📜
๙. มหาสติปฏฺานสุตฺตวณฺณนา
อุทฺเทสวารกถาวณฺณนา
๓๗๓. ‘‘กสฺมา ¶ ¶ ¶ ภควา อิทํ สุตฺตมภาสี’’ติ อสาธารณํ สมุฏฺานํ ปุจฺฉติ, สาธารณํ ปน ‘‘ปากฏ’’นฺติ อนามสิตฺวา ‘‘กุรุรฏฺวาสีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. สมุฏฺานนฺติ หิ เทสนานิทานํ, ตํ สาธารณาสาธารณเภทโต ทุวิธํ, สาธารณมฺปิ อชฺฌตฺติกพาหิรเภทโต ทุวิธํ. ตตฺถ สาธารณํ อชฺฌตฺติกํ สมุฏฺานํ นาม ภควโต มหากรุณา. ตาย หิ สมุสฺสาหิตสฺส ภควโต เวเนยฺยานํ ธมฺมเทสนาย จิตฺตํ อุทปาทิ. ยถาห ‘‘สตฺเตสุ จ การฺุตํ ปฏิจฺจ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกสี’’ติอาทิ. (ที. นิ. ๒.๖๙; ม. นิ. ๑.๒๘๓; ๒.๓๓๙; สํ. นิ. ๑.๑๗๒; มหาว. ๙) พาหิรํ ปน สาธารณํ สมุฏฺานํ นาม ทสสหสฺสมหาพฺรหฺมปริวารสฺส สหมฺปติมหาพฺรหฺมุโน อชฺเฌสนํ. ตถา จาห ‘‘พฺรหฺมุโน จ อชฺเฌสนํ วิทิตฺวา’’ติ. (ที. นิ. ๒.๖๙; ม. นิ. ๑.๒๘๓; ๒.๓๓๙; สํ. นิ. ๑.๑๗๙; มหาว. ๙) ตทชฺเฌสนุตฺตรกาลฺหิ ธมฺมปจฺจเวกฺขณาชนิตํ อปฺโปสฺสุกฺกตํ ปฏิปสฺสมฺเภตฺวา ภควา ธมฺมํ เทเสตุํ อุสฺสาหชาโต อโหสิ. ยถา จ มหากรุณา, เอวํ ทสพลาณาทโย จ เทสนาย อชฺฌตฺตสมุฏฺานภาเว วตฺตพฺพา. สพฺพฺหิ เยฺยธมฺมํ, เตสํ เทเสตพฺพปฺปการํ, สตฺตานฺจ อาสยานุสยาทึ ยาถาวโต ชานิตฺวา ภควา านาฏฺานาทีสุ โกสลฺเลน เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิจิตฺตนยเทสนํ ปวตฺเตสีติ. อสาธารณมฺปิ อชฺฌตฺติกพาหิรเภทโต ทุวิธเมว. ตตฺถ อชฺฌตฺติกํ ยาย มหากรุณาย, เยน จ เทสนาาเณน ¶ อิทํ สุตฺตํ ปวตฺติตํ, ตทุภยํ เวทิตพฺพํ, พาหิรํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘กุรุรฏฺวาสีน’’นฺติอาทิมาห. เตน วุตฺตํ ‘‘อสาธารณํ สมุฏฺานํ ปุจฺฉตี’’ติ, เตน ‘‘อตฺตชฺฌาสยาทีสุ จตูสุ สุตฺตนิกฺเขเปสุ กตโรย’’นฺติ สุตฺตนิกฺเขโป ปุจฺฉิโต โหตีติ อิตโร ‘‘กุรุรฏฺวาสีน’’นฺติอาทินา ‘‘ปรชฺฌาสโยยํ สุตฺตนิกฺเขโป’’ติ ทสฺเสติ.
กุรุรฏฺํ ¶ กิร ตทา ตํนิวาสิสตฺตานํ โยนิโสมนสิการวนฺตตาทินา เยภุยฺเยน สุปฺปฏิปนฺนตาย, ปุพฺเพ จ กตปฺุตาพเลน ตทา อุตุอาทิสมฺปตฺติยุตฺตเมว อโหสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุตุปจฺจยาทิสมฺปนฺนตฺตา’’ติ. อาทิ-สทฺเทน โภชนาทิสมฺปตฺตึ สงฺคณฺหาติ. เกจิ ปน ‘‘ปุพฺเพ ¶ ปวตฺตกุรุวตฺตธมฺมานุฏฺานวาสนาย อุตฺตรกุรุ วิย เยภุยฺเยน อุตุอาทิสมฺปนฺนเมว โหนฺตํ ภควโต กาเล สาติสยํ อุตุสปฺปายาทิยุตฺตํ ตํ รฏฺํ อโหสี’’ติ วทนฺติ. จิตฺตสรีรกลฺลตายาติ จิตฺตสฺส, สรีรสฺส จ อโรคตาย. อนุคฺคหิตปฺาพลาติ ลทฺธูปการาณานุภาวา, อนุ อนุ วา อาจิณฺณปฺาเตชา. เอกวีสติยา าเนสุติ กายานุปสฺสนาวเสน จุทฺทสสุ าเนสุ, เวทนานุปสฺสนาวเสน เอกสฺมึ าเน, ตถา จิตฺตานุปสฺสนาวเสน, ธมฺมานุปสฺสนาวเสน ปฺจสุ าเนสูติ เอวํ เอกวีสติยา าเนสุ. กมฺมฏฺานํ อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวาติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ ยถา อรหตฺตํ ปาเปติ, เอวํ เทสนาวเสน อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา. สุวณฺณจงฺโกฏกสุวณฺณมฺชูสาสุ ปกฺขิตฺตานิ สุมนจมฺปกาทินานาปุปฺผานิ, มณิมุตฺตาทิสตฺตรตนานิ จ ยถา ภาชนสมฺปตฺติยา สวิเสสํ โสภนฺติ, กิจฺจกรานิ จ โหนฺติ มนฺุภาวโต, เอวํ สีลทสฺสนาทิสมฺปตฺติยา ภาชนวิเสสภูตาย กุรุรฏฺวาสิปริสาย เทสิตา ภควโต อยํ เทสนา ภิยฺโยโส มตฺตาย โสภติ, กิจฺจการี จ โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ยถา หิ ปุริโส’’ติอาทินา. เอตฺถาติ กุรุรฏฺเ.
ปกติยาติ สรสโตปิ, อิมิสฺสา สติปฏฺานสุตฺตเทสนาย ปุพฺเพปีติ อธิปฺปาโย. อนุยุตฺตา วิหรนฺติ สตฺถุ เทสนานุสารโต ภาวนานุโยคํ.
วิสฺสฏฺอตฺตภาเวนาติ ¶ อนิจฺจาทิวเสน กิสฺมิฺจิ โยนิโสมนสิกาเร จิตฺตํ อนิโยเชตฺวา รูปาทิอารมฺมเณ อภิรติวเสน วิสฺสฏฺจิตฺเตน ภวิตุํ น วฏฺฏติ, ปมาทวิหารํ ปหาย อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.
เอกายโนติ เอตฺถ อยน-สทฺโท มคฺคปริยาโย. น เกวลํ อยนเมว, อถ โข อฺเปิ พหู มคฺคปริยายาติ ปทุทฺธารํ กโรนฺโต ‘‘มคฺคสฺส หี’’ติ อาทึ วตฺวา ยทิ มคฺคปริยาโย อยน-สทฺโท, กสฺมา ปุน ‘‘มคฺโค’’ติ วุตฺตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอกมคฺโคติ เอโก เอว มคฺโค. น หิ นิพฺพานคามิมคฺโค อฺโ อตฺถีติ. นนุ สติปฏฺานํ อิธ มคฺโคติ อธิปฺเปตํ, ตทฺเ จ พหู มคฺคธมฺมา อตฺถีติ? สจฺจํ อตฺถิ, เต ปน สติปฏฺานคฺคหเณเนว คหิตา ตทวินาภาวโต. ตถา ¶ หิ าณวีริยาทโย นิทฺเทเส คหิตา, อุทฺเทเส ปน สติยา เอว คหณํ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสนาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘น ทฺวิธาปถภูโต’’ติ อิมินา ¶ อิมสฺส มคฺคสฺส อเนกมคฺคภาวาภาวํ วิย อนิพฺพานคามิภาวาภาวฺจ ทสฺเสติ. เอเกนาติ อสหาเยน. อสหายตา จ ทุวิธา อตฺตทุติยตาภาเวน วา, ยา ‘‘วูปกฏฺกายตา’’ติ วุจฺจติ, ตณฺหาทุติยตาภาเวน วา, ยา ‘‘ปวิวิตฺตจิตฺตตา’’ติ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘วูปกฏฺเน ปวิวิตฺตจิตฺเตนา’’ติ. เสฏฺโปิ โลเก ‘‘เอโก’’ติ วุจฺจติ ‘‘ยาว ปเร เอกาหํ โว กโรมี’’ติอาทีสูติ อาห ‘‘เอกสฺสาติ เสฏฺสฺสา’’ติ. ยทิ สํสารโต นิสฺสรณฏฺโ อยนฏฺโ, อฺเสมฺปิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนานํ สาธารณโต, กถํ ภควโตติ อาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. อิมสฺมึ โขติ เอตฺถ โข-สทฺโท อวธารเณ, ตสฺมา อิมสฺมึ เยวาติ อตฺโถ. เทสนาเภโทเยว เหโส, ยทิทํ ‘‘มคฺโค’’ติ วา ‘‘อยโน’’ติ วา. อยน-สทฺโท วา กมฺมกรณาทิวิภาโค. เตนาห ‘‘อตฺถโต ปน เอโก วา’’ติ.
นานามุขภาวนานยปฺปวตฺโตติ กายานุปสฺสนาทิมุเขน ¶ ตตฺถาปิ อานาปานาทิมุเขน ภาวนานเยน ปวตฺโต. เอกายนนฺติ เอกคามินํ, นิพฺพานคามินนฺติ อตฺโถ. นิพฺพานฺหิ อทุติยภาวโต, เสฏฺภาวโต จ ‘‘เอก’’นฺติ วุจฺจติ. ยถาห ‘‘เอกฺหิ สจฺจํ น ทุตียมตฺถี’’ติ (สุ. นิ. ๘๙๐). ‘‘ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา วิราโค เตสํ อคฺคํ อกฺขายตี’’ติ. (อ. นิ. ๔.๓๔; อิติวุ. ๙๐) ขโย เอว อนฺโตติ ขยนฺโต, ชาติยา ขยนฺตํ ทิฏฺวาติ ชาติขยนฺตทสฺสี. อวิภาเคน สพฺเพปิ สตฺเต หิเตน อนุกมฺปตีติ หิตานุกมฺปี. อตรึสูติ ตรึสุ. ปุพฺเพติ ปุริมกา พุทฺธา, ปุพฺเพ วา อตีตกาเล.
ตนฺติ เตสํ วจนํ, ตํ วา กิริยาวุตฺติวาจกตฺตํ น ยุชฺชติ. น หิ สงฺเขยฺยปฺปธานตาย สตฺตวาจิโน เอกสทฺทสฺส กิริยาวุตฺติวาจกตา อตฺถิ. ‘‘สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺเฉยฺยา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๗.๗๒) วิย สกึ อยโนติ อิมินา พฺยฺชเนน ภวิตพฺพํ. เอวมตฺถํ โยเชตฺวาติ ‘‘เอกํ อยนํ อสฺสา’’ติ เอวํ สมาสปทตฺถํ โยเชตฺวา. อุภยถาปีติ ปุริมนเยน, ปจฺฉิมนเยน จ. น ยุชฺชติ อิธาธิปฺเปตมคฺคสฺส อเนกวารํ ปวตฺติสพฺภาวโต. เตนาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ. ‘‘อเนกวารมฺปิ อยตี’’ติ ปุริมนยสฺส อยุตฺตตาทสฺสนํ, ‘‘อเนกฺจสฺส อยนํ โหตี’’ติ ปจฺฉิมนยสฺส.
อิมสฺมึ ¶ ปเทติ ‘‘เอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโค’’ติ อิมสฺมึ วากฺเย, อิมสฺมึ วา ‘‘ปุพฺพภาคมคฺโค, โลกุตฺตรมคฺโค’’ติ วิธานปเท. มิสฺสกมคฺโคติ โลกิเยน มิสฺสโก โลกุตฺตรมคฺโค ¶ . วิสุทฺธิอาทีนํ นิปฺปริยายเหตุกํ ¶ สงฺคณฺหนฺโต อาจริยตฺเถโร ‘‘มิสฺสกมคฺโค’’ติ อาห. อิตโร ปริยายเหตุ อิธาธิปฺเปโตติ ‘‘ปุพฺพภาคมคฺโค’’ติ อโวจ.
สทฺทํ สุตฺวาติ ‘‘กาโล ภนฺเต ธมฺมสวนายา’’ติ กาลาโรจนสทฺทํ ปจฺจกฺขโต, ปรมฺปราย จ สุตฺวา. เอวํ อุกฺขิปิตฺวาติ เอวํ ‘‘สุนฺทรํ มโนหรํ อิมํ กถํ ฉฑฺเฑมา’’ติ อฉฑฺเฑนฺตา อุจฺฉุภารํ วิย ปคฺคเหตฺวา น วิจรนฺติ. อาลุเฬตีติ วิลุฬิโต อากุโล โหตีติ อตฺโถ. เอกายนมคฺโค วุจฺจติ ปุพฺพภาคสติปฏฺานมคฺโคติ เอตฺตาวตา อิธาธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธ ตสฺเสว อลงฺการตฺถํ โส ปน ยสฺส ปุพฺพภาคมคฺโค, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคานฏฺงฺคิโก’’ติอาทิกา คาถาปิ ปฏิสมฺภิทามคฺคโตว อาเนตฺวา ปิตา.
นิพฺพานคมนฏฺเนาติ นิพฺพานํ คจฺฉติ อธิคจฺฉติ เอเตนาติ นิพฺพานคมนํ,โสเยว อวิปรีตสภาวตาย อตฺโถ, เตน นิพฺพานคมนฏฺเน, นิพฺพานาธิคมูปายตายาติ อตฺโถ. มคฺคนียฏฺเนาติ คเวสิตพฺพตาย. ‘‘คมนียฏฺเนา’’ติ วา ปาโ, อุปคนฺตพฺพตายาติ อตฺโถ. ‘‘ราคาทีหี’’ติ อิมินา ราคโทสโมหานํเยว คหณํ ‘‘ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มล’’นฺติ (วิภ. ๙๒๔) วจนโต. ‘‘อภิชฺฌาวิสมโลภาทีหี’’ติ ปน อิมินา สพฺเพสมฺปิ อุปกฺกิเลสานํ สงฺคณฺหนตฺถํ เต วิสุํ อุทฺธฏา. ‘‘สตฺตานํ วิสุทฺธิยา’’ติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส เอกนฺติกตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา หี’’ติอาทิมาห. กามํ ‘‘วิสุทฺธิยา’’ติ สามฺโชตนา, จิตฺตสฺเสว ปน วิสุทฺธิ อิธาธิปฺเปตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปมลวเสน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น ¶ เกวลํ อฏฺกถาวจนเมว, อถ โข อิทํ เอตฺถ อาหจฺจ ภาสิตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา หี’’ติอาทิมาห.
สา ปนายํ จิตฺตวิสุทฺธิ สิชฺฌมานา ยสฺมา โสกาทีนํ อนุปฺปาทาย สํวตฺตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โสกปริเทวานํ สมติกฺกมายา’’ติอาทิ. ตตฺถ โสจนํ าติพฺยสนาทินิมิตฺตํ เจตโส สนฺตาโป อนฺโตนิชฺฌานํ โสโก. าติพฺยสนาทินิมิตฺตเมว โสกาวติณฺณโต ‘‘กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตกา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๒.๓๕๓, ๓๕๔; สํ. นิ. ๒.๖๓) ปริเทวนวเสน วาจาวิปฺปลาโป ปริทวนํ ¶ ปริเทโว. อายตึ อนุปฺปชฺชนํ อิธ สมติกฺกโมติ อาห ‘‘ปหานายา’’ติ. ตํ ปนสฺส สมติกฺกมาวหตํ นิทสฺสนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อยฺหี’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ยํ ปุพฺเพ, ตํ วิโสเธหีติ อตีเตสุ ขนฺเธสุ ตณฺหาสํกิเลสวิโสธนํ วุตฺตํ. ปจฺฉาติ ปรโต ¶ . เตติ ตุยฺหํ. มาหูติ มา อหุ. กิฺจนนฺติ ราคาทิกิฺจนํ, เอเตน อนาคเตสุ ขนฺเธสุ สํกิเลสวิโสธนํ วุตฺตํ. มชฺเฌติ ตทุภยเวมชฺเฌ. โน เจ คเหสฺสสีติ น อุปาทิยิสฺสสิ เจ, เอเตน ปจฺจุปฺปนฺเน ขนฺธปฺปพนฺเธ อุปาทานปฺปวตฺติ วุตฺตา. อุปสนฺโต จริสฺสสีติ เอวํ อทฺธตฺตยคตสํกิเลสวิโสธเน สติ นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตาย อุปสนฺโต หุตฺวา วิหริสฺสสีติ อรหตฺตนิกูเฏน คาถํ นิฏฺเปสิ. เตนาห ‘‘อิมํ คาถ’’นฺติอาทิ.
ปุตฺตาติ โอรสา, อฺเปิ วา ทินฺนกกิตฺติมาทโย เย เกจิ. ปิตาติ ชนโก, อฺเปิ วา ปิตุฏฺานิยา. พนฺธวาติ าตกา. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ปุตฺตา วา ปิตา วา พนฺธวา วา อนฺตเกน มจฺจุนา อธิปนฺนสฺส อภิภูตสฺส มรณโต ตาณาย น โหนฺติ. กสฺมา? นตฺถิ าตีสุ ตาณตาติ. น หิ าตีนํ วเสน มรณโต อารกฺขา อตฺถิ, ตสฺมา ปฏาจาเร ¶ ‘‘อุโภ ปุตฺตา กาลงฺกตา’’ติอาทินา (อป. เถรี ๑.๔๙๘) มา นิรตฺถกํ ปริเทวิ, ธมฺมํเยว ปน ยาถาวโต ปสฺสาติ อธิปฺปาโย. โสตาปตฺติผเล ปติฏฺิตาติ ยถานุโลมํ ปวตฺติตาย สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย ปริโยสาเน สหสฺสนยปฏิมณฺฑิเต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. กถํ ปนายํ สติปฏฺานมคฺควเสน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสีติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. น หิ จตุสจฺจกมฺมฏฺานกถาย วินา สาวกานํ อริยมคฺคาธิคโม อตฺถิ. ‘‘อิมํ คาถํ สุตฺวา’’ติ ปนิทํ โสกวิโนทนวเสน ปวตฺติตาย คาถาย ปมํ สุตตฺตา วุตฺตํ, สาปิ หิ สจฺจเทสนาย ปริวารพนฺธา เอว อนิจฺจตากถาติ กตฺวา. อิตรคาถายํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ภาวนาติ ปฺาภาวนา. สา หิ อิธ อธิปฺเปตา. ตสฺมาติ ยสฺมา รูปาทีนํ อนิจฺจาทิโต อนุปสฺสนาปิ สติปฏฺานภาวนาว, ตสฺมา. เตปีติ สนฺตติมหามตฺตปฏาจาราปิ.
ปฺจสเต ¶ โจเรติ สตสตโจรปริวาเร ปฺจโจเร ปฏิปาฏิยา เปเสสิ, เต อรฺํ ปวิสิตฺวา เถรํ ปริเยสนฺตา อนุกฺกเมน เถรสฺส สมีเป สมาคจฺฉึสุ. เตนาห ‘‘เต คนฺตฺวา เถรํ ปริวาเรตฺวา นิสีทึสู’’ติ. เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ อูรุฏฺิเภทปจฺจยํ ทุกฺขเวทนํ อมนสิกาเรน วิโนเทตฺวา. ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชิ วิปฺปฏิสารเลสสฺสปิ อสมฺภวโต. เตนาห ‘‘ปริสุทฺธํ สีลํ นิสฺสายา’’ติ. เถรสฺส หิ สีลํ ปจฺจเวกฺขโต ปริสุทฺธํ สีลํ นิสฺสาย อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชมานํ อูรุฏฺิเภทชนิตํ ทุกฺขเวทนํ วิกฺขมฺเภสิ. ติยามรตฺตินฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, เตนสฺส วิปสฺสนายํ อปฺปมาทํ, ปฏิปตฺติอุสฺสุกฺกาปนฺจ ทสฺเสติ. ปาทานีติ ปาเท. สํยเมสฺสามีติ สฺเปสฺสามิ, สฺตฺตึ กริสฺสามีติ อตฺโถ. อฏฺฏิยามีติ ชิคุจฺฉามิ. หรายามีติ ลชฺชามิ. วิปสฺสิสนฺติ สมฺปสฺสึ.
ปจลายนฺตานนฺติ ¶ ¶ ปจลายิกานํ นิทฺทํ อุปคตานํ. อคตินฺติ อโคจรํ. วตสมฺปนฺโนติ ธุตคุณสมฺปนฺโน. ปมาทนฺติ ปจลายนํ สนฺธายาห. โอรุทฺธมานโสติ อุปรุทฺธอธิจิตฺโต. ปฺชรสฺมินฺติ สรีเร. สรีรฺหิ นฺหารุสมฺพนฺธอฏฺิสงฺฆาฏตาย อิธ ‘‘ปฺชร’’นฺติ วุตฺตํ.
ปีตวณฺณาย ปน ปฏากาย กายํ ปริหรณโต, มลฺลยุทฺธจิตฺตกตาย จ ‘‘ปีตมลฺโล’’ติ ปฺาโต ปพฺพชิตฺวา ปีตมลฺลตฺเถโร นาม ชาโต. ตีสุ รชฺเชสูติ ปณฺฑุโจฬโคฬรชฺเชสุ. ‘‘สพฺพมลฺลา สีหฬทีเป สกฺการสมฺมานํ ลภนฺตี’’ติ ตมฺพปณฺณิทีปํ อาคมฺม. ตํเยว องฺกุสํ กตฺวาติ ‘‘รูปาทโย ‘มมา’ติ น คเหตพฺพา’’ติ นตุมฺหากวคฺเคน ปกาสิตมตฺถํ อตฺตโน จิตฺตมตฺตหตฺถิโน องฺกุสํ กตฺวา. ปาเทสุ อวหนฺเตสูติ อติเวลํ จงฺกมเนน อกฺกมิตุํ อสมตฺเถสุ. ชณฺณุเกหิ จงฺกมติ ‘‘นิสินฺเน นิทฺทาย อวสโร โหตี’’ติ. พฺยากริตฺวาติ อตฺตโน วีริยารมฺภสฺส สผลตาปเวทนมุเขน สพฺรหฺมจารีนํ ตตฺถ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต อฺํ พฺยากริตฺวา. ภาสิตนฺติ วจนํ, กสฺส ปน ตนฺติ อาห ‘‘พุทฺธเสฏฺสฺส สพฺพโลกคฺควาทิโน’’ติ. ‘‘น ตุมฺหาก’’นฺติอาทิ ตสฺส ปวตฺติอาการทสฺสนํ. ตยิทํ เม สงฺขารานํ อจฺจนฺตวูปสมการณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิจฺจา วตา’’ติ คาถมาหริ, เตน อิทานาหํ สงฺขารานํ ขเณ ขเณ ภงฺคสงฺขาตสฺส โรคสฺส อภาเวน อโรโค ปรินิพฺพุโตติ ทสฺเสติ.
อสฺสาติ ¶ สกฺกสฺส. อุปปตฺตีติ เทวูปปตฺติ. ปุน ปากติกาว อโหสิ สกฺกภาเวเนว อุปปนฺนตฺตา.
สุพฺรหฺมาติ เอวํนาโม. อจฺฉรานํ นิรยูปปตฺตึ ทิสฺวา ตโต ปภุติ สตตํ ปวตฺตมานํ อตฺตโน จิตฺตุตฺราสํ สนฺธายาห ‘‘นิจฺจํ อุตฺรสฺตมิทํ จิตฺต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อุตฺรสฺตนฺติ สนฺตสฺตํ ภีตํ ¶ . อุพฺพิคฺคนฺติ สํวิคฺคํ. อุตฺรสฺตนฺติ วา สํวิคฺคํ. อุพฺพิคฺคนฺติ ภยวเสน สห นิสฺสเยน สฺจลิตํ. อนุปฺปนฺเนสูติ อนาคเตสุ. กิจฺเจสูติ เตสุ เตสุ อิติกตฺตพฺเพสุ. ‘‘กิจฺเฉสู’’ติ วา ปาโ, ทุกฺเขสูติ อตฺโถ, นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ, ภาวิทุกฺขนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. อุปฺปติเตสูติ อุปฺปนฺเนสุ กิจฺเจสูติ โยชนา. ตทา อตฺตโน ปริวารสฺส อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ สนฺธาย วทติ.
โพชฺฌาติ โพธิโต, อริยมคฺคโตติ อตฺโถ. ‘‘อฺตฺรา’’ติ จ ปทํ อเปกฺขิตฺวา นิสฺสกฺกวจนํ, โพธึ เปตฺวาติ อตฺโถ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ตปสาติ ตโปกมฺมโต, เตน มคฺคาธิคมสฺส อุปายภูตํ สลฺเลขปฏิปทํ ทสฺเสติ. อินฺทฺริยสํวราติ มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ สํวรณโต ¶ , เอเตน สติสํวรสีเสน สพฺพมฺปิ สํวรสีลํ, ลกฺขณหารนเยน วา สพฺพมฺปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ทสฺเสติ. สพฺพนิสฺสคฺคาติ สพฺพสฺสปิ นิสฺสชฺชนโต สพฺพกิเลสปฺปหานโต. กิเลเสสุ หิ นิสฺสฏฺเสุ กมฺมวฏฺฏํ, วิปากวฏฺฏฺจ นิสฺสฏฺเมว โหตีติ. โสตฺถินฺติ เขมํ อนุปทฺทวตํ.
ายติ นิจฺฉเยน กมติ นิพฺพานํ, ตํ วา ายติ ปฏิวิชฺฌียติ เอเตนาติ าโย, อริยมคฺโคติ อาห ‘‘าโย วุจฺจติ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ. ตณฺหาวานวิรหิตตฺตาติ ตณฺหาสงฺขาตวานวิวิตฺตตฺตา. ตณฺหา หิ ขนฺเธหิ ขนฺธํ, กมฺมุนา ผลํ, สตฺเตหิ จ ทุกฺขํ วินติ สํสิพฺพตีติ ‘‘วาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตยิทํ นตฺถิ เอตฺถ วานํ, น วา เอตสฺมึ อธิคเต ปุคฺคลสฺส วานนฺติ นิพฺพานํ, อสงฺขตา ธาตุ. ปรปฺปจฺจเยน วินา ปจฺจกฺขกรณํ สจฺฉิกิริยาติ อาห ‘‘อตฺตปจฺจกฺขตายา’’ติ.
นนุ ‘‘วิสุทฺธิยา’’ติ จิตฺตวิสุทฺธิยา อธิปฺเปตตฺตา วิสุทฺธิคฺคหเณเนเวตฺถ โสกสมติกฺกมาทโยปิ คหิตา เอว โหนฺติ, เต ปุน กสฺมา คหิตาติ อนุโยคํ สนฺธาย ‘‘ตตฺถ กิฺจาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สาสนยุตฺติโกวิเทติ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิลกฺขณายํ ธมฺมนีติยํ เฉเก. ตํ ตมตฺถํ ¶ ¶ าเปตีติ เย เย โพธเนยฺยปุคฺคลา สงฺเขปวิตฺถาราทิวเสน ยถา ยถา โพเธตพฺพา, อตฺตโน เทสนาวิลาเสน ภควา เต เต ตถา ตถา โพเธนฺโต ตํ ตมตฺถํ าเปติ. ตํ ตํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโตติ อตฺถาปตฺตึ อคเณนฺโต ตํ ตมตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต. น หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺถาปตฺติาปกาทิสาธนียวจนาติ. สํวตฺตตีติ ชายติ, โหตีติ อตฺโถ. ยสฺมา อนติกฺกนฺตโสกปริเทวสฺส น กทาจิ จิตฺตวิสุทฺธิ อตฺถิ โสกปริเทวสมติกฺกมนมุเขเนว จิตฺตวิสุทฺธิยา อิชฺฌนโต, ตสฺมา อาห ‘‘โสกปริเทวานํ สมติกฺกเมน โหตี’’ติ. ยสฺมา ปน โทมนสฺสปจฺจเยหิ ทุกฺขธมฺเมหิ ผุฏฺํ ปุถุชฺชนํ โสกาทโย อภิภวนฺติ, ปริฺาเตสุ จ เตสุ เต น โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โสกปริเทวานํ สมติกฺกโม ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคเมนา’’ติ. ายสฺสาติ อคฺคมคฺคสฺส, ตติยมคฺคสฺส จ. ตทธิคเมน หิ ยถากฺกมํ ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคโม. สจฺฉิกิริยาภิสมยสหภาวีปิ อิตราภิสมโย ตทวินาภาวโต สจฺฉิกิริยาภิสมยเหตุโก วิย วุตฺโต. ายสฺสาธิคโม นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายาติ ผลาเณน วา ปจฺจกฺขกรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, ‘‘นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายา’’ติ สมฺปทานวจนฺเจตํ ทฏฺพฺพํ.
วณฺณภณนนฺติ ปสํสาวจนํ. ตยิทํ น อิเธว, อถ โข อฺตฺถาปิ สตฺถุ อาจิณฺณํ เอวาติ ¶ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยเถว หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อาทิมฺหิ กลฺยาณมาทิ วา กลฺยาณํ เอตสฺสาติ อาทิกลฺยาณํ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ. พฺยฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยฺชนํ. สีลาทิปฺจธมฺมกฺขนฺธปาริปูริโต, อุปเนตพฺพสฺส อภาวโต จ เกวลปริปุณฺณํ. นิรุปกฺกิเลสโต อปเนตพฺพสฺส จ อภาวโต ปริสุทฺธํ. เสฏฺจริยภาวโต ¶ สาสนพฺรหฺมจริยํ, มคฺคพฺรหฺมจริยฺจ โว ปกาเสสฺสามีติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๔๗) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อริยวํสาติ อริยานํ พุทฺธาทีนํ วํสา ปเวณิโย. อคฺคฺาติ อคฺคาติ ชานิตพฺพา สพฺพวํเสหิ เสฏฺภาวโต. รตฺตฺาติ จิรรตฺตาติ ชานิตพฺพา. วํสฺาติ พุทฺธาทีนํ วํสาติ ชานิตพฺพา. โปราณาติ ปุราตนา อนธุนาตนตฺตา. อสงฺกิณฺณาติ อวิกิณฺณา อนปนีตา. อสงฺกิณฺณปุพฺพาติ ‘‘กึ อิเมหี’’ติ อริเยหิ น อปนีตปุพฺพา ¶ . น สงฺกียนฺตีติ อิทานิปิ เตหิ น อปนียนฺติ. น สงฺกียิสฺสนฺตีติ อนาคเตปิ เตหิ น อปนียิสฺสนฺติ. อปฺปฏิกุฏฺา…เป… วิฺูหีติ เย โลเก วิฺู สมณพฺราหฺมณา, เตหิ อปฺปจฺจกฺขตา อนินฺทิตา, อครหิตาติ อตฺโถ. ‘‘วิสุทฺธิยา’’ติอาทีหีติ วิสุทฺธิอาทิทีปเนหิ. ปเทหีติ วากฺเยหิ, วิสุทฺธิอตฺถตาทิเภทภินฺเนหิ วา ธมฺมโกฏฺาเสหิ. อุปทฺทเวติ อนตฺเถ. วิสุทฺธินฺติ วิสุชฺฌนํ สํกิเลสปฺปหานํ. วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโห. ปริยาปุณนํ ปริจโย. อตฺถสฺส หทเย ปนํ ธารณํ. ปริวตฺตนํ วาจนํ.
คนฺธารโกติ คนฺธารเทเส อุปฺปนฺโน. ปโหนฺตีติ สกฺโกนฺติ. อนิยฺยานิกมคฺคาติ มิจฺฉามคฺคา, มิจฺฉตฺตนิยตานิยตมคฺคาปิ วา. สุวณฺณนฺติ กูฏสุวณฺณมฺปิ วุจฺจติ. มณีติ กาจมณิปิ, มุตฺตาติ เวฬุชาปิ, ปวาฬนฺติ ปลฺลโวปิ วุจฺจตีติ รตฺตชมฺพุนทาทิปเทหิ เต วิเสสิตา.
น ตโต เหฏฺาติ อิธาธิปฺเปตกายาทีนํ เวทนาทิสภาวตฺตาภาวา, กายเวทนาจิตฺตวิมุตฺตสฺส เตภูมกธมฺมสฺส วิสุํ วิปลฺลาสวตฺถนฺตรภาเวน คหิตตฺตา จ เหฏฺา คหเณสุ วิปลฺลาสวตฺถูนํ อนิฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปฺจมสฺส ปน วิปลฺลาสวตฺถุโน อภาวา ‘‘น อุทฺธ’’นฺติ อาห. อารมฺมณวิภาเคน เหตฺถ สติปฏฺานวิภาโคติ. ตโย สติปฏฺานาติ สติปฏฺาน-สทฺทสฺส ¶ อตฺถุทฺธารทสฺสนํ, น อิธ ปาฬิยํ วุตฺตสฺส สติปฏฺาน-สทฺทสฺส อตฺถทสฺสนนฺติ. อาทีสุ หิ สติโคจโรติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ผสฺสสมุทยา เวทนานํ สมุทโย, นามรูปสมุทยา จิตฺตสฺส สมุทโย, มนสิการสมุทยา ธมฺมานํ สมุทโย’’ติ (สํ. นิ. ๕.๔๐๘) ‘‘สติปฏฺานา’’ติ วุตฺตานํ สภิโคจรานํ ปกาสเก สุตฺตปฺปเทเส สงฺคณฺหาติ. เอวํ ‘‘ปฏิสมฺภิทาปาฬิย’’มฺปิ (ปฏิ. ม. ๒.๓๔) อวเสสปาฬิปฺปเทสทสฺสนตฺโถ ¶ อาทิ-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. สติยา ปฏฺานนฺติ สติยา ปติฏฺาตพฺพฏฺานํ. ทานาทีนิ กโรนฺตสฺส รูปาทีนิ สติยา านํ โหนฺตีติ ตํนิวารณตฺถมาห ‘‘ปธานํ าน’’นฺติ. ป-สทฺโท หิ อิธ ‘‘ปณีตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. สํ. มาติกา ๑๔) วิย ปธานตฺถทีปโกติ อธิปฺปาโย.
อริโยติ อริยํ สพฺพสตฺตเสฏฺํ สมฺมาสมฺพุทฺธมาห. เอตฺถาติ เอตสฺมึ สฬายตนวิภงฺคสุตฺเต.(ม. นิ. ๓.๓๑๐) สุตฺเตกเทเสน หิ สุตฺตํ ทสฺเสติ. ตตฺถ หิ –
‘‘ตโย ¶ สติปฏฺานา ยทริโย…เป… อรหตีติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิธ, ภิกฺขเว, สตฺถา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ อนุกมฺปโก หิเตสี อนุกมฺปํ อุปาทาย ‘อิทํ โว หิตาย อิทํ โว สุขายา’ติ. ตสฺส สาวกา น สุสฺสูสนฺติ. น โสตํ โอทหนฺติ, น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, โวกฺกมฺม จ สตฺถุ สาสนา วตฺตนฺติ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิทํ, ภิกฺขเว, ปมํ สติปฏฺานํ. ยทริโย เสวติ…เป… อรหติ.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สตฺถา…เป...อิทํ โว สุขายาติ ¶ . ตสฺส เอกจฺเจ สาวกา น สุสฺสูสนฺติ…เป… น จ โวกฺกมฺม สตฺถุ สาสนา วตฺตนฺติ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, น จ อตฺตมโน โหติ, น จ อตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, อนตฺตมนตา จ อตฺตมนตา จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุติยํ.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว…เป… สุขายาติ, ตสฺส สาวกา สุสฺสูสนฺติ…เป… วตฺตนฺติ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต อตฺตมโน เจว โหติ, อตฺตมนตฺจ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ตติย’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๓๑๑).
เอวํ ปฏิฆานุนเยหิ อนวสฺสุตตา, นิจฺจํ อุปฏฺิตสฺสติตาย ตทุภยวีติวตฺตตา ‘‘สติปฏฺาน’’นฺติ วุตฺตา. พุทฺธานํเยว หิ นิจฺจํ อุปฏฺิตสฺสติตา โหติ อาเวณิกธมฺมภาวโต, น ¶ ปจฺเจกพุทฺธาทีนํ. ป-สทฺโท อารมฺภํ โชเตติ, อารมฺโภ จ ปวตฺตีติ กตฺวา อาห ‘‘ปวตฺตยิตพฺพโตติ อตฺโถ’’ติ. สติยา กรณภูตาย ปฏฺานํ ปฏฺเปตพฺพํ สติปฏฺานํ. อน-สทฺโท หิ พหุลํวจเนน กมฺมตฺโถปิ โหตีติ. ตถาสฺส กตฺตุอตฺโถปิ ลพฺภตีติ ‘‘ปฏฺาตีติ ปฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. ปฏฺาตีติ เอตฺถ ป-สทฺโท ภุสตฺถวิสิฏฺํ ปกฺขนฺทนํ ทีเปตีติ ‘‘โอกฺกนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปตฺถริตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ’’ติ อาห. ปุน ภาวตฺถํ สติ, สทฺทํ, ปฏฺานสทฺทฺจ ¶ วณฺเณนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห, เตน ปุริมวิกปฺเป สติ, สทฺโท, ปฏฺาน-สทฺโท จ กตฺตุอตฺโถติ ¶ วิฺายติ. สรณฏฺเนาติ จิรกตสฺส, จิรภาสิตสฺส จ อนุสฺสรณฏฺเน. อิทนฺติ ยํ ‘‘สติเยว สติปฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ, อิทํ. อิธ อิมสฺมึ สุตฺตปเทเส อธิปฺเปตํ.
ยทิ เอวนฺติ. ยทิ สติ เอว สติปฏฺานํ, สติ นาม เอโก ธมฺโม, เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘สติปฏฺานา’’ติ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘สติพหุตฺตา’’ติอาทิ. ยทิ พหุกา ตา สติโย, อถ กสฺมา ‘‘มคฺโค’’ติ เอกวจนนฺติ โยชนา. มคฺคฏฺเนาติ นิยฺยานฏฺเน. นิยฺยานิโก หิ มคฺคธมฺโม, เตเนว นิยฺยานิกภาเวน เอกตฺตูปคโต เอกนฺตโต นิพฺพานํ คจฺฉติ, อตฺถิเกหิ จ ตทตฺถํ มคฺคียตีติ อาห ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติ, อตฺตนาว ปุพฺเพ วุตฺตํ ปจฺจาหรติ. ตตฺถ จตสฺโสปิ เจตาติ กายานุปสฺสนาทิวเสน จตุพฺพิธาปิ จ เอตา สติโย. อปรภาเคติ อริยมคฺคกฺขเณ. กิจฺจํ สาธยมานาติ ปุพฺพภาเค กายาทีสุ สุภสฺาทิวิธมนวเสน วิสุํ วิสุํ ปวตฺติตฺวา มคฺคกฺขเณ สติเยว ตตฺถ จตุพฺพิธสฺสปิ วิปลฺลาสสฺส สมุจฺเฉทวเสน ปหานกิจฺจํ สาธยมานา อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานํ คจฺฉติ. จตุกิจฺจสาธเนเนว เหตฺถ พหุวจนนิทฺเทโส. เอวฺจ สตีติ เอวํ มคฺคฏฺเน เอกตฺตํ อุปาทาย ‘‘มคฺโค’’ติ เอกวจเนน, อารมฺมณเภเทน จตุพฺพิธตํ อุปาทาย ‘‘จตฺตาโร’’ติ จ วตฺตพฺพตาย สติ วิชฺชมานตฺตา. วจนานุสนฺธินา ‘‘เอกายโน อย’’นฺติอาทิกา เทสนา สานุสนฺธิกาว, น อนนุสนฺธิกาติ อธิปฺปาโย. วุตฺตเมวตฺถํ นิทสฺสเนน ปฏิปาเทตุํ ‘‘มารเสนปฺปมทฺทน’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๒๒๔) สุตฺตปทํ อาเนตฺวา ‘‘ยถา’’ติอาทินา นิทสฺสนํ สํสนฺทติ. ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ นิคมนํ.
วิเสสโต กาโย, เวทนา จ อสฺสาทสฺส การณนฺติ ตปฺปหานตฺถํ เตสุ ตณฺหาวตฺถูสุ โอฬาริกสุขุเมสุ อสุภทุกฺขภาวทสฺสนานิ มนฺทติกฺขปฺเหิ ตณฺหาจริเตหิ สุกรานีติ ตานิ เตสํ ‘‘วิสุทฺธิมคฺโค’’ติ วุตฺตานิ. ตถา ‘‘นิจฺจํ อตฺตา’’ติ อภินิเวสวตฺถุตาย ทิฏฺิยา วิเสสการเณสุ จิตฺตธมฺเมสุ อนิจฺจานตฺตตาทสฺสนานิ สราคาทิวเสน, สฺาผสฺสาทิวเสน, นีวรณาทิวเสน จ นาติปฺปเภทาติปฺปเภทคเตสุ เตสุ ตปฺปหานตฺถํ มนฺทติกฺขปฺานํ ¶ ทิฏฺิจริตานํ สุกรานีติ เตสํ ตานิ ‘‘วิสุทฺธิมคฺโค’’ติ วุตฺตานิ. เอตฺถ จ ¶ ยถา จิตฺตธมฺมานมฺปิ ตณฺหาย ¶ วตฺถุภาโว สมฺภวติ, ตถา กายเวทนานมฺปิ ทิฏฺิยาติ สติปิ เนสํ จตุนฺนมฺปิ ตณฺหาทิฏฺิวตฺถุภาเว โย ยสฺสา สาติสยปจฺจโย, ตํ ทสฺสนตฺถํ วิเสสคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ติกฺขปฺสมถยานิโก โอฬาริการมฺมณํ ปริคฺคณฺหนฺโต ตตฺถ อฏฺตฺวา ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อุฏฺาย เวทนํ ปริคฺคณฺหาตีติ วุตฺตํ ‘‘โอฬาริการมฺมเณ อสณฺหนโต’’ติ. วิปสฺสนายานิกสฺส ปน สุขุเม จิตฺเต, ธมฺเมสุ จ จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ จิตฺตธมฺมานุปสฺสนานํ มนฺทติกฺขปฺวิปสฺสนายานิกานํ วิสุทฺธิมคฺคตา วุตฺตา.
เตสํ ตตฺถาติ เอตฺถ ตตฺถ-สทฺทสฺส ‘‘ปหานตฺถ’’นฺติ เอเตน โยชนา. ปรโต เตสํ ตตฺถาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปฺจ กามคุณา สวิเสสา กาเย ลพฺภนฺตีติ วิเสเสน กาโย กาโมฆสฺส วตฺถุ, ภเวสุ สุขคฺคหณวเสน ภวสฺสาโท โหตีติ ภโวฆสฺส เวทนา วตฺถุ, สนฺตติฆนคฺคหณวเสน วิเสสโต จิตฺเต อตฺตาภินิเวโส โหตีติ ทิฏฺโฆสฺส จิตฺตํ วตฺถุ, ธมฺเมสุ วินิพฺโภคสฺส ทุกฺกรตฺตา, ธมฺมานํ ธมฺมมตฺตตาย ทุปฺปฏิวิชฺฌตฺตา จ สมฺโมโห โหตีติ อวิชฺโชฆสฺส ธมฺมา วตฺถุ, ตสฺมา เตสุ เตสํ ปหานตฺถํ จตฺตาโรว วุตฺตา.
เอวํ กายาทีนํ กาโมฆาทิวตฺถุภาวกถเนเนว กามโยคกามาสวาทีนมฺปิ วตฺถุภาโว ทีปิโต โหติ โอเฆหิ เตสํ อตฺถโต อนฺตฺตา. ยทคฺเคน จ กาโย กาโมฆาทีนํ วตฺถุ, ตทคฺเคน อภิชฺฌากายคนฺถสฺส วตฺถุ. ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขภูตา เวทนา ¶ วิเสเสน พฺยาปาทกายคนฺถสฺส วตฺถุ. จิตฺเต นิจฺจคฺคหณวเสน สสฺสตสฺส อตฺตโน สีเลน สุทฺธีติ อาทิ ปรามสนํ โหตีติ สีลพฺพตปรามาสสฺส จิตฺตํ วตฺถุ. นามรูปปริจฺเฉเทน ภูตํ ภูตโต อปสฺสนฺตสฺส ภววิภวทิฏฺิสงฺขาโต อิทํสจฺจาภินิเวโส โหตีติ ตสฺส ธมฺมา วตฺถุ. กายสฺส กามุปาทานวตฺถุตา วุตฺตนยาว. ยทคฺเคน หิ กาโย กาโมฆสฺส วตฺถุ, ตทคฺเคน กามุปาทานสฺสปิ วตฺถุ อตฺถโต อภินฺนตฺตา. สุขเวทนสฺสาทวเสน ปรโลกนิรเปกฺโข ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกํ (ที. นิ. ๑.๑๗๑; ม. นิ. ๑.๔๔๕; ๒.๙๕, ๒๒๕; ๓.๙๑, ๑๑๖; สํ. นิ. ๓.๒๑๐; ธ. ส. ๑๒๒๑; วิภ. ๙๓๘) ปรามาสํ อุปฺปาเทตีติ ทิฏฺุปาทานสฺส เวทนา วตฺถุ ¶ . จิตฺตธมฺมานํ อิตรุปาทานวตฺถุตา ตติยจตุตฺถคนฺถโยชนายํ วุตฺตนยา เอว. กายเวทนานํ ฉนฺทโทสาคติวตฺถุตา กาโมฆพฺยาปาทกายคนฺถโยชนายํ วุตฺตนยา เอว. สนฺตติฆนคฺคหณวเสน สราคาทิจิตฺเต สมฺโมโห โหตีติ โมหาคติยา จิตฺตํ วตฺถุ. ธมฺมสภาวานวโพเธ ภยํ โหตีติ ภยาคติยา ธมฺมา วตฺถุ.
อาหารสมุทยา ¶ กายสฺส สมุทยา, ผสฺสสมุทยา เวทนานํ สมุทโย, (สํ. นิ. ๕.๔๐๘) สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; อุทา. ๑; วิภ. ๒๒๕) วจนโต กายาทีนํ สมุทยภูตา กพฬีการผสฺสมโนสฺเจตนาวิฺาณาหารา กายาทิปริชานเนน ปริฺาตา โหนฺตีติ อาห ‘‘จตุพฺพิธาหารปริฺตฺถ’’นฺติ. ปกรณนโยติ เนตฺติปกรณวเสน สุตฺตนฺตสํวณฺณนานโย.
สรณวเสนาติ กายาทีนํ, กุสลาทิธมฺมานฺจ อุปธารณวเสน. สรนฺติ คจฺฉนฺติ นิพฺพานํ เอตายาติ สตีติ อิมสฺมึ อตฺเถ เอกตฺเต เอกสภาเว นิพฺพาเน สโมสรณํ สมาคโม เอกตฺตสโมสรณํ. เอตเทว หิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
เอกนิพฺพานปเวสเหตุภูโต ¶ วา สมานตาย เอโก สติปฏฺานสภาโว เอกตฺตํ, ตตฺถ สโมสรณํ เอกตฺตสโมสรณํ, ตํสภาคตาว, เอกนิพฺพานปเวสเหตุภาวํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิมาห. เอตสฺมึ อตฺเถ สรเณกตฺตสโมสรณานิ สเหว สติปฏฺาเนกภาวสฺส การณตฺเตน วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพานิ, ปุริมสฺมึ วิสุํ. สรณวเสนาติ วา คมนวเสนาติ อตฺเถ สติ ตเทว คมนํ สโมสรณนฺติ, สโมสรเณ วา สติ-สทฺทตฺถวเสน อวุจฺจมาเน ธารณตาว สตีติ สติ-สทฺทตฺถนฺตราภาวา ปุริมํ สติภาวสฺส การณํ, ปจฺฉิมํ เอกภาวสฺสาติ นิพฺพานสโมสรเณปิ สหิตาเนว ตานิ สติปฏฺาเนกภาวสฺส การณานิ วุตฺตานิ โหนฺติ.
‘‘จุทฺทสวิเธน, นววิเธน, โสฬสวิเธน, ปฺจวิเธนา’’ติ อิทํ อุปริ ปาฬิยํ (ที. นิ. ๒.๓๗๔) อาคตานํ อานาปานปพฺพาทีนํ วเสน วุตฺตํ, เตสํ ปน อนนฺตรเภทวเสน, ตทนุคตเภทวเสน จ ภาวนาย อเนกวิธตา ลพฺภติเยว, จตูสุ ทิสาสุ อุฏฺานกภณฺฑสทิสตา กายานุปสฺสนาทิตํตํสติปฏฺานภาวนานุภาวสฺส ทฏฺพฺพา.
กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา ¶ อิตราสํ ปุจฺฉานํ อิธ อสมฺภวโต, นิทฺเทสาทิวเสน เทเสตุกมฺยตาย จ ตถา วุตฺตตฺตา. ‘‘อิธา’’ติ วุจฺจมานปฏิปตฺติสมฺปาทกสฺส ภิกฺขุโน สนฺนิสฺสยทสฺสนํ, โส จสฺส สนฺนิสฺสโย สาสนโต อฺโ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน’’ติ. ธมฺม…เป… ลปนเมตํ เตสํ อตฺตโน สมฺมุขาภิมุขภาวกรณตฺถํ, ตฺจ ธมฺมสฺส สกฺกจฺจสวนตฺถํ. ‘‘โคจเร ¶ ภิกฺขเว จรถ สเก เปตฺติเก วิสเย’’ติอาทิ (ที. นิ. ๓.๘๐; สํ. นิ. ๕.๓๗๒) วจนโต ภิกฺขุโคจรา เอเต ธมฺมา, ยทิทํ กายานุปสฺสนาทโย. ตตฺถ ยสฺมา กายานุปสฺสนาทิปฏิปตฺติยา ภิกฺขุ โหติ, ตสฺมา ‘‘กายานุปสฺสี ¶ วิหรตี’’ติอาทินา ภิกฺขุํ ทสฺเสติ ภิกฺขุมฺหิ ตํนิยมโตติ อาห ‘‘ปฏิปตฺติยา ภิกฺขุภาวทสฺสนโต’’ติ. สตฺถุจริยานุวิธายกตฺตา, สกลสาสนสมฺปฏิคฺคาหกตฺตา จ สพฺพปฺปการาย อนุสาสนิยา ภาชนภาโว. ตสฺมึ คหิเตติ ภิกฺขุมฺหิ คหิเต. ภิกฺขุปริสาย เชฏฺภาวโต ราชคมนาเยน อิตรา ปริสาปิ อตฺถโต คหิตาว โหนฺตีติ อาห ‘‘เสสา’’ติอาทิ. เอวํ ปมํ การณํ วิภชิตฺวา อิตรมฺปิ วิภชิตุํ ‘‘โย จ อิม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
สมํ จเรยฺยาติ กายาทิ วิสมจริยํ ปหาย กายาทีหิ สมํ จเรยฺย. ราคาทิวูปสเมน สนฺโต, อินฺทฺริยทเมน ทนฺโต, จตุมคฺคนิยาเมน นิยโต, เสฏฺจริตาย พฺรหฺมจารี, สพฺพตฺถ กายทณฺฑาทิโอโรปเนน นิธาย ทณฺฑํ. อริยภาเว ิโต โส เอวรูโป พาหิตปาปสมิตปาปภินฺนกิเลสตาหิ ‘‘พฺราหฺมโณ, สมโณ, ภิกฺขู’’ติ จ เวทิตพฺโพ.
‘‘อยฺเจว กาโย, พหิทฺธา จ นามรูป’’นฺติอาทีสุ ขนฺธปฺจกํ, ตถา ‘‘สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๗๑, ๒๘๗; ปารา. ๑๑), ‘‘ยา ตสฺมึ สมเย กายสฺส ปสฺสทฺธิ ปฏิปฺปสฺสทฺธี’’ติอาทีสุ จ เวทนาทโย เจตสิกา ขนฺธา กาโยติ วุจฺจนฺตีติ ¶ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘กาเยติ รูปกาเย’’ติ อาห. เกสาทีนฺจ ธมฺมานนฺติ เกสาทิสฺิตานํ ภูตุปาทาธมฺมานํ. เอวํ ‘‘จยฏฺโ สรีรฏฺโ กายฏฺโ’’ติ สทฺทนเยน กาย-สทฺทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิรุตฺตินเยนปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อายนฺตีติ อุปฺปชฺชนฺติ.
อสมฺมิสฺสโตติ ¶ เวทนาทโยปิ เอตฺถ สิตา, เอตฺถ ปฏิพทฺธาติ กาเย เวทนาทิอนุปสฺสนาปสงฺเคปิ อาปนฺเน ตโต อสมฺมิสฺสโตติ อตฺโถ. สมูหวิสยตาย จสฺส กาย-สทฺทสฺส, สมุทายุปาทานตาย จ อสุภาการสฺส ‘‘กาเย’’ติ เอกวจนํ, ตถา อารมฺมณาทิวิภาเคน อเนกเภทภินฺนมฺปิ จิตฺตํ จิตฺตภาวสามฺเน เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘จิตฺเต’’ติ เอกวจนํ, เวทนา ปน สุขาทิเภทภินฺนา วิสุํ วิสุํ อนุปสฺสิตพฺพาติ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เวทนาสู’’ติ พหุวจเนน วุตฺตา, ตเถว จ นิทฺเทโส ปวตฺติโต, ธมฺมา จ ปโรปณฺณาสเภทา, อนุปสฺสิตพฺพากาเรน จ อเนกเภทา เอวาติ เตปิ พหุวจนวเสเนว วุตฺตา.
อวยวีคาหสมฺาติธาวนสาราทานาภินิเวสนิเสธนตฺถํ กายํ องฺคปจฺจงฺเคหิ, ตานิ จ เกสาทีหิ, เกสาทิเก จ ภูตุปาทายรูเปหิ วินิพฺภฺุชนฺโต ‘‘ตถา น กาเย’’ติอาทิมาห. ปาสาทาทินคราวยวสมูเห ¶ อวยวีวาทิโนปิ อวยวีคาหํ น กโรนฺติ, ‘‘นครํ นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถี’’ติ ปน เกสฺจิ สมฺาติธาวนํ สิยาติ อิตฺถิปุริสาทิสมฺาติธาวเน นครนิทสฺสนํ วุตฺตํ. องฺคปจฺจงฺคสมูโห, เกสโลมาทิสมูโห, ภูตุปาทายสมูโห จ ยถาวุตฺตสมูโห, ตพฺพินิมุตฺโต กาโยปิ นาม โกจิ นตฺถิ, ปเคว อิตฺถิอาทโยติ อาห ‘‘กาโย วา อิตฺถี วา ปุริโส วา อฺโ วา โกจิ ธมฺโม ทิสฺสตี’’ติ. ‘‘โกจิ ธมฺโม’’ติ อิมินา สตฺตชีวาทึ ปฏิกฺขิปติ, อวยวี ปน กายปฏิกฺเขเปเนว ปฏิกฺขิตฺโตติ. ยทิ เอวํ กถํ กายาทิสมฺาติธาวนานีติ อาห ‘‘ยถาวุตฺตธมฺม…เป… กโรนฺตี’’ติ. ตถา ตถาติ กายาทิอากาเรน.
ยํ ¶ ปสฺสตีติ ยํ อิตฺถึ, ปุริสํ วา ปสฺสติ. นนุ จกฺขุนา อิตฺถิปุริสทสฺสนํ นตฺถีติ? สจฺจเมตํ, ‘‘อิตฺถึ ปสฺสามิ, ปุริสํ ปสฺสามี’’ติ ปน ปวตฺตสฺาย วเสน ‘‘ยํ ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํ มิจฺฉาทสฺสเนน วา ทิฏฺิยา ยํ ปสฺสติ, น ตํ ทิฏฺํ ตํ รูปายตนํ น โหตีติ อตฺโถ วิปรีตคฺคาหวเสน มิจฺฉาปริกปฺปิตรูปตฺตา. อถ วา ตํ เกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํ ทิฏฺํ น โหติ, อจกฺขุวิฺาณวิฺเยฺยตฺตา ทิฏฺํ วา ตํ น โหติ. ยํ ทิฏฺํ, ตํ น ปสฺสตีติ ยํ รูปายตนํ เกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํ ทิฏฺํ, ตํ ปฺาจกฺขุนา ภูตโต น ปสฺสตีติ อตฺโถ. อปสฺสํ พชฺฌเตติ อิมํ อตฺตภาวํ ยถาภูตํ ปฺาจกฺขุนา อปสฺสนฺโต ‘‘เอตํ ¶ มม, เอโส หมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ กิเลสพนฺธเนน พชฺฌติ.
น อฺธมฺมานุปสฺสีติ น อฺสภาวานุปสฺสี, อสุภาทิโต อฺาการานุปสฺสี น โหตีติ อตฺโถ. ‘‘กึ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทินา ตํ เอวตฺถํ ปากฏํ กโรติ. ปถวีกายนฺติ เกสาทิโกฏฺาสํ ปถวึ ธมฺมสมูหตฺตา ‘‘กาโย’’ติ วทติ, ลกฺขณปถวิเมว วา อเนกปฺปเภทํ สกลสรีรคตํ, ปุพฺพาปริยภาเวน จ ปวตฺตมานํ สมูหวเสน คเหตฺวา ‘‘กาโย’’ติ วทติ. ‘‘อาโปกาย’’นฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
เอวํ คเหตพฺพสฺสาติ ‘‘อหํ มม’’นฺติ เอวํ อตฺตตฺตนิยภาเวน อนฺธพาเลหิ คเหตพฺพสฺส.
อิทานิ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนาการานมฺปิ วเสน กายานุปสฺสนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อนิจฺจโต อนุปสฺสตีติ จตุสมุฏฺานิกํ กายํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ อนุปสฺสติ, เอวํ ปสฺสนฺโต เอวฺจสฺส อนิจฺจาการมฺปิ ‘‘อนุปสฺสตี’’ติ วุจฺจติ. ตถาภูตสฺส จสฺส นิจฺจคฺคาหสฺส ¶ เลโสปิ น โหตีติ วุตฺตํ ‘‘โน นิจฺจโต’’ติ. ตถา เหส ‘‘นิจฺจสฺํ ปชหตี’’ติ ¶ (ปฏิ. ม. ๓.๓๕) วุตฺโต. เอตฺถ จ ‘‘อนิจฺจโต เอว อนุปสฺสตี’’ติ เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ เตน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โน นิจฺจโต’’ติ วุตฺตํ. น เจตฺถ ทุกฺขโต อนุปสฺสนาทินิวตฺตนํ อาสงฺกิตพฺพํ ปฏิโยคีนิวตฺตนปรตฺตา เอว-การสฺส, อุปริ เทสนารุฬฺหตฺตา จ ตาสํ. ‘‘ทุกฺขโต อนุปสฺสตี’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส – อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา ตเมว จ กายํ ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, ทุกฺขสฺส อนตฺตตฺตา อนตฺตโต อนุปสฺสติ. ยสฺมา ปน ยํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, น ตํ อภินนฺทิตพฺพํ, ยฺจ น อภินนฺทิตพฺพํ, น ตตฺถ รฺชิตพฺพํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ. วิรชฺชติ, โน รชฺชตี’’ติ. โส เอวํ อรชฺชนฺโต ราคํ นิโรเธติ, โน สมุเทติ สมุทยํ น กโรตีติ อตฺโถ. เอวํ ปฏิปนฺโน จ ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อยฺหิ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนา ตทงฺควเสน สทฺธึ กายํ ตนฺนิสฺสยขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลสานํ ปริจฺจชนโต, สงฺขตโทสทสฺสเนน ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย ปกฺขนฺทนโต ‘‘ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา ตาย สมนฺนาคโต ภิกฺขุ วุตฺตนเยน กิเลเส ปริจฺจชติ, นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทติ, ตถาภูโต จ นิพฺพตฺตนวเสน กิเลเส ¶ น อาทิยติ, นาปิ อโทสทสฺสิตาวเสน สงฺขตารมฺมณํ, เตน วุตฺตํ ‘‘ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยตี’’ติ. อิทานิสฺส ตาหิ อนุปสฺสนาหิ เยสํ ธมฺมานํ ปหานํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นิจฺจสฺนฺติ ‘‘สงฺขารา นิจฺจา’’ติ เอวํ ปวตฺตํ วิปรีตสฺํ. ทิฏฺิจิตฺตวิปลฺลาสปฺปหานมุเขเนว สฺาวิปลฺลาสปฺปหานนฺติ สฺาคฺคหณํ, สฺาสีเสน วา เตสมฺปิ ¶ คหณํ ทฏฺพฺพํ. นนฺทินฺติ สปฺปีติกตณฺหํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
‘‘วิหรตี’’ติ อิมินา กายานุปสฺสนาสมงฺคิโน อิริยาปถวิหาโร วุตฺโตติ อาห ‘‘อิริยตี’’ติ, อิริยาปถํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. อารมฺมณกรณวเสน อภิพฺยาปนโต ‘‘ตีสุ ภเวสู’’ติ วุตฺตํ, อุปฺปชฺชนวเสน ปน กิเลสา ปริตฺตภูมกา เอวาติ. ยทิปิ กิเลสานํ ปหานํ อาตาปนนฺติ ตํ สมฺมาทิฏฺิอาทีนมฺปิ อตฺเถว, อาตปฺป-สทฺโท วิย ปน อาตาปสทฺโท วีริเยเยว นิรุฬฺโหติ วุตฺตํ ‘‘วีริยสฺเสตํ นาม’’นฺติ. อถ วา ปฏิปกฺขปฺปหาเน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อพฺภุสฺสหนวเสน ปวตฺตมานสฺส วีริยสฺส สาติสยํ ตทาตาปนนฺติ วีริยเมว ตถา วุจฺจติ, น อฺเ ธมฺมา. อาตาปีติ จายมีกาโร ปสํสาย, อติสยสฺส วา ทีปโกติ อาตาปีคหเณน สมฺมปฺปธานสมงฺคิตํ ทสฺเสติ. สมฺมา, สมนฺตโต, สามฺจ ปชานนฺโต สมฺปชาโน, อสมฺมิสฺสโต ววตฺถาเน อฺธมฺมานุปสฺสิตาภาเวน สมฺมา อวิปรีตํ, สพฺพาการปชานเนน สมนฺตโต, อุปรูปริ วิเสสาวหภาเวน ปวตฺติยา สามํ ปชานนฺโตติ อตฺโถ ¶ . ยทิ ปฺาย อนุปสฺสติ, กถํ สติปฏฺานตาติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. สพฺพตฺถิกนฺติ สพฺพตฺถ ภวํ สพฺพตฺถ ลีเน, อุทฺธเต จ จิตฺเต อิจฺฉิตพฺพตฺตา. สพฺเพ วา ลีเน, อุทฺธเต จ ภาเวตพฺพา โพชฺฌงฺคา อตฺถิกา เอตายาติ สพฺพตฺถิกา. สติยา ลทฺธุปการาย เอว ปฺาย เอตฺถ ยถาวุตฺเต กาเย กมฺมฏฺานิโก ภิกฺขุ กายานุปสฺสี วิหรติ. อนฺโต สงฺเขโป อนฺโตโอลียโน, โกสชฺชนฺติ อตฺโถ. อุปายปริคฺคเหติ เอตฺถ สีลวิโสธนาทิ, คณนาทิ, อุคฺคหโกสลฺลาทิ จ อุปาโย, ตพฺพิปริยายโต อนุปาโย เวทิตพฺโพ. ยสฺมา จ อุปฏฺิตสฺสติ ยถาวุตฺตํ อุปายํ น ปริจฺจชติ, อนุปายฺจ น อุปาทิยติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มุฏฺสฺสตี ¶ …เป… อสมตฺโถ โหตี’’ติ. เตนาติ อุปายานุปายานํ ปริคฺคหปริวชฺชเนสุ, ปริจฺจาคาปริคฺคเหสุ จ อสมตฺถภาเวน. อสฺส โยคิโน.
ยสฺมา ¶ สติเยเวตฺถ สติปฏฺานํ วุตฺตํ, ตสฺมาสฺส สมฺปยุตฺตธมฺมา วีริยาทโย องฺคนฺติ อาห ‘‘สมฺปโยคงฺคฺจสฺส ทสฺเสตฺวา’’ติ. องฺค-สทฺโท เจตฺถ การณปริยาโย ทฏฺพฺโพ. สติคฺคหเณเนว เจตฺถ สมาธิสฺสาปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ ตสฺสา สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตตฺตา. ยสฺมา วา สติสีเสนายํ เทสนา. น หิ เกวลาย สติยา กิเลสปฺปหานํ สมฺภวติ, นิพฺพานาธิคโม วา, นาปิ เกวลา สติ ปวตฺตติ, ตสฺมาสฺส ฌานเทสนายํ สวิตกฺกาทิวจนสฺส วิย สมฺปโยคงฺคทสฺสนตาติ องฺค-สทฺทสฺส อวยวปริยายตา ทฏฺพฺพา. ปหานงฺคนฺติ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๒๖; ม. นิ. ๑.๒๗๑, ๒๘๗, ๒๙๗; สํ. นิ. ๒.๑๕๒; อ. นิ. ๔.๑๒๓; ปารา. ๑๑) วิย ปหาตพฺพงฺคํ ทสฺเสตุํ. ยสฺมา เอตฺถ โลกิยมคฺโค อธิปฺเปโต, น โลกุตฺตรมคฺโค, ตสฺมา ปุพฺพภาคิยเมว วินยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตทงฺควินเยน วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา’’ติ อาห. เตสํ ธมฺมานนฺติ เวทนาทิธมฺมานํ. เตสฺหิ ตตฺถ อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘อตฺถุทฺธารนเยเนตํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถาติ วิภงฺเค. เอตฺถาติ ‘‘โลเก’’ติ เอตสฺมึ ปเท.
อวิเสเสน ทฺวีหิปิ นีวรณปฺปหานํ วุตฺตนฺติ กตฺวา ปุน เอเกเกน วุตฺตํ ปหานวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสเสนา’’ติ อาห. อถ วา ‘‘วิเนยฺย นีวรณานี’’ติ อวตฺวา อภิชฺฌาโทมนสฺสวินยวจนสฺส ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิเสเสนา’’ติอาทิมาห. กายานุปสฺสนาภาวนาย หิ อุชุวิปจฺจนีกานํ อนุโรธวิโรธาทีนํ ปหานทสฺสนํ เอตสฺส ปโยชนนฺติ. กายสมฺปตฺติมูลกสฺสาติ รูปพลโยพฺพนาโรคฺยาทิสรีรสมฺปทานิมิตฺตสฺส. วุตฺตวิปริยายโต กายวิปตฺติมูลโก วิโรโธ เวทิตพฺโพ. กายภาวนายาติ กายานุปสฺสนาภาวนาย. สา หิ อิธ กายภาวนาติ อธิปฺเปตา. สุภสุขภาวาทีนนฺติ ¶ อาทิ-สทฺเทน ¶ มนฺุนิจฺจตาทิสงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อสุภาสุขภาวาทีนนฺติ เอตฺถ ปน อาทิ-สทฺเทน อมนฺุอนิจฺจตาทีนํ. เตนาติ อนุโรธาทิปฺปหานวจเนน. ‘‘โยคานุภาโว หี’’ติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณํ. โยคานุภาโว หิ ภาวนานุภาโว. โยคสมตฺโถติ โยคมนุยฺุชิตุํ สมตฺโถ. ปุริเมน หิ ‘‘อนุโรธวิโรธวิปฺปมุตฺโต’’ติอาทิวจเนน ภาวนํ อนุยุตฺตสฺส อานิสํโส วุตฺโต, ทุติเยน ภาวนํ อนุยฺุชนฺตสฺส ปฏิปตฺติ. น หิ อนุโรธวิโรธาทีหิ อุปทฺทุตสฺส ภาวนา อิชฺฌติ.
อนุปสฺสีติ ¶ เอตฺถาติ ‘‘อนุปสฺสี’’ติ เอตสฺมึ ปเท ลพฺภมานาย อนุปสฺสนาย อนุปสฺสนาโชตนาย กมฺมฏฺานํ วุตฺตนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ, อฺถา ‘‘อนุปสฺสนายา’’ติ กรณวจนํ น ยุชฺเชยฺย. อนุปสฺสนา เอว หิ กมฺมฏฺานํ, น เอตฺถ อารมฺมณํ อธิปฺเปตํ, ยุชฺชติ วา. กายปริหรณํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. กมฺมฏฺานปริหรณสฺส เจตฺถ อตฺถสิทฺธตฺตา ‘‘กายปริหรณ’’นฺตฺเวว วุตฺตํ. กมฺมฏฺานิกสฺส หิ กายปริหรณํ ยาวเทว กมฺมฏฺานํ ปริหรณตฺถนฺติ. กมฺมฏฺานปริหรณสฺส วา ‘‘อาตาปี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๓๗๓) วุจฺจมานตฺตา ‘‘กายปริหรณ’’นฺตฺเวว วุตฺตํ. กายคฺคหเณน วา นามกายสฺสาปิ คหณํ, น รูปกายสฺเสว, เตเนว กมฺมฏฺานปริหรณมฺปิ สงฺคหิตํ โหติ, เอวฺจ กตฺวา ‘‘วิหรตีติ เอตฺถ วุตฺตวิหาเรนา’’ติ เอตฺถคฺคหณฺจ สมตฺถิตํ โหติ ‘‘กายานุปสฺสี วิหรตี’’ติ วิหารสฺส วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา. ‘‘อาตาปี’’ติอาทิ ปน สงฺเขปโต วุตฺตสฺส กมฺมฏฺานปริหรณสฺส สห สาธเนน วิตฺถาเรตฺวา ทสฺสนํ. อาตาเปนาติ อาตาปคฺคหเณน. ‘‘สติสมฺปชฺเนา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโย. สพฺพตฺถกกมฺมฏฺานนฺติ พุทฺธานุสฺสติ, เมตฺตา, มรณสฺสติ ¶ , อสุภภาวนา จ. อิทฺหิ จตุกฺกํ โยคินา ปริหริยมานํ ‘‘สพฺพตฺถกกมฺมฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ, สพฺพตฺถ กมฺมฏฺานานุโยคสฺสารกฺขภูตตฺตา สติสมฺปชฺพเลน อวิจฺฉินฺนสฺส ปริหริตพฺพตฺตา สติสมฺปชฺคฺคหเณน ตสฺส วุตฺตตา วุตฺตา. สติยา วา สมโถ วุตฺโต ตสฺสา สมาธิกฺขนฺเธน สงฺคหิตตฺตา.
วิภงฺเค(วิภ. กายานุปสฺสนานิทฺเทเส) ปน อตฺโถ วุตฺโตติ โยชนา. เตนาติ สทฺทตฺถํ อนาทิยิตฺวา ภาวตฺถสฺเสว วิภชนวเสน ปวตฺเตน วิภงฺคปาเน สห. อฏฺกถานโยติ สทฺทตฺถสฺสาปิ วิวรณวเสน ยถารหํ วุตฺโต อตฺถสํวณฺณนานโย. ยถา สํสนฺทตีติ ยถา อตฺถโต, อธิปฺปายโต จ อวิโลเมนฺโต อฺทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติ, เอวํ เวทิตพฺโพ.
เวทนาทีนํ ปุน วจเนติ เอตฺถ นิสฺสยปจฺจยภาววเสน จิตฺตธมฺมานํ เวทนาสนฺนิสฺสิตตฺตา, ปฺจโวการภเว ¶ อรูปธมฺมานํ รูปปฏิพทฺธวุตฺติโต จ เวทนาย กายาทิอนุปสฺสนาปฺปสงฺเคปิ อาปนฺเน ตโต อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสนตฺถํ, ฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถฺจ ทุติยํ เวทนาคฺคหณํ, เตน น เวทนายํ กายานุปสฺสี, จิตฺตธมฺมานุปสฺสี วา, อถ โข เวทนานุปสฺสี ¶ เอวาติ เวทนาสงฺขาเต วตฺถุสฺมึ เวทนานุปสฺสนาการสฺเสว ทสฺสเนน อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติ. ตถา ‘‘ยสฺมึ สมเย สุขา เวทนา, น ตสฺมึ สมเย ทุกฺขา, อทุกฺขมสุขา วา เวทนา, ยสฺมึ วา ปน สมเย ทุกฺขา, อทุกฺขมสุขา วา เวทนา, น ตสฺมึ สมเย อิตรา เวทนา’’ติ เวทนาภาวสามฺเ อวตฺวา ตํ ตํ เวทนํ วินิพฺภุชฺชิตฺวา ทสฺสเนน ฆนวินิพฺโภโค ธุวภาววิเวโก ทสฺสิโต โหติ, เตน ตาสํ ขณมตฺตาวฏฺานทสฺสเนน อนิจฺจตาย ¶ , ตโต เอว ทุกฺขตาย, อนตฺตตาย จ ทสฺสนํ วิภาวิตํ โหติ. ฆนวินิพฺโภคาทีติ อาทิ-สทฺเทน อยมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยฺหิ เวทนายํ เวทนานุปสฺสี เอว, น อฺธมฺมานุปสฺสี. กึ วุตฺตํ โหติ – ยถา นาม พาโล อมณิสภาเวปิ อุทกปุพฺพุฬเก มณิอาการานุปสฺสี โหติ, น เอวํ อยํ ิติรมณีเยปิ เวทยิเต, ปเคว อิตรสฺมึ มนฺุาการานุปสฺสี, อถ โข ขณปภงฺคุรตาย, อวสวตฺติตาย กิเลสาสุจิปคฺฆรณตาย จ อนิจฺจอนตฺตอสุภาการานุปสฺสี, วิปริณามทุกฺขตาย, สงฺขารทุกฺขตาย จ วิเสสโต ทุกฺขานุปสฺสี เยวาติ. เอวํ จิตฺต ธมฺเมสุปิ ยถารหํ ปุนวจเน ปโยชนํ วตฺตพฺพํ. โลกิยา เอว สมฺมสนจารสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ‘‘เกวลํ ปนิธา’’ติอาทินา ‘‘อิธ เอตฺตกํ เวทิตพฺพ’’นฺติ เวทิตพฺพปริจฺเฉทํ ทสฺเสติ. ‘‘เอส นโย’’ติ อิมินา ยถา จิตฺตํ, ธมฺมา จ อนุปสฺสิตพฺพา, ตถา ตานิ อนุปสฺสนฺโต จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสีติ เวทิตพฺโพติ อิมมตฺถํ อติทิสติ. ทุกฺขโตติ ทุกฺขสภาวโต, ทุกฺขนฺติ อนุปสฺสิตพฺพาติ อตฺโถ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย.
โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺทาติ โย ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ วิปริณามทุกฺขตาย ‘‘ทุกฺขา’’ติ ปฺาจกฺขุนา อทฺทกฺขิ. ทุกฺขํ อทฺทกฺขิ สลฺลโตติ ทุกฺขํ เวทนํ ปีฬาชนนโต, อนฺโตตุทนโต, ทุนฺนีหรณโต จ สลฺลโต อทฺทกฺขิ ปสฺสิ. อทุกฺขมสุขนฺติ อุเปกฺขาเวทนํ. สนฺตนฺติ สุขทุกฺขานิ วิย อโนฬาริกตาย, ปจฺจยวเสน วูปสนฺตสภาวตาย จ สนฺตํ. อนิจฺจโตติ หุตฺวาอภาวโต, อุทยวยวนฺตโต, ตาวกาลิกโต, นิจฺจปฏิปกฺขโต จ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ โย อทฺทกฺขิ. ส เว สมฺมทฺทโส ¶ ภิกฺขุ เอกํเสน, ปริพฺยตฺตํ วา เวทนาย สมฺมาปสฺสนโกติ อตฺโถ.
ทุกฺขาติปีติ ¶ สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขา อิติปิ. ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ สพฺพํ ตํ เวทยิตํ ทุกฺขสฺมึ ¶ อนฺโตคธํ ปริยาปนฺนํ วทามิ สงฺขารทุกฺขตานติวตฺตนโต. สุขทุกฺขโตปิ จาติ สุขาทีนํ ิติวิปริณามาณสุขตาย, วิปริณามิติอฺาณทุกฺขตาย จ วุตฺตตฺตา ติสฺโสปิ จ สุขโต, ติสฺโสปิ จ ทุกฺขโต อนุปสฺสิตพฺพาติ อตฺโถ. สตฺต อนุปสฺสนา เหฏฺา ปกาสิตา เอว. เสสนฺติ ยถาวุตฺตํ สุขาทิวิภาคโต เสสํ สามิสนิรามิสาทิเภทํ เวทนานุปสฺสนายํ วตฺตพฺพํ.
อารมฺมณ…เป… เภทานนฺติ รูปาทิอารมฺมณนานตฺตสฺส นีลาทิตพฺเภทสฺส, ฉนฺทาทิอธิปตินานตฺตสฺส หีนาทิตพฺเภทสฺส, าณฌานาทิสหชาตนานตฺตสฺส สสงฺขาริกาสงฺขาริกสวิตกฺกาทิตพฺเภทสฺส, กามาวจราทิภูมินานตฺตสฺส อุกฺกฏฺมชฺฌิมาทิตพฺเภทสฺส, กุสลาทิกมฺมนานตฺตสฺส เทวคติสํวตฺตนิยตาทิตพฺเภทสฺส, กณฺหสุกฺกวิปากนานตฺตสฺส ทิฏฺธมฺมเวทนียตาทิตพฺเภทสฺส, ปริตฺตภูมกาทิกิริยานานตฺตสฺส ติเหตุกาทิตพฺเภทสฺส วเสน อนุปสฺสิตพฺพนฺติ โยชนา. อาทิ-สทฺเทน สวตฺถุกาวตฺถุกาทินานตฺตสฺส ปุคฺคลตฺตยสาธารณาทิตพฺเภทสฺส จ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. สลกฺขณสามฺลกฺขณานนฺติ ผุสนาทิตํตํลกฺขณานฺเจว อนิจฺจตาทิสามฺลกฺขณานฺจ วเสนาติ โยชนา. สฺุตธมฺมสฺสาติ อนตฺตตาสงฺขาตสฺุตาสภาวสฺส. ยํ วิภาเวตุํ อภิธมฺเม‘‘ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ, ขนฺธา โหนฺตี’’ติอาทินา ¶ (ธ. ส. ๑๒๑) สฺุตาวารเทสนา ปวตฺตา, ตํ ปหีนเมว ปุพฺเพ ปหีนตฺตา, ตสฺมา ตสฺส ตสฺส ปุน ปหานํ น วตฺตพฺพํ. น หิ กิเลสา ปหียมานา อารมฺมณวิภาเคน ปหียนฺติ อนาคตานํเยว อุปฺปชฺชนารหานํ ปหาตพฺพตฺตา, ตสฺมา อภิชฺฌาทีนํ เอกตฺถ ปหานํ วตฺวา อิตรตฺถ น วตฺตพฺพํ เอวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘กามฺเจตฺถา’’ติอาทินา. อถ วา มคฺคจิตฺตกฺขเณ เอกตฺถ ปหีนํ สพฺพตฺถ ปหีนเมว โหตีติ วิสุํ วิสุํ ปหานํ น วตฺตพฺพํ. มคฺเคน หิ ปหีนาติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ. ตตฺถ ปุริมาย โจทนาย นานาปุคฺคลปริหาโร, น หิ เอกสฺส ปหีนํ ตโต อฺสฺส ปหีนํ นาม โหติ. ปจฺฉิมาย นานาจิตฺตกฺขณิกปริหาโร. นานาจิตฺตกฺขเณติ หิ โลกิยมคฺคจิตฺตกฺขเณติ อธิปฺปาโย. ปุพฺพภาคมคฺโค หิ อิธาธิปฺเปโต. โลกิยภาวนาย จ กาเย ปหีนํ น เวทนาทีสุ วิกฺขมฺภิตํ ¶ โหติ. ยทิปิ นปฺปวตฺเตยฺย, ปฏิปกฺขภาวนาย สุปฺปหีนตฺตา ตตฺถ สา ‘‘อภิชฺฌาโทมนสฺสสฺส อปฺปวตฺตี’’ติ น วตฺตพฺพา, ตสฺมา ปุนปิ ตปฺปหานํ วตฺตพฺพเมว. เอกตฺถ ปหีนํ เสเสสุปิ ปหีนํ โหตีติ โลกุตฺตรสติปฏฺานภาวนํ, โลกิยภาวนาย วา สพฺพตฺถ อปฺปวตฺติมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘ปฺจปิ ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา โลโก’’ติ (วิภ. ๓๖๒, ๓๖๔, ๓๖๖) หิ วิภงฺเคจตูสุปิ าเนสุ วุตฺตนฺติ.
อุทฺเทสวารวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.
กายานุปสฺสนา
อานาปานปพฺพวณฺณนา
๓๗๔. อารมฺมณวเสนาติ ¶ อนุปสฺสิตพฺพกายาทิอารมฺมณวเสน. จตุธา ภินฺทิตฺวาติ อุทฺเทสวเสน จตุธา ภินฺทิตฺวา. ตโต จตุพฺพิธสติปฏฺานโต เอเกกํ สติปฏฺานํ ¶ คเหตฺวา กายํ วิภชนฺโตติ ปาเสโส.
กถฺจาติ เอตฺถ กถนฺติ ปการปุจฺฉา, เตน นิทฺทิสิยมาเน กายานุปสฺสนาปกาเร ปุจฺฉติ. จ-สทฺโท พฺยติเรโก, เตน อุทฺเทสวาเรน อปากฏํ นิทฺเทสวาเรน วิภาวิยมานํ วิเสสํ โชเตติ. พาหิรเกสุปิ อิโต เอกเทสสฺส สมฺภวโต สพฺพปฺปการคฺคหณํ กตํ ‘‘สพฺพปฺปการกายานุปสฺสนานิพฺพตฺตกสฺสา’’ติ, เตน เย อิเม อานาปานปพฺพาทิวเสน อาคตา จุทฺทสปฺปการา, ตทนฺโตคธา จ อชฺฌตฺตาทิอนุปสฺสนาปฺปการา, ตถา กายคตาสติสุตฺเต (ม. นิ. ๓.๑๕๓) วุตฺตา เกสาทิวณฺณสณฺานกสิณารมฺมณจตุกฺกชฺฌานปฺปการา, โลกิยาทิปฺปการา จ, เต สพฺเพปิ อนวเสสโต สงฺคณฺหาติ. อิเม จ ปการา อิมสฺมึเยว สาสเน, น อิโต พหิทฺธาติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพปฺปการ…เป… ปฏิเสธโน จา’’ติ. ตตฺถ ตถาภาวปฏิเสธโนติ สพฺพปฺปการกายานุปสฺสนานิพฺพตฺตกสฺส ปุคฺคลสฺส อฺสาสนสฺส นิสฺสยภาวปฏิเสธโน, เอเตน อิธ ภิกฺขเวติ เอตฺถ อิธ-สทฺโท อนฺโตคธเอวสทฺทตฺโถติ ทสฺเสติ. สนฺติ หิ เอกปทานิปิ อวธารณานิ ยถา ‘‘วายุภกฺโข’’ติ. เตนาห ‘‘อิเธว ภิกฺขเว ¶ สมโณ’’ติอาทิ. ปริปุณฺณสมณปฺปกรณธมฺโม หิ โส ปุคฺคโล, โย สพฺพปฺปการกายานุปสฺสนานิพฺพตฺตโก. ปรปฺปวาทาติ ปเรสํ อฺติตฺถิยานํ นานปฺปการา วาทา ติตฺถายตนานิ.
อรฺาทิกสฺเสว ภาวนานุรูปเสนาสนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺสหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทุทฺทโม ทมถํ อนุปคโต โคโณ กูฏโคโณ. โทหนกาเล ยถา ถเนหิ อนวเสสโต ขีรํ น ปคฺฆรติ, เอวํ โทหปฏิพนฺธินี กูฏเธนุ. รูป-สทฺทาทิเก ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกอสฺสาโท รูปารมฺมณาทิรโส. ปุพฺเพ อาจิณฺณารมฺมณนฺติ ปพฺพชฺชโต ปุพฺเพ, อนาทิมติ วา สํสาเร ปริจิตารมฺมณํ. นิพนฺเธยฺยาติ ¶ พนฺเธยฺย. สติยาติ สมฺมเทว กมฺมฏฺานสฺส สลฺลกฺขณวเสน ปวตฺตาย สติยา. อารมฺมเณติ กมฺมฏฺานารมฺมเณ. ทฬฺหนฺติ ถิรํ, ยถา สโตการิสฺส อุปจารปฺปนาเภโท สมาธิ อิชฺฌติ, ตถา ถามคตํ กตฺวาติ อตฺโถ.
วิเสสาธิคมทิฏฺธมฺมสุขวิหารปทฏฺานนฺติ ¶ สพฺเพสํ พุทฺธานํ, เอกจฺจานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ, พุทฺธสาวกานฺจ วิเสสาธิคมสฺส อฺเน กมฺมฏฺาเนน อธิคตวิเสสานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสฺส ปทฏฺานภูตํ.
วตฺถุวิชฺชาจริโย วิย ภควา โยคีนํ อนุรูปนิวาสฏฺานุปทิสนโต. ภิกฺขุ ทีปิสทิโส อรฺเ เอกโก วิหริตฺวา ปฏิปกฺขนิมฺมถนวเสน อิจฺฉิตตฺถสาธนโต ผลมุตฺตมนฺติ สามฺผลํ สนฺธาย วทติ. ปรกฺกมชวโยคฺคภูมินฺติ ภาวนุสฺสาหชวสฺส โยคฺคกรณภูมิภูตํ.
อทฺธานวเสน ปวตฺตานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ วเสน ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต, อิตฺตรวเสน ปวตฺตานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ วเสน รสฺสํ วา อสฺสสนฺโตติ โยชนา. เอวํ สิกฺขโตติ อสฺสาสปสฺสาสานํ ทีฆรสฺสตาปชานนสพฺพกายปฺปฏิสํเวทนโอฬาริโกฬาริกปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน ภาวนํ สิกฺขโต, ตถาภูโต วา หุตฺวา ติสฺโส สิกฺขา ปวตฺตยโต. อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺเตติ อสฺสาสปสฺสาสสนฺนิสฺสเยน อุปฏฺิตปฏิภาคนิมิตฺเต. อสฺสาสปสฺสาเส ปริคฺคณฺหาติ รูปมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสนฺโต, โย ‘‘อสฺสาสปสฺสาสกมฺมิโก’’ติ วุตฺโต. ฌานงฺคานิ ปริคฺคณฺหาติ อรูปมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสนฺโต. วตฺถุ นาม กรชกาโย จิตฺตเจตสิกานํ ปวตฺติฏฺานภาวโต. อฺโ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา นตฺถีติ วิสุทฺธิทิฏฺิ ‘‘ตยิทํ ¶ ธมฺมมตฺตํ, น อเหตุกํ, นาปิ อิสฺสราทิวิสมเหตุกํ, อถ โข อวิชฺชาทิเหตุก’’นฺติ อทฺธาตฺตเยปิ กงฺขาวิตรเณน วิติณฺณกงฺโข. ‘‘ยํ ¶ กิฺจิ ภิกฺขุ รูป’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๓๖๑; ๒.๑๑๓; ๓.๘๖, ๘๙; ปฏิ. ม. ๑.๕๔) นเยน กลาปสมฺมสนวเสน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา. อุทยวยานุปสฺสนาทิวเสน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต. อนุกฺกเมน มคฺคปฏิปาฏิยา.
‘‘ปรสฺส วา อสฺสาสปสฺสาสกาเย’’ติ อิทํ สมฺมสนวารวเสนายํ ปาฬิ ปวตฺตาติ กตฺวา วุตฺตํ, สมถวเสน ปน ปรสฺส อสฺสาสปสฺสาสกาเย อปฺปนานิมิตฺตุปฺปตฺติ เอว นตฺถิ. อฏฺเปตฺวาติ อนฺตรนฺตรา น เปตฺวา. อปราปรํ สฺจรณกาโลติ อชฺฌตฺตพหิทฺธาธมฺเมสุปิ นิรนฺตรํ วา ภาวนาย ปวตฺตนกาโล กถิโต. เอกสฺมึ กาเล ปนิทํ อุภยํ น ลพฺภตีติ ‘‘อชฺฌตฺตํ, พหิทฺธา’’ติ จ วุตฺตํ อิทํ ธมฺมทฺวยํ ฆฏิตํ เอกสฺมึ กาเล เอกโต อารมฺมณภาเวน น ลพฺภติ, เอกชฺฌํ อาลมฺพิตุํ น สกฺกาติ อตฺโถ.
สมุเทติ เอตสฺมาติ สมุทโย, โส เอว การณฏฺเน ธมฺโมติ สมุทยธมฺโม. อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปตฺติเหตุ กรชกายาทิ, ตสฺส อนุปสฺสนสีโล สมุทยธมฺมานุปสฺสี, ตํ ปน ¶ สมุทยธมฺมํ อุปมาย ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ภสฺตนฺติ รุตฺตึ. คคฺครนาฬินฺติ อุกฺกาปนาฬึ. เตติ กรชกายาทิเก. ยถา อสฺสาสปสฺสาสกาโย กรชกายาทิสมฺพนฺธี ตํนิมิตฺตตาย, เอวํ กรชกายาทโยปิ อสฺสาสปสฺสาสกายสมฺพนฺธิโน ตํนิมิตฺตภาเวนาติ ‘‘สมุทยธมฺมา กายสฺมิ’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘สมุทย…เป… วุจฺจตี’’ติ. ปกติวาจี วา ธมฺม-สทฺโท ‘‘ชาติธมฺมาน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๓๑; ๓.๓๑๐; ปฏิ. ม. ๑.๓๓) วิยาติ กายสฺส ปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชนกปกติกายานุปสฺสี วา ‘‘สมุทยธมฺมานุปสฺสี’’ติ วุตฺโต. เตนาห ‘‘กรชกายฺจา’’ติอาทิ. เอวฺจ กตฺวา กายสฺมินฺติ ภุมฺมวจนํ สุฏฺุตรํ ยุชฺชติ.
วยธมฺมานุปสฺสีติ เอตฺถ อเหตุกตฺเตปิ วินาสสฺส เยสํ เหตุธมฺมานํ ¶ อภาเว ยํ น โหติ, ตทภาโว ตสฺส อภาวสฺส เหตุ วิย โวหรียตีติ อุปจารโต กรชกายาทิอภาโว อสฺสาสปสฺสาสกายสฺส วยการณํ วุตฺโต. เตนาห ‘‘ยถา ภสฺตายา’’ติอาทิ ¶ . อยํ ตาเวตฺถ ปมวิกปฺปวเสน อตฺถวิภาวนา. ทุติยวิกปฺปวเสน อุปจาเรน วินาเยว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อชฺฌตฺตพหิทฺธานุปสฺสนา วิย ภินฺนวตฺถุวิสยตาย สมุทยวยธมฺมานุปสฺสนาปิ เอกกาเล น ลพฺภตีติ อาห ‘‘กาเลน สมุทยํ กาเลน วยํ อนุปสฺสนฺโต’’ติ. ‘‘อตฺถิ กาโย’’ติ เอว-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ ‘‘กาโยว อตฺถี’’ติ วตฺวา อวธารเณน นิวตฺติตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น สตฺโต’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – โย รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย, ปเรสฺจ สชฺชาปนฏฺเน, สตฺวคุณโยคโต วา ‘‘สตฺโต’’ติ ปเรหิ ปริกปฺปิโต, ตสฺส สตฺตนิกายสฺส ปูรณโต จ จวนุปปชฺชนธมฺมตาย คลนโต จ ‘‘ปุคฺคโล’’ติ, ถียติ สํหฺติ เอตฺถ คพฺโภติ ‘‘อิตฺถี’’ติ, ปุริ ปุเร ภาเค เสติ ปวตฺตตีติ ‘‘ปุริโส’’ติ, อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ ‘‘อตฺตา’’ติ, อตฺตโน สนฺตกภาเวน ‘‘อตฺตนิย’’นฺติ, ปโร น โหตีติ กตฺวา ‘‘อห’’นฺติ, มม สนฺตกนฺติ กตฺวา ‘‘มมา’’ติ, วุตฺตปฺปการวินิมุตฺโต อฺโติ กตฺวา ‘‘โกจี’’ติ, ตสฺส สนฺตกภาเวน ‘‘กสฺสจี’’ติ, วิกปฺเปตพฺโพ โกจิ นตฺถิ, เกวลํ ‘‘กาโย เอว อตฺถี’’ติ. ทสหิปิ ปเทหิ อตฺตตฺตนิยสฺุตเมว กายสฺส วิภาเวติ. เอวนฺติ ‘‘กาโยว อตฺถี’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน.
าณปมาณตฺถายาติ กายานุปสฺสนาาณํ ปรํ ปมาณํ ปาปนตฺถาย. สติปมาณตฺถายาติ กายปริคฺคาหิกํ สตึ ปวตฺตนสตึ ปรํ ปมาณํ ปาปนตฺถาย. อิมสฺส หิ วุตฺตนเยน ‘‘อตฺถิ กาโย’’ติ อปราปรุปฺปตฺติวเสน ปจฺจุปฏฺิตา สติ ภิยฺโยโส มตฺตาย ตตฺถ าณสฺส, สติยา จ ¶ ปริพฺรูหนาย โหติ. เตนาห ‘‘สติสมฺปชฺานํ วุฑฺฒตฺถายา’’ติ. อิมิสฺสา ¶ ภาวนาย ตณฺหาทิฏฺิคฺคาหานํ อุชุปฏิปกฺขตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตณฺหา…เป… วิหรตี’’ติ. ตถาภูโต จ โลเก กิฺจิปิ ‘‘อห’’นฺติ วา ‘‘มม’’นฺติ วา คเหตพฺพํ น ปสฺสติ, กุโต คณฺเหยฺยาติ อาห ‘‘น จ กิฺจี’’ติอาทิ. เอวมฺปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท เหฏฺา นิทฺทิฏฺสฺส ตาทิสสฺส อตฺถสฺส อภาวโต อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปริ อตฺถํ อุปาทายา’’ติ อาห ยถา ‘‘อนฺตมโส ติรจฺฉานคตายปิ, อยมฺปิ ปาราชิโก โหตี’’ติ. (ปารา. ๔๒) เอวนฺติ ปน นิทฺทิฏฺาการสฺส ปจฺจามสนํ นิคมนวเสน กตนฺติ อาห ‘‘อิมินา ปน…เป… ทสฺเสตี’’ติ.
ปุพฺพภาคสติปฏฺานสฺส ¶ อิธ อธิปฺเปตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สติ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ. สา ปน สติ ยสฺมึ อตฺตภาเว, ตสฺส สมุฏฺาปิกา ตณฺหา, ตสฺสาปิ สมุฏฺาปิกา เอว นาม โหติ ตทภาเว อภาวโตติ อาห ‘‘ตสฺสา สมุฏฺาปิกา ปุริมตณฺหา’’ติ, ยถา ‘‘สงฺขารปจฺจยา’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; อุทา. ๑; วิภ. ๔๘๔). ตํวิฺาณพีชตํสนฺตติสมฺภูโต สพฺโพปิ โลกิโย วิฺาณปฺปพนฺโธ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’ ตฺเวว วุจฺจติ สุตฺตนฺตนเยน. อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติยา นิมิตฺตภูโตติ อตฺโถ. น ปวตฺตติ เอตฺถาติ วา อปฺปวตฺติ. ‘‘ทุกฺขปริชานโน’’ติอาทิ เอกนฺตโต จตุกิจฺจสาธนวเสเนว อริยมคฺคสฺส ปวตฺตีติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. อวุตฺตสิทฺโธ หิ ตสฺส ภาวนาปฏิเวโธ. จตุสจฺจวเสนาติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานวเสน. อุสฺสกฺกิตฺวาติ วิสุทฺธิปรมฺปราย อารุหิตฺวา, ภาวนํ อุปริ เนตฺวาติ อตฺโถ. นิยฺยานมุขนฺติ วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรณูปาโย.
อานาปานปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิริยาปถปพฺพวณฺณนา
๓๗๕. อิริยาปถวเสนาติ อิริยนํ อิริยา, กิริยา, อิธ ปน กายิกปโยโค ¶ เวทิตพฺโพ. อิริยานํ ปโถ ปวตฺติมคฺโคติ อิริยาปโถ, คมนาทิวเสน ปวตฺตา สรีราวตฺถา. คจฺฉนฺโต วา หิ สตฺโต กาเยน กาตพฺพกิริยํ กโรติ ิโต วา นิสินฺโน วา นิปนฺโน วาติ, เตสํ อิริยาปถานํ วเสน, อิริยาปถวิภาเคนาติ อตฺโถ. ปุน จปรนฺติ ปุน จ อปรํ, ยถาวุตฺตอานาปานกมฺมฏฺานโต ภิยฺโยปิ อฺํ กายานุปสฺสนากมฺมฏฺานํ กเถมิ, สุณาถาติ วา อธิปฺปาโย ¶ . ‘‘คจฺฉนฺโต วา’’ติอาทิ คมนาทิมตฺตชานนสฺส, คมนาทิคตวิเสสชานนสฺส จ สาธารณวจนํ, ตตฺถ คมนาทิมตฺตชานนํ น อิธ นาธิปฺเปตํ, คมนาทิคตวิเสสชานนํ ปน อธิปฺเปตนฺติ ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กาม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. สตฺตูปลทฺธินฺติ ‘‘สตฺโต อตฺถี’’ติ อุปลทฺธึ สตฺตคฺคาหํ. น ปชหติ น ปริจฺจชติ ‘‘อหํ คจฺฉามิ, มม คมน’’นฺติ คาหสพฺภาวโต. ตโต เอว อตฺตสฺํ ‘‘อตฺถิ อตฺตา การโก เวทโก’’ติ เอวํ ปวตฺตํ วิปรีตสฺํ ¶ น อุคฺฆาเฏติ นาปเนติ อปฺปฏิปกฺขภาวโต, อนนุพฺรูหนโต วา. เอวํ ภูตสฺส จสฺส กุโต กมฺมฏฺานาทิภาโวติ อาห ‘‘กมฺมฏฺานํ วา สติปฏฺานภาวนา วา น โหตี’’ติ. ‘‘อิมสฺส ปนา’’ติอาทิ สุกฺกปกฺโข, ตสฺส วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตเมว หิ อตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อิทฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ โก คจฺฉตีติ สาธนํ, กิริยฺจ อวินิพฺภุตฺตํ กตฺวา คมนกิริยาย กตฺตุปุจฺฉา, สา กตฺตุภาววิสิฏฺอตฺตปฏิกฺเขปตฺถา ธมฺมมตฺตสฺเสว คมนสิทฺธิทสฺสนโต. กสฺส คมนนฺติ ตเมวตฺถํ ปริยายนฺตเรน วทติ สาธนํ, กิริยฺจ วินิพฺภุตฺตํ กตฺวา คมนกิริยาย อกตฺตุสมฺพนฺธีภาววิภาวนโต. ปฏิกฺเขปตฺถฺหิ อนฺโตนีตํ กตฺวา อุภยตฺถํ กึ-สทฺโท ปวตฺโต. กึ การณาติ ปน ปฏิกฺขิตฺตกตฺตุกาย ¶ คมนกิริยาย อวิปรีตการณปุจฺฉา. อิทฺหิ คมนํ นาม อตฺตา มนสา สํยุชฺชติ, มโน อินฺทฺริเยหิ, อินฺทฺริยานิ อตฺเตหีติ เอวมาทิ มิจฺฉาการณวินิมุตฺตอนุรูปปจฺจยเหตุโก ธมฺมานํ ปวตฺติอาการวิเสโส. เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ.
น โกจิ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา คจฺฉติ ธมฺมมตฺตสฺเสว คมนสิทฺธิโต, ตพฺพินิมุตฺตสฺส จ กสฺสจิ อภาวโต. อิทานิ ธมฺมมตฺตสฺเสว คมนสิทฺธึ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ จิตฺตกิริยา จ สา, วาโยธาตุยา วิปฺผาโร วิปฺผนฺทนฺจาติ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาโร, เตน. เอตฺถ จ จิตฺตกิริยคฺคหเณน อนินฺทฺริยพทฺธวาโยธาตุวิปฺผารํ นิวตฺเตติ, วาโยธาตุวิปฺผารคฺคหเณน เจตนาวจีวิฺตฺติเภทํ จิตฺตกิริยํ นิวตฺเตติ, อุภเยน ปน กายวิฺตฺตึ วิภาเวติ. ‘‘คจฺฉตี’’ติ วตฺวา ยถา ปวตฺตมาเน กาเย ‘‘คจฺฉตี’’ติ โวหาโร โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตนฺติ คนฺตุกามตาวเสน ปวตฺตจิตฺตํ. วายํ ชเนตีติ วาโยธาตุอธิกํ รูปกลาปํ อุปฺปาเทติ, อธิกตา เจตฺถ สามตฺถิยโต, น ปมาณโต. คมนจิตฺตสมุฏฺิตํ สหชาตรูปกายสฺส ถมฺภนสนฺธารณจลนานํ ปจฺจยภูเตน อาการวิเสเสน ปวตฺตมานํ วาโยธาตุํ สนฺธายาห ‘‘วาโย วิฺตฺตึ ชเนตี’’ติ. อธิปฺปายสหภาวี หิ วิกาโร วิฺตฺติ. ยถาวุตฺตอธิกภาเวเนว จ วาโยคหณํ ¶ , น วาโยธาตุยา เอว ชนกภาวโต, อฺถา วิฺตฺติยา ¶ อุปาทายรูปภาโว ทุรุปปาโท สิยา. ปุรโต อภินีหาโร ปุรโตภาเคน กายสฺส ปวตฺตนํ, โย ‘‘อภิกฺกโม’’ติ วุจฺจติ.
‘‘เอเสว นโย’’ติ อติเทเสน สงฺเขปโต วตฺวา ตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ตตฺราปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. โกฏิโต ปฏฺายาติ เหฏฺิมโกฏิโต ¶ ปฏฺาย ปาทตลโต ปฏฺาย. อุสฺสิตภาโวติ อุพฺพิทฺธภาโว.
เอวํ ปชานโตติ เอวํ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว คมนาทิ โหตีติ ปชานโต. ตสฺส เอวํ ปชานนาย นิจฺฉยคมนตฺถํ ‘‘เอวํ โหตี’’ติ วิจารณา วุจฺจติ โลเก ยถาภูตํ อชานนฺเตหิ มิจฺฉาภินิเวสวเสน, โลกโวหารวเสน วา. อตฺถิ ปนาติ อตฺตโน เอวํ วีมํสนวเสน ปุจฺฉาวจนํ. นตฺถีติ นิจฺฉยวเสน สตฺตสฺส ปฏิกฺเขปวจนํ. ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ ตสฺเสว อตฺถสฺส อุปมาย วิภาวนํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
นาวา มาลุตเวเคนาติ ยถา อเจตนา นาวา วาตเวเคน เทสนฺตรํ ยาติ, ยถา จ อเจตโน เตชนํ กณฺโฑ ชิยาเวเคน เทสนฺตรํ ยาติ, ตถา อเจตโน กาโย วาตาหโต ยถาวุตฺตวายุนา นีโต เทสนฺตรํ ยาตีติ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ. สเจ ปน โกจิ วเทยฺย ‘‘ยถา นาวาเตชนานํ เปลฺลกสฺส ปุริสสฺส วเสน เทสนฺตรคมนํ, เอวํ กายสฺสาปี’’ติ, โหตุ, เอวํ อิจฺฉิโต วายมตฺโถ ยถา หิ นาวาเตชนานํ สํหตลกฺขณสฺเสว ปุริสสฺส วเสน คมนํ, น อสํหตลกฺขณสฺส, เอวํ กายสฺสาปีติ. กา โน หานิ, ภิยฺโยปิ ธมฺมมตฺตตาว ปติฏฺํ ลภติ, น ปุริสวาโท. เตนาห ‘‘ยนฺตสุตฺตวเสนา’’ติอาทิ.
ตตฺถ ปยุตฺตนฺติ เหฏฺา วุตฺตนเยน คมนาทิกิริยาวเสน ปจฺจเยหิ ปโยชิตํ. าตีติ ติฏฺติ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ โลเก. วินา เหตุปจฺจเยติ คนฺตุกามตาจิตฺตตํสมุฏฺานวาโยธาตุอาทิเหตุปจฺจเยหิ วินา. ติฏฺเติ ติฏฺเยฺย. วเชติ วเชยฺย คจฺเฉยฺย โก นามาติ สมฺพนฺโธ. ปฏิกฺเขปตฺโถ เจตฺถ กึ-สทฺโทติ เหตุปจฺจยวิรเหน านคมนปฏิกฺเขปมุเขน ¶ สพฺพายปิ ธมฺมปฺปวตฺติยา ปจฺจยาธีนวุตฺติตาวิภาวเนน อตฺตสฺุตา วิย อนิจฺจทุกฺขตาปิ วิภาวิตาติ ทฏฺพฺพา.
ปณิหิโตติ ยถา ยถา ปจฺจเยหิ ปกาเรหิ นิหิโต ¶ ปิโต. สพฺพสงฺคาหิกวจนนฺติ สพฺเพสมฺปิ ¶ จตุนฺนํ อิริยาปถานํ เอกชฺฌํ สงฺคณฺหนวจนํ, ปุพฺเพ วิสุํ วิสุํ อิริยาปถานํ วุตฺตตฺตา อิทํ เนสํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วจนนฺติ อตฺโถ. ปุริมนโย วา อิริยาปถปฺปธาโน วุตฺโตติ ตตฺถ กาโย อปฺปธาโน อนุนิปฺผาทีติ อิธ กายํ ปธานํ, อปธานฺจ อิริยาปถํ อนุนิปฺผาทึ กตฺวา ทสฺเสตุํ ทุติยนโย วุตฺโตติ เอวมฺเปตฺถ ทฺวินฺนํ นยานํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. ิโตติ ปวตฺโต.
อิริยาปถปริคฺคณฺหนมฺปิ อิริยาปถวโต กายสฺเสว ปริคฺคณฺหนํ ตสฺส อวตฺถาวิเสสภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘อิริยาปถปริคฺคณฺหเนน กาเย กายานุปสฺสี วิหรตี’’ติ. เตเนเวตฺถ รูปกฺขนฺธวเสเนว สมุทยาทโย อุทฺธฏา. เอส นโย เสสวาเรสุปิ. อาทินาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ยถา ‘‘ตณฺหาสมุทยา กมฺมสมุทยา อาหารสมุทยา’’ติ นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสตีติ อิเม จตฺตาโร อาการา สงฺคยฺหนฺติ, เอวํ ‘‘อวิชฺชานิโรธา’’ติ อาทโยปิ ปฺจ อาการา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อิริยาปถปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุสมฺปชฺปพฺพวณฺณนา
๓๗๖. จตุสมฺปชฺวเสนาติ สมนฺตโต ปกาเรหิ, ปกฏฺํ วา สวิเสสํ ชานาตีติ สมฺปชาโน, สมฺปชานสฺส ภาโว สมฺปชฺํ, ตถาปวตฺตํ าณํ, หตฺถวิการาทิเภทภินฺนตฺตา จตฺตาริ สมฺปชฺานิ สมาหฏานิ จตุสมฺปชฺํ, ตสฺส วเสน. ‘‘อภิกฺกนฺเต’’ติอาทีนิ สามฺผเล (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๑๔; ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๔ วากฺยขนฺเธปิ) วณฺณิตานิ, น ปุน วณฺเณตพฺพานิ, ตสฺมา ตํตํสํวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาปิ ตตฺถ วิหิตนเยเนว คเหตพฺพา. ‘‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตี’’ติอาทิ วจนโต อภิกฺกมาทิคตจตุสมฺปชฺปริคฺคณฺหเนน รูปกายสฺเสเวตฺถ สมุทยธมฺมานุปสฺสิตาทิ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘รูปกฺขนฺธสฺเสว สมุทโย จ วโย จ ¶ นีหริตพฺโพ’’ติ. รูปธมฺมานํเยว หิ ปวตฺติอาการวิเสสา อภิกฺกมาทโยติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
จตุสมฺปชฺปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฏิกฺกูลมนสิการปพฺพวณฺณนา
๓๗๗. ปฏิกฺกูลมนสิการวเสนาติ ¶ ¶ ชิคุจฺฉนียตาย ปฏิกูลเมว ปฏิกฺกูลํ, โย ปฏิกฺกูลสภาโว ปฏิกฺกูลากาโร, ตสฺส มนสิ กรณวเสน. อนฺตเรนาปิ หิ ภาววาจินํ สทฺทํ ภาวตฺโถ วิฺายติ ยถา ‘‘ปฏสฺส สุกฺก’’นฺติ. ยสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๘๒) วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ, ตํสํวณฺณนายฺจ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๑๘๒ อาทโย) วุตฺตนเยน ‘‘อิมเมว กาย’’นฺติ อาทีนมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
วตฺถาทีหิ ปสิพฺพกากาเรน พนฺธิตฺวา กตํ อาวาฏนํ ปุโตฬิ. นานาการา เอกสฺมึ าเน สมฺมิสฺสาติ เอตฺตาวตา นานาวณฺณานํ เกสาทีนฺจ อุปเมยฺยตา. วิภูตกาโลติ ปณฺณตฺตึ สมติกฺกมิตฺวา เกสาทีนํ อสุภาการสฺส อุปฏฺิตกาโล. อิติ-สทฺทสฺส อาการตฺถตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอว’’นฺติ วตฺวา ตํ อาการํ สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘เกสาทิปริคฺคณฺหเนนา’’ติอาทิมาห. เกสาทิสฺิตานฺหิ อสุจิภาวานํ ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลาการสฺส สมุทยโต อนุปสฺสนา อิธ กายานุปสฺสนาติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ปฏิกฺกูลมนสิการปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
ธาตุมนสิการปพฺพวณฺณนา
๓๗๘. ธาตุมนสิการวเสนาติ ปถวีธาตุอาทิกา จตสฺโส ธาตุโย อารพฺภ ปวตฺตภาวนามนสิการวเสน, จตุธาตุววตฺถานวเสนาติ อตฺโถ. ธาตุมนสิกาโร, ธาตุกมฺมฏฺานํ, จตุธาตุววตฺถานนฺติ หิ อตฺถโต เอกํ. โคฆาตโกติ ชีวิกตฺถาย คุนฺนํ ฆาตโก. อนฺเตวาสิโกติ กมฺมกรณวเสน ตสฺส สมีปวาสี ตํ นิสฺสาย ชีวนโก ¶ . วินิวิชฺฌิตฺวาติ เอกสฺมึ าเน อฺมฺํ วินิวิชฺฌิตฺวา. มหาปถานํ เวมชฺฌฏฺานสงฺขาเตติ จตุนฺนํ มหาปถานํ ตาย ¶ เอว วินิวิชฺฌนฏฺานตาย เวมชฺฌสงฺขาเต. ยสฺมา เต จตฺตาโร มหาปถา จตูหิ ทิสาหิ อาคนฺตฺวา ตตฺถ สโมหิตา วิย โหนฺติ, ตสฺมา ตํ านํ จตุมหาปถํ, ตสฺมึ จตุมหาปเถ. ิต-สทฺโท ‘‘ิโต วา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๖๓; อ. นิ. ๕.๒๘) านสงฺขาตอิริยาปถสมงฺคิตาย, า-สทฺทสฺส วา คตินิวตฺติอตฺถตาย อฺตฺถ เปตฺวา คมนํ เสสอิริยาปถสมงฺคิตาย ¶ โพธโก, อิธ ปน ยถา ตถา รูปกายสฺส ปวตฺติอาการโพธโก อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘จตุนฺนํ อิริยาปถานํ เยน เกนจิ อากาเรน ิตตฺตา ยถา ิต’’นฺติ. ตตฺถ อากาเรนาติ านาทินา รูปกายสฺส ปวตฺติอากาเรน. านาทโย หิ อิริยาปถสงฺขาตาย กิริยาย ปโถ ปวตฺติมคฺโคติ ‘‘อิริยาปโถ’’ติ วุจฺจนฺตีติ วุตฺโต วายมตฺโถ. ยถาิตนฺติ ยถาปวตฺตํ, ยถาวุตฺตํ านเมเวตฺถ ปณิธานนฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ยถา ิตตฺตา จ ยถาปณิหิต’’นฺติ. ‘‘ิต’’นฺติ วา กายสฺส านสงฺขาตอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํ, ‘‘ปณิหิต’’นฺติ ตทฺอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํ. ‘‘ิต’’นฺติ วา กายสงฺขาตานํ รูปธมฺมานํ ตสฺมึ ตสฺมึ ขเณ สกิจฺจวเสน อวฏฺานปริทีปนํ, ปณิหิตนฺติ ปจฺจยวเสน เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ ปการโต นิหิตํ ปณิหิตนฺติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปจฺจเวกฺขตีติ ปติ ปติ อเวกฺขติ, าณจกฺขุนา วินิพฺภุชฺชิตฺวา วิสุํ วิสุํ ปสฺสติ.
อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ภาวตฺถวิภาวนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา โคฆาตกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โปเสนฺตสฺสาติ มํสูปจยปริพฺรูหนาย กุณฺฑกภตฺตกปฺปาสฏฺิอาทีหิ สํวฑฺเฒนฺตสฺส. วธิตํ มตนฺติ หึสิตํ หุตฺวา มตํ. มตนฺติ จ มตมตฺตํ. เตเนวาห ‘‘ตาวเทวา’’ติ. คาวีติ สฺา น อนฺตรธายตีติ ยานิ องฺคปจฺจงฺคานิ ¶ ยถาสนฺนิวิฏฺานิ อุปาทาย คาวีสมฺา มตมตฺตายปิ คาวิยา เตสํ ตํสนฺนิเวสสฺส อวินฏฺตฺตา. วิลียนฺติ ภิชฺชนฺติ วิภุชฺชนฺตีติ พีลา, ภาคา ว-การสฺส พ-การํ, อิการสฺส จ อีการํ กตฺวา. พีลโสติ พีลํ พีลํ กตฺวา. วิภชิตฺวาติ อฏฺิสงฺฆาตโต มํสํ วิเวเจตฺวา, ตโต วา วิเวจิตํ มํสํ ภาคโส กตฺวา. เตเนวาห ‘‘มํสสฺา ปวตฺตตี’’ติ. ปพฺพชิตสฺสาปิ อปริคฺคหิตกมฺมฏฺานสฺส. ฆนวินิพฺโภคนฺติ สนฺตติสมูหกิจฺจฆนานํ วินิพฺภุชฺชนํ วิเวจนํ. ธาตุโส ¶ ปจฺจเวกฺขโตติ ฆนวินิพฺโภคกรเณน ธาตุํ ธาตุํ ปถวีอาทิธาตุํ วิสุํ วิสุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส. สตฺตสฺาติ อตฺตานุทิฏฺิวเสน ปวตฺตา สตฺตสฺาติ วทนฺติ, โวหารวเสน ปวตฺตสตฺตสฺายปิ ตทา อนฺตรธานํ ยุตฺตเมว ยาถาวโต ฆนวินิพฺโภคสฺส สมฺปาทนโต. เอวฺหิ สติ ยถาวุตฺตโอปมฺมตฺเถน อุปเมยฺยตฺโถ อฺทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติ. เตเนวาห ‘‘ธาตุวเสเนว จิตฺตํ สนฺติฏฺตี’’ติ. ทกฺโขติ เฉโก ตํตํสมฺาย กุสโล ‘‘ยถาชาเต สูนสฺมึ นงฺคุฏฺขุรวิสาณาทิวนฺเต อฏฺิมํสาทิอวยวสมุทาเย อวิภตฺเต คาวีสมฺา, น วิภตฺเต. วิภตฺเต ปน อฏฺิมํสาทิอวยวสมฺา’’ติ ชานนโต. จตุมหาปโถ วิย จตุอิริยาปโถติ คาวิยา ิตจตุมหาปโถ วิย กายสฺส ปวตฺติมคฺคภูโต จตุพฺพิโธ อิริยาปโถ ยสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๓๐๕) วิตฺถาริตา, ตสฺมา ตตฺถ, ตํสํวณฺณนายฺจ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๓๐๖) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ธาตุมนสิการปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
นวสิวถิกปพฺพวณฺณนา
๓๗๙. สิวถิกาย ¶ อปวิทฺธอุทฺธุมาตกาทิปฏิสํยุตฺตานํ โอธิโส ปวตฺตานํ กถานํ, ตทภิเธยฺยานฺจ อุทฺธุมาตกาทิอสุภภาคานํ สิวถิกปพฺพานีติ สงฺคีติกาเรหิ คหิตสมฺา ¶ . เตนาห ‘‘สิวถิกปพฺเพหิ วิภชิตุ’’นฺติ. มริตฺวา เอกาหาติกฺกนฺตํ เอกาหมตํ. อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานาติ ชีวิตกฺขยโต อุปริ มรณโต ปรํ. สมุคฺคเตนาติ สมุฏฺิเตน. อุทฺธุมาตตฺตาติ อุทฺธํ อุทฺธํ ธุมาตตฺตา สูนตฺตา. เสตรตฺเตหิ วิปริภินฺนํ วิมิสฺสิตํ นีลํ วินีลํ, ปุริมวณฺณวิปริณามภูตํ วา นีลํ วินีลํ. วินีลเมว วินีลกนฺติ ก-กาเรน ปทวฑฺฒนํ อนตฺถนฺตรโต ยถา ‘‘ปีตกํ โลหิตก’’นฺติ (ธ. ส. ๖๑๖). ปฏิกฺกูลตฺตาติ ชิคุจฺฉนียตฺตา. กุจฺฉิตํ วินีลนฺติ วินีลกนฺติ กุจฺฉนตฺโถ วา อยํ ก-กาโรติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ยถา ‘‘ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตี’’ติ. (ที. นิ. ๓.๓๑๖; อ. นิ. ๕.๒๑๓; มหาว. ๒๘๕) ปริภินฺนฏฺาเนหิ กากกงฺกาทีหิ. วิสฺสนฺทมานปุพฺพนฺติ วิสฺสวนฺตปุพฺพํ, ตหํ ตหํ ปคฺฆรนฺตปุพฺพนฺติ อตฺโถ. ตถาภาวนฺติ วิสฺสนฺทมานปุพฺพภาวํ.
โส ¶ ภิกฺขูติ โย ‘‘ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวถิกาย ฉฑฺฑิต’’นฺติ วุตฺโต, โส ภิกฺขุ. อุปสํหรติ สทิสตํ. ‘‘อยมฺปิ โข’’ติอาทิ อุปสํหรณาการทสฺสนํ. อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ปเนตฺถ วิฺาณคติกเมว. อุสฺมาติ กมฺมชเตโช. เอวํ ปูติกสภาโวเยวาติ เอวํ อติวิย ทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลปูภิกสภาโว เอว, น อายุอาทีนํ อวิคเม วิย มตฺตโสติ อธิปฺปาโย. เอทิโส ภวิสฺสตีติ เอวํภาวีติ อาห ‘‘เอวํ อุทฺธุมาตาทิเภโท ภวิสฺสตี’’ติ.
ลฺุจิตฺวา ลฺุจิตฺวาติ อุปฺปาเฏตฺวา อุปฺปาเฏตฺวา. สาวเสสมํสโลหิตยุตฺตนฺติ สพฺพโส อขาทิตตฺตา ตหํ ตหํ เสเสน อปฺปาวเสเสน มํสโลหิเตน ยุตฺตํ. ‘‘อฺเน หตฺถฏฺิก’’นฺติ อวิเสเสน หตฺถฏฺิกานํ วิปฺปกิณฺณตา โชติตาติ อนวเสสโต เตสํ วิปฺปกิณฺณตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุสฏฺิเภทมฺปี’’ติอาทิมาห ¶ .
เตโรวสฺสิกานีติ ติโรวสฺสํ คตานิ, ตานิ ปน สํวจฺฉรํ วีติวตฺตานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘อติกฺกนฺตสํวจฺฉรานี’’ติ. ปุราณตาย ฆนภาววิคเมน วิจุณฺณตา อิธ ปูติภาโวติ โส ยถา โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อพฺโภกาเส’’ติอาทิมาห. เตโรวสฺสิกาเนวาติ สํวจฺฉรมตฺตาติกฺกนฺตานิ ¶ เอว. ขชฺชมานตาทิวเสน ทุติยสิวถิกปพฺพาทีนํ ววตฺถาปิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ขชฺชมานตาทีนํ วเสน โยชนา กาตพฺพา’’ติ.
นวสิวถิกปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิมาเนว ทฺเวติ อวธารเณน อปฺปนากมฺมฏฺานํ ตตฺถ นิยเมติ อฺปพฺเพสุ ตทภาวโต. ยโต หิ เอว-กาโร, ตโต อฺตฺถ นิยเมติ, เตน ปพฺพทฺวยสฺส วิปสฺสนากมฺมฏฺานตาปิ อปฺปฏิสิทฺธา ทฏฺพฺพา อนิจฺจตาทิทสฺสนโต. สงฺขาเรสุ อาทีนววิภาวนานิ สิวถิกปพฺพานีติ อาห ‘‘สิวถิกานํ อาทีนวานุปสฺสนาวเสน วุตฺตตฺตา’’ติ. อิริยาปถปพฺพาทีนํ อปฺปนาวหตา ปากฏา เอวาติ ‘‘เสสานิ ทฺวาทสปี’’ติ วุตฺตํ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ. ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
กายานุปสฺสนาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เวทนานุปสฺสนาวณฺณนา
๓๘๐. สุขํ ¶ เวทนนฺติ เอตฺถ สุขยตีติ สุขา. สมฺปยุตฺตธมฺเม, กายฺจ ลทฺธสฺสาเท กโรตีติ อตฺโถ. สุฏฺุ วา ขาทติ, ขนติ วา กายิกํ, เจตสิกฺจาพาธนฺติ สุขา. ‘‘สุกรํ โอกาสทานํ เอติสฺสาติ สุขา’’ติ อปเร. เวทยติ อารมฺมณรสํ อนุภวตีติ เวทนา. เวทยมาโนติ อนุภวมาโน. ‘‘กาม’’นฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ อิริยาปถปพฺเพ วุตฺตนยเมว. สมฺปชานสฺส เวทิยนํ สมฺปชานเวทิยนํ.
วตฺถุอารมฺมณาติ รูปาทิอารมฺมณา. รูปาทิอารมฺมณฺเหตฺถ เวทนาย ปวตฺติฏฺานตาย ‘‘วตฺถู’’ติ อธิปฺเปตํ ¶ . อสฺสาติ ภเวยฺย. ธมฺมวินิมุตฺตสฺส กตฺตุ อภาวโต ธมฺมสฺเสว กตฺตุภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เวทนาว เวทยตี’’ติ อาห. ‘‘โวหารมตฺตํ โหตี’’ติ เอเตน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยมาโน สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ อิทํ โวหารมตฺตนฺติ ทสฺเสติ.
นิตฺถุนนฺโตติ พลวโต เวทนาเวคสฺส นิโรธเน อาทีนวํ ทิสฺวา ตสฺส อวสรทานวเสน นิตฺถุนนฺโต ¶ . เวคสนฺธารเณ หิ อติมหนฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชตีติ อฺมฺปิ วิการํ อุปฺปาเทยฺย, เตน เถโร อปราปรํ ปริวตฺตติ. วีริยสมถํ โยเชตฺวาติ อธิวาสนวีริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ตสฺส หาปนวเสน สมาธินา สมรสตาปาทเนน วีริยสมถํ โยเชตฺวา. สห ปฏิสมฺภิทาหีติ โลกุตฺตรปฏิสมฺภิทาหิ สห. อริยมคฺคกฺขเณ หิ ปฏิสมฺภิทานํ อสมฺโมหวเสน อธิคโม, อตฺถปฏิสมฺภิทาย ปน อารมฺมณกรณวเสนปิ. โลกิยานมฺปิ วา สติ อุปฺปตฺติกาเล ตตฺถ สมตฺถตํ สนฺธายาห ‘‘สห ปฏิสมฺภิทาหี’’ติ. สมสีสีติ วารสมสีสี หุตฺวา, ปจฺจเวกฺขณวารสฺส อนนฺตรวาเร ปรินิพฺพายีติ อตฺโถ.
ยถา จ สุขํ, เอวํ ทุกฺขนฺติ ยถา ‘‘สุขํ โก เวทยตี’’ติอาทินา สมฺปชานเวทิยนํ สนฺธาย วุตฺตํ, เอวํ ทุกฺขมฺปิ. ตตฺถ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา, สมฺปยุตฺตธมฺเม, กายฺจ ปีเฬติ วิพาธตีติ อตฺโถ. ทุฏฺุํ วา ขาทติ, ขนติ กายิกํ, เจตสิกฺจ สาตนฺติ ทุกฺขา. ‘‘ทุกฺกรํ โอกาสทานํ เอติสฺสาติ ทุกฺขา’’ติ อปเร. อรูปกมฺมฏฺานนฺติ อรูปปริคฺคหํ, อรูปธมฺมมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสนนฺติ อตฺโถ. น ปากฏํ โหติ ผสฺสสฺส, จิตฺตสฺส จ อวิภูตาการตฺตา. เตนาห ‘‘อนฺธการํ วิย ขายตี’’ติ. ‘‘น ปากฏํ ¶ โหตี’’ติ จ ¶ อิทํ ตาทิเส ปุคฺคเล สนฺธาย วุตฺตํ, เตสํ อาทิโต เวทนาว วิภูตตรา หุตฺวา อุปฏฺาติ. เอวฺหิ ยํ วุตฺตํ สกฺกปฺหวณฺณนา ทีสุ ‘‘ผสฺโส ปากโฏ โหติ, วิฺาณํ ปากฏํ โหตี’’ติ, (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๕๙) ตํ อวิโรธิตํ โหติ. เวทนาวเสน กถิยมานํ กมฺมฏฺานํ ปากฏํ โหตีติ โยชนา. ‘‘เวทนานํ อุปฺปตฺติปากฏตายา’’ติ จ อิทํ สุขทุกฺขเวทนานํ วเสน วุตฺตํ. ตาสฺหิ ปวตฺติ โอฬาริกา, น อิตราย. ตทุภยคฺคหณมุเขน วา คเหตพฺพตฺตา อิตรายปิ ปวตฺติ วิฺูนํ ปากฏา เอวาติ ‘‘เวทนาน’’นฺติ อวิเสสคฺคหณํ ทฏฺพฺพํ. สกฺกปฺเห วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ, ตสฺมา ตตฺถ วตฺตพฺโพ อตฺถวิเสโส ตตฺถ ลีนตฺถปฺปกาสนิยํ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺโพ.
ปุพฺเพ ‘‘วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยตี’’ติ เวทนาย อารมฺมณาธีนวุตฺติตาย จ อนตฺตตาย จ ปชานนํ วุตฺตํ, อิทานิ ตสฺสา อนิจฺจตาทิปชานนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ อปโรปิ ปชานนปริยาโย’’ติ อาห. ยถา เอกสฺมึ ขเณ จิตฺตทฺวยสฺส อสมฺภโว เอกชฺฌํ อเนกนฺตปจฺจยาภาวโต, เอวํ เวทนาทฺวยสฺส วิสิฏฺารมฺมณวุตฺติโต จาติ อาห ‘‘สุขเวทนากฺขเณ ทุกฺขาย เวทนาย อภาวโต’’ติ. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ ตทา อุเปกฺขาเวทนายปิ อภาวโต, เตน สุขเวทนากฺขเณ ภูตปุพฺพานํ อิตรเวทนานํ หุตฺวาอภาวปชานเนน สุขเวทนายปิ หุตฺวา อภาโว าโต เอว โหตีติ ตสฺสา ปากฏภาวเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมิสฺสา จ ¶ สุขาย เวทนาย อิโต ปมํอภาวโต’’ติ ¶ อาห, เอเตเนว จ ตาสมฺปิ เวทนานํ ปากฏภาโว ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘เวทนา นาม อนิจฺจา อธุวา วิปริณามธมฺมา’’ติ. อนิจฺจคฺคหเณน หิ เวทนานํ วิทฺธํสนภาโว ทสฺสิโต วิทฺธสฺเต อนิจฺจตาย สุวิฺเยฺยตฺตา. อธุวคฺคหเณน ปากฏภาโว ตสฺส อสทาภาวิตาทิภาวนโต. วิปริณามคฺคหเณน ทุกฺขภาโว ตสฺส อฺถตฺตทีปนโต, เตน สุขาปิ เวทนา ทุกฺขา, ปเคว อิตราติ ติสฺสนฺนมฺปิ เวทนานํ ทุกฺขตา ทสฺสิตา โหติ. อิติ ‘‘ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ, ตํ เอกนฺตโต อนตฺตา’’ติ ตีสุปิ เวทนาสุ ลกฺขณตฺตยปชานนา โชติตาติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหตี’’ติ.
อิทานิ ¶ ตมตฺถํ สุตฺเตน (ม. นิ. ๒.๒๐๕) สาเธตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ เนว ตสฺมึ สมเย ทุกฺขํ เวทนํ เวเทตีติ ตสฺมึ สุขเวทนาสมงฺคิสมเย เนว ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ นิรุทฺธตฺตา, อนุปฺปนฺนตฺตา จ ยถากฺกมํ อตีตานาคตานํ. ปจฺจุปฺปนฺนาย ปน อสมฺภโว วุตฺโต เอว. สกิจฺจกฺขณมตฺตาวฏฺานโต อนิจฺจา. สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กตตฺตา สงฺขตา. วตฺถารมฺมณาทิปจฺจยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. ขยวยปลุชฺชนนิรุชฺฌนปกติตาย ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ทฏฺพฺพา.
กิเลเสหิ อามสิตพฺพโต อามิสํ นาม, ปฺจ กามคุณา, อารมฺมณกรณวเสน สห อามิเสหีติ สามิสํ. เตนาห ‘‘ปฺจกามคุณามิสนิสฺสิตา’’ติ.
อิโต ปรนฺติ ‘‘อตฺถิ เวทนา’’ติ เอวมาทิ ปาฬึ สนฺธายาห ‘‘กายานุปสฺสนายํ วุตฺตนยเมวา’’ติ.
เวทนานุปสฺสนาวณฺณนา นิฏฺิตา.
จิตฺตานุปสฺสนาวณฺณนา
๓๘๑. สมฺปโยควเสน ¶ ปวตฺตมาเนน สห ราเคนาติ สราคํ. เตนาห ‘‘โลภสหคต’’นฺติ. วีตราคนฺติ เอตฺถ กามํ สราคปทปฏิโยคินา วีตราคปเทน ภวิตพฺพํ, สมฺมสนจารสฺส ปน อธิปฺเปตตฺตา เตภูมกสฺเสว คหณนฺติ ‘‘โลกิยกุสลาพฺยากต’’นฺติ วตฺวา ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทินา ตเมว ¶ อธิปฺปายํ วิวรติ. เสสานิ ทฺเว โทสมูลานิ, ทฺเว โมหมูลานีติ จตฺตาริ อกุสลจิตฺตานิ. เตสฺหิ ราเคน สมฺปโยคาภาวโต นตฺเถว สราคตา, ตํนิมิตฺตกตาย ปน สิยา ตํสหิตกาเล โสติ นตฺเถว วีตราคตาปีติ ทุกฺขวินิมุตฺตตา เอเวตฺถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘เนว ปุริมปทํ น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺตี’’ติ. ยทิ เอวํ ปเทสิกํ ปชานนํ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, ทุกนฺตรปริยาปนฺนตฺตา เตสํ. เย ปน ‘‘ปฏิปกฺขภาเว อคยฺหมาเน สมฺปโยคาภาโว เอเวตฺถ ปมาณํ เอกจฺจอพฺยากตานํ วิยา’’ติ อิจฺฉนฺติ, เตสํ มเตน เสสากุสลจิตฺตานมฺปิ ทุติยปทสงฺคโห เวทิตพฺโพ ¶ . ทุติยทุเกปิ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อกุสลมูเลสุ สห โมเหเนว วตฺตตีติ สโมหนฺติ อาห ‘‘วิจิกิจฺฉาสหคตฺเจว อุทฺธจฺจสหคตฺจา’’ติ. ยสฺมา เจตฺถ ‘‘สเหว โมเหนาติ สโมห’’นฺติ ปุริมปทาวธารณมฺปิ ลพฺภติเยว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ยถา ปน อติมูฬฺหตาย ปาฏิปุคฺคลิกนเยน สวิเสสโมหวนฺตตาย ‘‘โมมูหจิตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพโต วิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจสหคตทฺวยํ วิเสสโต ‘‘สโมห’’นฺติ วุจฺจติ, น ตถา เสสากุสลจิตฺตานีติ ‘‘วฏฺฏนฺติเยวา’’ติ สาสงฺกํ วทติ. สมฺปโยควเสน ถินมิทฺเธน อนุปติตํ อนุคตนฺติ ถินมิทฺธานุปติตํ, ปฺจวิธํสสงฺขาริกากุสลจิตฺตํ สงฺกุจิตจิตฺตํ, สงฺกุจิตจิตฺตํ นาม อารมฺมเณ สงฺโกจนวเสน ปวตฺตนโต. ปจฺจยวิเสสวเสน ถามชาเตน อุทฺธจฺเจน สหคตํ สํสฏฺนฺติ อุทฺธจฺจสหคตํ, อฺถา สพฺพมฺปิ อกุสลจิตฺตํ ¶ อุทฺธจฺจสหคตเมวาติ. ปสฏจิตฺตํ นาม อารมฺมเณ สวิเสสํ วิกฺเขปวเสน วิสฏภาเวน ปวตฺตนโต.
กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตาย วิปุลผลตาย จ ทีฆสนฺตานตาย จ มหนฺตภาวํ คตํ, มหนฺเตหิ วา อุฬารจฺฉนฺทาทีหิ คตํ ปฏิปนฺนนฺติ มหคฺคตํ, ตํ ปน รูปารูปภูมิคตํ ตโต มหนฺตสฺส โลเก อภาวโต. เตนาห ‘‘รูปารูปาวจร’’นฺติ. ตสฺส เจตฺถ ปฏิโยคี ปริตฺตํ เอวาติ อาห ‘‘อมหคฺคตนฺติ กามาวจร’’นฺติ. อตฺตานํ อุตฺตริตุํ สมตฺเถหิ สห อุตฺตเรหีติ สอุตฺตรํ. ตปฺปฏิปกฺเขน อนุตฺตรํ. ตทุภยํ อุปาทายุปาทาย เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สอุตฺตรนฺติ กามาวจรนฺติอาทิ. ปฏิปกฺขวิกฺขมฺภนสมตฺเถน สมาธินา สมฺมเทว อาหิตํ สมาหิตํ. เตนาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ. ยสฺสาติ ยสฺส จิตฺตสฺส. ยถาวุตฺเตน สมาธินา น สมาหิตนฺติ อสมาหิตํ. เตนาห ‘‘อุภยสมาธิรหิต’’นฺติ. ตทงฺควิมุตฺติยา วิมุตฺตํ, กามาวจรกุสลจิตฺตํ, วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา วิมุตฺตํ, มหคฺคตจิตฺตนฺติ ตทุภยํ สนฺธายาห ‘‘ตทงฺควิกฺขมฺภนวิมุตฺตีหิ วิมุตฺต’’นฺติ. ยตฺถ ตทุภยวิมุตฺติ นตฺถิ, ตํ อุภยวิมุตฺติรหิตนฺติ คยฺหมาเน โลกุตฺตรจิตฺเตปิ สิยาสงฺกาติ ตํ นิวตฺตนตฺถํ ‘‘สมุจฺเฉท…เป… โอกาโสว นตฺถี’’ติ อาห. โอกาสภาโว จ ¶ สมฺมสนจารสฺส อธิปฺเปตตฺตา เวทิตพฺโพ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.
จิตฺตานุปสฺสนาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ธมฺมานุปสฺสนา
นีวรณปพฺพวณฺณนา
๓๘๒. ปหาตพฺพาทิธมฺมวิภาคทสฺสนวเสน ¶ ปฺจธา ธมฺมานุปสฺสนา นิทฺทิฏฺาติ อยมตฺโถ ปาฬิโต เอว วิฺายตีติ ตมตฺถํ อุลฺลิงฺเคนฺโต ‘‘ปฺจวิเธน ธมฺมานุปสฺสนํ กเถตุ’’นฺติ อาห. ยทิ เอวํ กสฺมา นีวรณาทิวเสเนว นิทฺทิฏฺนฺติ? วิเนยฺยชฺฌาสยโต. เยสฺหิ ¶ เวเนยฺยานํ ปหาตพฺพธมฺเมสุ ปมํ นีวรณานิ วิภาเคน วตฺตพฺพานิ, เตสํ วเสเนตฺถ ภควตา ปมํ นีวรเณสุ ธมฺมานุปสฺสนา กถิตา. ตถา หิ กายานุปสฺสนาปิ สมถปุพฺพงฺคมา เทสิตา, ตโต ปริฺเยฺเยสุ ขนฺเธสุ, อายตเนสุ จ ภาเวตพฺเพสุ โพชฺฌงฺเคสุ, ปริฺเยฺยาทิวิภาเคสุ สจฺเจสุ จ อุตฺตรา เทสนา, ตสฺมา เจตฺถ สมถภาวนาปิ ยาวเทว วิปสฺสนตฺถา อิจฺฉิตา. วิปสฺสนาปธานา, วิปสฺสนาพหุลา จ สติปฏฺานเทสนาติ ตสฺสา วิปสฺสนาภินิเวสวิภาเคน เทสิตภาวํ วิภาเวนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ขนฺธายตนทุกฺขสจฺจวเสน มิสฺสกปริคฺคหกถนํ ทฏฺพฺพํ. สฺาสงฺขารกฺขนฺธปริคฺคหมฺปีติ ปิ-สทฺเทน สกลปฺจุปาทานกฺขนฺธปริคฺคหํ สมฺปิณฺเฑติ อิตเรสํ ตทนฺโตคธตฺตา.
‘‘กณฺหสุกฺกธมฺมานํ ยุคนนฺธตา นตฺถี’’ติ ปชานนกาเล อภาวา ‘‘อภิณฺหสมุทาจารวเสนา’’ติ วุตฺตํ. สํวิชฺชมานนฺติ อตฺตโน สนฺตาเน อุปลพฺภมานํ. ยถาติ เยนากาเรน, โส ปน ‘‘กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา กามจฺฉนฺทสฺส การณากาโรว, อตฺถโต การณเมวาติ อาห ‘‘เยน การเณนา’’ติ. จ-สทฺโท วกฺขมานตฺถสมุจฺจยตฺโถ.
ตตฺถาติ ‘‘ยถา จา’’ติอาทินา วุตฺตปเท. สุภมฺปีติ กามจฺฉนฺโทปิ. โส หิ อตฺตโน คหณากาเรน ‘‘สุภ’’นฺติ วุตฺโต, เตนากาเรน ปวตฺตนกสฺส อฺสฺส กามจฺฉนฺทสฺส นิมิตฺตตฺตา ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ ¶ จ. อิฏฺํ, อิฏฺากาเรน วา คยฺหมานํ รูปาทิ สุภารมฺมณํ. อากงฺขิตสฺส หิตสุขสฺส ปตฺติยา อนุปายภูโต มนสิกาโร อนุปายมนสิกาโร. ตนฺติ อโยนิโสมนสิการํ ¶ . ตตฺถาติ ตสฺมึ สภาคเหตุภูเต, อารมฺมณภูเต จ ทุวิเธ สุภนิมิตฺเต. อาหาโรติ ปจฺจโย อตฺตโน ผลํ อาหรตีติ กตฺวา.
อสุภนฺติ ¶ อสุภชฺฌานํ อุตฺตรปทโลเปน, ตํ ปน ทสสุ อวิฺาณกอสุเภสุ จ เกสาทีสุ สวิฺาณกอสุเภสุ จ ปวตฺตํ ทฏฺพฺพํ. เกสาทีสุ หิ สฺา ‘‘อสุภสฺา’’ติ คิริมานนฺทสุตฺเต (อ. นิ. ๑๐.๖๐) วุตฺตา. เอตฺถ จ จตุพฺพิธสฺส อโยนิโสมนสิการสฺส, โยนิโสมนสิการสฺส จ คหณํ นิรวเสสทสฺสนตฺถํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ, เตสุ ปน อสุเภสุ ‘‘สุภ’’นฺติ, ‘‘อสุภ’’นฺติ จ มนสิกาโร อิธาธิปฺเปโต, ตทนุกูลตฺตา ปน อิตเร ปีติ.
เอกาทสสุ อสุเภสุ ปฏิกฺกูลาการสฺส อุคฺคณฺหนํ, ยถา วา ตตฺถ อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตถา ปฏิปตฺติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโห. อุปจารปฺปนาวหาย อสุภภาวนาย อนุยฺุชนา อสุภภาวนานุโยโค. ‘‘โภชเน มตฺตฺุโน มิตาหารสฺส ถินมิทฺธาภิภวาภาวา โอตารํ อลภมาโน กามจฺฉนฺโท ปหียตี’’ติ วทนฺติ, อยเมว จ อตฺโถ นิทฺเทเสปิ วุจฺจติ. โย ปน โภชนสฺส ปฏิกฺกูลตํ, ตพฺพิปริณามสฺส ตทาธารสฺส ตสฺส จ อุปนิสฺสยภูตสฺส อติวิย เชคุจฺฉตํ, กายสฺส จ อาหารฏฺิติกตฺตํ สมฺมเทว ชานาติ, โส สพฺพโส โภชเน ปมาณสฺส ชานเนน โภชเนมตฺตฺู นาม. ตาทิสสฺส หิ กามจฺฉนฺโท ปหียเตว.
อสุภกมฺมิกติสฺสตฺเถโร ทนฺตฏฺิทสฺสาวี. ปหีนสฺสาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนสฺส. อิโต ปเรสุปิ เอวรูเปสุ าเนสุ เอเสว นโย. อภิธมฺมปริยาเยน (ธ. ส. ๑๑๕๙, ๑๕๐๓) สพฺโพปิ โลโภ กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ อาห ‘‘อรหตฺตมคฺเคนา’’ติ.
ปฏิฆมฺปิ ปุริมุปฺปนฺนํ ปฏิฆนิมิตฺตํ ¶ ปรโต อุปฺปชฺชนกสฺส ปฏิฆสฺส การณนฺติ กตฺวา.
เมชฺชติ สินิยฺหตีติ มิตฺโต, หิเตสี ปุคฺคโล, ตสฺมึ มิตฺเต ภวา, มิตฺตสฺส วา เอสาติ เมตฺตา, หิเตสิตา, ตสฺสา เมตฺตาย. อปฺปนาปิ อุปจาโรปิ วฏฺฏติ สาธารณวจนภาวโต. ‘‘เจโตวิมุตฺตี’’ติ ¶ วุตฺเต อปฺปนาว วฏฺฏติ อปฺปนํ อปฺปตฺตาย ปฏิปกฺขโต สุฏฺุ มุจฺจนสฺส อภาวโต. ตนฺติ โยนิโสมนสิการํ. ตตฺถาติ เมตฺตาย. พหุลํ ปวตฺตยโตติ พหุลีการวโต.
สตฺเตสุ ¶ เมตฺตายนสฺส หิตูปสํหารสฺส อุปฺปาทนํ ปวตฺตนํ เมตฺตานิมิตฺตสฺส อุคฺคโห, ปมุปฺปนฺโน เมตฺตามนสิกาโร ปรโต อุปฺปชฺชนกสฺส การณภาวโต เมตฺตามนสิกาโรว เมตฺตานิมิตฺตํ. กมฺมเมว สกํ เอเตสนฺติ กมฺมสฺสกา, สตฺตา, ตพฺภาโว กมฺมสฺสกตา, กมฺมทายาทตา. โทสเมตฺตาสุ ยาถาวโต อาทีนวานิสํสานํ ปฏิสงฺขานํ วีมํสา อิธ ปฏิสงฺขานํ. เมตฺตาวิหาริกลฺยาณมิตฺตวนฺตตา อิธ กลฺยาณมิตฺตตา. โอทิสฺสกอโนทิสฺสกทิสาผรณานนฺติ (โอธิสกอโนธิสกทิสาผรณานํ ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๑๕) อตฺตอติปิยสหายมชฺฌตฺตเวริวเสน โอทิสฺสกตา, สีมาสมฺเภเท กเต อโนทิสฺสกตา. เอกาทิทิสาผรณวเสน ทิสาผรณตา เมตฺตาย อุคฺคหเณ เวทิตพฺพา. วิหารรจฺฉาคามาทิวเสน วา โอทิสฺสกทิสาผรณํ. วิหาราทิอุทฺเทสรหิตํ ปุรตฺถิมาทิทิสาวเสน อโนทิสฺสกทิสาผรณนฺติ เอวํ ทฺวิธา อุคฺคหณํ สนฺธาย ‘‘โอทิสฺสกอโนทิสฺสกทิสาผรณาน’’นฺติ วุตฺตํ. อุคฺคโหติ จ ยาว อุปจารา ทฏฺพฺโพ. อุคฺคหิตาย อาเสวนา ภาวนา. ตตฺถ สพฺเพ สตฺตา, ปาณา, ภูตา, ปุคฺคลา, อตฺตภาวปริยาปนฺนาติ เอเตสํ วเสน ปฺจวิธา, เอเกกสฺมึ อเวรา โหนฺตุ ¶ , อพฺยาปชฺฌา, อนีฆา, สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ จตุธา ปวตฺติโต วีสติวิธา อโนทิสฺสกผรณา เมตฺตา. สพฺพา อิตฺถิโย, ปุริสา, อริยา, อนริยา, เทวา, มนุสฺสา, วินิปาติกาติ สตฺโตธิกรณวเสน ปวตฺตา สตฺตวิธา, อฏฺวีสติ วิธา วา, ทสหิ ทิสาหิ ทิโสธิกรณวเสน ปวตฺตา ทสวิธา, เอเกกาย วา ทิสาย สตฺตาทิอิตฺถาทิอเวราทิเภเทน อสีตาธิกจตุสตปฺปเภทา จ โอธิโส ผรณา เวทิตพฺพา.
เยน อโยนิโสมนสิกาเรน อรติอาทิกานิ อุปฺปชฺชนฺติ, โส อรติอาทีสุ อโยนิโสมนสิกาโร. เตน นิปฺผาเทตพฺเพ หิ อิทํ ภุมฺมํ. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ. อุกฺกณฺิตา ปนฺตเสนาสเนสุ, อธิกุสลธมฺเมสุ จ อุปฺปชฺชนภาวริฺจนา. กายวินมนาติ กรชกายสฺส วิรูเปนากาเรน นมนา. ลีนากาโรติ สงฺโกจาปตฺติ.
กุสลธมฺมปฏิปตฺติยา ปฏฺปนสภาวตาย, ตปฺปฏิปกฺขานํ วิโสสนสภาวตาย จ อารมฺภธาตุอาทิโต ปวตฺตวีริยนฺติ อาห ‘‘ปมารมฺภวีริย’’นฺติ. ยสฺมา ปมารมฺภมตฺตสฺส โกสชฺชวิธมนํ, ถามคมนฺจ ¶ นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตาย ตโต พลวตร’’นฺติ ¶ . ยสฺมา ปน อปราปรุปฺปตฺติยา ลทฺธาเสวนํ อุปรูปริ วิเสสํ อาวหนฺตํ อติวิย ถามคตเมว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปรํ ปรํ านํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตร’’นฺติ.
อติโภชเน นิมิตฺตคฺคาโหติ อติโภชเน ถินมิทฺธสฺส นิมิตฺตคฺคาโห ¶ , เอตฺตเก ภุตฺเต ตํ โภชนํ ถินมิทฺธสฺส การณํ โหติ, เอตฺตเก น โหตีติ ถินมิทฺธสฺส การณาการณคาโห โหตีติ อตฺโถ. พฺยติเรกวเสน เจตํ วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘เอตฺตเก ภุตฺเต ตํ โภชนํ ถินมิทฺธสฺส การณํ น โหตี’’ติ โภชเน มตฺตฺุตา จ อตฺถโต ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘จตุปฺจ…เป… น โหตี’’ติ. ทิวา สูริยาโลกนฺติ ทิวา คหิตนิมิตฺตํ สูริยาโลกํ รตฺติยํ มนสิ กโรนฺตสฺสาปีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ธุตงฺคานํ วีริยนิสฺสิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ธุตงฺคนิสฺสิตสปฺปายกถายปี’’ติ.
กุกฺกุจฺจมฺปิ กตากตานุโสจนวเสน ปวตฺตมานํ เจตโส อวูปสมาวหตาย อุทฺธจฺเจน สมานลกฺขณเมวาติ ‘‘อวูปสโม นาม อวูปสนฺตากาโร, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจเมเวตํ อตฺถโต’’ติ วุตฺตํ.
พหุสฺสุตสฺส คนฺถโต, อตฺถโต จ สุตฺตาทีนิ วิจาเรนฺตสฺส ตพฺพหุลวิหาริโน อตฺถเวทาทิปฏิลาภสพฺภาวโต วิกฺเขโป น โหตีติ, ยถาวิธิปฏิปตฺติยา, ยถานุรูปปติการปฺปวตฺติยา จ กตากตานุโสจนฺจ น โหตีติ ‘‘พาหุสจฺเจนปิ…เป… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียตี’’ติ อาห. ยทคฺเคน พาหุสจฺเจน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียติ, ตทคฺเคน ปริปุจฺฉกตาวินยปกตฺุตาหิปิ ตํ ปหียตีติ ทฏฺพฺพํ. วุทฺธเสวิตา จ วุทฺธสีลิตํ อาวหตีติ เจโตวูปสมกรตฺตา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหานการี วุตฺตา. วุทฺธตฺตํ ปน อนเปกฺขิตฺวา กุกฺกุจฺจวิโนทกา วินยธรา กลฺยาณมิตฺตา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. วิกฺเขโป จ ปพฺพชิตานํ เยภุยฺเยน กุกฺกุจฺจเหตุโก โหตีติ ‘‘กปฺปิยากปฺปิยปริปุจฺฉาพหุลสฺสา’’ติอาทินา วินยนเยเนว ปริปุจฺฉกตาทโย นิทฺทิฏฺา. ปหีเน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺเจติ ¶ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. กุกฺกุจฺจสฺส โทมนสฺสสหคตตฺตา อนาคามิมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท วุตฺโต.
ติฏฺติ ¶ ปวตฺตติ เอตฺถาติ านียา วิจิกิจฺฉาย านียา วิจิกิจฺฉาานียา, วิจิกิจฺฉาย การณภูตา ธมฺมา, ติฏฺตีติ วา านียา, วิจิกิจฺฉา านียา เอติสฺสาติ วิจิกิจฺฉาานียา, อตฺถโต วิจิกิจฺฉา เอว. สา หิ ปุริมุปฺปนฺนา ปรโต อุปฺปชฺชนกวิจิกิจฺฉาย สภาคเหตุตาย อสาธารณํ การณํ.
กุสลากุสลาติ ¶ โกสลฺลสมฺภูตฏฺเน กุสลา, ตปฺปฏิปกฺขโต อกุสลา. เย อกุสลา, เต สาวชฺชา, อเสวิตพฺพา, หีนา จ. เย กุสลา, เต อนวชฺชา, เสวิตพฺพา,ปณีตา จ. กุสลา วา หีเนหิ ฉนฺทาทีหิ อารทฺธา หีนา, ปณีเตหิ ปณีตา. กณฺหาติ กาฬกา จิตฺตสฺส อปภสฺสรภาวกรณา. สุกฺกาติ โอทาตา จิตฺตสฺส ปภสฺสรภาวกรณา. กณฺหาภิชาติเหตุโต วา กณฺหา. สุกฺกาภิชาติเหตุโต สุกฺกา. เต เอว สปฺปฏิภาคา. กณฺหา หิ อุชุวิปจฺจนีกตาย สุกฺกสปฺปฏิภาคา, ตถา สุกฺกาปิ อิตเรหิ. อถ วา กณฺหสุกฺกา จ สปฺปฏิภาคา จ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา. สุขา หิ เวทนา ทุกฺขาย เวทนาย สปฺปฏิภาคา, ทุกฺขา จ เวทนา สุขาย เวทนาย สปฺปฏิภาคาติ.
กามํ พาหุสจฺจปริปุจฺฉกตาหิ สพฺพาปิ อฏฺวตฺถุกา วิจิกิจฺฉา ปหียติ, ตถาปิ รตนตฺตยวิจิกิจฺฉามูลิกา เสสวิจิกิจฺฉาติ กตฺวา อาห ‘‘ตีณิ รตนานิ อารพฺภา’’ติ. รตนตฺตยคุณาวโพเธ ‘‘สตฺถริ กงฺขตี’’ติอาทิ (ธ. ส. ๑๐๐๘, ๑๑๒๓, ๑๑๖๗, ๑๒๔๑, ๑๒๖๓, ๑๒๗๐; วิภ. ๙๑๕) วิจิกิจฺฉาย อสมฺภโวติ. วินเย ปกตฺุตา ‘‘สิกฺขาย กงฺขตี’’ติ วุตฺตาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ กโรตีติ อาห ‘‘วินเย จิณฺณวสีภาวสฺสาปี’’ติ. โอกปฺปนิยสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺขพหุลสฺสาติ ¶ สทฺเธยฺยวตฺถุโน อนุปวิสนสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺเขน อธิมุจฺจนพหุลสฺส, อธิมุจฺจนฺจ อธิโมกฺขุปฺปาทนเมวาติ ทฏฺพฺพํ, สทฺธาย วา นินฺนโปณตาอธิมุตฺติ อธิโมกฺโข.
สมุทยวยาติ สมุทยวยธมฺมา. สุภนิมิตฺตอสุภนิมิตฺตาทีสูติ ‘‘สุภนิมิตฺตาทีสุ อสุภนิมิตฺตาทีสู’’ติ อาทิ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. ตตฺถ ปเมน อาทิ-สทฺเทน ปฏิฆนิมิตฺตาทีนํ สงฺคโห, ทุติเยนเมตฺตาเจโตวิมุตฺติอาทีนํ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตนยเมว.
นีวรณปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
ขนฺธปพฺพวณฺณนา
๓๘๓. อุปาทาเนหิ ¶ อารมฺมณกรณาทิวเสน อุปาทาตพฺพา วา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา.
อิติ ¶ รูปนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อิทํ-สทฺเทน สมานตฺโถติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อิทํ รูป’’นฺติ. ตยิทํ สรูปคฺคหณภาวโต อนวเสสปริยาทานํ โหตีติ อาห ‘‘เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ปรํ รูปํ อตฺถี’’ติ. อิตีติ วา ปการตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา ‘‘อิติ รูป’’นฺติ อิมินา ภูตุปาทาทิวเสน ยตฺตโก รูปสฺส ปเภโท, เตน สทฺธึ รูปํ อนวเสสโต ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสติ. สภาวโตติ รุปฺปนสภาวโต, จกฺขาทิวณฺณาทิสภาวโต จ. เวทนาทีสุปีติ เอตฺถ ‘‘อยํ เวทนา, เอตฺตกา เวทนา, น อิโต ปรํ เวทนา อตฺถีติ สภาวโต เวทนํ ปชานาตี’’ติอาทินา, สภาวโตติ จ ‘‘อนุภวนสภาวโต, สาตาทิสภาวโต จา’’ติ เอวมาทินา โยเชตพฺพํ. เสสํ วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมว.
ขนฺธปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
อายตนปพฺพวณฺณนา
๓๘๔. ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสูติ ‘‘ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ ฉสุ พาหิเรสู’’ติ ‘‘ฉสู’’ติ ปทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. กสฺมา ปเนตานิ อุภยานิ ฉเฬว วุตฺตานิ? ฉวิฺาณกายุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโต. จกฺขุวิฺาณวีถิยา ปริยาปนฺนสฺส หิ วิฺาณกายสฺส จกฺขายตนเมว อุปฺปตฺติทฺวารํ, รูปายตนเมว จ อารมฺมณํ, ตถา อิตรานิ อิตเรสํ, ฉฏฺสฺส ปน ภวงฺคมนสงฺขาโต มนายตเนกเทโส ¶ อุปฺปตฺติทฺวารํ, อสาธารณฺจ ธมฺมายตนํ อารมฺมณํ. จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ, วิภาเวติ จาติ อตฺโถ. สุณาตีติ โสตํ. ฆายตีติ ฆานํ. ชีวิตนิมิตฺตตาย รโส ชีวิตํ, ตํ ชีวิตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหา. กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโย อุปฺปตฺติเทโสติ กาโย. มุนาติ อารมฺมณํ วิชานาตีติ มโน. รูปยติ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ รูปํ. สปฺปติ อตฺตโน ปจฺจเยหิ หรียติ โสตวิฺเยฺยภาวํ คมียตีติ สทฺโท. คนฺธยติ อตฺตโน วตฺถุํ สูเจตีติ คนฺโธ ¶ . รสนฺติ ตํ สตฺตา อสฺสาเทนฺตีติ รโส. ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ. อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา. สพฺพานิ ปน อายานํ ตนนาทิอตฺเถน อายตนานิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๕๑๐, ๕๑๑, ๕๑๒; วิสุทฺธิ. ฏี. ๒.๕๑๐) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
จกฺขฺุจ ¶ ปชานาตีติ (ที. นิ. ๒.๓๘๔; ม. นิ. ๑.๑๑๗) เอตฺถ จกฺขุ นาม ปสาทจกฺขุ, น สสมฺภารจกฺขุ, นาปิ ทิพฺพจกฺขุอาทิกนฺติ อาห จกฺขุปสาทนฺติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท’’ติ. (ธ. ส. ๕๙๖) จ-สทฺโท วกฺขมานตฺถสมุจฺจยตฺโถ. ยาถาวสรสลกฺขณวเสนาติ อวิปรีตสฺส อตฺตโน รสสฺส เจว ลกฺขณสฺส จ วเสน, รูเปสุ อาวิฺฉนกิจฺจสฺส เจว รูปาภิฆาตารหภูตปสาทลกฺขณสฺส จ ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณสฺส จ วเสนาติ อตฺโถ. อถ วา ยาถาวสรสลกฺขณวเสนาติ ยาถาวสรสวเสน เจว ลกฺขณวเสน จ, ยาถาวสรโสติ ¶ จ อวิปรีตสภาโว เวทิตพฺโพ. โส หิ รสียติ อวิรทฺธปฏิเวธวเสน อสฺสาทียติ รมียตีติ ‘‘รโส’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา สลกฺขณวเสนาติ วุตฺตํ โหติ. ลกฺขณวเสนาติ อนิจฺจาทิสามฺลกฺขณวเสน.
‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ม. นิ. ๓.๔๒๑, ๔๒๕, ๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๓, ๔๕; ๒.๔.๖๐) สมุทิตานิเยว รูปายตนานิ จกฺขุวิฺาณุปฺปตฺติเหตุ, น วิสุํ วิสุนฺติ อิมสฺส อตฺถสฺส โชตนตฺถํ ‘‘รูเป จา’’ติ ปุถุวจนคฺคหณํ, ตาย เอว จ เทสนาคติยา กามํ อิธาปิ ‘‘รูเป จ ปชานาตี’’ติ วุตฺตํ, รูปภาวสามฺเน ปน สพฺพํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา พหิทฺธา จตุสมุฏฺานิกรูปฺจาติ เอกวจนวเสน อตฺโถ. สรสลกฺขณ วเสนาติ จกฺขุวิฺาณสฺส วิสยภาวกิจฺจสฺส วเสน เจว จกฺขุปฏิหนนลกฺขณสฺส วเสน จาติ โยเชตพฺพํ.
อุภยํ ปฏิจฺจาติ จกฺขุํ อุปนิสฺสยปจฺจยวเสน ปจฺจยภูตํ, รูเป อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยวเสน ปจฺจยภูเต จ ปฏิจฺจ. กามํ อยํ สุตฺตนฺตสํวณฺณนา, นิปฺปริยายกถา นาม อภิธมฺมสนฺนิสฺสิตา เอวาติ อภิธมฺมนเยเนว สํโยชนานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามราค…เป… อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ ¶ อาห. ตตฺถ กาเมสุ ราโค, กาโม จ โส ราโค จาติ วา กามราโค. โส เอว พนฺธนฏฺเน สํโยชนํ. อยฺหิ ยสฺส สํวิชฺชติ, ตํ ปุคฺคลํ วฏฺฏสฺมึ สํโยเชติ พนฺธติ อิติ ทุกฺเขน สตฺตํ, ภวาทิเก วา ภวนฺตราทีหิ, กมฺมุนา วา วิปากํ สํโยเชติ พนฺธตีติ สํโยชนํ. เอวํ ปฏิฆสํโยชํอาทีนมฺปิ ยถารหมตฺโถ วตฺตพฺโพ. สรสลกฺขณวเสนาติ เอตฺถ ปน สตฺตสฺส วฏฺฏโต อนิสฺสชฺชนสงฺขาตสฺส อตฺตโน กิจฺจสฺส เจว ยถาวุตฺตพนฺธนสงฺขาตสฺส ลกฺขณสฺส จ วเสนาติ โยเชตพฺพํ.
ภวสฺสาททิฏฺิสฺสาทนิวตฺตนตฺถํ ¶ กามสฺสาทคฺคหณํ. อสฺสาทยโตติ อภิรมนฺตสฺส. อภินนฺทโตติ ¶ สปฺปีติกตณฺหาวเสน นนฺทนฺตสฺส. ปททฺวเยนาปิ พลวโต กามราคสฺส ปจฺจยภูตา กามราคุปฺปตฺติ วุตฺตา. เอส นโย เสเสสุปิ. อนิฏฺารมฺมเณติ เอตฺถ ‘‘อาปาถคเต’’ติ วิภตฺติวิปริณามนวเสน ‘‘อาปาถคต’’นฺติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เอตํ อารมฺมณนฺติ เอตํ เอวํสุขุมํ เอวํทุพฺพิภาคํ อารมฺมณํ. ‘‘นิจฺจํ ธุว’’นฺติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ. ‘‘อุจฺฉิชฺชิสฺสติ วินสฺสิสฺสตีติ คณฺหโต’’ติ เอวมาทีนมฺปิ สงฺคโห อิจฺฉิตพฺโพ. ปมาย สกฺกายทิฏฺิยา อนุโรธวเสน ‘‘สตฺโต นุ โข’’ติ, อิตราย อนุโรธวเสน ‘‘สตฺตสฺส นุ โข’’ติ วิจิกิจฺฉโต. อตฺตตฺตนิยาทิคาหานุคตา หิ วิจิกิจฺฉา ทิฏฺิยา อสติ อภาวโต. ภวํ ปตฺเถนฺตสฺสาติ ‘‘อีทิเส สมฺปตฺติภเว ยสฺมา อมฺหากํ อิทํ อิฏฺํ รูปารมฺมณํ สุลภํ ชาตํ, ตสฺมา อายติมฺปิ เอทิโส, อิโต วา อุตฺตริตโร สมฺปตฺติภโว ภเวยฺยา’’ติ ภวํ นิกาเมนฺตสฺส. เอวรูปนฺติ เอวรูปํ รูปํ. ตํสทิเส หิ ตพฺโพหารวเสเนวํ วุตฺตํ. ภวติ หิ ตํสทิเสสุ ตพฺโพหาโร ยถา ‘‘สา เอว ติตฺติรี, ตานิ เอว โอสธานี’’ติ. อุสูยโตติ อุสูยํ อิสฺสํ อุปฺปาทยโต. อฺสฺส มจฺฉรายโตติ อฺเน อสาธารณภาวกรเณน มจฺฉริยํ กโรโต. สพฺเพเหว ยถาวุตฺเตหิ นวหิ สํโยชเนหิ.
ตฺจ การณนฺติ สุภนิมิตฺตปฏิฆนิมิตฺตาทิวิภาคํ อิฏฺานิฏฺาทิรูปารมฺมณฺเจว ตชฺชาโยนิโสมนสิการฺจาติ ¶ ตสฺส ตสฺส สํโยชนสฺส การณํ. อวิกฺขมฺภิตาสมูหตภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ ตํ สนฺธาย ‘‘อปฺปหีนฏฺเน อุปฺปนฺนสฺสา’’ติ วุตฺตํ. วตฺตมานุปฺปนฺนตา สมุทาจารคฺคหเณเนว คหิตา. เยน การเณนาติ เยน วิปสฺสนาสมถภาวนาสงฺขาเตน การเณน ¶ . ตฺหิ ตสฺส ตทงฺควเสน เจว วิกฺขมฺภนวเสน จ ปหานการณํ. อิสฺสามจฺฉริยานํ อปายคมนียตาย ปมมคฺควชฺฌตา วุตฺตา. ยทิ เอวํ ‘‘ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๔๑) สุตฺตปทํ กถนฺติ? ตํ สุตฺตนฺตปริยาเยน วุตฺตํ. ยถานุโลมสาสนา หิ สุตฺตนฺตเทสนา, อยํ ปน อภิธมฺมนเยน สํวณฺณนาติ นายํ โทโสติ. โอฬาริกสฺสาติ ถูลสฺส, ยโต อภิณฺหสมุปฺปตฺติปริยุฏฺานติพฺพตาว โหติ. อณุสหคตสฺสาติ วุตฺตปฺปการาภาเวน อณุภาวํ สุขุมภาวํ คตสฺส. อุทฺธจฺจสํโยชนสฺสเปตฺถ อนุปฺปาโท วุตฺโตเยวาติ ทฏฺพฺโพ ยถาวุตฺตสํโยชเนหิ อวินาภาวโต. เอกตฺถตาย โสตาทีนํ สภาวสรสลกฺขณวเสน ปชานนา, ตปฺปจฺจยานํ สํโยชนานํ อุปฺปาทาทิปชานนา จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเสว นโย’’ติ อติทิสติ.
อตฺตโน วา ธมฺเมสูติ อตฺตโน อชฺฌตฺติกายตนธมฺเมสุ, อตฺตโน อุภยธมฺเมสุ วา. อิมสฺมึ ปกฺเข อชฺฌตฺติกายตนปริคฺคณฺหเนนาติ อชฺฌตฺติกายตนปริคฺคณฺหนมุเขนาติ อตฺโถ. เอวฺจ ¶ อนวเสสโต สปรสนฺตาเนสุ อายตนานํ ปริคฺคโห สิทฺโธ โหติ. ปรสฺส ¶ วา ธมฺเมสูติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. รูปายตนสฺสาติ อฑฺเฒกาทสปฺปเภทสฺส รูปสภาวสฺส อายตนสฺส รูปกฺขนฺเธ ‘‘วุตฺตนเยน นีหริตพฺโพ’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เสสกฺขนฺเธสูติ เวทนาสฺาสงฺขารกฺขนฺเธสุ. วุตฺตนเยนาติ อิมินา อติเทเสน รูปกฺขนฺเธ ‘‘อาหารสมุทยา’’ติ วิฺาณกฺขนฺเธ ‘‘นามรูปสมุทยา’’ติ เสสขนฺเธสุ ‘‘ผสฺสสมุทยา’’ติ อิมํ วิเสสํ วิภาเวติ, อิตรํ ปน สพฺพตฺถ สมานนฺติ ขนฺธปพฺเพ วิย อายตนปพฺเพปิ โลกุตฺตรนิวตฺตนํ ปาฬิยํ คหิตํ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘โลกุตฺตรธมฺมา น คเหตพฺพา’’ติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อายตนปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา
๓๘๕. พุชฺฌนกสตฺตสฺสาติ กิเลสนิทฺทาย ปฏิพุชฺฌนกสตฺตสฺส, อริยสจฺจานํ วา ปฏิวิชฺฌนกสตฺตสฺส. องฺเคสูติ การเณสุ, อวยเวสุ วา ¶ . อุทยวยาณุปฺปตฺติโต ปฏฺาย สมฺโพธิปฏิปทายํ ิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘อารทฺธวิปสฺสกโต ปฏฺาย โยคาวจโรติ สมฺโพธี’’ติ. สุตฺตนฺตเทสนา นาม ปริยายกถา, อยฺจ สติปฏฺานเทสนา โลกิยมคฺควเสน ปวตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘โยคาวจโรติ สมฺโพธี’’ติ, อฺถา ‘‘อริยสาวโก’’ติ วเทยฺย.
‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา’’ติ ปทสฺส อตฺโถ ‘‘วิจิกิจฺฉาฏฺานียา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. ตนฺติ โยนิโสมนสิการํ. ตตฺถาติ สติยํ, นิปฺผาเทตพฺเพ เจตํ ภุมฺมํ.
สติ จ สมฺปชฺฺจ สติสมฺปชฺํ. อถ วา สติปฺปธานํ อภิกฺกนฺตาทิสาตฺถกภาวปริคฺคณฺหนาณํ สติสมฺปชฺํ. ตํ สพฺพตฺถ สโตการีภาวาวหตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย โหติ. ยถา ปจฺจนีกธมฺมปฺปหานํ, อนุรูปธมฺมเสวนา จ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย โหติ, เอวํ สติรหิตปุคฺคลวิวชฺชนา, สโตการีปุคฺคลเสวนา, ตตฺถ จ ยุตฺตปฺปยุตฺตตา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สติสมฺปชฺ’’นฺติอาทินา. ติสฺสทตฺตตฺเถโร นาม, โย โพธิมณฺเฑ ¶ สุวณฺณสลากํ คเหตฺวา ¶ ‘‘อฏฺารสสุ ภาสาสุ กตรภาสาย ธมฺมํ กเถมี’’ติ ปริสํ ปวาเรสิ. อภยตฺเถโรติ ทตฺตาภยตฺเถรมาห.
ธมฺมานํ, ธมฺเมสุ วา วิจโย ธมฺมวิจโย, โส เอว สมฺโพชฺฌงฺโค, ตสฺส ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส. ‘‘กุสลากุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโรติ กุสลาทีนํ ตํตํสภาวสรสลกฺขณอาทิกสฺส ยาถาวโต อวพุชฺฌนวเสน อุปฺปนฺโน าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโท. โส หิ อวิปรีตมนสิการตาย ‘‘โยนิโสมนสิกาโร’’ติ วุตฺโต, ตทาโภคตาย อาวชฺชนาปิ ตคฺคติกา เอว, ตสฺส อภิณฺหํ ปวตฺตนํ พหุลีกาโร. ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนํ ภาวาย. เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวาย. ปาริปูริยาติ ปริพฺรูหนาย.
ปริปุจฺฉกตาติ ปริโยคาเหตฺวา ปุจฺฉกภาโว. อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา ปฺจปิ นิกาเย สห อฏฺกถาย ปริโยคาเหตฺวา ยํ ยํ ตตฺถ คณฺิฏฺานภูตํ, ตํ ตํ ‘‘อิทํ ภนฺเต กถํ, อิมสฺส โก อตฺโถ’’ติ ขนฺธายตนาทิอตฺถํ ¶ ปุจฺฉนฺตสฺส ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. เตนาห ‘‘ขนฺธธาตุ…เป… พหุลตา’’ติ. วตฺถูนํ วิสทภาวกรณนฺติ เอตฺถ จิตฺตเจตสิกานํ ปวตฺติฏฺานภาวโต สรีรํ, ตปฺปฏิพทฺธานิ จีวรานิ จ ‘‘วตฺถูนี’’ติ อธิปฺเปตานิ, ตานิ ยถา จิตฺตสฺส สุขาวหานิ โหนฺติ, ตถา กรณํ เตสํ วิสทภาวกรณํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อชฺฌตฺติกพาหิราน’’นฺติอาทิ. อุสฺสนฺนโทสนฺติ วาตาทิอุสฺสนฺนโทสํ. เสทมลมกฺขิตนฺติ เสเทน เจว ชลฺลิกาสงฺขาเตน สรีรมเลน จ มกฺขิตํ. จ-สทฺเทน อฺมฺปิ สรีรสฺส, จิตฺตสฺส จ ปีฬาวหํ ¶ สงฺคณฺหาติ. เสนาสนํ วาติ วา-สทฺเทน ปตฺตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อวิสเท สติ, วิสยภูเต วา. กถํ ภาวนมนุยุตฺตสฺส ตานิ วิสโย? อนฺตรนฺตรา ปวตฺตนกจิตฺตุปฺปาทวเสเนวํ วุตฺตํ. เต หิ จิตฺตุปฺปาทา จิตฺเตกคฺคตาย อปริสุทฺธภาวาย สํวตฺตนฺติ. จิตฺตเจตสิเกสุ นิสฺสยาทิปจฺจยภูเตสุ. าณมฺปีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน น เกวลํ ตํ วตฺถุเยว, อถ โข ตสฺมึ อปริสุทฺเธ าณมฺปิ อปริสุทฺธํ โหตีติ นิสฺสยาปริสุทฺธิยา ตํนิสฺสิตาปริสุทฺธิ วิย วิสยสฺส อปริสุทฺธตาย วิสยิโน อปริสุทฺธึ ทสฺเสติ.
สมภาวกรณนฺติ กิจฺจโต อนูนาธิกภาวกรณํ. สทฺเธยฺยวตฺถุสฺมึ ปจฺจยวเสน อธิโมกฺขกิจฺจสฺส ปฏุตรภาเวน, ปฺาย อวิสทตาย, วีริยาทีนฺจ สิถิลตาทินา สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ. เตนาห ‘‘อิตรานิ มนฺทานี’’ติ. ตโตติ ตสฺมา สทฺธินฺทฺริยสฺส พลวภาวโต ¶ , อิตเรสฺจ มนฺทตฺตา. โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปคฺคณฺหนํ อนุพลปฺปทานํ ปคฺคโห, ปคฺคโหว กิจฺจํ ปคฺคหกิจฺจํ, ‘‘กาตุํ น สกฺโกตี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา านํ, อนิสฺสชฺชนํ วา อุปฏฺานํ. วิกฺเขปปฏิกฺเขโป, เยน วา สมฺปยุตฺตา อวิกฺขิตฺตา โหนฺติ, โส อวิกฺเขโป. รูปคตํ วิย จกฺขุนา เยน ยาถาวโต วิสยสภาวํ ปสฺสติ, ตํ ทสฺสนกิจฺจํ. กาตุํ น สกฺโกติ พลวตา สทฺธินฺทฺริเยน อภิภูตตฺตา. สหชาตธมฺเมสุ หิ อินฺทฏฺํ กาเรนฺตานํ สหปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ เอกรสตาวเสเนว อตฺถสิทฺธิ, น อฺถา. ตสฺมาติ วุตฺตเมวตฺถํ การณภาเวน ปจฺจามสติ. ตนฺติ สทฺธินฺทฺริยํ ¶ . ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณนาติ ยสฺส สทฺเธยฺยสฺส วตฺถุโน อุฬารตาทิคุเณ อธิมุจฺจนสฺส สาติสยปฺปวตฺติยา สทฺธินฺทฺริยํ ¶ พลวํ ชาตํ, ตสฺส ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตาทิวิภาคโต ยาถาวโต วีมํสเนน. เอวฺหิ เอวํธมฺมตานเยน สภาวสรสโต ปริคฺคยฺหมาเน สวิปฺผาโร อธิโมกฺโข น โหติ ‘‘อยํ อิเมสํ ธมฺมานํ สภาโว’’ติ ปริชานนวเสน ปฺาพฺยาปารสฺส สาติสยตฺตา. ธุริยธมฺเมสุ หิ ยถา สทฺธาย พลวภาเว ปฺาย มนฺทภาโว โหติ, เอวํ ปฺาย พลวภาเว สทฺธาย มนฺทภาโว โหตีติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา, ยถา วา มนสิกโรโต พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน หาเปตพฺพ’’นฺติ. ตถา อมนสิกาเรนาติ เยนากาเรน ภาวนํ อนุยฺุชนฺตสฺส สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ ชาตํ, เตนากาเรน ภาวนาย อนนุยฺุชนโตติ วุตฺตํ โหติ. อิธ ทุวิเธน สทฺธินฺทฺริยสฺส พลวภาโว อตฺตโน วา ปจฺจยวิเสเสน กิจฺจุตฺตริยโต, วีริยาทีนํ วา มนฺทกิจฺจตาย. ตตฺถ ปมวิกปฺเป หาปนวิธิ ทสฺสิโต. ทุติยกปฺเป ปน ยถา มนสิ กโรโต วีริยาทีนํ มนฺทกิจฺจตาย สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน, วีริยาทีนํ ปฏุกิจฺจภาวาวเหน มนสิกาเรน สทฺธินฺทฺริยํ เตหิ สมรสํ กโรนฺเตน หาเปตพฺพํ. อิมินา นเยน เสสินฺทฺริเยสุปิ หาปนวิธิ เวทิตพฺโพ.
วกฺกลิตฺเถรวตฺถูติ. โส หิ อายสฺมา สทฺธาธิมุตฺตตาย กตาธิกาโร สตฺถุ รูปกายทสฺสนปฺปสุโต เอว หุตฺวา วิหรนฺโต สตฺถารา ‘‘กึ เต วกฺกลิ อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเน, โย โข วกฺกลิ ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๘๗; ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๐๘; ธ. ป. อฏฺ. ๒.๓๘๐; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๒.๑๓๐; ธ. ส. อฏฺ. ๑๐๐๗; เถรคา. อฏฺ. ๒.วกฺกลิตฺเถรคาถาวณฺณนา) โอวทิตฺวา กมฺมฏฺาเน นิโยชิโตปิ ตํ อนนุยฺุชนฺโต ¶ ปณามิโต อตฺตานํ วินิปาเตตุํ ปปาตฏฺานํ อภิรุหิ, อถ นํ สตฺถา ยถานิสินฺโนว โอภาสํ วิสฺสชฺชเนน อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา –
‘‘ปาโมชฺชพหุโล ¶ ภิกฺขุ, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน;
อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตํ, สงฺขารูปสมํ สุข’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๘๑) –
คาถํ วตฺวา ‘‘เอหิ วกฺกลี’’ติ อาห. โส เตน อมเตเนว อภิสิตฺโต หฏฺตุฏฺโ หุตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปสิ. สทฺธาย พลวภาวโต วิปสฺสนาวีถึ น โอตรติ, ตํ ตฺวา ภควา ตสฺส อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนาย กมฺมฏฺานํ โสเธตฺวา อทาสิ. โส สตฺถารา ทินฺนนเย ¶ ตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฺปฏิปาฏิยา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตเนตํ วุตฺตํ ‘‘วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ เจตฺถ นิทสฺสน’’นฺติ. เอตฺถาติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตภาเว เสสินฺทฺริยานํ สกิจฺจากรเณ.
อิตรกิจฺจเภทนฺติ อุปฏฺานาทิกิจฺจวิเสสํ. ปสฺสทฺธาทีติ อาทิ-สทฺเทน สมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคานํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. หาเปตพฺพนฺติ ยถา สทฺธินฺทฺริยสฺส พลวภาโว ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน หายติ, เอวํ วีริยินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตา ปสฺสทฺธิอาทิภาวนาย หายติ สมาธิปกฺขิยตฺตา ตสฺสา. ตถา หิ สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตํ โกสชฺชปาตโต รกฺขนฺตี วีริยาทิภาวนา วิย วีริยินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตํ อุทฺธจฺจปาตโต รกฺขนฺตี เอกํสโต หาเปติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปสฺสทฺธอาทิภาวนาย หาเปตพฺพ’’นฺติ. โสณตฺเถรสฺส วตฺถูติ สุกุมารโสณตฺเถรสฺส วตฺถุ. (มหาว. ๒๔๒; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๐๕) โส หิ อายสฺมา สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา สีตวเน วิหรนฺโต ‘‘มม สรีรํ สุขุมาลํ, น จ สกฺกา สุเขเนว สุขํ อธิคนฺตุํ, กิลเมตฺวาปิ สมณธมฺโม กาตพฺโพ’’ติ ตํ านจงฺกมเมว อธิฏฺาย ปธานํ อนุยฺุชนฺโต ปาทตเลสุ โผเฏสุ อุฏฺิเตสุปิ เวทนํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ทฬฺหํ วีริยํ กโรนฺโต อจฺจารทฺธวีริยตาย วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ. สตฺถา ตตฺถ คนฺตฺวา วีณูปโมวาเทน ¶ โอวทิตฺวา วีริยสมตาโยชนวีถึ ทสฺเสนฺโต กมฺมฏฺานํ โสเธตฺวา คิชฺฌกูฏํ คโต. เถโรปิ สตฺถารา ทินฺนนเยน วีริยสมตํ โยเชตฺวา ภาเวนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘โสณตฺเถรสฺส วตฺถุ ทสฺเสตพฺพ’’นฺติ. เสเสสุปีติ สติสมาธิปฺินฺทฺริเยสุปิ.
สมตนฺติ สทฺธาปฺานํ อฺมฺํ อนูนานธิกภาวํ, ตถา สมาธิวีริยานํ. ยถา หิ สทฺธาปฺานํ วิสุํ วิสุํ ธุริยธมฺมภูตานํ กิจฺจโต อฺมฺํ นาติวตฺตนํ วิเสสโต อิจฺฉิตพฺพํ, ยโต เนสํ สมธุรตาย อปฺปนา สมฺปชฺชติ, เอวํ สมาธิวีริยานํ โกสชฺชุทฺธจฺจปกฺขิกานํ สมรสตาย สติ อฺมฺูปตฺถมฺภนโต สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อนฺตทฺวยปาตาภาเวน สมฺมเทว อปฺปนา อิชฺฌติ. ‘‘พลวสทฺโธ’’ติอาทิ พฺยติเรกมุเขน วุตฺตสฺเสว ¶ อตฺถสฺส สมตฺถนํ. ตสฺสตฺโถ โย พลวติยา สทฺธาย สมนฺนาคโต อวิสทาโณ, โส มุธปฺปสนฺโน โหติ, น อเวจฺจปฺปสนฺโน. ตถา หิ อวตฺถุสฺมึ ปสีทติ เสยฺยถาปิ ติตฺถิยสาวกา. เกราฏิกปกฺขนฺติ ¶ สาเยฺยปกฺขํ ภชติ. สทฺธาหีนาย ปฺาย อติธาวนฺโต ‘‘เทยฺยวตฺถุปริจฺจาเคน วินา จิตฺตุปฺปาทมตฺเตนปิ ทานมยํ ปฺุํ โหตี’’ติอาทีนิ ปริกปฺเปติ เหตุปติรูปเกหิ วฺจิโต, เอวํภูโต จ สุกฺขตกฺกวิลุตฺตจิตฺโต ปณฺฑิตานํ วจนํ นาทิยติ สฺตฺตึ น คจฺฉติ. เตนาห ‘‘เภสชฺชสมุฏฺิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหตี’’ติ. ยถา เจตฺถ สทฺธาปฺานํ อฺมฺํ วิสมภาโว น อตฺถาวโห, อนตฺถาวโหว, เอวํ, สมาธิวีริยานํ อฺมฺํ วิสมภาโว น อตฺถาวโห, อนตฺถาวโหว, ตถา น อวิกฺเขปาวโห, วิกฺเขปาวโหวาติ. โกสชฺชํ อภิภวติ, เตน อปฺปนํ น ปาปุณาตีติ อธิปฺปาโย. อุทฺธจฺจํ อภิภวตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตทุภยนฺติ สทฺธาปฺาทฺวยํ, สมาธิวีริยทฺวยฺจ. สมํ กาตพฺพนฺติ สมรสํ กาตพฺพํ ¶ .
สมาธิกมฺมิกสฺสาติ สมถกมฺมฏฺานิกสฺส. เอวนฺติ เอวํ สนฺเต, สทฺธาย โถกํ พลวภาเว สตีติ อตฺโถ. สทฺทหนฺโตติ ‘‘ปถวี ปถวีติ มนสิกรณมตฺเตน กถํ ฌานุปฺปตฺตี’’ติ อจินฺเตตฺวา ‘‘อทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺเธน วุตฺตวิธิ อิชฺฌิสฺสตี’’ติ สทฺทหนฺโต สทฺธํ ชเนนฺโต. โอกปฺเปนฺโตติ อารมฺมณํ อนุปวิสิตฺวา วิย อธิมุจฺจนวเสน อวกปฺเปนฺโต ปกฺขนฺทนฺโต. เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติ สมาธิปฺปธานตฺตา ฌานสฺส. อุภินฺนนฺติ สมาธิปฺานํ. สมาธิกมฺมิกสฺส สมาธิโน อธิมตฺตตาย ปฺาย อธิมตฺตตาปิ อิจฺฉิตพฺพาติ อาห ‘‘สมตายปี’’ติ, สมภาเวนาปีติ อตฺโถ. อปฺปนาติ โลกิยปฺปนา. ตถา หิ ‘‘โหติเยวา’’ติ สาสงฺกํ วทติ. โลกุตฺตรปฺปนา ปน เตสํ สมภาเวเนว อิจฺฉิตา. ยถาห ‘‘สมถวิปสฺสนํ ยุคนนฺธํ ภาเวตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๗๐; ปฏิ. ม. ๒.๕).
ยทิ วิเสสโต สทฺธาปฺานํ, สมาธิวีริยานฺจ สมตาว อิจฺฉิตา, กถํ สตีติ อาห ‘‘สติ ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏตี’’ติ. สพฺพตฺถาติ ลีนุทฺธจฺจปกฺขิเกสุ ปฺจสุ อินฺทฺริเยสุ. อุทฺธจฺจปกฺขิเกกเทเส คณฺหนฺโต ‘‘สทฺธาวีริยปฺาน’’นฺติ อาห. อฺถา ปีติ จ คเหตพฺพา สิยา. ตถา หิ ‘‘โกสชฺชปกฺขิเกน สมาธินา’’ อิจฺเจว วุตฺตํ, น ‘‘ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาหี’’ติ. สาติ สติ. สพฺเพสุ ราชกมฺเมสุ นิยุตฺโต สพฺพกมฺมิโก. เตนาติ เตน สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพฏฺเน การเณน. อาห อฏฺกถายํ. สพฺพตฺถ นิยุตฺตา สพฺพตฺถิกา สพฺพตฺถ ลีเน, อุทฺธเต จ จิตฺเต อิจฺฉิตพฺพตฺตา, สพฺเพ ¶ วา ลีเน, อุทฺธเต จ จิตฺเต ภาเวตพฺพา โพชฺฌงฺคา ¶ อตฺถิกา เอตายาติ สพฺพตฺถิกา. จิตฺตนฺติ กุสลํ จิตฺตํ. ตสฺส หิ สติ ปฏิสรณํ ¶ ปรายณํ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย. เตนาห ‘‘อารกฺขปจฺจุปฏฺานา’’ติอาทิ.
ขนฺธาทิเภเท อโนคาฬฺหปฺานนฺติ ปริยตฺติพาหุสจฺจวเสนปิ ขนฺธายตนาทีสุ อปฺปติฏฺิตพุทฺธีนํ. พหุสฺสุตเสวนา หิ สุตมยาณาวหา. ตรุณวิปสฺสนาสมงฺคีปิ ภาวนามยาเณ ิตตฺตา เอกํสโต ปฺวา เอว นาม โหตีติ อาห ‘‘สมปฺาส ลกฺขณปริคฺคาหิกาย อุทยพฺพยปฺาย สมนฺนาคตปุคฺคลเสวนา’’ติ. เยฺยธมฺมสฺส คมฺภีรภาววเสน ตปฺปริจฺเฉทกาณสฺส คมฺภีรภาวคฺคหณนฺติ อาห ‘‘คมฺภีเรสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตาย คมฺภีรปฺายา’’ติ. ตฺหิ เยฺยํ ตาทิสาย ปฺาย จริตพฺพโต คมฺภีราณจริยํ, ตสฺสา วา ปฺาย ตตฺถ ปเภทโต ปวตฺติ คมฺภีราณจริยา, ตสฺสา ปจฺจเวกฺขณาติ อาห ‘‘คมฺภีรปฺาย ปเภทปจฺจเวกฺขณา’’ติ. ยถา สติเวปุลฺลปฺปตฺโต นาม อรหา เอว, เอวํ ปฺาเวปุลฺลปฺปตฺโตติปิ โส เอวาติ อาห ‘‘อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตี’’ติ. วีริยาทีสุปิ เอเสว นโย.
‘‘ตตฺตํ อโยขิลํ หตฺเถ คเมนฺตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๒๕๐, ๒๖๗; อ. นิ. ๓.๓๖) วุตฺตปฺจวิธพนฺธนกมฺมการณา นิรเย นิพฺพตฺตสตฺตสฺส เยภุยฺเยน สพฺพปมํ กโรนฺตีติ, เทวทูตสุตฺตาทีสุ ตสฺส อาทิโต วุตฺตตฺตา จ อาห ‘‘ปฺจวิธพนฺธนกมฺมการณโต ปฏฺายา’’ติ. สกฏวหนาทิกาเลติ อาทิ-สทฺเทน ตทฺมนุสฺเสหิ, ติรจฺฉาเนหิ จ วิพาธิยมานกาลํ สงฺคณฺหาติ. ‘‘เอกํ พุทฺธนฺตร’’นฺติ อิทํ อปราปรํ เปเตสุ เอว อุปฺปชฺชนกสตฺตวเสน วุตฺตํ, เอกจฺจานํ วา เปตานํ เอกจฺจติรจฺฉานานํ ¶ วิย ตถา ทีฆายุกตาปิ สิยาติ ตถา วุตฺตํ. ตถา หิ ‘‘กาโล นาคราชา จตุนฺนํ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาวํ ลภิตฺวา ิโต เมตฺเตยฺยสฺสปิ ภควโต สมฺมุขีภาวํ ลภิสฺสตี’’ติ วทนฺติ, ยํ ตสฺส กปฺปายุกตา วุตฺตา.
อานิสํสทสฺสาวิโนติ ‘‘วีริยายตฺโต เอว สพฺโพ โลกุตฺตโร, โลกิโย จ วิเสสาธิคโม’’ติ เอวํ วีริเย อานิสํสทสฺสนสีลสฺส. คมนวีถินฺติ สปุพฺพภาคํ นิพฺพานคามินึ ปฏิปทํ, สห วิปสฺสนาย อริยมคฺคปฏิปาฏิ ¶ , สตฺตวิสุทฺธิปรมฺปรา วา. สา หิ ภิกฺขุโน วฏฺฏนิยฺยานาย คนฺตพฺพา ปฏิปทาติ กตฺวา คมนวีถิ นาม. กายทฬฺหีพหุโลติ ยถา ตถา กายสฺส ทฬฺหีกมฺมปฺปสุโต. ปิณฺฑนฺติ รฏฺปิณฺฑํ. ปจฺจยทายกานํ อตฺตนิ การสฺส อตฺตโน ¶ สมฺมาปฏิปตฺติยา มหปฺผลภาวสฺส กรเณน ปิณฺฑสฺส ภิกฺขาย ปฏิปูชนา ปิณฺฑาปจายนํ.
นีหรนฺโตติ ปตฺตถวิกโต นีหรนฺโต. ตํ สทฺทํ สุตฺวาติ ตํ อุปาสิกาย วจนํ อตฺตโน วสนปณฺณสาลทฺวาเร ิโตว ปฺจาภิฺตาย ทิพฺพโสเตน สุตฺวา. มนุสฺสสมฺปตฺติ, ทิพฺพสมฺปตฺติ, นิพฺพานสมฺปตฺตีติ อิมา ติสฺโส สมฺปตฺติโย. ทาตุํ สกฺขิสฺสสีติ ‘‘ตยิ กเตน ทานมเยน, เวยฺยาวจฺจมเยน จ ปฺุกมฺเมน เขตฺตวิเสสภาวูปคมเนน อปราปรํ เทวมนุสฺสสมฺปตฺติโย, อนฺเต นิพฺพานสมฺปตฺติฺจ ทาตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ เถโร อตฺตานํ ปุจฺฉติ. สิตํ กโรนฺโต วาติ ‘‘อกิจฺเฉเนว มยา วฏฺฏทุกฺขํ สมติกฺกนฺต’’นฺติ ปจฺจเวกฺขณาวสาเน สฺชาตปาโมชฺชวเสน สิตํ กโรนฺโต เอว.
วิปฺปฏิปนฺนนฺติ ชาติธมฺมกุลธมฺมาทิลงฺฆเนน อสมฺมาปฏิปนฺนํ. เอวํ ยถา อสมฺมาปฏิปนฺโน ปุตฺโต ตาย เอว อสมฺมาปฏิปตฺติยา กุลสนฺตานโต พาหิโร หุตฺวา ปิตุ สนฺติกา ทายชฺชสฺส น ภาคี, เอวํ. กุสีโตปิ เตน กุสีตภาเวน อสมฺมาปฏิปนฺโน ¶ สตฺถุ สนฺติกา ลทฺธพฺพอริยธนทายชฺชสฺส น ภาคี. อารทฺธวีริโยว ลภติ สมฺมาปฏิปชฺชนโต. อุปฺปชฺชติ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโคติ โยชนา, เอวํ สพฺพตฺถ.
มหาติ สีลาทีหิ คุเณหิ มหนฺโต วิปุโล อนฺสาธารโณ. ตํ ปนสฺส คุณมหตฺตํ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปเนน โลเก ปากฏนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สตฺถุโน หี’’ติอาทิมาห.
ยสฺมา สตฺถุสาสเน ปพฺพชิตสฺส ปพฺพชฺชูปคเมน สกฺยปุตฺตสฺสภาโว สมฺปชายติ, ตสฺมา พุทฺธปุตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสมฺภินฺนายา’’ติอาทิมาห.
อลสานํ ภาวนาย นามมตฺตมฺปิ อชานนฺตานํ กายทฬฺหีพหุลานํ ยาวทตฺถํ ภฺุชิตฺวา เสยฺยสุขาทิอนุยฺุชนกานํ ติรจฺฉานกถิกานํ ปุคฺคลานํ ทูรโต วชฺชนา กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนา. ‘‘ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชายา’’ติอาทินา ¶ (ม. นิ. ๑.๔๒๓; ๓.๖๕; สํ. นิ. ๔.๑๒๐; มหานิ. ๑๖๑) ภาวนารทฺธวเสน อารทฺธวีริยานํ ทฬฺหปรกฺกมานํ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมนา อารทฺธวีริยปุคฺคลเสวนา. เตนาห ‘‘กุจฺฉึ ปูเรตฺวา’’ติอาทิ. วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๖๔) ปน ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, สพฺรหฺมจารีมหตฺตปจฺจเวกฺขณาติ อิทํ ทฺวยํ น คหิตํ, ถินมิทฺธวิโนทนตา, สมฺมปฺปธานปจฺจเวกฺขณตาติ ¶ อิทํ ทฺวยํ คหิตํ. ตตฺถ อานิสํสทสฺสาวิตาย เอว สมฺมปฺปธานปจฺจเวกฺขณา คหิตา โหติ โลกิยโลกุตฺตรวิเสสาธิคมสฺส วีริยายตฺตตาทสฺสนภาวโต. ถินมิทฺธวิโนทนํ ตทธิมุตฺตตาย เอว คหิตํ โหติ, วีริยุปฺปาทเน ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส ถินมิทฺธวิโนทนํ อตฺถสิทฺธเมว. ตตฺถ ถินมิทฺธวิโนทนกุสีตปุคฺคลปริวชฺชนอารทฺธวีริยปุคฺคลเสวน- ตทธิมุตฺตตาปฏิปกฺขวิธมนปจฺจยูปสํหารวเสน, อปายภยปจฺจเวกฺขณาทโย สมุตฺเตชนวเสน วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทกา ทฏฺพฺพา.
ปุริมุปฺปนฺนา ¶ ปีติ ปรโต อุปฺปชฺชนกปีติยา วิเสสการณสภาคเหตุภาวโต ‘‘ปีติเยว ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา’’ติ วุตฺตา, ตสฺสา ปน พหุโส ปวตฺติยา ปุถุตฺตํ อุปาทาย พหุวจนนิทฺเทโส. ยถา สา อุปฺปชฺชติ, เอวํ ปฏิปตฺติ ตสฺสา อุปฺปาทกมนสิกาโร.
‘‘พุทฺธานุสฺสตี’’ติอาทีสุ วตฺตพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๓) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
พุทฺธานุสฺสติยา อุปจารสมาธินิฏฺตฺตา วุตฺตํ ‘‘ยาว อุปจารา’’ติ. สกลสรีรํ ผรมาโนติ ปีติสมุฏฺาเนหิ ปณีตรูเปหิ สกลสรีรํ ผรมาโน. ธมฺมคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ ยาว อุปจารา สกลสรีรํ ผรมาโน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชตีติ โยชนา, เอวํ เสสอนุสฺสตีสุ. ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณายฺจ โยเชตพฺพํ ตสฺสาปิ วิมุตฺตายตนภาเวน ตคฺคติกตฺตา. สงฺขารานํ สปฺปเทสวูปสเมปิ นิปฺปเทสวูปสเม วิย ตถา ปฺาย ปวตฺติโต ภาวนามนสิกาโร กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺโถ หุตฺวา อุปจารสมาธึ อาวหนฺโต ตถารูปปีติโสมนสฺสสมนฺนาคโต ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย โหตีติ อาห ‘‘สมาปตฺติยา…เป… ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปี’’ติ. ตตฺถ ‘‘วิกฺขมฺภิตา กิเลสา’’ติ ปาโ. เต หิ น สมุทาจรนฺตีติ. อิติ-สทฺโท การณตฺโถ, ยสฺมา น สมุทาจรนฺติ, ตสฺมา ตํ เนสํ อสมุทาจารํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาติ โยชนา ¶ . น หิ กิเลเส ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส โพชฺฌงฺคุปฺปตฺติ ยุตฺตา. ปสาทนีเยสุ าเนสุ ปสาทสิเนหาภาเวน ถูสสมหทยตา ลูขตา, สา ตตฺถ อาทรคารวากรเณน วิฺายตีติ อาห ‘‘อสกฺกจฺจกิริยาย สํสูจิตลูขภาเว’’ติ.
กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา ปสฺสทฺธิ เอว ยถาวุตฺตโพธิองฺคภูโต ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ตสฺส ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส เอวํ อุปฺปาโท โหตีติ โยชนา.
ปณีตโภชนเสวนตาติ ¶ ปณีตสปฺปายโภชนเสว นตา ¶ . อุตุอิริยาปถสุขคฺคหเณน สปฺปายอุตุอิริยาปถคฺคหณํ ทฏฺพฺพํ. ตฺหิ ติวิธมฺปิ สปฺปายํ เสวิยมานํ กายสฺส กลฺลตาปาทนวเสน จิตฺตสฺส กลฺลตํ อาวหนฺตํ ทุวิธายปิ ปสฺสทฺธิยา การณํ โหติ. อเหตุกํ สตฺเตสุ ลพฺภมานํ สุขทุกฺขนฺติ อยเมโก อนฺโต, อิสฺสราทิวิสมเหตุกนฺติ ปน อยํ ทุติโย. เอเต อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม ยถาสกํ กมฺมุนา โหตีติ อยํ มชฺฌิมา ปฏิปตฺติ. มชฺฌตฺโต ปโยโค ยสฺส โส มชฺฌตฺตปโยโค, ตสฺส ภาโว มชฺฌตฺตปโยคตา. อยฺหิ ปหาย สารทฺธกายตํ ปสฺสทฺธกายตาย การณํ โหนฺตี ปสฺสทฺธิทฺวยํ อาวหติ, เอเตเนว สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนปสฺสทฺธกายปุคฺคลเสวนานํ ตทาวหนตา สํวณฺณิตาติ ทฏฺพฺพํ.
ยถาสมาหิตาการสลฺลกฺขณวเสน คยฺหมาโน ปุริมุปฺปนฺโน สมโถ เอว สมถนิมิตฺตํ. นานารมฺมเณ ปริพฺภมเนน วิวิธํ อคฺคํ เอตสฺสาติ พฺยคฺโค, วิกฺเขโป. ตถา หิ โส อนวฏฺานรโส, ภนฺตตาปจฺจุปฏฺาโน จ วุตฺโต, เอกคฺคตาภาวโต พฺยคฺคปฏิปกฺโขติ อพฺยคฺโค, สมาธิ. โส เอว นิมิตฺตนฺติ ปุพฺเพ วิย วตฺตพฺพํ. เตนาห ‘‘อวิกฺเขปฏฺเน จ อพฺยคฺคนิมิตฺต’’นฺติ.
วตฺถุวิสทกิริยา, อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา จ ปฺาวหา วุตฺตา, สมาธานาวหาปิ ตา โหนฺติ สมาธานาวหภาเวเนว ปฺาวหภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘วตฺถุวิสท…เป… เวทิตพฺพา’’ติ.
กรณภาวนาโกสลฺลานํ อวินาภาวโต, รกฺขนโกสลฺลสฺส จ ตํมูลกตฺตา ‘‘นิมิตฺตกุสลตา นาม กสิณนิมิตฺตสฺส อุคฺคหณกุสลตา’’ ¶ อิจฺเจว วุตฺตํ. กสิณนิมิตฺตสฺสาติ จ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. อสุภนิมิตฺตสฺสาปิ หิ ยสฺส กสฺสจิ ฌานุปฺปตฺตินิมิตฺตสฺส อุคฺคหณโกสลฺลํ นิมิตฺตกุสลตา เอวาติ. อติสิถิลวีริยตาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ปฺาปโยคมนฺทตํ ¶ , ปโมทเวกลฺลฺจ สงฺคณฺหาติ. ตสฺส ปคฺคณฺหนนฺติ ตสฺส ลีนสฺส จิตฺตสฺส ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทิสมุฏฺาปเนน ลยาปตฺติโต สมุทฺธรณํ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘ยสฺมิฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุสมุฏฺาปยํ โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาลิตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ โคมยานิ ¶ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย, มุขวาตฺจ ทเทยฺย, น จ ปํสุเกน โอกิเรยฺย, ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาลิตุนฺติ. เอวํ ภนฺเต’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔).
เอตฺถ จ ยถาสกํ อาหารวเสน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ ภาวนาสมุฏฺาปนาติ เวทิตพฺพา, สา อนนฺตรํ วิภาวิตา เอว. อารทฺธวีริยตาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ปฺาปโยคพลวตํ, ปโมทุพฺพิลาวนฺจ สงฺคณฺหาติ. ตสฺส นิคฺคณฺหนนฺติ ตสฺส อุทฺธตสฺส จิตฺตสฺส สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคาทิสมุฏฺาปเนน อุทฺธตาปตฺติโต นิเสธนํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา –
‘‘ยสฺมิฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุวูปสมยํ โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ อลฺลานิ ¶ เจว ติณานิ…เป… ปํสุเกน จ โอกิเรยฺย, ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุนฺติ. เอวํ ภนฺเต’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔).
เอตฺถาปิ ¶ ยถาสกํ อาหารวเสน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ ภาวนาสมุฏฺาปนาติ เวทิตพฺพา, ตตฺถ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนา วุตฺตา เอว. สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อนนฺตรํ วกฺขติ. ปฺาปโยคมนฺทตายาติ ปฺาพฺยาปารสฺส อปฺปภาเวน. ยถา หิ ทานํ อโลภปธานํ, สีลํ อโทสปธานํ, เอวํ ภาวนา อโมหปธานา. ตตฺถ ยทา ปฺา น พลวตี โหติ, ตทา ภาวนา ปุพฺเพนาปรํ วิเสสาวหา น โหติ, อนภิสงฺขโต วิย อาหาโร ปุริสสฺส โยคิโน จิตฺตสฺส อภิรุจึ น ชเนติ, เตน ตํ นิรสฺสาทํ โหติ, ตถา ภาวนาย สมฺมเทว อวีถิปฏิปตฺติยา อุปสมสุขํ น วินฺทติ, เตนาปิ จิตฺตํ นิรสฺสาทํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปฺาปโยค…เป… นิรสฺสาทํ โหตี’’ติ. ตสฺส สํเวคุปฺปาทนํ, ปสาทุปฺปาทนฺจ ติกิจฺฉนนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อฏฺ สํเวควตฺถูนี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ชาติชราพฺยาธิมรณานิ ยถารหํ สุคติยํ, ทุคฺคติยฺจ โหนฺตีติ ตทฺเมว ปฺจวิธพนฺธนาทิขุปฺปิปาสาทิ อฺมฺํ วิพาธนาทิเหตุกํ อปายทุกฺขํ ทฏฺพฺพํ, ตยิทํ สพฺพํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ ปจฺจุปฺปนฺนภวนิสฺสิตํ คหิตนฺติ อตีเต อนาคเต จ กาเล วฏฺฏมูลกทุกฺขานิ วิสุํ คหิตานิ. เย ปน สตฺตา อาหารูปชีวิโน, ตตฺถ จ อุฏฺานผลูปชีวิโน, เตสํ อฺเหิ อสาธารณํ ¶ ชีวิกาทุกฺขํ อฏฺมํ สํเวควตฺถุ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อยํ วุจฺจติ สมเย สมฺปหํสนาติ อยํ ภาวนาจิตฺตสฺส สมฺปหํสิตพฺพสมเย วุตฺตนเยน สํเวคชนนวเสน เจว ปสาทุปฺปาทนวเสน จ สมฺมเทว ปหํสนา, สํเวคชนนปุพฺพกปสาทุปฺปาทเนน โตสนาติ ¶ อตฺโถ.
สมฺมาปฏิปตฺตึ อาคมฺมาติ ลีนุทฺธจฺจวิรเหน, สมถวีถิปฏิปตฺติยา จ สมฺมา อวิสมํ สมฺมเทว ภาวนาปฏิปตฺตึ อาคมฺม. ‘‘อลีน’’นฺติอาทีสุ โกสชฺชปกฺขิกานํ ธมฺมานํ อนธิมตฺตตาย อลีนํ, อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ อนธิมตฺตตาย อนุทฺธตํ, ปฺาปโยคสมฺปตฺติยา, อุปสมสุขาธิคเมน จ อนิรสฺสาทํ, ตโต เอว อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํสมถวีถิปฏิปนฺนํ. ตตฺถ อลีนตาย ปคฺคเห, อนุทฺธตตาย นิคฺคเห, อนิรสฺสาทตาย สมฺปหํสเน น พฺยาปารํ อาปชฺชติ. อลีนานุทฺธตตา หิ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ, อนิรสฺสาทตาย สมถวีถิปฏิปนฺนํ, สมปฺปวตฺติยา วา อลีนํ อนุทฺธตํ. สมถวีถิปฏิปตฺติยา อนิรสฺสาทนฺติ ทฏฺพฺพํ. อยํ วุจฺจติ สมเย อชฺฌุเปกฺขนตาติ อยํ อชฺฌุเปกฺขิตพฺพสมเย ภาวนาจิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ อพฺยาวฏตาสงฺขาตํ ¶ ปฏิปกฺขํ อภิภุยฺย เปกฺขนา วุจฺจติ. ปฏิปกฺขวิกฺขมฺภนโต, วิปสฺสนาย อธิฏฺานภาวูปคมนโต จ อุปจารชฺฌานมฺปิ สมาธาน กิจฺจนิปฺผตฺติยา ปุคฺคลสฺส สมาหิตภาวสาธนํ เอวาติ ตตฺถ สมธุรภาเวนาห ‘‘อุปจารํ วา อปฺปนํ วา’’ติ.
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมาติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ. อนุโรธวิโรธวิปฺปหานวเสน มชฺฌตฺตภาโว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส การณํ ตสฺมึ สติ สิชฺฌนโต, อสติ จ อสิชฺฌนโต. โส จ มชฺฌตฺตภาโว วิสยวเสน ทุวิโธติ อาห ‘‘สตฺตมชฺฌตฺตตา สงฺขารมชฺฌตฺตตา’’ติ. ตทุภเย จ วิรุชฺฌนํ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาย เอว ทูรีกตนฺติ อนุรุชฺฌนสฺเสว ปหานวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตมชฺฌตฺตตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา’’ติ. อุเปกฺขาย หิ วิเสสโต ราโค ปฏิปกฺโข. ตถา จาห ‘‘อุเปกฺขา ราคพหุลสฺส ¶ วิสุทฺธิมคฺโค’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๒๖๗). ทฺวีหากาเรหีติ กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณํ, อตฺตสฺุตาปจฺจเวกฺขณนฺติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ. ทฺวีเหวาติ อวธารณํ สงฺขฺยาสมานตาทสฺสนตฺถํ. สงฺขฺยา เอเวตฺถ สมานา, น สงฺขฺเยยฺยํ สพฺพถา สมานนฺติ. อสฺสามิกภาโว อนตฺตนิยตา. สติ หิ อตฺตนิ ตสฺส กิฺจนภาเวน จีวรํ, อฺํ วา กิฺจิ อตฺตนิยํ นาม สิยา, โส ปน โกจิ นตฺเถวาติ อธิปฺปาโย. อนทฺธนิยนฺติ น อทฺธานกฺขมํ น จิรฏฺายิ, อิตฺตรํ อนิจฺจนฺติ อตฺโถ. ตาวกาลิกนฺติ ตสฺเสว เววจนํ.
มมายตีติ มมตฺตํ กโรติ ‘‘มมา’’ติ ตณฺหาย ปริคฺคยฺห ติฏฺติ.
มมายนฺตาติ ¶ มานํ ทพฺพํ กโรนฺตา.
อยํ สติปฏฺานเทสนา ปุพฺพภาคมคฺควเสน เทสิตาติ ปุพฺพภาคิยโพชฺฌงฺเค สนฺธายาห ‘‘โพชฺฌงฺคปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ. เสสํ วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมว.
โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปมภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุสจฺจปพฺพวณฺณนา
๓๘๖. ยถาสภาวโตติ ¶ อวิปรีตสภาวโต. พาธนกฺขณโต โย โย วา สภาโว ยถาสภาโว, ตโต, รุปฺปนาทิ กกฺขฬาทิสภาวโตติ อตฺโถ. ชนิกํ สมุฏฺาปิกนฺติ ปวตฺตลกฺขณสฺส ทุกฺขสฺส ชนิกํ นิมิตฺตลกฺขณสฺส สมุฏฺาปิกํ. ปุริมตณฺหนฺติ ยถาปริคฺคหิตสฺส ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรํ สิทฺธํ ตณฺหํ. สิทฺเธ หิ การเณ ตสฺส ผลุปฺปตฺติ. อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ปชานาตีติ โยชนา. อยํ ทุกฺขนิโรโธติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อุภินฺนํ อปฺปวตฺตินฺติ ทุกฺขํ, สมุทโย จาติ ทฺวินฺนํ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, ตทุภยํ น ปวตฺติ เอตายาติ อปฺปวตฺติ, อสงฺขตา ธาตุ. ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ ¶ ปริชานาติ ปริฺาภิสมยวเสน ปริจฺฉินฺทตีติ ทุกฺขปริชานโน, อริยมคฺโค, ตํ ทุกฺขปริชานนํ. เสสปททฺวเยปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา
๓๘๘. เอวํ วุตฺตาติ เอวํ อุทฺเทสวเสน วุตฺตา. สพฺพสตฺตานํ ปริยาทานวจนํ พฺยาปนิจฺฉาวเสน อาเมฑิตนิทฺเทสภาวโต. สตฺตนิกาเยติ สตฺตานํ นิกาเย, สตฺตฆเฏ สตฺตสมูเหติ อตฺโถ. เทวมนุสฺสาทิเภทาสุ หิ คตีสุ ภุมฺมเทวาทิขตฺติยาทิหตฺถิอาทิขุปฺปิปาสิกาทิตํตํชาติวิสิฏฺโ สตฺตสมูโห สตฺตนิกาโย. นิปฺปริยายโต ขนฺธานํ ปมาภินิพฺพตฺติ ชาตีติ กตฺวา ‘‘ชนนํ ชาตี’’ติ วตฺวา สฺวายํ อุปฺปาทวิกาโร อปรินิปฺผนฺโน ¶ เยสุ ขนฺเธสุ อิจฺฉิตพฺโพ, เต เตเนว สทฺธึ ทสฺเสตุํ ‘‘สวิการาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. สวิการานนฺติ อุปฺปาทสงฺขาเตน วิกาเรน สวิการานํ. ชาติอาทีนิ หิ ตีณิ ลกฺขณานิ ธมฺมานํ วิการวิเสสาติ. ‘‘อุปสคฺคมณฺฑิตเววจน’’นฺติ อิมินา เกวลํ อุปสคฺเคน ปทวฑฺฒนํ กตนฺติ ทสฺเสติ. อนุปวิฏฺากาเรนาติ อณฺฑโกสํ, วตฺถิโกสฺจ โอคาหนากาเรน. นิพฺพตฺติสงฺขาเตนาติ อายตนานํ ปาริปูริสํสิทฺธิสงฺขาเตน.
อถ วา ชนนํ ชาตีติ อปริปุณฺณายตนํ ชาติมาห. สฺชาตีติ สมฺปุณฺณายตนํ. สมฺปุณฺณา หิ ชาติ สฺชาติ. โอกฺกมนฏฺเน โอกฺกนฺตีติ อณฺฑชชลาพุชวเสน ¶ ชาติ. เต หิ อณฺฑโกสํ, วตฺถิโกสฺจ โอกฺกมนฺตา ปวิสนฺตา วิย ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺติ. อภินิพฺพตฺตนฏฺเน อภินิพฺพตฺตีติ สํเสทชโอปปาติกวเสน. เต หิ ปากฏา เอว หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ. อภิพฺยตฺตา นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ. ‘‘ชนนํ ชาตี’’ติอาทิ อายตนวเสน, โยนิวเสน จ ทฺวีหิ ทฺวีหิ ปเทหิ สพฺพสตฺเต ปริยาทิยิตฺวา ชาตึ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป… อภินิพฺพตฺตี’’ติ สตฺตวเสน วุตฺตตฺตา สมฺมุติกถา. ปาตุภาโวติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน ‘‘อายตนานํ ¶ ปฏิลาโภ’’ติ อิมสฺส ปทสฺส สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อยมฺปิ หิ ปรมตฺถกถาติ. เอกโวการภวาทีสูติ เอกจตุปฺจโวการภเวสุ. ตสฺมึ ขนฺธานํ ปาตุภาเว สติ. อายตนานํ ปฏิลาโภติ เอกจตุโวการภเวสุ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อายตนานํ วเสน, เสเสสุ รูปธาตุยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปชฺชมานานํ ปฺจนฺนํ, กามธาตุยํ วิกลาวิกลินฺทฺริยานํ วเสน สตฺตนฺนํ, นวนฺนํ, ทสนฺนํ, ปุนทสนฺนํ, เอกาทสนฺนฺจ อายตนานํ วเสน สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ปาตุภวนฺตาเนว, น กุโตจิ อาคตานิ. ปฏิลทฺธานิ นาม โหนฺติ สตฺตสนฺตานสฺส ตสฺส สํวิชฺชมานตฺตา. อายตนานํ ปฏิลาโภติ วา อายตนานํ อตฺตลาโภ เวทิตพฺโพ.
๓๘๙. สภาวนิทฺเทโสติ สรูปนิทฺเทโส. สรูปฺเหตํ ชิณฺณตาย, ยทิทํ ‘‘ชรา’’ติ, ‘‘วโยหานีติ วา. ชีรณเมว ชีรณตา, ชีรนฺตสฺส วา อากาโร ตา-สทฺเทน วุตฺโตติ อาห ‘‘อาการภาวนิทฺเทโส’’ติ. ขณฺฑิตทนฺตา ขณฺฑิตา นาม อุตฺตรปทโลเปน. ยสฺส วิการสฺส วเสน สตฺโต ‘‘ขณฺฑิโต’’ติ วุจฺจติ, ตํ ขณฺฑิจฺจํ. ตถา ปลิตานิ อสฺส สนฺตีติ ‘‘ปลิโต’’ติ วุจฺจติ, ตํ ปาลิจฺจํ. วลิตฺตจตาย วา วลิ ตโจ อสฺสาติ วลิตฺตโจ.
ผลูปจาเรนาติ ผลโวหาเรน.
๓๙๐. จวนเมว ¶ จวนตา, จวนฺตสฺส วา อากาโร ตา-สทฺเทน วุตฺโต. ขนฺธา ภิชฺชนฺตีติ เอกภวปริยาปนฺนสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส ปริโยสานภูตา ขนฺธา ภิชฺชนฺติ, เตเนว เภเทน นิโรธนํ อทสฺสนํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา เภโท อนฺตรธานํ มรณํ. มจฺจุมรณนฺติ มจฺจุสงฺขาตํ เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทภูตํ มรณํ. เตนาห ‘‘น ขณิกมรณ’’นฺติ. ‘‘มจฺจุ ¶ มรณ’’นฺติ สมาสํ อกตฺวา โย ‘‘มจฺจู’’ติ วุจฺจติ เภโท, ยฺจ มรณํ ปาณจาโค, อิทํ วุจฺจติ มรณนฺติ วิสุํ สมฺพนฺโธ น น ยุชฺชติ. กาลกิริยาติ มรณกาโล, อนติกฺกมนียตฺตา วิเสเสน ‘‘กาโล’’ติ วุตฺโตติ ตสฺส กิริยา, อตฺถโต ¶ จุติขนฺธานํ เภทปฺปตฺติเยว, กาลสฺส วา อนฺตกสฺส กิริยาติ ยา โลเก วุจฺจติ, สา จุติ, มรณนฺติ อตฺโถ. อยํ สพฺพาปิ สมฺมุติกถาว ‘‘ยํ เตสํ เตสํ สตฺตาน’’นฺติอาทินา สตฺตวเสน วุตฺตตฺตา. อยํ ปรมตฺถกถา ปรมตฺถโต ลพฺภมานานํ รุปฺปนาทิสภาวานํ ธมฺมานํ วินสฺสนโชตนาภาวโต.
อตฺตาติ ภวติ เอตฺถ จิตฺตนฺติ อตฺตภาโว, ขนฺธสมูโห, ตสฺส นิกฺเขโป นิกฺขิปนํ, ปาตนํ วินาโสติ อตฺโถ. อฏฺกถายํปน ‘‘มรณํ ปตฺตสฺสา’’ติอาทินา นิกฺเขปเหตุตาย ปตนํ ‘‘นิกฺเขโป’’ติ ผลูปจาเรน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘ขนฺธานํ เภโท’’ติ ปพนฺธวเสน ปวตฺตมานสฺส ธมฺมสมูหสฺส วินาสโชตนาติ เอกเทสโต ปรมตฺถกถา, ‘‘ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท’’ติ ปเนตฺถ น โกจิ โวหารเลโส ปีติ อาห ‘‘ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท ปน สพฺพาการโต ปรมตฺถโต มรณ’’นฺติ. เอวํ สนฺเตปิ ยสฺส ขนฺธเภทสฺส ปวตฺตตฺตา ‘‘ติสฺโส มโต, ผุสฺโส มโต’’ติ โวหาโร โหติ, โส เภโท ขนฺธปฺปพนฺธสฺส อนุปจฺฉินฺนตาย ‘‘สมฺมุติมรณ’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ อาห ‘‘เอตเทว สมฺมุติมรณนฺติปิ วุจฺจตี’’ติ. เตนาห ‘‘ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทเมว หี’’ติอาทิ. สพฺพโส ปพนฺธสมุจฺเฉโท หิ สมุจฺเฉทมรณนฺติ.
๓๙๑. พฺยสเนนาติ อนตฺเถน. ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๒๑) วิย ธมฺม-สทฺโท เหตุปริยาโยติ อาห ‘‘ทุกฺขการเณนา’’ติ. โสจนนฺติ ลกฺขิตพฺพตาย โสจนลกฺขโณ. โสจิตสฺส โสจนกสฺส ปุคฺคลสฺส, จิตฺตสฺส วา ภาโว โสจิตภาโว. อพฺภนฺตเรติ อตฺตภาวสฺส อนฺโต. อตฺตโน ลูขสภาวตาย โสเสนฺโต. ถามคมเนน สมนฺตโต โสสนวเสน ปริโสเสนฺโต.
๓๙๒. ‘‘อาทิสฺส อาทิสฺส เทวนฺติ ปริเทวนฺติ เอเตนาติ อาเทโว’’ติ อาเทวน-สทฺทํ กตฺวา อสฺสุโมจนาทิวิการํ อาปชฺชนฺตานํ ตพฺพิการาปตฺติยา ¶ โส สทฺโท การณภาเวน ¶ วุตฺโต. ตํ ¶ ตํ วณฺณนฺติ ตํ ตํ คุณํ. ตสฺเสวาติ อาเทวปริเทวสฺเสว. ภาวนิทฺเทสาติ ‘‘อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺต’’นฺติ ภาวนิทฺเทสา.
๓๙๓. นิสฺสยภูโต กาโย เอตสฺส อตฺถีติ กายิกํ. เตนาห ‘‘กายปสาทวตฺถุก’’นฺติ. ทุกฺกรํ ขมนํ เอตสฺสาติ ทุกฺขมนํ, โส เอว อตฺโถ สภาโวติ ทุกฺขมนฏฺโ, เตน. สาตวิธุรตาย อสาตํ.
๓๙๔. เจตสิ ภวนฺติ เจตสิกํ, ตํ ปน ยสฺมา จิตฺเตน สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตํ, ตสฺมา อาห ‘‘จิตฺตสมฺปยุตฺต’’นฺติ.
๓๙๕. สพฺพวิสยปฏิปตฺตินิวารณวเสน สมนฺตโต สีทนํ สํสีทนํ. อุฏฺาตุมฺปิ อสกฺกุเณยฺยตากรณวเสน อติพลวํ, วิรูปํ วา สีทนํ วิสีทนํ. จิตฺตกิลมโถติ วิสีทนากาเรน จิตฺตสฺส ปริเขโท. อุปายาโส, สยํ น ทุกฺโข โทสตฺตา, สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนธมฺมนฺตรตฺตา วา. เย ปน โทมนสฺสเมว ‘‘อุปายาโส’’ติ วเทยฺยุํ, เต ‘‘อุปายาโส ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สมฺปยุตฺโต, เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ สมฺปยุตฺโต’’ติ (ธาตุ. ๒๔๙). อิมาย ปาฬิยา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. อุป-สทฺโท ภุสตฺโถติ อาห ‘‘พลวตรํ อายาโส อุปายาโส’’ติ. ธมฺมมตฺตตาทีปโน ภาวนิทฺเทโส ธมฺมโต อฺสฺส กตฺตุอภาวโชตโน, อสติ จ กตฺตริ เตน กตฺตพฺพสฺส, ปริคฺคเหตพฺพสฺส จ อภาโว เอวาติ อาห ‘‘อตฺตตฺตนิยาภาวทีปกาภาวนิทฺเทสา’’ติ.
๓๙๘. ชาติธมฺมานนฺติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺโท ปกติปริยาโยติ อาห ‘‘ชาติสภาวาน’’นฺติ, ชายนปกติกานนฺติ วุตฺตํ โหติ. มคฺคภาวนาย มคฺคภาวนิจฺฉาเหตุกตา อิจฺฉิตพฺพาติ ตาทิสํ อิจฺฉํ นิวตฺเตนฺโต ‘‘วินา มคฺคภาวน’’นฺติ อาห. อปโร นโย น โข ปเนตนฺติ ยเมตํ ‘‘อโห วต มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม, น จ วต โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ เอวํ ปหีนสมุทเยสุ ¶ อริเยสุ วิชฺชมานํ อชาติธมฺมตฺตํ, ปรินิพฺพุเตสุ จ วิชฺชมานํ ชาติยา อนาคมนํ อิจฺฉิตํ, ตํ อิจฺฉนฺตสฺสาปิ มคฺคภาวนาย วินา อปฺปตฺตพฺพโต ¶ , อนิจฺฉนฺตสฺสาปิ ภาวนาย ปตฺตพฺพโต น อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ นาม โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. วกฺขมานตฺถสมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโทติ อาห ‘‘อุปริ เสสานิ อุปาทาย ปิ-กาโร’’ติ. ยนฺติ เหตุอตฺเถ กรเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘เยนปิ ธมฺเมนา’’ติ. เหตุอตฺโถ หิ อยํ ธมฺม-สทฺโท ¶ , อลพฺภเนยฺยภาโว เอตฺถ เหตุ เวทิตพฺโพ. ตนฺติ วา อิจฺฉิตสฺส วตฺถุโน อลพฺภนํ, เอวเมตฺถ ‘‘ยมฺปีติ เยนปี’’ติ วิภตฺติวิปลฺลาเสน อตฺโถ วุตฺโต. ยทา ปน ยํ-สทฺโท ‘‘อิจฺฉ’’นฺติ เอตํ อเปกฺขติ, ตทา อลาภวิสิฏฺา อิจฺฉา วุตฺตา โหติ. ยทา ปน ‘‘น ลภตี’’ติ เอตํ อเปกฺขติ, ตทา อิจฺฉาวิสิฏฺโ อลาโภ วุตฺโต โหติ, โส ปน อตฺถโต อฺโ ธมฺโม นตฺถิ, ตถาปิ อลพฺภเนยฺยวตฺถุคตา อิจฺฉาว วุตฺตา โหติ. สพฺพตฺถาติ ‘‘ชราธมฺมาน’’นฺติอาทินา อาคเตสุ สพฺพวาเรสุ.
สมุทยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา
๔๐๐. ปุนพฺภวกรณํ ปุโนพฺภโว อุตฺตรปทโลปํ กตฺวา มโน-สทฺทสฺส วิย ปุริมปทสฺส โอ-การนฺตตา ทฏฺพฺพา. อถ วา สีลนฏฺเน อิก-สทฺเทน คมิตตฺถตฺตา กิริยาวาจกสฺส สทฺทสฺส อทสฺสนํ ทฏฺพฺพํ ยถา ‘‘อสูปภกฺขนสีโล อสูปิโก’’ติ. สมฺโมหวิโนทนิยํ ปน ‘‘ปุนพฺภวํ เทติ, ปุนพฺภวาย สํวตฺตติ, ปุนปฺปุนํ ภเว นิพฺพตฺเตตีติ โปโนพฺภวิกา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๒๐๓) อตฺโถ วุตฺโต โส ‘‘ตทฺธิตา’’ อิติ พหุวจนนิทฺเทสโต, วิจิตฺตตฺตา วา ตทฺธิตวุตฺติยา, อภิธานลกฺขณตฺตา ¶ วา ตทฺธิตานํ เตสุปิ อตฺเถสุ โปโนพฺภวิกสทฺทสิทฺธิ สมฺภเวยฺยาติ กตฺวา วุตฺโต. ตตฺถ กมฺมุนา สหชาตา ปุนพฺภวํ เทติ, อสหชาตา กมฺมสหายภูตา ปุนพฺภวาย สํวตฺตติ, ทุวิธาปิ ปุนปฺปุนํ ภเว นิพฺพตฺเตตีติ ทฏฺพฺพา. นนฺทนฏฺเน, รฺชนฏฺเน จ นนฺทีราโค, โย จ นนฺทีราโค, ยา จ ตณฺหายนฏฺเน ตณฺหา, อุภยเมตํ เอกตฺถํ, พฺยฺชนเมว นานนฺติ ตณฺหา ‘‘นนฺทีราเคน สทฺธึ อตฺถโต เอกตฺตเมว คตา’’ติ วุตฺตา. ตพฺภาวตฺโถ เหตฺถ สห-สทฺโท ‘‘สนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๙) วิย. ตสฺมา นนฺทีราคสหคตาติ นนฺทีราคภาวํ คตา สพฺพาสุปิ อวตฺถาสุ นนฺทีราคภาวสฺส อปจฺจกฺขาย วตฺตนโตติ อตฺโถ. ราคสมฺพนฺเธน อุปฺปนฺนสฺสาติ วุตฺตํ. รูปารูปภวราคสฺส วิสุํ วุจฺจมานตฺตา กามภเว เอว ภวปตฺถนุปฺปตฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
ตสฺมึ ¶ ตสฺมึ ปิยรูเป ปมุปฺปตฺติวเสน ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ, ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน ‘‘นิวิสตี’’ติ. ปริยุฏฺานานุสยวเสน วา อุปฺปตฺตินิเวสา โยเชตพฺพา. สมฺปตฺติยนฺติ มนุสฺสโสภคฺเค, เทวตฺเต จ. อตฺตโน จกฺขุนฺติ สวตฺถุกํ จกฺขุํ วทติ, สปสาทํ วา มํสปิณฺฑํ. วิปฺปสนฺนํ ปฺจปสาทนฺติ ปริสุทฺธสุปฺปสนฺนนีลปีตโลหิตกณฺหโอทาตวณฺณวนฺตํ. รชตปนาฬิกํ วิย ฉิทฺทํ อพฺภนฺตเร โอทาตตฺตา. ปามงฺคสุตฺตํ วิย อาลมฺพกณฺณพทฺธํ. ตุงฺคา อุจฺจา ทีฆา นาสิกา ตุงฺคนาสา, เอวํ ลทฺธโวหารํ อตฺตโน ฆานํ. ‘‘ลทฺธโวหารา’’ติ วา ปาโ, ตสฺมึ ¶ สติ ตุงฺคา นาสา เยสํ เต ตุงฺคนาสา, เอวํ ลทฺธโวหารา สตฺตา อตฺตโน ฆานนฺติ โยชนา ¶ กาตพฺพา. ชิวฺหํ…เป… มฺนฺติ วณฺณสณฺานโต, กิจฺจโต จ. กายํ…เป… มฺนฺติ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา. มนํ…เป… มฺนฺติ อตีตาทิอตฺถจินฺตนสมตฺถํ. อตฺตนา ปฏิลทฺธานิ อชฺฌตฺตฺจ สรีรคนฺธาทีนิ, พหิทฺธา จ วิเลปนคนฺธาทีนิ. อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตีติ ยทา อุปฺปชฺชมานา โหติ, ตทา เอตฺถ อุปฺปชฺชตีติ สามฺเน คหิตา อุปฺปาทกิริยา ลกฺขณภาเวน วุตฺตา, วิสยวิสิฏฺา จ ลกฺขิตพฺพภาเวน. น หิ สามฺวิเสเสหิ นานตฺตโวหาโร น โหตีติ. อุปฺปชฺชมานาติ วา อนิจฺฉิโต อุปฺปาโท เหตุภาเวน วุตฺโต, อุปฺปชฺชตีติ นิจฺฉิโต ผลภาเวน ยทิ อุปฺปชฺชมานา โหติ, เอตฺถ อุปฺปชฺชตีติ.
นิโรธสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา
๔๐๑. ‘‘สพฺพานิ นิพฺพานเววจนาเนวา’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘นิพฺพานฺหี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อาคมฺมาติ นิมิตฺตํ กตฺวา. นิพฺพานเหตุโก หิ ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ. ขยคมนวเสน วิรชฺชติ. อปฺปวตฺติคมนวเสน นิรุชฺฌติ. อนเปกฺขตาย จชนวเสน, หานิวเสน วา จชียติ. ปุน ยถา นปฺปวตฺตติ, ตถา ทูร ขิปนวเสน ปฏินิสฺสชฺชียติ. พนฺธนภูตาย โมจนวเสน มุจฺจติ. อสํกิเลสวเสน น อลฺลียติ. กสฺมา ปเนตํ นิพฺพานํ เอกเมว สมานํ นานานาเมหิ วุจฺจตีติ? ปฏิปกฺขนานตายาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกเมว หี’’ติอาทิมาห. สงฺขตธมฺมวิธุรสภาวตฺตา นิพฺพานสฺส นามานิปิ คุณเนมิตฺติกตฺตา สงฺขตธมฺมวิธุราเนว โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพสงฺขตานํ นามปฏิปกฺขวเสนา’’ติ. อเสสํ วิรชฺชติ ตณฺหา เอตฺถาติ อเสสวิราโคติ. เอส นโย เสเสสุปิ. อยํ ปน วิเสโส – นตฺถิ เอตสฺส อุปฺปาโท, น ¶ วา เอตสฺมึ อธิคเต ปุคฺคลสฺส อุปฺปาโทติ อนุปฺปาโท, อสงฺขตธมฺโม. ‘‘อปฺปวตฺต’’นฺติอาทีสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อายูหนํ สมุทโย, ตปฺปฏิปกฺขวเสน อนายูหนํ.
ตณฺหา อปฺปหีเน สติ ยตฺถ อุปฺปชฺชติ, ปหาเน ปน สติ ตตฺถ ¶ ตตฺเถวสฺสา อภาโว สุทสฺสิโตติ อาห ‘‘ตตฺเถว อภาวํ ทสฺเสตุ’’นฺติ. อปฺตฺตินฺติ อปฺาปนํ, ‘‘ติตฺต อลาพุ อตฺถี’’ติ โวหาราภาวํ วา. ติตฺตอลาพุวลฺลิยา อปฺปวตฺตึ อิจฺฉนฺโต ปุริโส วิย อริยมคฺโค, ตสฺส ตสฺสา อปฺปวตฺตินินฺนจิตฺตสฺส มูลจฺเฉทนํ วิย มคฺคสฺส นิพฺพานารมฺมณสฺส ตณฺหาย ปหานํ, ตทปฺปวตฺติ วิย ตณฺหาย อปฺปวตฺติภูตํ นิพฺพานํ ทฏฺพฺพํ.
ทุติยอุปมายํ ¶ ทกฺขิณทฺวารํ วิย นิพฺพานํ, โจรฆาตกา วิย มคฺโค. ทกฺขิณทฺวาเร ฆาติตาปิ โจรา ปจฺฉา ‘‘อฏวิยํ โจรา ฆาติตา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ นิพฺพานํ อาคมฺม นิรุทฺธาปิ ตณฺหา ‘‘จกฺขาทีสุ นิรุทฺธา’’ติ วุจฺจติ ตตฺถ กิจฺจกรณาภาวโตติ ทฏฺพฺพํ. ปุริมา วา อุปมา มคฺเคน นิรุทฺธาย ‘‘ปิยรูปสาตรูเปสุ นิรุทฺธา’’ติ วตฺตพฺพตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตา, ปจฺฉิมา นิพฺพานํ อาคมฺม นิรุทฺธาย ‘‘ปิยรูปสาตรูเปสุ นิรุทฺธา’’ติ วตฺตพฺพตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตาติ อยํ เอตาสํ วิเสโส.
มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา
๔๐๒. อฺมคฺคปฏิกฺเขปนตฺถนฺติ ติตฺถิเยหิ ปริกปฺปิตสฺส มคฺคสฺส ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาภาวปฏิกฺเขปนตฺถํ, อฺสฺส วา มคฺคภาวปฏิกฺเขโป อฺมคฺคปฏิกฺเขโป, ตทตฺถํ. ‘‘อย’’นฺติ ปน อตฺตโน, เตสุ จ ภิกฺขูสุ เอกจฺจานํ ปจฺจกฺขภาวโต อาสนฺนปจฺจกฺขวจนํ. อารกตฺตาติ นิรุตฺตินเยน อริยสทฺทสิทฺธิมาห. อริยภาวกรตฺตาติ อริยกรโณ อริโยติ อุตฺตรปทโลเปน, ปุคฺคลสฺส อริยภาวกรตฺตา อริยํ กโรตีติ วา อริโย, อริยผลปฏิลาภกรตฺตา วา อริยํ ผลํ ลภาเปติ ชเนตีติ อริโย. ปุริเมน เจตฺถ อตฺตโน กิจฺจวเสน, ปจฺฉิเมน ผลวเสน อริยนามลาโภ วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. จตุสจฺจปฏิเวธาวหํ กมฺมฏฺานํ จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ ¶ , จตุสจฺจํ วา อุทฺทิสฺส ปวตฺตํ ภาวนากมฺมํ โยคิโน สุขวิเสสานํ านภูตนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ. ปุริมานิ ทฺเว สจฺจานิ ¶ วฏฺฏํ ปวตฺติเหตุภาวโต. ปจฺฉิมานิ วิวฏฺฏํ นิวตฺติตทธิคมุปายภาวโต. วฏฺเฏ กมฺมฏฺานาภินิเวโส สรูปโต ปริคฺคหสพฺภาวโต. วิวฏฺเฏ นตฺถิ อวิสยตฺตา, วิสยตฺเต จ ปโยชนาภาวโต. ปุริมานิ ทฺเว สจฺจานิ อุคฺคณฺหิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. กมฺมฏฺานปาฬิยา หิ ตทตฺถสลฺลกฺขเณน วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโห. เตนาห ‘‘วาจาย ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตนฺโต’’ติ. อิฏฺํ กนฺตนฺติ นิโรธมคฺเคสุ นินฺนภาวํ ทสฺเสติ, น อภินนฺทนํ, ตนฺนินฺนภาโวเยว จ ตตฺถ กมฺมกรณํ ทฏฺพฺพํ.
เอกปฏิเวเธเนวาติ เอกาเณเนว ปฏิวิชฺฌเนน. ปฏิเวโธ ปฏิฆาตาภาเวน วิสเย นิสฺสงฺคจารสงฺขาตํ นิพฺพิชฺฌนํ. อภิสมโย อวิรชฺฌิตฺวา วิสยสฺส อธิคมสงฺขาโต อวโพโธ. ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชานนเมว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ ปริฺาปฏิเวโธ, เตน. อิทฺจ ยถา ตสฺมึ าเณ ปวตฺเต ปจฺฉา ทุกฺขสฺส สรูปาทิปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ปวตฺตึ คเหตฺวา วุตฺตํ, น ปน มคฺคาณสฺส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๒.๔๘๔; ๓.๑๐๔) ปวตฺตนโต. ปหีนสฺส ¶ ปุน อปฺปหาตพฺพตาย ปกฏฺํ หานํ จชนํ สมุจฺฉินฺทนํ, ปหานเมว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ ปหานปฏิเวโธ, เตน. อยมฺปิ ยสฺมึ กิเลเส อปฺปหียมาเน มคฺคภาวนาย น ภวิตพฺพํ, อสติ จ ¶ มคฺคภาวนาย โย อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส กิเลสสฺส ปฏิฆาตํ กโรนฺตสฺส อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทนฺตสฺส าณสฺส ตถาปวตฺติยํ ปฏิฆาตาภาเวน นิสฺสงฺคจารํ อุปาทาย เอวํ วุตฺโต. สจฺฉิกิริยา ปจฺจกฺขกรณํ อนุสฺสวาการปริวิตกฺกาทิเก มฺุจิตฺวา สรูปโต อารมฺมณกรณํ ‘‘อิทํ ต’’นฺติ ยถาสภาวโต คหณํ, สา เอว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ, เตน. อยํ ปนสฺส อาวรณสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต าณํ นิโรธํ อาลมฺพิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺส สมุจฺฉินฺทนโต ตํ สรูปโต วิภาเวนฺตเมว ปวตฺตตีติ เอวํ วุตฺโต. ภาวนา อุปฺปาทนา, วฑฺฒนา จ. ตตฺถ ปมมคฺเค อุปฺปาทนฏฺเน, ทุติยาทีสุ วฑฺฒนฏฺเน, อุภยตฺถาปิ วา อุภยถาปิ เวทิตพฺพํ. ปมมคฺเคปิ หิ ยถารหํ วุฏฺานคามินิยํ ปวตฺตํ ปริชานนาทึ วฑฺเฒนฺโต ปวตฺโตติ วฑฺฒนฏฺเน ภาวนา สกฺกา วิฺาตุํ. ทุติยาทีสุปิ อปฺปหีนกิเลสปฺปหานโต, ปุคฺคลนฺตรภาวสาธนโต จ อุปฺปาทนฏฺเน ภาวนา สกฺกา วิฺาตุํ, สา เอว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ ภาวนาปฏิเวโธ, เตน. อยมฺปิ ¶ หิ ยถา าเณ ปวตฺเต ปจฺฉา มคฺคธมฺมานํ สรูปปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ปวตฺติเมว คเหตฺวา วุตฺโต.
ติฏฺนฺตุ ตาว ยถาธิคตา มคฺคธมฺมา, ยถาปวตฺเตสุ ผลธมฺเมสุปิ อยํ ยถาธิคตสจฺจธมฺเมสุ วิย วิคตสมฺโมโหว โหติ. เตเนวาห ‘‘ทิฏฺธมฺโม ปตฺตธมฺโม วิทิตธมฺโม ปริโยคาฬฺหธมฺโม’’ติ (มหาว. ๑๘; ที. นิ. ๑.๒๙๙; ม. นิ. ๒.๖๙) ยโต สจสฺส ธมฺมตาสฺโจทิตา ยถาธิคตสจฺจธมฺมาลมฺพนิโย มคฺควีถิโต ปรโต มคฺคผลปหีนาวสิฏฺกิเลสนิพฺพานานํ ¶ ปจฺจเวกฺขณา ปวตฺตนฺติ, ทุกฺขสจฺจมฺโมปิ สกฺกายทิฏฺิอาทโย. อยฺจ อตฺถวณฺณนา ‘‘ปริฺาภิสมเยนา’’ติอาทีสุปิ วิภาเวตพฺพา. เอกาภิสมเยน อภิสเมตีติ เอตฺถาห วิตณฺฑวาที ‘‘อริยมคฺคาณํ จตูสุ สจฺเจสุ นานาภิสมยวเสน กิจฺจกร’’นฺติ, โส อภิธมฺเม (กถา. ๒๗๔) โอธิโสกถาย สฺาเปตพฺโพ. อิทานิ ตเมว เอกาภิสมยํ วิตฺถารวเสน วิภาเวตุํ ‘‘เอวมสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ปุพฺพภาเค…เป… ปฏิเวโธ โหตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ปฏิเวโธ ปุพฺพภาคิโย น โหตีติ? สจฺจเมตํ นิปฺปริยายโต, อิธ ปน อุคฺคหาทิวเสน ปวตฺโต อวโพโธ ปริยายโต ตถา วุตฺโต. ปฏิเวธนิมิตฺตตฺตา วา อุคฺคหาทิวเสน ปวตฺตํ ทุกฺขาทีสุ ปุพฺพภาเค าณํ ‘‘ปฏิเวโธ’’ติ วุตฺตํ, น ปฏิวิชฺฌนสภาวํ. กิจฺจโตติ ปุพฺพภาเคหิ ทุกฺขาทิาเณหิ กาตพฺพกิจฺจสฺส อิธ นิปฺผตฺติโต, อิมสฺเสว วา าณสฺส ทุกฺขาทิปฺปกาสนกิจฺจโต, ปริฺาทิโตติ อตฺโถ. อารมฺมณปฏิเวโธติ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธมาห. สาติ ปจฺจเวกฺขณา. อิธาติ ¶ อิมสฺมึ าเน. อุคฺคหาทีสุ วุจฺจมาเนสุ น วุตฺตา อนวสรตฺตา. อธิคเม หิ สติ ตสฺสา สิยา อวสโร.
ตํเยว หิ อนวสรํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺส จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุพฺเพ ปริคฺคหโตติ กมฺมฏฺานปริคฺคหโต ปุพฺเพ. อุคฺคหาทิวเสน สจฺจานํ ปริคฺคณฺหนฺหิ ปริคฺคโห. ตถา ตานิ ปริคฺคณฺหนโต มนสิการทฬฺหตาย ปุพฺพภาคิยา ทุกฺขปริฺาทโย โหนฺติ เยวาติ อาห ‘‘ปริคฺคหโต ปฏฺาย โหตี’’ติ. อปรภาเคติ มคฺคกฺขเณ. ทุทฺทสตฺตาติ อตฺตโน ปวตฺติกฺขณวเสน ¶ ปากฏานิปิ ปกติาเณน สภาวรสโต ทฏฺุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา. คมฺภีเรเนว จ ภาวนาาเณน, ตถาปิ มตฺถกปฺปตฺเตน อริยมคฺคาเณเนว ยาถาวโต ปสฺสิตพฺพตฺตา คมฺภีรานิ ¶ . เตนาห ‘‘ลกฺขณปฏิเวธโต ปน อุภยมฺปิ คมฺภีร’’นฺติ. อิตรานิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกตาย อจฺจนฺตสุขปฺปตฺตาย อนุปฺปตฺติภวตาย, อนุปฺปนฺนปุพฺพตาย จ ปวตฺติวเสน อปากฏตฺตา จ ปรมคมฺภีรตฺตา, ตถา ปรมคมฺภีราเณเนว ปสฺสิตพฺพตาย ปกติาเณน ทฏฺุํ น สกฺกุเณยฺยานีติ ทุทฺทสานิ. เตนาห ‘‘อิตเรสํ ปนา’’ติอาทิ. ปโยโคติ กิริยา, วายาโม วา. ตสฺส มหนฺตตรสฺส อิจฺฉิตพฺพตํ, ทุกฺกรตรตฺจ อุปมาหิ ทสฺเสติ ‘‘ภวคฺคคฺคหณตฺถ’’นฺติอาทินา. ปฏิเวธกฺขเณติ อริยสฺส มคฺคสฺส จตุสจฺจสมฺปฏิเวธกฺขเณ. เอกเมว ตํ าณนฺติ ทุกฺขาทีสุ ปริฺาทิกิจฺจสาธนวเสน เอกเมว ตํ มคฺคาณํ โหติ.
อิเมสุ ตีสุ าเนสูติ อิเมสุ วิรมิตพฺพตาวเสน โชติเตสุ ตีสุ กามพฺยาปาทวิหึสาวิตกฺกวตฺถูสุ. วิสุํ วิสุํ อุปฺปนฺนสฺส ติวิธอกุสลสงฺกปฺปสฺส. ปทปจฺเฉทโตติ เอตฺถ คตมคฺโค ‘‘ปท’’นฺติ วุจฺจติ, เยน จ อุปาเยน การเณน กามวิตกฺโก อุปฺปชฺชติ, โส ตสฺส คตมคฺโคติ ตสฺส ปจฺเฉโท ฆาโต ปทปจฺเฉโท, ตโต ปทปจฺเฉทโต. อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนํ อนุปฺปตฺติสาธนํ, ตสฺส วเสน. มคฺคกิจฺจสาธเนน มคฺคงฺคํ ปูรยมาโน เอโกว ติวิธกิจฺจสาธโน กุสลสงฺกปฺโป อุปฺปชฺชติ. ติวิธากุสลสงฺกปฺปสมุจฺเฉทนเมว เหตฺถ ติวิธกิจฺจสาธนํ ทฏฺพฺพํ. อิมินา นเยน ‘‘อิเมสุ จตูสุ าเนสู’’ติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
มุสาวาทาเวรมณิอาทโยติ เอตฺถ ยสฺมา สิกฺขาปทวิภงฺเค ¶ (วิภ. ๗๐๓) วิรติเจตนา, สพฺเพ สมฺปยุตฺตธมฺมา จ สิกฺขาปทานีติ อาคตานีติ ตตฺถ ปธานานํ วิรติเจตนานํ วเสน ‘‘วิรติโยปิ โหนฺติ เจตนาโยปี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๗๐๓) สมฺโมหวิโนทนิยํ วุตฺตํ, ตสฺมา เกจิ ‘‘อาทิ-สทฺเทน น เกวลํ ปิสุณวาจา เวรมณิอาทีนํเยว สงฺคโห, อถ โข ตาทิสานํ เจตนานมฺปิ ¶ สงฺคโห’’ติ วทนฺติ, ตํ ปุพฺพภาควเสน วุจฺจมานตฺตา ยุชฺเชยฺย, มุสาวาทาทีหิ วิรมณกาเล วา วิรติโย, สุภาสิตาทิวาจาภาสนาทิกาเล จ เจตนาโย โยเชตพฺพา, มคฺคกฺขเณ ปน วิรติโยว อิจฺฉิตพฺพา เจตนานํ อมคฺคงฺคตฺตา. เอกสฺส าณสฺส ทุกฺขาทิาณตา วิย, เอกาย วิรติยา มุสาวาทาทิวิรติภาโว วิย จ เอกาย เจตนาย สมฺมาวาจาทิกิจฺจตฺตยสาธนสภาวาภาวา สมฺมาวาจาทิภาวาสิทฺธิโต, ตํสิทฺธิยํ องฺคตฺตยตาสิทฺธิโต จ.
ภิกฺขุสฺส ¶ อาชีวเหตุกํ กายวจีทุจฺจริตํ นาม อโยนิโส อาหารปริเยสนเหตุกเมว สิยาติ อาห ‘‘ขาทนีย…เป… ทุจฺจริต’’นฺติ. กายวจีทุจฺจริตคฺคหณฺจ กายวจีทฺวาเรเยว อาชีวปโกโป, น มโนทฺวาเรติ ทสฺสนตฺถํ. เตนาห ‘‘อิเมสุเยว สตฺตสุ าเนสู’’ติ.
อนุปฺปนฺนานนฺติ อสมุทาจารวเสน วา อนนุภูตารมฺมณวเสน วา อนุปฺปนฺนานํ. อฺถา หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา นาม น สนฺติ. เตนาห ‘‘เอกสฺมึ ภเว’’ติอาทิ. ยสฺมึ ภเว อยํ อิมํ วีริยํ อารภติ, ตสฺมึ เอกสฺมึ ภเว.ชเนตีติ อุปฺปาเทติ. ตาทิสํ ฉนฺทํ กุรุมาโน เอวํ ฉนฺทํ ชเนติ นาม. วายามํ กโรตีติ ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรติ. วีริยํ ¶ ปวตฺเตตีติ กายิกเจตสิกวีริยํ ปการโต วตฺเตติ. วีริเยน จิตฺตํ ปคฺคหิตํ กโรตีติ เตเนว สหชาตวีริเยน จิตฺตํ อุกฺขิเปนฺโต โกสชฺชปาตโต นิเสธเนน ปคฺคหิตํ กโรติ. ปทหนํ ปวตฺเตตีติ ปธานํ วีริยํ กโรติ. ปฏิปาฏิยา ปเนตานิ จตฺตาริ ปทานิ อาเสวนาภาวนาพหุลีกมฺมสาตจฺจกิริยาหิ โยเชตพฺพานิ.
อุปฺปนฺนปุพฺพานนฺติ สทิสโวหาเรน วุตฺตํ. ภวติ หิ ตํสทิเสสุ ตพฺโพหาโร ยถา ‘‘สา เอว ติตฺติริ, ตานิ เอว โอสธานี’’ติ. เตนาห ‘‘อิทานิ ตาทิเส’’ติ. อุปฺปนฺนานนฺติ ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ อวตฺตพฺพตํ อาปนฺนานํ. ปหานายาติ ปชหนตฺถาย. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานนฺติ เอตฺถ กุสลาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อธิปฺเปตา, เตสฺจ อุปฺปาโท นาม อธิคโม ปฏิลาโภ, ตปฺปฏิกฺเขเปน อนุปฺปาโท อปฺปฏิลาโภติ อาห ‘‘อปฺปฏิลทฺธานํ ปมชฺฌานาทีน’’นฺติ. ‘‘ิติยา วีริยํ อารภตี’’ติ วุตฺเต น ขณิติ อธิปฺเปตา ตทตฺถํ วีริยารพฺเภน ปโยชนาภาวโต, อถ โข ปพนฺธิติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติปพนฺธวเสน ิตตฺถ’’นฺติ. สมฺมุสฺสนํ ปฏิปกฺขธมฺมวเสน อทสฺสนมุปคมนนฺติ ตปฺปฏิกฺเขเปน อสมฺมุสฺสนํ อสมฺโมโสติ อาห ‘‘อสมฺโมสายาติ อวินาสนตฺถ’’นฺติ. ภิยฺโยภาโว ปุนปฺปุนํ ภวนํ, โส ปน ¶ อุปรูปริ อุปฺปตฺตีติ อาห ‘‘อุปริภาวายา’’ติ. เวปุลฺลํ อภิณฺหปฺปวตฺติยา ปคุณพลวภาวาปตฺตีติ วุตฺตํ ‘‘เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวายา’’ติ, มหนฺตภาวายาติ อตฺโถ. ภาวนาย ปริปูรณตฺถนฺติ ฌานาทิภาวนาปริพฺรูหนตฺถํ.
จตูสุ ¶ าเนสูติ อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทีสุ จตูสุ าเนสุ. กิจฺจสาธนวเสนาติ จตุพฺพิธสฺสปิ กิจฺจสฺส ¶ เอกชฺฌํ นิปฺผาทนวเสน.
ฌานานิ ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ นานาติ ยทิปิ สมาธิอุปการเกหิ อภินิโรปนานุมชฺชนสมฺปิยายนพฺรูหนสนฺตสุขสภาเวหิ วิตกฺกาทีหิ สมฺปโยคเภทโต ภาวนาติสยปฺปวตฺตานํ จตุนฺนํ ฌานานํ วเสน สมฺมาสมาธิ วิภตฺโต, ตถาปิ วายาโม วิย อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทิจตุวายามกิจฺจํ, สติ วิย จ อสุภาสุขานิจฺจานตฺเตสุ กายาทีสุ สุภาทิสฺาปฺปหานจตุสติกิจฺจํ, เอโก สมาธิ จตุฌานสมาธิกิจฺจํ น สาเธตีติ ปุพฺพภาเคปิ ปมชฺฌานสมาธิ เอว มคฺคกฺขเณปิ, ตถา ปุพฺพภาเคปิ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ เอว มคฺคกฺขเณ ปีติ อตฺโถ. นานามคฺควเสนาติ ปมมคฺคาทินานามคฺควเสน ฌานานิ นานา. ทุติยาทโยปิ มคฺคา ทุติยาทีนํ ฌานานํ. อยํ ปนสฺสาติ เอตฺถ มคฺคภาเวน จตุพฺพิธมฺปิ เอกตฺเตน คเหตฺวา ‘‘อสฺสา’’ติ วุตฺตํ, อสฺส มคฺคสฺสาติ อตฺโถ. อยนฺติ ปน อยํ ฌานวเสน สพฺพสทิสสพฺพาสทิเสกจฺจสทิสตา วิเสโส.
ปาทกชฺฌานนิยเมน โหตีติ อิธ ปาทกชฺฌานนิยมํ ธุรํ กตฺวา วุตฺตํ, ยถา เจตฺถ, เอวํ สมฺโมหวิโนทนิยมฺปิ (วิภ. อฏฺ. ๒๐๕). อฏฺสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺ. ๓๕๐) ปน วิปสฺสนานิยโม วุตฺโต สพฺพวาทาวิโรธโต, อิธ ปน สมฺมสิตชฺฌานปุคฺคลชฺฌาสยวาทนิวตฺตนโต ปาทกชฺฌานนิยโม วุตฺโต. วิปสฺสนานิยโม ปน สาธารณตฺตา อิธาปิ น ปฏิกฺขิตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. อฺเ จ อาจริยวาทา ปรโต วกฺขมานา วิภชิตพฺพาติ ยถาวุตฺตเมว ตาว ปาทกชฺฌานนิยมํ วิภชนฺโต อาห ‘‘ปาทกชฺฌานนิยเมน ตาวา’’ติ. ปมชฺฌานิโก โหติ, ยสฺมา อาสนฺนปเทเส วุฏฺิตสมาปตฺติ มคฺคสฺส ¶ อตฺตโน สทิสภาวํ กโรติ ภูมิวณฺโณ วิย โคธาวณฺณสฺส. ปริปุณฺณาเนว โหนฺตีติ อฏฺ สตฺต จ โหนฺตีติ อตฺโถ. สตฺต โหนฺติ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภาวโต. ฉ โหนฺติ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อภาวโต. มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคานํ สตฺตฉภาวํ อติทิสติ ‘‘เอส นโย’’ติ. อรูเป จตุกฺกปฺจกชฺฌานํ…เป… วุตฺตํ อฏฺสาลินิยนฺติ อธิปฺปาโย. นนุ ตตฺถ ‘‘อรูเป ติกจตุกฺกชฺฌานํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๓๕๐) วุตฺตํ ¶ , น ‘‘จตุกฺกปฺจกชฺฌาน’’นฺติ? สจฺจเมตํ, เยสุ ปน สํสโย อตฺถิ, เตสํ อุปฺปตฺติทสฺสเนน ¶ , เตน อตฺถโต ‘‘จตุกฺกปฺจกชฺฌานํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตเมว โหตีติ เอวมาหาติ เวทิตพฺพํ. สมุทายฺจ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ตฺจ โลกุตฺตรํ, น โลกิย’’นฺติ อาห ‘‘อวยเวกตฺตํ ลิงฺคสมุทายสฺส วิเสสกํ โหตี’’ติ. จตุตฺถชฺฌานเมว หิ ตตฺถ โลกิยํ อุปฺปชฺชติ, น จตุกฺกํ, ปฺจกํ วาติ. เอตฺถ กถนฺติ ปาทกชฺฌานสฺส อภาวา กถํ ทฏฺพฺพนฺติ อตฺโถ. ตํฌานิกาวสฺส ตตฺถ ตโย มคฺคา อุปฺปชฺชนฺติ, ตชฺฌานิกํปมผลาทึ ปาทกํ กตฺวา อุปริมคฺคภาวนายาติ อธิปฺปาโย. ติกจตุกฺกชฺฌานิกํ ปน มคฺคํ ภาเวตฺวา ตตฺถ อุปฺปนฺนสฺส อรูปจตุตฺถชฺฌานํ, ตชฺฌานิกํ ผลฺจ ปาทกํ กตฺวา อุปริมคฺคภาวนาย อฺฌานิกาปิ อุปฺปชฺชนฺตีติ, ฌานงฺคาทินิยามิกา ปุพฺพาภิสงฺขารสมาปตฺติปาทกํ, น สมฺมสิตพฺพาติ ผลสฺสาปิ ปาทกตา ทฏฺพฺพา.
เกจิ ปนาติ โมรวาปีมหาทตฺตตฺเถรํ สนฺธายาห. ปุน เกจีติ ติปิฏกจูฬาภยตฺเถรํ ¶ . ตติยวาเร เกจีติ ‘‘ปาทกชฺฌานเมว นิยเมตี’’ติ เอวํ วาทินํ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรฺเจว อนนฺตรํ วุตฺเต ทฺเว จ เถเร เปตฺวา อิตเร เถเร สนฺธาย วทติ.
๔๐๓. สสนฺตติปริยาปนฺนานํ ทุกฺขสมุทยานํ อปฺปวตฺติภาเวน ปริคฺคยฺหมาโน นิโรโธปิ สสนฺตติปริยาปนฺโน วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน วา จตฺตาริ สจฺจานี’’ติ. ปรสฺส วาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เตนาห ภควา ‘‘อิมสฺมึเยว พฺยามมตฺเต กเฬวเร สสฺิมฺหิ สมนเก โลกฺจ ปฺาเปมิ, โลกสมุทยฺจ ปฺาเปมิ, โลกนิโรธฺจ ปฺาเปมิ, โลกนิโรธคามินิปฏิปทฺจ ปฺาเปมี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๐๗; อ. นิ. ๔.๔๕) กถํ ปน อาทิกมฺมิโก นิโรธมคฺคสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ? อนุสฺสวาทิสิทฺธมาการํ ปริคฺคณฺหาติ. เอวฺจ กตฺวา โลกุตฺตรโพชฺฌงฺเค อุทฺทิสฺสาปิ ปริคฺคโห น วิรุชฺฌติ. ยถาสมฺภวโตติ สมฺภวานุรูปํ, เปตฺวา นิโรธสจฺจํ เสสสจฺจวเสน สมุทยวยาติ เวทิตพฺพาติ อตฺโถ.
จตุสจฺจปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
ธมฺมานุปสฺสนาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๐๔. ‘‘อฏฺิกสงฺขลิกํ ¶ สมํส’’นฺติอาทิกา สตฺต สิวถิกา อฏฺิกกมฺมฏฺานตาย อิตราสํ ¶ อุทฺธุมาตกาทีนํ สภาเวเนวาติ นวนฺนํ สิวถิกานํ อปฺปนากมฺมฏฺานตา วุตฺตา. ทฺเวเยวาติ อานาปานํ, ทฺวตฺตึสากาโรติ อิมานิ ทฺเวเยว. อภินิเวโสติ วิปสฺสนาภินิเวโส, โส ปน สมฺมสนิยธมฺมปริคฺคโห. อิริยาปถา, อาโลกิตาทโย จ รูปธมฺมานํ อวตฺถาวิเสสมตฺตตาย น สมฺมสนุปคา วิฺตฺติอาทโย วิย. นีวรณโพชฺฌงฺคา อาทิโต น ปริคฺคเหตพฺพาติ ¶ วุตฺตํ ‘‘อิริยาปถ…เป… น ชายตี’’ติ. เกสาทิอปเทเสน ตทุปาทานธมฺมา วิย อิริยาปถาทิอปเทเสน ตทวตฺถา รูปธมฺมา ปริคฺคยฺหนฺติ, นีวรณาทิมุเขน จ ตํสมฺปยุตฺตา, ตํนิสฺสยธมฺมาติ อธิปฺปาเยน มหาสิวตฺเถโร จ อิริยาปถาทีสุปิ ‘‘อภินิเวโส ชายตี’’ติ อโวจ. ‘‘อตฺถิ นุ โข เม’’ติอาทิ ปน สภาวโต อิริยาปถาทีนํ อาทิกมฺมิกสฺส อนิจฺฉิตภาวทสฺสนํ. อปริฺาปุพฺพิกา หิ ปริฺาติ.
กามํ ‘‘อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขู’’ติอาทินา อุทฺเทสนิทฺเทเสสุ ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขุคฺคหณํ กตํ ตํปฏิปตฺติยา ภิกฺขุภาวทสฺสนตฺถํ, เทสนา ปน สพฺพสาธารณาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โย หิ โกจิ ภิกฺขเว’’ อิจฺเจว วุตฺตํ, น ภิกฺขุ เยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หิ โกจิ ภิกฺขุ วา’’ติอาทิมาห. ทสฺสนมคฺเคน าตมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา ชานนฺตี สิขาปฺปตฺตา อคฺคมคฺคปฺา อฺา นาม, ตสฺส ผลภาวโต อคฺคผลํ ปีติ อาห ‘‘อฺาติ อรหตฺต’’นฺติ.
อปฺปตเรปิ กาเล สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํ ทสฺเสนฺโตติ โยชนา. นิยฺยาเตนฺโตติ นิคเมนฺโต.
มหาสติปฏฺานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.