📜
๑๑. ทสุตฺตรสุตฺตวณฺณนา
๓๕๐. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตนฺติ ทสุตฺตรสุตฺตํ. ตตฺรายํ อปุพฺพปทวณฺณนา – อาวุโส ภิกฺขเวติ สาวกานํ อาลปนเมตํ. พุทฺธา หิ ปริสํ อามนฺตยมานา ‘ภิกฺขเว’ติ วทนฺติ. สาวกา สตฺถารํ อุจฺจฏฺาเน เปสฺสามาติ สตฺถุ อาลปเนน อนาลปิตฺวา อาวุโสติ อาลปนฺติ. เต ภิกฺขูติ เต ธมฺมเสนาปตึ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ภิกฺขู. เก ปน เต ภิกฺขูติ? อนิพทฺธวาสา ทิสาคมนียา ภิกฺขู. พุทฺธกาเล ทฺเว วาเร ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ – อุปกฏฺวสฺสูปนายิกกาเล จ ปวารณกาเล จ. อุปกฏฺวสฺสูปนายิกาย ทสปิ วีสติปิ ตึสมฺปิ จตฺตาลีสมฺปิ ปฺาสมฺปิ ภิกฺขู วคฺคา วคฺคา กมฺมฏฺานตฺถาย อาคจฺฉนฺติ. ภควา เตหิ สทฺธึ สมฺโมทิตฺวา กสฺมา, ภิกฺขเว, อุปกฏฺาย วสฺสูปนายิกาย วิจรถาติ ปุจฺฉติ. อถ เต ‘‘ภควา กมฺมฏฺานตฺถํ อาคตมฺห, กมฺมฏฺานํ โน เทถา’’ติ ยาจนฺติ.
สตฺถา เตสํ จริยวเสน ราคจริตสฺส อสุภกมฺมฏฺานํ เทติ. โทสจริตสฺส เมตฺตากมฺมฏฺานํ, โมหจริตสฺส อุทฺเทโส ปริปุจฺฉา – ‘กาเลน ธมฺมสฺสวนํ, กาเลน ธมฺมสากจฺฉา, อิทํ ตุยฺหํ สปฺปาย’นฺติ อาจิกฺขติ. วิตกฺกจริตสฺส อานาปานสฺสติกมฺมฏฺานํ เทติ. สทฺธาจริตสฺส ปสาทนียสุตฺตนฺเต พุทฺธสุโพธึ ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติฺจ ปกาเสติ. าณจริตสฺส อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺเต คมฺภีเร สุตฺตนฺเต กเถติ. เต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา สเจ สปฺปายํ โหติ, ตตฺเถว วสนฺติ. โน เจ โหติ, สปฺปายํ เสนาสนํ ปุจฺฉิตฺวา คจฺฉนฺติ. เต ตตฺถ วสนฺตา เตมาสิกํ ปฏิปทํ คเหตฺวา ฆเฏตฺวา วายมนฺตา โสตาปนฺนาปิ โหนฺติ สกทาคามิโนปิ อนาคามิโนปิ อรหนฺโตปิ.
ตโต วุตฺถวสฺสา ปวาเรตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภควา ¶ อหํ ตุมฺหากํ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต…เป… อหํ อคฺคผลํ อรหตฺต’’นฺติ ปฏิลทฺธคุณํ อาโรเจนฺติ. ตตฺถ อิเม ภิกฺขู อุปกฏฺาย วสฺสูปนายิกาย อาคตา. เอวํ อาคนฺตฺวา คจฺฉนฺเต ปน ¶ ภิกฺขู ¶ ภควา อคฺคสาวกานํ สนฺติกํ เปเสติ, ยถาห ‘‘อปโลเกถ ปน, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน’’ติ. ภิกฺขู จ วทนฺติ ‘‘กึ นุ โข มยํ, ภนฺเต, อปโลเกม สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน’’ติ (สํ. นิ. ๓.๒). อถ เน ภควา เตสํ ทสฺสเน อุยฺโยเชสิ. ‘‘เสวถ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน; ภชถ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน. ปณฺฑิตา ภิกฺขู อนุคฺคาหกา สพฺรหฺมจารีนํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ชเนตา เอวํ สาริปุตฺโต. เสยฺยถาปิ ชาตสฺส อาปาเทตา เอวํ โมคฺคลฺลาโน. สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, โสตาปตฺติผเล วิเนติ, โมคฺคลฺลาโน อุตฺตมตฺเถ’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๗๑).
ตทาปิ ภควา อิเมหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เตสํ ภิกฺขูนํ อาสยํ อุปปริกฺขนฺโต ‘‘อิเม ภิกฺขู สาวกวิเนยฺยา’’ติ อทฺทส. สาวกวิเนยฺยา นาม เย พุทฺธานมฺปิ ธมฺมเทสนาย พุชฺฌนฺติ สาวกานมฺปิ. พุทฺธวิเนยฺยา ปน สาวกา โพเธตุํ น สกฺโกนฺติ. สาวกวิเนยฺยภาวํ ปน เอเตสํ ตฺวา กตรสฺส ภิกฺขุโน เทสนาย พุชฺฌิสฺสนฺตีติ โอโลเกนฺโต สาริปุตฺตสฺสาติ ทิสฺวา เถรสฺส สนฺติกํ เปเสสิ. เถโร เต ภิกฺขู ปุจฺฉิ ‘‘สตฺถุ สนฺติกํ คตตฺถ อาวุโส’’ติ. ‘‘อาม, คตมฺห สตฺถารา ปน อมฺเห ตุมฺหากํ สนฺติกํ เปสิตา’’ติ. ตโต เถโร ‘‘อิเม ภิกฺขู มยฺหํ เทสนาย พุชฺฌิสฺสนฺติ, กีทิสี นุ โข เตสํ เทสนา วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตนฺโต ‘‘อิเม ภิกฺขู สมคฺคารามา, สามคฺคิรสสฺส ทีปิกา เนสํ เทสนา วฏฺฏตี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ตถารูปํ เทสนํ เทเสตุกาโม ทสุตฺตรํ ปวกฺขามีติอาทิมาห. ตตฺถ ทสธา มาติกํ เปตฺวา วิภตฺโตติ ทสุตฺตโร, เอกกโต ปฏฺาย ยาว ทสกา คโตติปิ ทสุตฺตโร, เอเกกสฺมึ ปพฺเพ ทส ทส ปฺหา วิเสสิตาติปิ ทสุตฺตโร, ตํ ทสุตฺตรํ. ปวกฺขามีติ กเถสฺสามิ. ธมฺมนฺติ สุตฺตํ. นิพฺพานปตฺติยาติ นิพฺพานปฏิลาภตฺถาย. ทุกฺขสฺสนฺตกิริยายาติ สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตกรณตฺถํ. สพฺพคนฺถปฺปโมจนนฺติ อภิชฺฌากายคนฺถาทีนํ สพฺพคนฺถานํ ปโมจนํ.
อิติ เถโร เทสนํ อุจฺจํ กโรนฺโต ¶ ภิกฺขูนํ ตตฺถ เปมํ ชเนนฺโต เอวเมตํ อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพํ ธาเรตพฺพํ วาเจตพฺพํ มฺิสฺสนฺตีติ จตูหิ ปเทหิ วณฺณํ กเถสิ, ‘‘เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค’’ติอาทินา นเยน เตสํ เตสํ สุตฺตานํ ภควา วิย.
เอกธมฺมวณฺณนา
๓๕๑. (ก) ตตฺถ ¶ พหุกาโรติ พหูปกาโร.
(ข) ภาเวตพฺโพติ ¶ วฑฺเฒตพฺโพ.
(ค) ปริฺเยฺโยติ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตพฺโพ.
(ฆ) ปหาตพฺโพติ ปหานานุปสฺสนาย ปชหิตพฺโพ.
(ง) หานภาคิโยติ อปายคามิปริหานาย สํวตฺตนโก.
(จ) วิเสสภาคิโยติ วิเสสคามิวิเสสาย สํวตฺตนโก.
(ฉ) ทุปฺปฏิวิชฺโฌติ ทุปฺปจฺจกฺขกโร.
(ช) อุปฺปาเทตพฺโพติ นิปฺผาเทตพฺโพ.
(ฌ) อภิฺเยฺโยติ าตปริฺาย อภิชานิตพฺโพ.
() สจฺฉิกาตพฺโพติ ปจฺจกฺขํ กาตพฺโพ.
เอวํ สพฺพตฺถ มาติกาสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิติ อายสฺมา สาริปุตฺโต ยถา นาม ทกฺโข เวฬุกาโร สมฺมุขีภูตํ เวฬุํ เฉตฺวา นิคฺคณฺึ กตฺวา ทสธา ขณฺเฑ กตฺวา เอกเมกํ ขณฺฑํ หีรํ หีรํ กโรนฺโต ผาเลติ, เอวเมว เตสํ ภิกฺขูนํ สปฺปายํ เทสนํ อุปปริกฺขิตฺวา ทสธา มาติกํ เปตฺวา เอเกกโกฏฺาเส เอเกกปทํ วิภชนฺโต ‘‘กตโม เอโก ธมฺโม พหุกาโร, อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ’’ติอาทินา นเยน เทสนํ วิตฺถาเรตุํ อารทฺโธ.
ตตฺถ อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ สพฺพตฺถกํ อุปการกํ อปฺปมาทํ กเถสิ. อยฺหิ อปฺปมาโท นาม สีลปูรเณ, อินฺทฺริยสํวเร, โภชเน มตฺตฺุตาย, ชาคริยานุโยเค, สตฺตสุ สทฺธมฺเมสุ, วิปสฺสนาคพฺภํ คณฺหาปเน, อตฺถปฏิสมฺภิทาทีสุ, สีลกฺขนฺธาทิปฺจธมฺมกฺขนฺเธสุ, านาฏฺาเนสุ, มหาวิหารสมาปตฺติยํ, อริยสจฺเจสุ, สติปฏฺานาทีสุ, โพธิปกฺขิเยสุ, วิปสฺสนาาณาทีสุ อฏฺสุ วิชฺชาสูติ สพฺเพสุ อนวชฺชฏฺเน กุสเลสุ ธมฺเมสุ พหูปกาโร.
เตเนว ¶ ¶ นํ ภควา ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา…เป… ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพเต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา, อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๓๙) นเยน หตฺถิปทาทีหิ โอปมฺเมหิ โอปเมนฺโต สํยุตฺตนิกาเย ¶ อปฺปมาทวคฺเค นานปฺปการํ โถเมติ. ตํ สพฺพํ เอกปเทเนว สงฺคเหตฺวา เถโร อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อาห. ธมฺมปเท อปฺปมาทวคฺเคนาปิสฺส พหูปการตา ทีเปตพฺพา. อโสกวตฺถุนาปิ ทีเปตพฺพา –
(ก) อโสกราชา หิ นิคฺโรธสามเณรสฺส ‘‘อปฺปมาโท อมตปท’’นฺติ คาถํ สุตฺวา เอว ‘‘ติฏฺ, ตาต, มยฺหํ ตยา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ กถิต’’นฺติ สามเณเร ปสีทิตฺวา จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ กาเรสิ. อิติ ถามสมฺปนฺเนน ภิกฺขุนา อปฺปมาทสฺส พหูปการตา ตีหิ ปิฏเกหิ ทีเปตฺวา กเถตพฺพา. ยํกิฺจิ สุตฺตํ วา คาถํ วา อปฺปมาททีปนตฺถํ อาหรนฺโต ‘‘อฏฺาเน ตฺวา อาหรสิ, อติตฺเถน ปกฺขนฺโท’’ติ น วตฺตพฺโพ. ธมฺมกถิกสฺเสเวตฺถ ถาโม จ พลฺจ ปมาณํ.
(ข) กายคตาสตีติ อานาปานํ จตุอิริยาปโถ สติสมฺปชฺํ ทฺวตฺตึสากาโร จตุธาตุววตฺถานํ ทส อสุภา นว สิวถิกา จุณฺณิกมนสิกาโร เกสาทีสุ จตฺตาริ รูปชฺฌานานีติ เอตฺถ อุปฺปนฺนสติยา เอตํ อธิวจนํ. สาตสหคตาติ เปตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ อฺตฺถ สาตสหคตา โหติ สุขสมฺปยุตฺตา, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
(ค) สาสโว อุปาทานิโยติ อาสวานฺเจว อุปาทานานฺจ ปจฺจยภูโต. อิติ เตภูมกธมฺมเมว นิยเมติ.
(ฆ) อสฺมิมาโนติ รูปาทีสุ อสฺมีติ มาโน.
(ง) อโยนิโส มนสิกาโรติ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติอาทินา นเยน ปวตฺโต อุปฺปถมนสิกาโร.
(จ) วิปริยาเยน โยนิโส มนสิกาโร เวทิตพฺโพ.
(ฉ) อานนฺตริโก ¶ เจโตสมาธีติ อฺตฺถ มคฺคานนฺตรํ ผลํ อานนฺตริโก เจโตสมาธิ นาม ¶ . อิธ ปน วิปสฺสนานนฺตโร มคฺโค วิปสฺสนาย วา อนนฺตรตฺตา อตฺตโน วา อนนฺตรํ ผลทายกตฺตา อานนฺตริโก เจโตสมาธีติ อธิปฺเปโต.
(ช) อกุปฺปํ าณนฺติ อฺตฺถ ผลปฺา อกุปฺปาณํ นาม. อิธ ปจฺจเวกฺขณปฺา อธิปฺเปตา.
(ฌ) อาหารฏฺิติกาติ ปจฺจยฏฺิติกา. อยํ เอโก ธมฺโมติ เยน ปจฺจเยน ติฏฺนฺติ, อยํ เอโก ธมฺโม าตปริฺาย อภิฺเยฺโย.
() อกุปฺปา ¶ เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ.
อิมสฺมึ วาเร อภิฺาย าตปริฺา กถิตา. ปริฺาย ตีรณปริฺา. ปหาตพฺพสจฺฉิกาตพฺเพหิ ปหานปริฺา. ทุปฺปฏิวิชฺโฌติ เอตฺถ ปน มคฺโค กถิโต. สจฺฉิกาตพฺโพติ ผลํ กถิตํ, มคฺโค เอกสฺมึเยว ปเท ลพฺภติ. ผลํ ปน อเนเกสุปิ ลพฺภติเยว.
ภูตาติ สภาวโต วิชฺชมานา. ตจฺฉาติ ยาถาวา. ตถาติ ยถา วุตฺตา ตถาสภาวา. อวิตถาติ ยถา วุตฺตา น ตถา น โหนฺติ. อนฺถาติ วุตฺตปฺปการโต น อฺถา. สมฺมา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธาติ ตถาคเตน โพธิปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา เหตุนา การเณน สยเมว อภิสมฺพุทฺธา าตา วิทิตา สจฺฉิกตา. อิมินา เถโร ‘‘อิเม ธมฺมา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, อหํ ปน ตุมฺหากํ รฺโ เลขวาจกสทิโส’’ติ ชินสุตฺตํ ทสฺเสนฺโต โอกปฺปนํ ชเนสิ.
เอกธมฺมวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทฺเวธมฺมวณฺณนา
๓๕๒. (ก) อิเม ทฺเว ธมฺมา พหุการาติ อิเม ทฺเว สติสมฺปชฺา ธมฺมา สีลปูรณาทีสุ อปฺปมาโท วิย สพฺพตฺถ อุปการกา หิตาวหา.
(ข) สมโถ ¶ ¶ จ วิปสฺสนา จาติ อิเม ทฺเว สงฺคีติสุตฺเต โลกิยโลกุตฺตรา กถิตา. อิมสฺมึ ทสุตฺตรสุตฺเต ปุพฺพภาคา กถิตา.
(ฉ) สตฺตานํ สํกิเลสาย สตฺตานํ วิสุทฺธิยาติ อโยนิโส มนสิกาโร เหตุ เจว ปจฺจโย จ สตฺตานํ สํกิเลสาย, โยนิโส มนสิกาโร วิสุทฺธิยา. ตถา โทวจสฺสตา ปาปมิตฺตตา สํกิเลสาย; โสวจสฺสตา กลฺยาณมิตฺตตา วิสุทฺธิยา. ตถา ตีณิ อกุสลมูลานิ; ตีณิ กุสลมูลานิ. จตฺตาโร โยคา จตฺตาโร วิสํโยคา. ปฺจ เจโตขิลา ปฺจินฺทฺริยานิ. ฉ อคารวา ฉ คารวา. สตฺต อสทฺธมฺมา สตฺต สทฺธมฺมา. อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ อฏฺ อารมฺภวตฺถูนิ. นว อาฆาตวตฺถูนิ นว อาฆาตปฺปฏิวินยา. ทส อกุสลกมฺมปถา ทส กุสลกมฺมปถาติ เอวํ ปเภทา อิเม ทฺเว ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌาติ เวทิตพฺพา.
(ฌ) สงฺขตา ธาตูติ ปจฺจเยหิ กตา ปฺจกฺขนฺธา. อสงฺขตา ธาตูติ ปจฺจเยหิ อกตํ นิพฺพานํ.
() วิชฺชา จ วิมุตฺติ จาติ เอตฺถ วิชฺชาติ ติสฺโส วิชฺชา. วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลํ.
อิมสฺมึ วาเร อภิฺาทีนิ เอกกสทิสาเนว, อุปฺปาเทตพฺพปเท ¶ ปน มคฺโค กถิโต, สจฺฉิกาตพฺพปเท ผลํ.
ทฺเวธมฺมวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตโยธมฺมวณฺณนา
๓๕๓. (ฉ) กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมนฺติ เอตฺถ เนกฺขมฺมนฺติ อนาคามิมคฺโค อธิปฺเปโต. โส หิ สพฺพโส กามานํ นิสฺสรณํ. รูปานํ นิสฺสรณํ ยทิทํ อารุปฺปนฺติ เอตฺถ อารุปฺเปปิ อรหตฺตมคฺโค. ปุน อุปฺปตฺตินิวารณโต สพฺพโส รูปานํ นิสฺสรณํ นาม. นิโรโธ ตสฺส ¶ นิสฺสรณนฺติ อิธ อรหตฺตผลํ นิโรโธติ ¶ อธิปฺเปตํ. อรหตฺตผเลน หิ นิพฺพาเน ทิฏฺเ ปุน อายตึ สพฺพสงฺขารา น โหนฺตีติ อรหตฺตํ สงฺขตนิโรธสฺส ปจฺจยตฺตา นิโรโธติ วุตฺตํ.
(ช) อตีตํเส าณนฺติ อตีตํสารมฺมณํ าณํ อิตเรสุปิ เอเสว นโย.
อิมสฺมิมฺปิ วาเร อภิฺาทโย เอกกสทิสาว. ทุปฺปฏิวิชฺฌปเท ปน มคฺโค กถิโต, สจฺฉิกาตพฺเพ ผลํ.
ตโยธมฺมวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตฺตาโรธมฺมวณฺณนา
๓๕๔. (ก) จตฺตาริ จกฺกานีติ เอตฺถ จกฺกํ นาม ทารุจกฺกํ, รตนจกฺกํ, ธมฺมจกฺกํ, อิริยาปถจกฺกํ, สมฺปตฺติจกฺกนฺติ ปฺจวิธํ. ตตฺถ ‘‘ยํ ปนิทํ สมฺม, รถการ, จกฺกํ ฉหิ มาเสหิ นิฏฺิตํ, ฉารตฺตูเนหี’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๕) อิทํ ทารุจกฺกํ. ‘‘ปิตรา ปวตฺติตํ จกฺกํ อนุปฺปวตฺเตตี’’ติ (อ. นิ. ๕.๑๓๒) อิทํ รตนจกฺกํ. ‘‘ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๓๙๙) อิทํ ธมฺมจกฺกํ. ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๙) อิทํ อิริยาปถจกฺกํ. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ ปวตฺตตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๓๑) อิทํ สมฺปตฺติจกฺกํ. อิธาปิ เอตเทว อธิปฺเปตํ.
ปติรูปเทสวาโสติ ยตฺถ จตสฺโส ปริสา สนฺทิสฺสนฺติ, เอวรูเป อนุจฺฉวิเก เทเส วาโส. สปฺปุริสูปนิสฺสโยติ พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํ อวสฺสยนํ เสวนํ ภชนํ. อตฺตสมฺมาปณิธีติ อตฺตโน สมฺมา ปนํ, สเจ ปน ปุพฺเพ อสฺสทฺธาทีหิ สมนฺนาคโต โหติ, ตานิ ปหาย สทฺธาทีสุ ปติฏฺาปนํ. ปุพฺเพ จ กตปฺุตาติ ปุพฺเพ อุปจิตกุสลตา. อิทเมเวตฺถ ปมาณํ. เยน หิ าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน กุสลํ กตํ โหติ, ตเทว กุสลํ ตํ ปุริสํ ปติรูปเทเส ¶ อุปเนติ, สปฺปุริเส ภชาเปสิ ¶ . โส เอว จ ปุคฺคโล อตฺตานํ สมฺมา เปติ. จตูสุ ¶ อาหาเรสุ ปโม โลกิโยว. เสสา ปน ตโย สงฺคีติสุตฺเต โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตา. อิธ ปุพฺพภาเค โลกิยา.
(จ) กามโยควิสํโยคาทโย อนาคามิมคฺคาทิวเสน เวทิตพฺพา.
(ฉ) หานภาคิยาทีสุ ปมสฺส ฌานสฺส ลาภี กามสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคิโย สมาธิ. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคิโย สมาธิ. วิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคิโย สมาธิ. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิโต นิพฺเพธภาคิโย สมาธีติ อิมินา นเยน สพฺพสมาปตฺติโย วิตฺถาเรตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วิสุทฺธิมคฺเค ปนสฺส วินิจฺฉยกถา กถิตาว.
อิมสฺมิมฺปิ วาเร อภิฺาทีนิ เอกกสทิสาเนว. อภิฺาปเท ปเนตฺถ มคฺโค กถิโต. สจฺฉิกาตพฺพปเท ผลํ.
จตฺตาโรธมฺมวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจธมฺมวณฺณนา
๓๕๕. (ข) ปีติผรณตาทีสุ ปีตึ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปฺา ปีติผรณตา นาม. สุขํ ผรมานํ อุปฺปชฺชตีติ ตีสุ ฌาเนสุ ปฺา สุขผรณตา นาม. ปเรสํ เจโต ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ เจโตปริยปฺา เจโตผรณตา นาม. อาโลกผรเณ อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุปฺา อาโลกผรณตา นาม. ปจฺจเวกฺขณาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปฺา ปีติผรณตา, ตีสุ ฌาเนสุ ปฺา สุขผรณตา. ปรจิตฺเต ปฺา เจโตผรณตา, ทิพฺพจกฺขุ อาโลกผรณตา. ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺิตสฺส ปจฺจเวกฺขณาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺต’’นฺติ (วิภ. ๘๐๔).
ตตฺถ ปีติผรณตา สุขผรณตา ทฺเว ปาทา วิย. เจโตผรณตา อาโลกผรณตา ทฺเว หตฺถา ¶ วิย. อภิฺาปาทกชฺฌานํ มชฺฌิมกาโย วิย ¶ . ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ สีสํ วิย. อิติ อายสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโร ปฺจงฺคิกํ สมฺมาสมาธึ องฺคปจฺจงฺคสมฺปนฺนํ ปุริสํ กตฺวา ทสฺเสสิ.
(ช) อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจ วาติอาทีสุ อรหตฺตผลสมาธิ อธิปฺเปโต. โส หิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข. ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส ¶ ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายตึ สุขวิปาโก.
กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโย. กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ อภาวา นิรามิโส. พุทฺธาทีหิ มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโต. องฺคสนฺตตาย อารมฺมณสนฺตตาย สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโต. อตปฺปนียฏฺเน ปณีโต. กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺธตฺตา กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวํ วา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ. ปฏิปฺปสฺสทฺธํ ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ หิ อิทํ อตฺถโต เอกํ. ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลเสน วา อรหตา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ. เอโกทิภาเวน อธิคตตฺตา เอโกทิภาวเมว วา อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโต. อปฺปคุณสาสวสมาธิ วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน จิตฺเตน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา อนธิคตตฺตา นสสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต. ตฺจ สมาธึ สมาปชฺชนฺโต ตโต วา วุฏฺหนฺโต สติเวปุลฺลปตฺตตฺตา. สโตว สมาปชฺชติ สโต วุฏฺหติ. ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน วา สโต สมาปชฺชติ สโต วุฏฺหติ. ตสฺมา ยเทตฺถ ‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติฺจ สุขวิปาโก’’ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมานสฺส ปจฺจตฺตํเยว อปรปฺปจฺจยํ าณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เอกมงฺคํ. เอส นโย เสเสสุปิ. เอวมิเมหิ ปฺจหิ ปจฺจเวกฺขณาเณหิ อยํ สมาธิ ‘‘ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธี’’ติ วุตฺโต.
อิมสฺมึ วาเร วิเสสภาคิยปเท มคฺโค กถิโต. สจฺฉิกาตพฺพปเท ผลํ. เสสํ ปุริมสทิสเมว.
ฉธมฺมวณฺณนา
๓๕๖. ฉกฺเกสุ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว. ทุปฺปฏิวิชฺฌปเท ปเนตฺถ มคฺโค กถิโต. เสสํ ปุริมสทิสํ.
สตฺตธมฺมวณฺณนา
๓๕๗. () สมฺมปฺปฺาย ¶ ¶ สุทิฏฺา โหนฺตีติ เหตุนา นเยน วิปสฺสนาาเณน สุทิฏฺา โหนฺติ. กามาติ วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ, ทฺเวปิ สปริฬาหฏฺเน องฺคารกาสุ วิย สุทิฏฺา โหนฺติ. วิเวกนินฺนนฺติ นิพฺพานนินฺนํ. โปณํ ปพฺภารนฺติ นินฺนสฺเสตํ เววจนํ. พฺยนฺตีภูตนฺติ นิยติภูตํ. นิตฺตณฺหนฺติ อตฺโถ. กุโต? สพฺพโส อาสวฏฺานีเยหิ ธมฺเมหิ เตภูมกธมฺเมหีติ อตฺโถ. อิธ ภาเวตพฺพปเท มคฺโค กถิโต. เสสํ ปุริมสทิสเมว.
อฏฺธมฺมวณฺณนา
๓๕๘. (ก) อาทิพฺรหฺมจริยิกาย ปฺายาติ สิกฺขตฺตยสงฺคหสฺส มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตาย ปุพฺพภาเค ตรุณสมถวิปสฺสนาปฺาย ¶ . อฏฺงฺคิกสฺส วา มคฺคสฺส อาทิภูตาย สมฺมาทิฏฺิปฺาย. ติพฺพนฺติ พลวํ. หิโรตฺตปฺปนฺติ หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ. เปมนฺติ เคหสฺสิตเปมํ. คารโวติ ครุจิตฺตภาโว. ครุภาวนียฺหิ อุปนิสฺสาย วิหรโต กิเลสา นุปฺปชฺชนฺติ โอวาทานุสาสนึ ลภติ. ตสฺมา ตํ นิสฺสาย วิหาโร ปฺาปฏิลาภสฺส ปจฺจโย โหติ.
(ฉ) อกฺขเณสุ ยสฺมา เปตา อสุรานํ อาวาหนํ คจฺฉนฺติ, วิวาหนํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา เปตฺติวิสเยเนว อสุรกาโย คหิโตติ เวทิตพฺโพ.
(ช) อปฺปิจฺฉสฺสาติ เอตฺถ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ, อธิคมอปฺปิจฺโฉ, ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ, ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉติ จตฺตาโร อปฺปิจฺฉา. ตตฺถ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ พหุํ เทนฺเต อปฺปํ คณฺหาติ, อปฺปํ เทนฺเต อปฺปตรํ วา คณฺหาติ, น วา คณฺหาติ, น อนวเสสคาหี โหติ. อธิคมอปฺปิจฺโฉ มชฺฌนฺติกตฺเถโร วิย อตฺตโน อธิคมํ อฺเสํ ชานิตุํ น เทติ. ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ เตปิฏโกปิ สมาโน น พหุสฺสุตภาวํ ชานาเปตุกาโม โหติ สาเกตติสฺสตฺเถโร วิย. ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคปริหรณภาวํ อฺเสํ ชานิตุํ น เทติ ทฺเวภาติกตฺเถเรสุ เชฏฺกตฺเถโร วิย. วตฺถุ วิสุทฺธิมคฺเค กถิตํ. อยํ ธมฺโมติ เอวํ สนฺตคุณนิคูหเนน จ ปจฺจยปฏิคฺคหเณ ¶ มตฺตฺุตาย จ อปฺปิจฺฉสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ นวโลกุตฺตรธมฺโม สมฺปชฺชติ, โน มหิจฺฉสฺส. เอวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ.
สนฺตุฏฺสฺสาติ ¶ จตูสุ ปจฺจเยสุ ตีหิ สนฺโตเสหิ สนฺตุฏฺสฺส. ปวิวิตฺตสฺสาติ กายจิตฺตอุปธิวิเวเกหิ วิวิตฺตสฺส. ตตฺถ กายวิเวโก นาม คณสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา อฏฺอารมฺภวตฺถุวเสน เอกีภาโว. เอกีภาวมตฺเตน ปน กมฺมํ น นิปฺผชฺชตีติ กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, อยํ จิตฺตวิเวโก นาม. สมาปตฺติมตฺเตเนว กมฺมํ น นิปฺผชฺชตีติ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยํ อุปธิวิเวโก นาม. เตนาห ภควา – ‘‘กายวิเวโก จ วิเวกฏฺกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ. จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ. อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตาน’’นฺติ (มหานิ. ๔๙).
สงฺคณิการามสฺสาติ ¶ คณสงฺคณิกาย เจว กิเลสสงฺคณิกาย จ รตสฺส. อารทฺธวีริยสฺสาติ กายิกเจตสิกวีริยวเสน อารทฺธวีริยสฺส. อุปฏฺิตสติสฺสาติ จตุสติปฏฺานวเสน อุปฏฺิตสติสฺส. สมาหิตสฺสาติ เอกคฺคจิตฺตสฺส. ปฺวโตติ กมฺมสฺสกตปฺาย ปฺวโต. นิปฺปปฺจสฺสาติ วิคตมานตณฺหาทิฏฺิปปฺจสฺส.
อิธ ภาเวตพฺพปเท มคฺโค กถิโต. เสสํ ปุริมสทิสเมว.
นวธมฺมวณฺณนา
๓๕๙. (ข) สีลวิสุทฺธีติ วิสุทฺธึ ปาเปตุํ สมตฺถํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคนฺติ ปริสุทฺธภาวสฺส ปธานงฺคํ. จิตฺตวิสุทฺธีติ วิปสฺสนาย ปทฏฺานภูตา อฏฺ ปคุณสมาปตฺติโย. ทิฏฺิวิสุทฺธีติ สปจฺจยนามรูปทสฺสนํ. กงฺขาวิตรณวิสุทฺธีติ ปจฺจยาการาณํ. อทฺธตฺตเยปิ หิ ปจฺจยวเสเนว ธมฺมา ปวตฺตนฺตีติ ปสฺสโต กงฺขํ วิตรติ. มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธีติ โอภาสาทโย น มคฺโค, วีถิปฺปฏิปนฺนํ อุทยพฺพยาณํ มคฺโคติ เอวํ มคฺคามคฺเค าณํ. ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธีติ รถวินีเต วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา กถิตา, อิธ ตรุณวิปสฺสนา. าณทสฺสนวิสุทฺธีติ รถวินีเต มคฺโค กถิโต, อิธ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา. เอตา ปน สตฺตปิ วิสุทฺธิโย วิตฺถาเรน ¶ วิสุทฺธิมคฺเค กถิตา. ปฺาติ อรหตฺตผลปฺา. วิมุตฺติปิ อรหตฺตผลวิมุตฺติเยว.
(ฉ) ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตนฺติ จกฺขาทิธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ จกฺขุสมฺผสฺสาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจาติ จกฺขุสมฺผสฺสาทินานตฺตํ ปฏิจฺจ ¶ . เวทนานานตฺตนฺติ ¶ จกฺขุสมฺผสฺสชาทิเวทนานานตฺตํ. สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจาติ กามสฺาทินานตฺตํ ปฏิจฺจ. สงฺกปฺปนานตฺตนฺติ กามสงฺกปฺปาทินานตฺตํ. สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตนฺติ สงฺกปฺปนานตฺตตาย รูเป ฉนฺโท สทฺเท ฉนฺโทติ เอวํ ฉนฺทนานตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ปริฬาหนานตฺตนฺติ ฉนฺทนานตฺตตาย รูปปริฬาโห สทฺทปริฬาโหติ เอวํ ปริฬาหนานตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ปริเยสนานานตฺตนฺติ ปริฬาหนานตฺตตาย รูปปริเยสนาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ลาภนานตฺตนฺติ ปริเยสนานานตฺตตาย รูปปฏิลาภาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
(ช) สฺาสุ มรณสฺาติ มรณานุปสฺสนาาเณ สฺา. อาหาเรปฏิกูลสฺาติ อาหารํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนสฺา. สพฺพโลเกอนภิรติสฺาติ สพฺพสฺมึ วฏฺเฏ อุกฺกณฺนฺตสฺส อุปฺปนฺนสฺา. เสสา เหฏฺา กถิตา เอว. อิธ พหุการปเท มคฺโค กถิโต. เสสํ ปุริมสทิสเมว.
ทสธมฺมวณฺณนา
๓๖๐. (ฌ) นิชฺชรวตฺถูนีติ นิชฺชรการณานิ. มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา โหตีติ อยํ เหฏฺา วิปสฺสนายปิ นิชฺชิณฺณา เอว ปหีนา. กสฺมา ปุน คหิตาติ อสมุจฺฉินฺนตฺตา. วิปสฺสนาย หิ กิฺจาปิ ชิณฺณา, น ปน สมุจฺฉินฺนา, มคฺโค ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ สมุจฺฉินฺทติ, น ปุน วุฏฺาตุํ เทติ. ตสฺมา ปุน คหิตา. เอวํ สพฺพปเทสุ นโย เนตพฺโพ.
เอตฺถ จ สมฺมาทิฏฺิปจฺจยา จตุสฏฺิ ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. กตเม จตุสฏฺิ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อนุสฺสรณฏฺเน สตินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, วิชานนฏฺเน ¶ มนินฺทฺริยํ, อภินนฺทนฏฺเน โสมนสฺสินฺทฺริยํ, ปวตฺตสนฺตติอธิปเตยฺยฏฺเน ชีวิตินฺทฺริยํ ปริปูเรติ…เป… อรหตฺตผลกฺขเณ อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ, ปวตฺตสนฺตติอธิปเตยฺยฏฺเน ชีวิตินฺทฺริยํ ปริปูเรตีติ เอวํ จตูสุ ¶ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ อฏฺ อฏฺ หุตฺวา จตุสฏฺิ ธมฺมา ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. อิธ อภิฺเยฺยปเท มคฺโค กถิโต. เสสํ ปุริมสทิสเมว.
อิธ ตฺวา ปฺหา สโมธาเนตพฺพา. ทสเก สตํ ปฺหา กถิตา. เอกเก จ นวเก จ สตํ ¶ , ทุเก จ อฏฺเก จ สตํ, ติเก จ สตฺตเก จ สตํ, จตุกฺเก จ ฉกฺเก จ สตํ, ปฺจเก ปฺาสาติ อฑฺฒฉฏฺานิ ปฺหสตานิ กถิตานิ โหนฺติ.
‘‘อิทมโวจ อายสฺมา สาริปุตฺโต, อตฺตมนา เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุ’’นฺติ สาธุ, สาธูติ อภินนฺทนฺตา สิรสา สมฺปฏิจฺฉึสุ. ตาย จ ปน อตฺตมนตาย อิมเมว สุตฺตํ อาวชฺชมานา ปฺจสตาปิ เต ภิกฺขู สห ปฏิสมฺภิทาหิ อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺหึสูติ.
สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย
ทสุตฺตรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ ปาถิกวคฺคสฺส วณฺณนาติ.
ปาถิกวคฺคฏฺกถา นิฏฺิตา.
นิคมนกถา
อายาจิโต สุมงฺคล, ปริเวณนิวาสินา ถิรคุเณน;
ทาานาคสงฺฆตฺเถเรน, เถรวํสนฺวเยน.
ทีฆาคมวรสฺส ทสพล, คุณคณปริทีปนสฺส อฏฺกถํ;
ยํ อารภึ สุมงฺคล, วิลาสินึ นาม นาเมน.
สา หิ มหาฏฺกถาย, สารมาทาย นิฏฺิตา;
เอสา เอกาสีติปมาณาย, ปาฬิยา ภาณวาเรหิ.
เอกูนสฏฺิมตฺโต, วิสุทฺธิมคฺโคปิ ภาณวาเรหิ;
อตฺถปฺปกาสนตฺถาย, อาคมานํ กโต ยสฺมา.
ตสฺมา เตน สหา’ยํ, อฏฺกถา ภาณวารคณนาย;
สุปริมิตปริจฺฉินฺนํ, จตฺตาลีสสตํ โหติ.
สพฺพํ จตฺตาลีสาธิกสต, ปริมาณํ ภาณวารโต เอวํ;
สมยํ ปกาสยนฺตึ, มหาวิหาเร นิวาสินํ.
มูลกฏฺกถาสาร, มาทาย มยา อิมํ กโรนฺเตน;
ยํ ปฺุมุปจิตํ เตน, โหตุ สพฺโพ สุขี โลโกติ.
ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺกเถ สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทีวเรน มหากวินา ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาเร ฉฬภิฺาทิปฺปเภทคุณปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม สุปฺปติฏฺิตพุทฺธีนํ ¶ เถรวํสปฺปทีปานํ เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา อยํ สุมงฺคลวิลาสินี นาม ทีฆนิกายฏฺกถา –
ตาว ¶ ติฏฺตุ โลกสฺมึ, โลกนิตฺถรเณสินํ;
ทสฺเสนฺตี กุลปุตฺตานํ, นยํ ทิฏฺิวิสุทฺธิยา.
ยาว พุทฺโธติ นามมฺปิ, สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน;
โลกมฺหิ โลกเชฏฺสฺส, ปวตฺตติ มเหสิโนติ.
สุมงฺคลวิลาสินี นาม
ทีฆนิกายฏฺกถา นิฏฺิตา.