสฺสนสีลตาย อนาทีนวทสฺสาวิโน. อาคมาธิคมาภาวา อสฺสุตวโต. เอทิโส เอกํเสน อนฺธปุถุชฺชโน นาม โหตีติ ตสฺส อนฺธปุถุชฺชนภาวํ ทสฺเสตุํ ปุนปิ ‘‘ปุถุชฺชนสฺสา’’ติ วุตฺตํ. เอวรูปาติ วุตฺตปฺปการา ¶ สมฺโมหปุพฺพิกา. รูปํ สา นาติวตฺตตีติ รูปานํ สมติกฺกมนาย การณํ น โหติ, รูปารมฺมเณ กิเลเส นาติกฺกมตีติ อธิปฺปาโย. อฺาณาวิภูตตาย อารมฺมเณ อชฺฌุเปกฺขนวเสน ปวตฺตมานา โลภสมฺปยุตฺตอุเปกฺขา อิธาธิปฺเปตาติ ตสฺส โลภสฺส อนุจฺฉวิกเมว อารมฺมณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิฏฺารมฺมเณ’’ติ อาห. อนติวตฺตมานา อนาทีนวทสฺสิตาย. ตโต เอว อสฺสาทานุปสฺสนโต ตตฺเถว ลคฺคา. อภิสงฺคสฺส โลภสฺส วเสน, ทุมฺโมจนียตาย จ เตน ลคฺคิตา วิย หุตฺวา อุปฺปนฺนา.
เอวรูปาติ ¶ ยา อกุสลานํ ปหานาย, กุสลานฺจ อภิพุทฺธิยา สํวตฺตติ, เอวรูปา, สา ปน ปพฺพชฺชาทิวเสน ปวตฺติยา เนกฺขมฺมูปสฺหิตาติ อาห ‘‘เนกฺขมฺมสิตา’’ติ. อิทานิ ตํ ปาฬิวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตมา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ. รูปํ สา อติวตฺตตีติ รูปสฺมึ สมฺมเทว อาทีนวทสฺสนโต. รูปนิยาตาติ กิเลเสหิ อนภิภวนียโต. อิฏฺเติ สภาวโต, สงฺกปฺปโต จ อิฏฺเ อารมฺมเณ. อรชฺชนฺตสฺสาติ น รชฺชนฺตสฺส ราคํ อนุปฺปาเทนฺตสฺส. อนิฏฺเ อทุสฺสนฺตสฺสาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สมํ สมฺมา โยนิโส น เปกฺขนํ อสมเปกฺขนํ, ตํ ปน อิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺเต วิย อิฏฺานิฏฺเสุปิ พาลสฺส โหตีติ ‘‘อิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺเต’’ติ อวตฺวา ‘‘อสมเปกฺขเนน อสมฺมุยฺหนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ติวิเธปิ อารมฺมเณ อสมเปกฺขนวเสน มุยฺหนฺตสฺสาติ อตฺโถ. วิปสฺสนาาณสมฺปยุตฺตา อุเปกฺขา. เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา เวทนาสภาคาติ อุทาสินากาเรน ปวตฺติยา, อุเปกฺขา ¶ เวทนาย จ สภาคา. เอตฺถ อุเปกฺขา วาติ เอตฺถ เอตสฺมึ อุเปกฺขานิทฺเทเส ‘‘อุเปกฺขา’’ติ คหิตา เอว. ตสฺมาติ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขายปิ อิธ อุเปกฺขาคฺคหเณน คหิตตฺตา. ตฺหิ สนฺธาย ‘‘ปมทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานวเสน อุปฺปชฺชนกอุเปกฺขา’’ติ วุตฺตํ.
ตายปิ เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขายาติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ‘‘ยํ เนกฺขมฺมวเสนา’’ติอาทิ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตา นตฺถเมว.
๓๖๓. ยทิ สกฺกสฺส ตทา โสตาปตฺติผลปตฺติยาว อุปนิสฺสโย, อถ กสฺมา ภควา ยาว อรหตฺตํ เทสนํ วฑฺเฒสีติ อาห ‘‘พุทฺธานฺหี’’ติอาทิ. ตรุณสกฺโกติ อภินโว อธุนา ปาตุภูโต สกฺโก. สมฺปติ ¶ ปาตุภาวฺหิ สนฺธาย ‘‘ตรุณสกฺโก’’ติ วุตฺตํ, น ตสฺส กุมารตา, วุทฺธตา วา อตฺถิ. คตาคตฏฺานนฺติ คมนาคมนการณํ. น ปฺายติ น อุปลพฺภติ. คพฺภเสยฺยกานฺหิ จวนฺตานํ กมฺมชรูปํ วิคจฺฉติ อนุเทว จิตฺตชํ, อาหารชฺจ ปจฺจยาภาวโต, อุตุชํ ปน สุจิรมฺปิ กาลํ ปเวณึ ฆฏฺเฏนฺตํ ภสฺสนฺตํ วา โสสนฺตํ วา กิเลสนฺตํ วา วิฏฺตํ วา โหติ, น เอวํ เทวานํ. เตสฺหิ โอปปาติกตฺตา กมฺมชรูเป อนฺตรธายนฺเต เสสติสนฺตติรูปมฺปิ เตน สทฺธึ อนฺตรธายติ. เตนาห ‘‘ทีปสิขาคมนํ วิย โหตี’’ติ. เสสเทวตา น ชานึสุ ปุนปิ สกฺกตฺตภาเวน ตสฺมึเยว าเน นิพฺพตฺตตฺตา. ตีสุ าเนสูติ โสมนสฺสโทมนสฺสอุเปกฺขาวิสฺสชฺชนาวสานฏฺาเนสุ. นิพฺพตฺติตผลเมวาติ สปฺปิมฺหา สปฺปิมณฺโฑ วิย อาคมนียปฏิปทาย นิพฺพตฺติตผลภูตํ โลกุตฺตรมคฺคผลเมว กถิตํ. สกุณิกาย วิย กิฺจิ คยฺหูปคํ ¶ อุปฺปติตฺวา อุฑฺเฑตฺวา อุลฺลงฺฆิตฺวา. อสฺสาติ มคฺคผลสฺิตสฺส อริยสฺส ธมฺมสฺส.
ปาติโมกฺขสํวรวณฺณนา
๓๖๔. ปาติโมกฺขสํวรายาติ ¶ ปาติโมกฺขภูตสีลสํวรายาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อุตฺตมเชฏฺกสีลสํวรายา’’ติ. ‘‘ปาติโมกฺขสีลฺหิ สพฺพสีลโต เชฏฺกสีล’’นฺติ ทีฆวาปีวิหารวาสิ สุมตฺเถโร วทติ, อนฺเตวาสิโก ปนสฺส เตปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ‘‘ปาติโมกฺขสํวโร เอว สีลํ, อิตรานิ ปน ‘สีลนฺติ วุตฺตฏฺานํ นาม อตฺถี’ติ อนนุชานนฺโต อินฺทฺริยสํวโร นาม ฉทฺวารรกฺขามตฺตกํ, อาชีวปาริสุทฺธิ ธมฺเมน สเมน ปจฺจยุปฺปาทนมตฺตกํ, ปจฺจยสนฺนิสฺสิตํ ปฏิลทฺธปจฺจเย ‘อิท มตฺถ’นฺติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชนมตฺตกํ, นิปฺปริยาเยน ปาติโมกฺขสํวโรว สีลํ. ตถา หิ ยสฺส โส ภินฺโน, โส อิตรานิ รกฺขิตุํ อภพฺพตฺตา อสีโล โหติ. ยสฺส ปน สพฺพโส อโรโค เสสานํ รกฺขิตุํ ภพฺพตฺตา สมฺปนฺนสีโล’’ติ วทติ, ตสฺมา อิตเรสํ ตสฺส ปริวารภาวโต, สพฺพโส เอกเทเสน จ ตทนฺโตคธภาวโต ตเทว ปธานสีลํ นามาติ อาห ‘‘อุตฺตมเชฏฺกสีลสํวรายา’’ติ. ตตฺถ ยถา เหฏฺา ปปฺจสฺาสงฺขานิโรธสารุปฺปคามินึ ปฏิปทํ ปุจฺฉิเตน ภควตา ปปฺจสฺานํ, ปฏิปทาย จ มูลภูตํ เวทนํ วิภชิตฺวา ปฏิปทา เทสิตา สกฺกสฺส อชฺฌาสยวเสน สํกิเลสธมฺมปฺปหานมุเขน โวทานธมฺมปาริปูรีติ, เอวํ ตสฺสา เอว ปฏิปทาย มูลภูตมฺปิ สีลสํวรํ ปุจฺฉิเตน ภควตา ¶ ยโต โส วิสุชฺฌติ, ยถา จ วิสุชฺฌติ, ตทุภยํ สกฺกสฺส อชฺฌาสยวเสน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กายสมาจารมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํ สํกิเลสธมฺมปฺปหานมุเขน โวทานธมฺมปาริปูรีติ กตฺวา. สีลกถายํ อเสวิตพฺพกายสมาจาราทิกถเน การณํ วุตฺตเมว, ตสฺมา กมฺมปถวเสนาติ กุสลากุสลกมฺมปถวเสน.
กมฺมปถวเสนาติ จ กมฺมปถวิจารวเสน ¶ . กมฺมปถภาวํ อปตฺตานมฺปิ หิ กายทุจฺจริตาทีนํ อเสวิตพฺพกาทีนํ อเสวิตพฺพกายสมาจาราทิภาโว อิธ วุจฺจตีติ. ปณฺณตฺติวเสนาติ สิกฺขาปทปณฺณตฺติวเสน. ยโต ยโต หิ ยา ยา เวรมณี, ตทุภเยปิ วิภาเวนฺโต ปณฺณตฺติวเสน กเถติ นาม. เตนาห ‘‘กายทฺวาเร’’ติอาทิ. สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ เอเตนาติ สิกฺขาปทวีติกฺกโม, สิกฺขาปทสฺส วีติกฺกมนากาเรน ปวตฺโต อกุสลธมฺโม ยํ, ตสฺส อเสวิตพฺพกายสมาจาราทิตา. วีติกฺกมปฏิปกฺโข อวีติกฺกโม, น วีติกฺกมติ เอเตนาติ อวีติกฺกโม, สีลํ.
มิจฺฉา สมฺมา จ ปริเยสติ เอตายาติ ปริเยสนา, อาชีโว, อตฺถโต ปจฺจยคเวสนพฺยาปาโร กายวจีทฺวาริโก. ยทิ เอวํ กสฺมา วิสุํ คหณนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ ¶ . อริยา นิทฺโทสา ปริเยสนา คเวสนาติ อริยปริเยสนา, อริเยหิ สาธูหิ ปริเยสิตพฺพาติปิ อริยปริเยสนาติ. วุตฺตวิปริยายโต อนริยปริเยสนา เวทิตพฺพา.
ชาติธมฺโมติ ชายนสภาโว ชายนปกติโก. ชราธมฺโมติ ชีรณสภาโว. พฺยาธิธมฺโมติ พฺยาธิสภาโว. มรณธมฺโมติ มียนสภาโว. โสกธมฺโมติ โสจนกสภาโว. สํกิเลสธมฺโมติ สํกิลิสฺสนสภาโว.
ปุตฺตภริยนฺติ ปุตฺตา จ ภริยา จ. เอส นโย สพฺพตฺถ. ทฺวนฺเทกตฺตวเสน เตสํ นิทฺเทโส. ชาตรูปรชตนฺติ เอตฺถ ปน ยโต วิการํ อนาปชฺชิตฺวา สพฺพํ ชาตรูปเมว โหตีติ ชาตรูปํ นาม สุวณฺณํ. ธวลสภาวตาย รชตีติ รชตํ, รูปิยํ. อิธ ปน สุวณฺณํ เปตฺวา ยํ กิฺจิ อุปโภคปริโภคารหํ ‘‘รชต’’นฺตฺเวว คหิตํ โวหารูปคมาสกาทิ. ชาติธมฺมา เหเต, ภิกฺขเว, อุปธโยติ ¶ เอเต กามคุณูปธโย นาม โหนฺติ, เต สพฺเพปิ ชาติธมฺมาติ ทสฺเสติ.
พฺยาธิธมฺมวาราทีสุ ¶ ชาตรูปรชตํ น คหิตํ. น เหตสฺส สีสโรคาทโย พฺยาธโย นาม สนฺติ, น สตฺตานํ วิย จุติสงฺขาตํ มรณํ, น โสเก อุปฺปชฺชติ, จุติสงฺขาตํ มรณนฺติ จ เอกภวปริยาปนฺนขนฺธนิโรโธ, โส ตสฺส นตฺถิ, ขณิกนิโรโธ ปน ขเณ ขเณ ลพฺภเตว. ราคาทีหิ ปน สํกิเลเสหิ สํกิลิสฺสตีติ สํกิเลสธมฺมวาเร คหิตํ ชาตรูปํ, ตถา อุตุสมุฏฺานตฺตา ชาติธมฺมวาเร, มลํ คเหตฺวา ชีรณโต ชราธมฺมวาเร จ. อริเยหิ น อรณียา, ปริเยสนาติปิ อนริยปริเยสนา.
อิทานิ อเนสนาวเสนาปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิมินา นเยน สุกฺกปกฺเขปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
สมฺภารปริเยสนํ ปหรณวิสาทิคเวสนํ, ปโยควเสน ปโยคกรณํ ตชฺชาวายามชนนํ ตาทิสํ อุปกฺกมนิพฺพตฺตนํ, ปาณาติปาตาทิอตฺถํ คมนํ, ปจฺเจกํ กาล-สทฺโท โยเชตพฺโพ ‘‘สมฺภารปริเยสนกาลโต ปฏฺาย, ปโยคกรณกาลโต ปฏฺาย, คมนกาลโต ปฏฺายา’’ติ. อิตโรติ ‘‘เสวิตพฺโพ’’ติ วุตฺตกายสมาจาราทิโก. จิตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตพฺพํ. ตถา อุปฺปาทิตจิตฺโต หิ สติ ปจฺจยสมวาเย ตาทิสํ ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรนฺโต ปฏิปตฺติยา มตฺถกํ คณฺหาติ. เตนาห ‘‘จิตฺตุปฺปาทมฺปิ โข อหํ, ภิกฺขเว, กุสเลสุ ธมฺเมสุ พหุปการํ วทามี’’ติ (ม. นิ. ๑.๘๔).
อิทานิ ¶ ตํ มตฺถกปฺปตฺตํ อเสวิตพฺพํ, เสวิตพฺพฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สงฺฆเภทาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน โลหิตุปฺปาทนาทึ สงฺคณฺหาติ. พุทฺธรตนสงฺฆรตนุปฏฺาเนเหว ธมฺมรตนุปฏฺานสิทฺธีติ อาห ‘‘ทิวสสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ติณฺณํ รตนานํ อุปฏฺานคมนาทิวเสนา’’ติ ¶ . ธนุคฺคหเปสนํ ธนุคฺคหปุริสานํ อุยฺโยชนํ. อาทิ-สทฺเทน ปฺจวรยาจนาทึ สงฺคณฺหาติ. ‘‘อชาตสตฺตุํ ปสาเทตฺวา ลาภุปฺปาทวเสน ปริหีนลาภสกฺการสฺส กุเลสุ วิฺาปน’’นฺติ เอวมาทึ อนริยปริเยสนํ ปริเยสนฺตานํ.
ปาริปูริยาติ ปาริปูริอตฺถํ. อคฺคมคฺคผลวเสเนว หิ เสวิตพฺพานํ ปาริปูรีติ ตทตฺถํ สพฺพา ปุพฺพภาคปฏิปทา, ปาติโมกฺขสํวโรปิ อคฺคมคฺเคเนว ปริปุณฺโณ ¶ โหตีติ ตทตฺถํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ วตฺวา นิคเมนฺโต ‘‘ปาติโมกฺโข…เป… โหตี’’ติ อาห.
อินฺทฺริยสํวรวณฺณนา
๓๖๕. อินฺทฺริยานํ ปิธานายาติ อินฺทฺริยานํ ปิทหนตฺถาย. อินฺทฺริยานิ จ จกฺขาทีนิ ทฺวารานิ, เตสํ ปิธานํ สํวรณํ อกุสลุปฺปตฺติโต โคปนาติ อาห ‘‘คุตฺตทฺวารตายา’’ติ. อเสวิตพฺพรูปาทิวเสน อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา อสํวโร, สํกิเลสธมฺมวิปฺปหานวเสน โวทานธมฺมปาริสุทฺธีติ. กามํ ปาฬิยํ อเสวิตพฺพมฺปิ รูปาทิ ทสฺสิตํ, สกฺเกน ปน อินฺทฺริยสํวราย ปฏิปตฺติ ปุจฺฉิตาติ ตเมว นิวตฺเตตฺวา ทสฺเสตุํ อฏฺกถายํวุตฺตํ ‘‘จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปมฺปีติอาทิ เสวิตพฺพรูปาทิวเสน อินฺทฺริยสํวรทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติ. ‘‘ตุณฺหี อโหสี’’ติ วตฺวา ตุณฺหีภาวสฺส การณํ พฺยติเรกมุเขน วิภาเวตุํ ‘‘กเถตุกาโมปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยนฺติ สกฺโก เทวานํ อินฺโท.
รูปนฺติ รูปายตนํ, ตสฺส อเสวนํ นาม อทสฺสนํ เอวาติ อาห ‘‘น เสวิตพฺพํ น ทฏฺพฺพ’’นฺติ. ยํ ปน สตฺตสนฺตานคตํ รูปํ ปสฺสโต ปฏิกูลมนสิการวเสน, อสุภสฺา วา สณฺาติ ทสฺสนานุตฺตริยวเสน. อถ วา กมฺมผลสทฺทหนวเสน ปสาโท วา อุปฺปชฺชติ. หุตฺวา อภาวาการสลฺลกฺขเณน อนิจฺจสฺาปฏิลาโภ วา โหติ.
ปริยายกฺขรณโต ¶ อกฺขรํ, วณฺโณ, โส เอว นิรนฺตรุปฺปตฺติยา สมุทฺทิโต ปทวากฺยสฺิโต, อธิปฺเปตมตฺถํ พฺยฺเชตีติ พฺยฺชนํ, ตยิทํ กาพฺยนาฏกาทิคตเววจนวเสน, อุจฺจารณวเสน จ วิจิตฺตสนฺนิเวสตาย ตถาปวตฺตวิกปฺปนวเสน จิตฺตวิจิตฺตภาเวน อุปติฏฺนกํ ¶ สนฺธายาห ‘‘ยํ จิตฺตกฺขรํ จิตฺตพฺยฺชนมฺปิ สทฺทํ สุณโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ. อตฺถนิสฺสิตนฺติ สมฺปรายิกตฺถนิสฺสิตํ. ธมฺมนิสฺสิตนฺติ วิวฏฺฏธมฺมนิสฺสิตํ, โลกุตฺตรรตนตฺตยธมฺมนิสฺสิตํ วา. ปสาโทติ รตนตฺตยสทฺธา, กมฺมผลสทฺธาปิ. นิพฺพิทา วาติ อนิจฺจสฺาทิวเสน วฏฺฏโต อุกฺกณฺา วา.
คนฺธรสาวิปโรธาทิวเสน เสวิยมานํ อโยนิโส ปฏิปนฺนตฺตา อเสวิตพฺพํ นาม. โยนิโส ปจฺจเวกฺขิตฺวา เสวิยมานํ สมฺปชฺวเสน คหณโต เสวิตพฺพํ นาม. เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ คนฺธํ ฆายโต’’ติอาทิ.
ยํ ¶ ปน ผุสโตติ ยํ ปน เสวิตพฺพํ โผฏฺพฺพํ อนิปฺผนฺนสฺเสว ผุสโต. อาสวกฺขโย เจว โหติ ชาคริยานุโยคสฺส มตฺถกปฺปตฺติโต. วีริยฺจ สุปคฺคหิตํ โหติ จตุตฺถสฺส อริยวํสสฺส อุกฺกํสนโต. ปจฺฉิมา จ…เป… อนุคฺคหิตา โหติ สมฺมาปฏิปตฺติยํ นิโยชนโต.
เย มโนวิฺเยฺเย ธมฺเม อิฏฺาทิเภเท สมนฺนาหรนฺตสฺส อาวชฺชนฺตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ. ‘‘มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา’’ติ วิภตฺติ วิปริณาเมตพฺพา, เมตฺตาทิวเสน สมนฺนาหรนฺตสฺส เย มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เอวรูปา เสวิตพฺพาติ โยชนา. อาทิ-สทฺเทน กรุณาทีนฺเจว อนิจฺจาทีนฺจ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ติณฺณํ เถรานํ ธมฺมาติ อิทานิ วุจฺจมานปฏิปตฺตีนํ ติณฺณํ เถรานํ มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา. พหิ ธาวิตุํ น อทาสินฺติ อนฺโตปริเวณํ อาคตเมว รูปาทึ อารพฺภ อิมสฺมึ เตมาเส กมฺมฏฺานวินิมุตฺตํ ¶ จิตฺตํ กทาจิ อุปฺปนฺนปุพฺพํ, อนฺโตปริเวเณ จ วิสภาครูปาทีนํ อสมฺภโว เอว, ตสฺมา วิสฏวิตกฺกวเสน จิตฺตํ พหิ ธาวิตุํ น อทาสินฺติ ทสฺเสติ. นิวาสเคหโต นิวาสนคพฺภโต. นิยกชฺฌตฺตขนฺธปฺจกโต วิปสฺสนาโคจรโต. เถโร กิร สพฺพมฺปิ อตฺตนา กาตพฺพกิริยํ กมฺมฏฺานสีเสเนว ปฏิปชฺชติ.
๓๖๖. อสมฺโมหสมฺปชฺวเสน อทฺเวชฺฌาภาวโต เอโก อนฺโต เอตสฺสาติ เอกนฺโต, เอกนฺโต วาโท เอเตสนฺติ เอกนฺตวาทา. เตนาห ‘‘เอกํเยว วทนฺตี’’ติ, อภินฺนวาทาติ อตฺโถ. เอกาจาราติ สมานาจารา. เอกลทฺธิกาติ สมานลทฺธิกา. เอกปริโยสานาติ สมานนิฏฺานา.
อิติ สกฺโก ปุพฺเพ อตฺตนา สุตํ ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ นานาวาทา จารลทฺธินิฏฺานํ อิทานิ สจฺจปฏิเวเธน ¶ อสารโต ตฺวา ิโต, ตสฺส การณํ าตุกาโม ตเมว ตาว พฺยติเรกมุเขน ปุจฺฉติ ‘‘สพฺเพว ธมฺมา นุ โข’’ติอาทินา.
ธาตูติ อชฺฌาสยธาตุ อุตฺตรปทโลเปน วุตฺตา, อชฺฌาสยธาตูติ จ อตฺถโต อชฺฌาสโย เอวาติ อาห ‘‘อเนกชฺฌาสโย นานชฺฌาสโย’’ติ. ‘‘เอกสฺมึ คนฺตุกาเม เอโก าตุกาโม โหตี’’ติ อิทํ นิทสฺสนวเสน วุตฺตํ อิริยาปเถปิ นาม สตฺตา เอกชฺฌาสยา ทุลฺลภา, ปเคว ¶ ลทฺธีสูติ ทสฺสนตฺถํ. ยํ ยเทว อชฺฌาสยนฺติ ยํ ยเมว สสฺสตาทิอชฺฌาสยํ. อภินิวิสนฺตีติ ตํ ตํ ลทฺธึ ทิฏฺาภินิเวสวเสน อภิมุขา หุตฺวา ทุปฺปฏินิสฺสคฺคิภาเวน นิวิสนฺติ, อาทานคฺคาหํ คณฺหนฺติ. ถาเมน จ ปรามาเสน จาติ ทิฏฺิถาเมน จ ทิฏฺิปรามาเสน จ. สุฏฺุ คณฺหิตฺวาติ อติวิย ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหิตฺวา. โวหรนฺตีติ ยถาภินิวิฏฺํ ทิฏฺิวาทํ ปฺาเปนฺติ ¶ ปเร หิ คาเหนฺติ ปติฏฺเปนฺติ. เตนาห ‘‘กเถนฺติ ทีเปนฺติ กิตฺเตนฺตี’’ติ, อุคฺโฆเสนฺตีติ อตฺโถ.
อนฺตํ อตีตา อจฺจนฺตา, อจฺจนฺตา นิฏฺา เอเตสนฺติ อจฺจนฺตนิฏฺา. สพฺเพสนฺติ สพฺเพสํ สมณพฺราหฺมณานํ. โยคกฺเขโมติปิ นิพฺพานํ จตูหิปิ โยเคหิ อนุปฺปทุฏฺตฺตา. ‘‘อจฺจนฺตโยคกฺเขมา’’ติ วตฺตพฺเพ อิ-กาเรน นิทฺเทเสน ‘‘อจฺจนฺตโยคกฺเขมี’’ติ วุตฺตํ, อจฺจนฺตโยคกฺเขโม วา เอเตสํ อตฺถีติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมีติ. จรนฺติ อุปคจฺฉนฺติ, อธิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. ปริยสฺสติ ปริกฺขิสฺสติ วฏฺฏทุกฺขนฺตํ อาคมฺมาติ ปริโยสานนฺติปิ นิพฺพานสฺส นามํ.
สงฺขิณาตีติ สมุจฺฉินฺทเนน เขเปติ. วินาเสตีติ ตโต เอว สพฺพโส อทสฺสนํ ปาเปติ. วิมุตฺตาติ วฏฺฏทุกฺขโต อจฺจนฺตนิคฺคเมน วิเสเสน มุตฺตา.
‘‘อิสฺสามจฺฉริยํ เอโก ปฺโห’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อิสฺสามจฺฉริยํ วิสฺสชฺชนนฺติ? สจฺจเมตํ, โย ปน าตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ, โส ปฺโห. โส เอว จ วิสฺสชฺชียตีติ นายํ โทโส, อฺถา อมฺพํ ปุฏฺสฺส ลพุชํ พฺยากรณํ วิย สิยา, เอวํ ปฺหสีเสน ปฺหพฺยากรณํ วทติ. ตถา หิ ‘‘ปิยาปฺปิย’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺชนปทาเนว คหิตานิ, ‘‘ปิยาปฺปิยํ เอโก’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ปปฺจสฺาติ สฺาสีเสน ปปฺจา เอว วุตฺตาติ อาห ‘‘ปปฺโจ เอโก’’ติ. เอตฺถ จ ยถา ปาติโมกฺขสํวรปุจฺฉา กายสมาจาราทิวิภาเคน วิสฺสชฺชิตตฺตา ตโย ปฺหา ชาตา, เอวํ อินฺทฺริยสํวรปุจฺฉา รูปาทิวิภาเคน วิสฺสชฺชิตตฺตา ฉ ปฺหา ¶ สิยุํ. ตถา สติ เอกูนวีสติ ปุจฺฉา สิยุํ, อถ อินฺทฺริยสํวรตาสามฺเน เอโกว ปฺโห กโต, เอวํ สติ ปาติโมกฺขสํวรปุจฺฉาภาวสามฺเน เตปิ ตโย เอโกว ปฺโหติ สพฺเพว ทฺวาทเสว ปฺหา ภเวยฺยุนฺติ? นยิทเมวํ. ยสฺมา กายสมาจาราทีสุ วิภชฺช ¶ วุจฺจมาเนสุ มหาวิสยตาย อปริมาโณ วิภาโค สมฺภวติ ¶ วิสฺสชฺเชตุํ. สกลมฺปิ วินยปิฏกํ ตสฺส นิทฺเทโส. รูปาทีสุ ปน วิภชฺช วุจฺจมาเนสุ อปฺปวิสยตาย น ตาทิโส วิภาโค สมฺภวติ วิสฺสชฺเชตุํ. อิติ มหาวิสยตาย ปาติโมกฺขสํวรปุจฺฉา ตโย ปฺหา กตา, อินฺทฺริยสํวรปุจฺฉา ปน อปฺปวิสยตาย เอโกว ปฺโห กโต. เตน วุตฺตํ ‘‘จุทฺทส มหาปฺหา’’ติ.
๓๖๗. จลนฏฺเนาติ กมฺปนฏฺเน. ตณฺหา หิ กามราครูปราคอรูปราคาทิวเสน ปวตฺติยา อนวฏฺิตตาย สยมฺปิ จลติ, ยตฺถ อุปฺปนฺนา, ตมฺปิ สนฺตานํ ภวาทีสุ ปริกฑฺฒเนน จาเลติ, ตสฺมา จลนฏฺเน ตณฺหา เอชา นาม. ปีฬนฏฺเนาติ วิพาธนฏฺเน ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส เหตุภาเวน. ปทุสฺสนฏฺเนาติ อธมฺมราคาทิภาเวน, สมฺมุขปรํมุเขน, กิเลสาสุจิปคฺฆรเณน จ ปการโต ทุสฺสนฏฺเน คณฺโฑ. อนุปฺปวิฏฺฏฺเนาติ อาสยสฺส ทุนฺนีหรณียภาเวน อนุปฺปวิสนฏฺเน. กฑฺฒติ อตฺตโน จ รุจิยา อุปเนติ. อุจฺจาวจนฺติ ปณีตภาวํ, นิหีนภาวฺจ. เยสุ สมณพฺราหฺมเณสุ. ‘‘เยสาห’’นฺติปิ ปาฬิ, ตสฺสา เกจิ ‘‘เยสํ อห’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ. เอวนฺติ สุตานุรูปํ, อุคฺคหานุรูปฺจ. ‘‘อหํ โข ปน ภนฺเต อฺเสํ สมณพฺราหฺมณานํ ธมฺมาจริโย โหนฺโตปิ ภควโต สาวโก…เป… สมฺโพธิปรายโณ’’ติ เอวํ อตฺตโน โสตาปนฺนภาวํ ชานาเปติ.
โสมนสฺสปฏิลาภกถาวณฺณนา
๓๖๘. สมาปนฺโนติ สโมคาฬฺโห ปวตฺตสมฺปหาโร วิยาติพฺยูฬฺโห. ชินึสูติ ยถา อสุรา ปุน สีสํ อุกฺขิปิตุํ นาสกฺขึสุ, เอวํ เทวา วิชินึสุเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เทวา ปุน อปจฺจาคมนาย อสุเร ชินึสู’’ติ. ตาทิโส หิสฺส ชโย สาติสยํ เวทปฏิลาภาย อโหสิ. ทุวิธมฺปิ ¶ โอชนฺติ ทิพฺพํ, อสุรํ จาติ ทฺวิปฺปการมฺปิ โอชํ. เทวาเยว ปริภฺุชิสฺสนฺติ อสุรานํ ปเวสาภาวโต. ทณฺฑสฺส อวจรณํ อาวรณํ ทณฺฑาวจโร, สห ทณฺฑาวจเรนาติ สทณฺฑาวจโร, ทณฺเฑน ปหริตฺวา วา อาวริตฺวา วา สาเธตพฺพนฺติ อตฺโถ.
๓๖๙. อิมสฺมึเยว ¶ โอกาเสติ อิมิสฺสเมว อินฺทสาลคุหายํ. เทวภูตสฺส เมติ ปุพฺเพปิ เทวภูตสฺส สกฺกสฺเสว เม ภูตสฺส. สโตติ อิทานิปิ สกฺกสฺเสว สโต ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ.
ทิวิยา ¶ กายาติ ทิพฺพา, ขนฺธปฺจกสงฺขาตา กายาติ อาห ‘‘ทิพฺพา อตฺตภาวา’’ติ. ‘‘อมูฬฺโห คพฺภํ เอสฺสามี’’ติ อิมินา อริยสาวกานํ อนฺธปุถุชฺชนานํ วิย สมฺโมหมรณํ, อสมฺปชานคพฺโภกฺกมนฺจ นตฺถิ, อถ โข อสมฺโมหมรณฺเจว สมฺปชานคพฺโภกฺกมนฺจ โหตีติ ทสฺเสติ. อริยสาวกา นิยตคติกตฺตา สุคตีสุ เอว อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถาปิ มนุสฺเสสุ อุปฺปชฺชนฺตา อุฬาเรสุ เอว กุเลสุ ปฏิสนฺธึ คณฺหิสฺสนฺติ, สกฺกสฺสาปิ ตาทิโส อชฺฌาสโย. เตน วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘ยตฺถ เม รมตี มโน’’ติ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ยตฺถ เม’’ติอาทิ. สกฺโก ปน อตฺตโน ทิพฺพานุภาเวนาปิ ตาทิสํ ชานิตุํ สกฺโกติเยว.
การเณนาติ ยุตฺเตน อริยสาวกภาวสฺส อนุจฺฉวิเกน. เตนาห ‘‘สเมนา’’ติ.
สกทาคามิมคฺคํ สนฺธาย วทติ ฉฏฺเ อตฺถวเส อนาคามิมคฺคสฺส วกฺขมานตฺตา. อาชานิตุกาโมติ อปฺปตฺตํ วิเสสํ ปฏิวิชฺฌิตุกาโม. มนุสฺสโลเก อนฺโต ภวิสฺสติ ปุน มานุสฺสูปปตฺติยา อภาวโต.
ปุนเทวาติ มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺโน ตโต จวิตฺวา ปุนเทว ¶ . อิมสฺมึ ตาวตึสเทวโลกสฺมึ. อุตฺตโม, กีทิโสติ อาห ‘‘สกฺโก’’ติอาทิ.
อนฺติเม ภเวติ มม สพฺพภเวสุ อนฺติเม สพฺพปริโยสาเน ภเว. ‘‘อายุนา’’ติ อิมินา จ ตํสหภาวิโน สพฺเพปิ วณฺณาทิเก สงฺคณฺหาติ. ‘‘ปฺายา’’ติ จ อิมินา สพฺเพปิ สทฺธาสติวีริยาทิเก. ตสฺมึ อตฺตภาเวติ ตสฺมึ สพฺพนฺติเม สกฺกตฺตภาเว. อกนิฏฺคามี หุตฺวาติ อนฺตรายปรินิพฺพายิอาทิภาวํ อนุปคนฺตฺวา เอกํสโต อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี เอว หุตฺวา. ตโต เอว อนุกฺกเมน อวิหาทีสุ นิพฺพตฺตนฺโต. เอวมาหาติ ‘‘โส นิวาโส ภวิสฺสตี’’ติ เอวมาห. ‘‘อวิหาทีสุ…เป… นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เอส กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยฺจ นโย น เกวลํ สกฺกสฺเสว, อถ โข มหาเสฏฺิมหาอุปาสิกานมฺปิ โหติเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สกฺโก เทวราชา’’ติอาทิมาห.
๓๗๐. ภวสมฺปตฺตินิพฺพานสมฺปตฺตีนํ วเสน อปริปุณฺณชฺฌาสยตาย อนิฏฺิตมโนรโถ ตํ ตํ ¶ ปตฺตุกาโมเยว หุตฺวา ิโต. เย จ สมเณติ ¶ เย จ ปพฺพชิเต. ปวิวิตฺตวิหาริโนติ ‘‘อเนกวิเวกตฺตยํ ปริพฺรูเหตฺวา วิหรนฺตี’’ติ มฺามิ.
สมฺปาทนาติ มคฺคสฺส อุปสมฺปาทนํ ตสฺส สมฺปาปนํ สมฺมเทว ปาปนํ. วิราธนาติ อนาราธนา อนุปายปฏิปตฺติ. น สมฺโภนฺตีติ อนภิสมฺภุณนฺติ. ยถาปุจฺฉิเต อตฺเถ อนภิสมฺภุณนํ นาม สมฺมา กเถตุํ อสมตฺถตา เอวาติ อาห ‘‘สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติ.
ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิจฺเจน สมานโคตฺตตาย. เตเนวาห ‘‘อาทิจฺจ นาม โคตฺเตนา’’ติ, ตสฺมา ¶ . อาทิจฺโจ พนฺธุ เอตสฺสาติ อาทิจฺจพนฺธุ, อถ วา อาทิจฺจสฺส พนฺธูติ อาทิจฺจพนฺธุ, ภควา, ตํ อาทิจฺจพนฺธุนํ. อาทิจฺโจ หิ โสตาปนฺนตาย ภควโต โอรสปุตฺโต. เตเนวาห –
‘‘โย อนฺธกาเร ตมสิ ปภงฺกโร,
เวโรจโน มณฺฑลี อุคฺคเตโช;
มา ราหุ คิลี จรํ อนฺตลิกฺเข,
ปชํ มมํ ราหุ ปมฺุจ สูริย’’นฺติ. (สํ. นิ. ๑.๙๑);
สามนฺติ สามํปโยคํ, สตฺถุ ปน สาวกสฺส สามํปโยโค นาม สนิปาโต เอวาติ อาห ‘‘นมกฺการํ กโรมา’’ติ.
๓๗๑. ปรามสิตฺวาติ ‘‘อิมาย นาม ปถวิยํ นิสินฺเนน มยา อยํ อจฺฉริยธมฺโม อธิคโต’’ติ โสมนสฺสชาโต, ‘‘อิมาย นาม ปถวิยํ เอวํ อจฺฉริยพฺภุตํ พุทฺธรตนํ อุปฺปนฺน’’นฺติ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต จ ปถวึ ปรามสิตฺวา. ปตฺถิตปฺหาติ ทีฆรตฺตานุสยิตสํสยสมุคฺฆาตตฺถํ ‘‘กทา นุ โข ภควนฺตํ ปุจฺฉิตุํ ลภามี’’ติ เอวํ อภิปตฺถิตปฺหา. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สกฺกปฺหสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.