📜
๓. จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา
อตฺตทีปสรณตาวณฺณนา
๘๐. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตนฺติ จกฺกวตฺติสุตฺตํ. ตตฺรายมนุตฺตานปทวณฺณนา – มาตุลายนฺติ เอวํนามเก นคเร. ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา อวิทูเร วนสณฺเฑ วิหรติ. ‘‘ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสี’’ติ เอตฺถ อยมนุปุพฺพิกถา –
ภควา กิร อิมสฺส สุตฺตสฺส สมุฏฺานสมเย ปจฺจูสกาเล มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺาย โลกํ โวโลเกนฺโต อิมาย อนาคตวํสทีปิกาย สุตฺตนฺตกถาย มาตุลนครวาสีนํ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมยํ ทิสฺวา ปาโตว วีสติภิกฺขุสหสฺสปริวาโร มาตุลนครํ สมฺปตฺโต. มาตุลนครวาสิโน ขตฺติยา ‘‘ภควา อาคโต’’ติ สุตฺวา ปจฺจุคฺคมฺม ทสพลํ นิมนฺเตตฺวา มหาสกฺกาเรน นครํ ปเวเสตฺวา นิสชฺชฏฺานํ สํวิธาย ภควนฺตํ มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทํสุ. ภควา ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ อิมสฺมึ าเน อิเมสํ มนุสฺสานํ ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, อยํ ปเทโส สมฺพาโธ, มนุสฺสานํ าตุํ วา นิสีทิตุํ วา โอกาโส น ภวิสฺสติ, มหตา โข ปน สมาคเมน ภวิตพฺพ’’นฺติ.
อถ ราชกุลานํ ภตฺตานุโมทนํ อกตฺวาว ปตฺตํ คเหตฺวา นครโต นิกฺขมิ. มนุสฺสา จินฺตยึสุ – ‘‘สตฺถา อมฺหากํ อนุโมทนมฺปิ อกตฺวา คจฺฉติ, อทฺธา ภตฺตคฺคํ อมนาปํ อโหสิ, พุทฺธานํ นาม น สกฺกา จิตฺตํ คเหตุํ, พุทฺเธหิ สทฺธึ วิสฺสาสกรณํ นาม สมุสฺสิตผณํ อาสีวิสํ คีวาย คหณสทิสํ โหติ; เอถ โภ, ตถาคตํ ขมาเปสฺสามา’’ติ. สกลนครวาสิโน ภควตา สเหว นิกฺขนฺตา. ภควา คจฺฉนฺโตว มคธกฺเขตฺเต ิตํ สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ สนฺทจฺฉายํ กรีสมตฺตภูมิปตฺถฏํ เอกํ มาตุลรุกฺขํ ทิสฺวา อิมสฺมึ รุกฺขมูเล ¶ นิสีทิตฺวา ธมฺเม เทสิยมาเน ‘‘มหาชนสฺส ¶ านนิสชฺชโนกาโส ภวิสฺสตี’’ติ. นิวตฺติตฺวา ¶ มคฺคา โอกฺกมฺม รุกฺขมูลํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมภณฺฑาคาริกํ อานนฺทตฺเถรํ โอโลเกสิ. เถโร โอโลกิตสฺาย เอว ‘‘สตฺถา นิสีทิตุกาโม’’ติ ตฺวา สุคตมหาจีวรํ ปฺเปตฺวา อทาสิ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. อถสฺส ปุรโต มนุสฺสา นิสีทึสุ. อุโภสุ ปสฺเสสุ ปจฺฉโต จ ภิกฺขุสงฺโฆ, อากาเส เทวตา อฏฺํสุ, เอวํ มหาปริสมชฺฌคโต ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ.
เต ภิกฺขูติ ตตฺร อุปวิฏฺา ธมฺมปฺปฏิคฺคาหกา ภิกฺขู. อตฺตทีปาติ อตฺตานํ ทีปํ ตาณํ เลณํ คตึ ปรายณํ ปติฏฺํ กตฺวา วิหรถาติ อตฺโถ. อตฺตสรณาติ อิทํ ตสฺเสว เววจนํ. อนฺสรณาติ อิทํ อฺสรณปฏิกฺเขปวจนํ. น หิ อฺโ อฺสฺส สรณํ โหติ, อฺสฺส วายาเมน อฺสฺส อสุชฺฌนโต. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ, โก หิ นาโถ ปโร สิยา’’ติ (ธ. ป. ๑๖๐). เตนาห ‘‘อนฺสรณา’’ติ. โก ปเนตฺถ อตฺตา นาม, โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโม. เตนาห – ‘‘ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา’’ติ. ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติอาทีนิ มหาสติปฏฺาเน วิตฺถาริตานิ.
โคจเรติ จริตุํ ยุตฺตฏฺาเน. สเกติ อตฺตโน สนฺตเก. เปตฺติเก วิสเยติ ปิติโต อาคตวิสเย. จรตนฺติ จรนฺตานํ. ‘‘จรนฺต’’นฺติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. น ลจฺฉตีติ น ลภิสฺสติ น ปสฺสิสฺสติ. มาโรติ เทวปุตฺตมาโรปิ, มจฺจุมาโรปิ, กิเลสมาโรปิ. โอตารนฺติ รนฺธํ ฉิทฺทํ วิวรํ. อยํ ปนตฺโถ เลฑฺฑุฏฺานโต นิกฺขมฺม โตรเณ นิสีทิตฺวา พาลาตปํ ตปนฺตํ ลาปํ สกุณํ คเหตฺวา. ปกฺขนฺทเสนสกุณวตฺถุนา ทีเปตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ ลาปํ สกุณํ สหสา อชฺฌปฺปตฺตา อคฺคเหสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, ลาโป สกุโณ สกุณคฺฆิยา หริยมาโน เอวํ ปริเทวสิ ‘มยเมวมฺห อลกฺขิกา, มยํ อปฺปปฺุา, เย ¶ มยํ อโคจเร จริมฺห ปรวิสเย, สเจชฺช มยํ โคจเร จเรยฺยาม สเก เปตฺติเก วิสเย, น มฺยายํ สกุณคฺฆิ อลํ อภวิสฺส ยทิทํ ยุทฺธายา’ติ. โก ปน เต ลาป โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโยติ? ยทิทํ ¶ นงฺคลกฏฺกรณํ เลฑฺฑุฏฺานนฺติ. อถ โข, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ สเก พเล อปตฺถทฺธา สเก พเล อสํวทมานา ลาปํ สกุณํ ปมฺุจิ คจฺฉ โข ตฺวํ ลาป, ตตฺรปิ คนฺตฺวา น โมกฺขสีติ.
อถ โข ¶ , ภิกฺขเว, ลาโป สกุโณ นงฺคลกฏฺกรณํ เลฑฺฑุฏฺานํ คนฺตฺวา มหนฺตํ เลฑฺฑุํ อภิรุหิตฺวา สกุณคฺฆึ วทมาโน อฏฺาสิ ‘‘เอหิ โข ทานิ เม สกุณคฺฆิ, เอหิ โข ทานิ เม สกุณคฺฆี’’ติ. อถ โข สา, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ สเก พเล อปตฺถทฺธา สเก พเล อสํวทมานา อุโภ ปกฺเข สนฺนยฺห ลาปํ สกุณํ สหสา อชฺฌปฺปตฺตา. ยทา โข, ภิกฺขเว, อฺาสิ ลาโป สกุโณ พหุอาคตา โข มฺยายํ สกุณคฺฆีติ, อถ โข ตสฺเสว เลฑฺฑุสฺส อนฺตรํ ปจฺจุปาทิ. อถ โข, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ ตตฺเถว อุรํ ปจฺจตาเฬสิ. เอวฺหิ ตํ, ภิกฺขเว, โหติ โย อโคจเร จรติ ปรวิสเย.
ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, มา อโคจเร จริตฺถ ปรวิสเย, อโคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ ปรวิสเย ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย, ยทิทํ ปฺจ กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย.
โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ…เป… น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย, ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโยติ (สํ. นิ. ๕.๓๗๑).
กุสลานนฺติ อนวชฺชลกฺขณานํ. สมาทานเหตูติ สมาทาย วตฺตนเหตุ. เอวมิทํ ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ ¶ เอวํ อิทํ โลกิยโลกุตฺตรํ ปฺุผลํ วฑฺฒติ, ปฺุผลนฺติ จ อุปรูปริ ปฺุมฺปิ ปฺุวิปาโกปิ เวทิตพฺโพ.
ทฬฺหเนมิจกฺกวตฺติราชกถาวณฺณนา
๘๑. ตตฺถ ¶ ทุวิธํ กุสลํ ¶ วฏฺฏคามี จ วิวฏฺฏคามี จ. ตตฺถ วฏฺฏคามิกุสลํ นาม มาตาปิตูนํ ปุตฺตธีตาสุ ปุตฺตธีตานฺจ มาตาปิตูสุ สิเนหวเสน มุทุมทฺทวจิตฺตํ. วิวฏฺฏคามิกุสลํ นาม ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติอาทิเภทา สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺมา. เตสุ วฏฺฏคามิปฺุสฺส ปริโยสานํ มนุสฺสโลเก จกฺกวตฺติสิรีวิภโว. วิวฏฺฏคามิกุสลสฺส มคฺคผลนิพฺพานสมฺปตฺติ. ตตฺถ วิวฏฺฏคามิกุสลสฺส วิปากํ สุตฺตปริโยสาเน ทสฺเสสฺสติ.
อิธ ปน วฏฺฏคามิกุสลสฺส วิปากทสฺสนตฺถํ, ภิกฺขเว, ยทา ปุตฺตธีตโร มาตาปิตูนํ โอวาเท น อฏฺํสุ, ตทา อายุนาปิ วณฺเณนาปิ อิสฺสริเยนาปิ ปริหายึสุ. ยทา ปน อฏฺํสุ, ตทา วฑฺฒึสูติ วตฺวา วฏฺฏคามิกุสลานุสนฺธิวเสน ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว’’ติ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ จกฺกวตฺตีติอาทีนิ มหาปทาเน (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓) วิตฺถาริตาเนว.
๘๒. โอสกฺกิตนฺติ อีสกมฺปิ อวสกฺกิตํ. านา จุตนฺติ สพฺพโส านา อปคตํ. ตํ กิร จกฺกรตนํ อนฺเตปุรทฺวาเร อกฺขาหตํ วิย เวหาสํ อฏฺาสิ. อถสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ทฺเว ขทิรตฺถมฺเภ นิขณิตฺวา จกฺกรตนมตฺถเก เนมิอภิมุขํ เอกํ สุตฺตกํ พนฺธึสุ. อโธภาเคปิ เนมิอภิมุขํ เอกํ พนฺธึสุ. เตสุ อุปริมสุตฺตโต อปฺปมตฺตกมฺปิ โอคตํ จกฺกรตนํ โอสกฺกิตํ นาม โหติ, เหฏฺา สุตฺตสฺส านํ อุปริมโกฏิยา อติกฺกนฺตคตํ านา จุตํ นาม โหติ, ตเทตํ อติพลวโทเส สติ เอวํ โหติ. สุตฺตมตฺตมฺปิ เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตํ วา ภฏฺํ านา จุตเมว โหติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘โอสกฺกิตํ านา จุต’’นฺติ.
อถ เม อาโรเจยฺยาสีติ ตาต, ตฺวํ อชฺช อาทึ กตฺวา ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ จกฺกรตนสฺส อุปฏฺานํ คจฺฉ, เอวํ คจฺฉนฺโต ยทา จกฺกรตนํ อีสกมฺปิ โอสกฺกิตํ านา จุตํ ปสฺสสิ, อถ มยฺหํ อาจิกฺเขยฺยาสิ. ชีวิตฺหิ เม ตว หตฺเถ นิกฺขิตฺตนฺติ. อทฺทสาติ อปฺปมตฺโต ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต เอกทิวสํ อทฺทส.
๘๓. อถ ¶ โข, ภิกฺขเวติ ภิกฺขเว, อถ ราชา ทฬฺหเนมิ ‘‘จกฺกรตนํ โอสกฺกิต’’นฺติ ¶ สุตฺวา อุปฺปนฺนพลวโทมนสฺโส ‘‘น ทานิ มยา จิรํ ชีวิตพฺพํ ภวิสฺสติ, อปฺปาวเสสํ เม อายุ, น เม ทานิ กาเม ปริภฺุชนกาโล, ปพฺพชฺชากาโล เม ¶ อิทานี’’ติ โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา เชฏฺปุตฺตํ กุมารํ อามนฺตาเปตฺวา เอตทโวจ. สมุทฺทปริยนฺตนฺติ ปริกฺขิตฺตเอกสมุทฺทปริยนฺตเมว. อิทํ หิสฺส กุลสนฺตกํ. จกฺกวาฬปริยนฺตํ ปน ปฺุิทฺธิวเสน นิพฺพตฺตํ, น ตํ สกฺกา ทาตุํ. กุลสนฺตกํ ปน นิยฺยาเตนฺโต ‘‘สมุทฺทปริยนฺต’’นฺติ อาห. เกสมสฺสุนฺติ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชนฺตาปิ หิ ปมํ เกสมสฺสุํ โอหาเรนฺติ. ตโต ปฏฺาย ปรูฬฺหเกเส พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา’’ติ.
กาสายานีติ กสายรสปีตานิ. อาทิโต เอวํ กตฺวา ปจฺฉา วกฺกลานิปิ ธาเรนฺติ. ปพฺพชีติ ปพฺพชิโต. ปพฺพชิตฺวา จ อตฺตโน มงฺคลวนุยฺยาเนเยว วสิ. ราชิสิมฺหีติ ราชอีสิมฺหิ. พฺราหฺมณปพฺพชิตา หิ ‘‘พฺราหฺมณิสโย’’ติ วุจฺจนฺติ. เสตจฺฉตฺตํ ปน ปหาย ราชปพฺพชิตา ราชิสโยติ. อนฺตรธายีติ อนฺตรหิตํ นิพฺพุตทีปสิขา วิย อภาวํ อุปคตํ. ปฏิสํเวเทสีติ กนฺทนฺโต ปริเทวนฺโต ชานาเปสิ. เปตฺติกนฺติ ปิติโต อาคตํ ทายชฺชํ น โหติ, น สกฺกา กุสีเตน หีนวีริเยน ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺตนฺเตน ปาปุณิตุํ. อตฺตโน ปน สุกตํ กมฺมํ นิสฺสาย ทสวิธํ ทฺวาทสวิธํ วา จกฺกวตฺติวตฺตํ ปูเรนฺเตเนเวตํ ปตฺตพฺพนฺติ ทีเปติ. อถ นํ วตฺตปฏิปตฺติยํ โจเทนฺโต ‘‘อิงฺฆ ตฺว’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อริเยติ นิทฺโทเส. จกฺกวตฺติวตฺเตติ จกฺกวตฺตีนํ วตฺเต.
จกฺกวตฺติอริยวตฺตวณฺณนา
๘๔. ธมฺมนฺติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมํ. นิสฺสายาติ ตทธิฏฺาเนน เจตสา ตเมว นิสฺสยํ กตฺวา. ธมฺมํ สกฺกโรนฺโตติ ยถา กโต โส ธมฺโม สุฏฺุ กโต โหติ, เอวเมตํ กโรนฺโต. ธมฺมํ ครุํ กโรนฺโตติ ตสฺมึ คารวุปฺปตฺติยา ตํ ครุํ กโรนฺโต. ธมฺมํ มาเนนฺโตติ ตเมว ธมฺมํ ปิยฺจ ภาวนียฺจ กตฺวา วิหรนฺโต. ธมฺมํ ปูเชนฺโตติ ตํ อปทิสิตฺวา คนฺธมาลาทิปูชเนนสฺส ปูชํ กโรนฺโต. ธมฺมํ ¶ อปจยมาโนติ ตสฺเสว ธมฺมสฺส อฺชลิกรณาทีหิ นีจวุตฺติตํ กโรนฺโต. ธมฺมทฺธโช ¶ ธมฺมเกตูติ ตํ ธมฺมํ ธชมิว ปุรกฺขตฺวา เกตุมิว จ อุกฺขิปิตฺวา ปวตฺติยา ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตุ จ หุตฺวาติ อตฺโถ. ธมฺมาธิปเตยฺโยติ ธมฺมาธิปติภูโต อาคตภาเวน ธมฺมวเสเนว สพฺพกิริยานํ กรเณน ธมฺมาธิปเตยฺโย หุตฺวา. ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตึ สํวิทหสฺสูติ ธมฺโม อสฺสา อตฺถีติ ธมฺมิกา, รกฺขา จ อาวรณฺจ คุตฺติ จ รกฺขาวรณคุตฺติ ¶ . ตตฺถ ‘‘ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๘๕) วจนโต ขนฺติอาทโย รกฺขา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ. ขนฺติยา อวิหึสาย เมตฺตจิตฺตตา อนุทฺทยตา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๘๕). นิวาสนปารุปนเคหาทีนํ นิวารณา อาวรณํ, โจราทิอุปทฺทวนิวารณตฺถํ โคปายนา คุตฺติ, ตํ สพฺพมฺปิ สุฏฺุ สํวิทหสฺสุ ปวตฺตย เปหีติ อตฺโถ. อิทานิ ยตฺถ สา สํวิทหิตพฺพา, ตํ ทสฺเสนฺโต อนฺโตชนสฺมินฺติอาทิมาห.
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – อนฺโตชนสงฺขาตํ ตว ปุตฺตทารํ สีลสํวเร ปติฏฺเปหิ, วตฺถคนฺธมาลาทีนิ จสฺส เทหิ, สพฺโพปทฺทเว จสฺส นิวาเรหิ. พลกายาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส – พลกาโย กาลํ อนติกฺกมิตฺวา ภตฺตเวตนสมฺปทาเนนปิ อนุคฺคเหตพฺโพ. อภิสิตฺตขตฺติยา ภทฺรสฺสาชาเนยฺยาทิรตนสมฺปทาเนนปิ อุปสงฺคณฺหิตพฺพา. อนุยนฺตขตฺติยา เตสํ อนุรูปยานวาหนสมฺปทาเนนปิ ปริโตเสตพฺพา. พฺราหฺมณา อนฺนปานวตฺถาทินา เทยฺยธมฺเมน. คหปติกา ภตฺตพีชนงฺคลผาลพลิพทฺทาทิสมฺปทาเนน. ตถา นิคมวาสิโน เนคมา, ชนปทวาสิโน จ ชานปทา. สมิตปาปพาหิตปาปา สมณพฺราหฺมณา สมณปริกฺขารสมฺปทาเนน สกฺกาตพฺพา. มิคปกฺขิโน อภยทาเนน สมสฺสาเสตพฺพา.
วิชิเตติ อตฺตโน อาณาปวตฺติฏฺาเน. อธมฺมกาโรติ อธมฺมกิริยา. มา ปวตฺติตฺถาติ ยถา นปฺปวตฺตติ, ตถา นํ ปฏิปาเทหีติ อตฺโถ. สมณพฺราหฺมณาติ สมิตปาปพาหิตปาปา. มทปฺปมาทา ¶ ปฏิวิรตาติ นววิธา มานมทา, ปฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสชฺชนสงฺขาตา ปมาทา จ ปฏิวิรตา. ขนฺติโสรจฺเจ นิวิฏฺาติ อธิวาสนขนฺติยฺจ สุรตภาเว จ ปติฏฺิตา. เอกมตฺตานนฺติ อตฺตโน ราคาทีนํ ทมนาทีหิ เอกมตฺตานํ ทเมนฺติ สเมนฺติ ปรินิพฺพาเปนฺตีติ วุจฺจนฺติ. กาเลน กาลนฺติ กาเล กาเล ¶ . อภินิวชฺเชยฺยาสีติ คูถํ วิย วิสํ วิย อคฺคึ วิย จ สุฏฺุ วชฺเชยฺยาสิ. สมาทายาติ สุรภิกุสุมทามํ วิย อมตํ วิย จ สมฺมา อาทาย ปวตฺเตยฺยาสิ.
อิธ ตฺวา วตฺตํ สมาเนตพฺพํ. อนฺโตชนสฺมึ พลกาเยปิ เอกํ, ขตฺติเยสุ เอกํ, อนุยนฺเตสุ เอกํ, พฺราหฺมณคหปติเกสุ เอกํ, เนคมชานปเทสุ เอกํ, สมณพฺราหฺมเณสุ เอกํ, มิคปกฺขีสุ เอกํ, อธมฺมการปฺปฏิกฺเขโป เอกํ, อธนานํ ธนานุปฺปทานํ เอกํ สมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหปุจฺฉนํ เอกนฺติ เอวเมตํ ทสวิธํ โหติ. คหปติเก ปน ปกฺขิชาเต จ วิสุํ กตฺวา คเณนฺตสฺส ทฺวาทสวิธํ โหติ. ปุพฺเพ อวุตฺตํ วา คเณนฺเตน อธมฺมราคสฺส จ วิสมโลภสฺส ¶ จ ปหานวเสน ทฺวาทสวิธํ เวทิตพฺพํ. อิทํ โข ตาต ตนฺติ อิทํ ทสวิธํ ทฺวาทสวิธฺจ อริยจกฺกวตฺติวตฺตํ นาม. วตฺตมานสฺสาติ ปูเรตฺวา วตฺตมานสฺส. ตทหุโปสเถติอาทิ มหาสุทสฺสเน วุตฺตํ.
๙๐. สมเตนาติ อตฺตโน มติยา. สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. ปสาสตีติ อนุสาสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โปราณกํ ราชวํสํ ราชปเวณึ ราชธมฺมํ ปหาย อตฺตโน มติมตฺเต ตฺวา ชนปทํ อนุสาสตีติ. เอวมยํ มฆเทววํสสฺส กฬารชนโก วิย ทฬฺหเนมิวํสสฺส อุปจฺเฉทโก อนฺติมปุริโส หุตฺวา อุปฺปนฺโน. ปุพฺเพนาปรนฺติ ปุพฺพกาเลน สทิสา หุตฺวา อปรกาลํ. ชนปทา น ปพฺพนฺตีติ น วฑฺฒนฺติ. ยถา ตํ ปุพฺพกานนฺติ ยถา ปุพฺพกานํ ราชูนํ ปุพฺเพ จ ปจฺฉา จ สทิสาเยว หุตฺวา ปพฺพึสุ, ตถา น ปพฺพนฺติ. กตฺถจิ สฺุา โหนฺติ หตวิลุตฺตา, เตลมธุผาณิตาทีสุ ¶ เจว ยาคุภตฺตาทีสุ จ โอชาปิ ปริหายิตฺถาติ อตฺโถ.
อมจฺจา ปาริสชฺชาติ อมจฺจา เจว ปริสาวจรา จ. คณกมหามตฺตาติ อจฺฉิทฺทกาทิปาคณกา เจว มหาอมจฺจา จ. อนีกฏฺาติ หตฺถิอาจริยาทโย. โทวาริกาติ ทฺวารรกฺขิโน. มนฺตสฺสาชีวิโนติ มนฺตา วุจฺจติ ปฺา, ตํ นิสฺสยํ กตฺวา เย ชีวนฺติ ปณฺฑิตา มหามตฺตา, เตสํ เอตํ นามํ.
อายุวณฺณาทิปริหานิกถาวณฺณนา
๙๑. โน ¶ จ โข อธนานนฺติ พลวโลภตฺตา ปน อธนานํ ทลิทฺทมนุสฺสานํ ธนํ นานุปฺปทาสิ. นานุปฺปทิยมาเนติ อนนุปฺปทิยมาเน, อยเมว วา ปาโ. ทาลิทฺทิยนฺติ ทลิทฺทภาโว. อตฺตนา จ ชีวาหีติ สยฺจ ชีวํ ยาเปหีติ อตฺโถ. อุทฺธคฺคิกนฺติอาทีสุ อุปรูปริภูมีสุ ผลทานวเสน อุทฺธมคฺคมสฺสาติ อุทฺธคฺคิกา. สคฺคสฺส หิตา ตตฺรุปปตฺติชนนโตติ โสวคฺคิกา. นิพฺพตฺตฏฺาเน สุโข วิปาโก อสฺสาติ สุขวิปากา. สุฏฺุ อคฺคานํ ทิพฺพวณฺณาทีนํ ทสนฺนํ วิเสสานํ นิพฺพตฺตนโต สคฺคสํวตฺตนิกา. เอวรูปํ ทกฺขิณํ ทานํ ปติฏฺเปตีติ อตฺโถ.
๙๒. ปวฑฺฒิสฺสตีติ วฑฺฒิสฺสติ พหุํ ภวิสฺสติ. สุนิเสธํ นิเสเธยฺยนฺติ สุฏฺุ นิสิทฺธํ นิเสเธยฺยํ. มูลฆจฺจนฺติ มูลหตํ. ขรสฺสเรนาติ ผรุสสทฺเทน. ปณเวนาติ วชฺฌเภริยา.
๙๓. สีสานิ ¶ เนสํ ฉินฺทิสฺสามาติ เยสํ อนฺตมโส มูลกมุฏฺิมฺปิ หริสฺสาม, เตสํ ตเถว สีสานิ ฉินฺทิสฺสาม, ยถา โกจิ หฏภาวมฺปิ น ชานิสฺสติ, อมฺหากํ ทานิ กิเมตฺถ ราชาปิ เอวํ อุฏฺาย ปรํ มาเรตีติ อยํ เนสํ อธิปฺปาโย. อุปกฺกมึสูติ อารภึสุ. ปนฺถทุหนนฺติ ปนฺถฆาตํ, ปนฺเถ ตฺวา โจรกมฺมํ.
๙๔. น หิ, เทวาติ โส กิร จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ราชา สจฺจํ เทวาติ มุขปฏิฺาย ทินฺนาย มาราเปติ, หนฺทาหํ มุสาวาทํ กโรมี’’ติ, มรณภยา ‘‘น หิ เทวา’’ติ อโวจ.
๙๖. เอกิทนฺติ ¶ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ, เอเก สตฺตาติ อตฺโถ. จาริตฺตนฺติ มิจฺฉาจารํ. อภิชฺฌาพฺยาปาทาติ อภิชฺฌา จ พฺยาปาโท จ. มิจฺฉาทิฏฺีติ นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทิกา อนฺตคฺคาหิกา ปจฺจนีกทิฏฺิ.
๑๐๑. อธมฺมราโคติ มาตา มาตุจฺฉา ปิตุจฺฉา มาตุลานีติอาทิเก อยุตฺตฏฺาเน ราโค. วิสมโลโภติ ปริโภคยุตฺเตสุปิ าเนสุ อติพลวโลโภ. มิจฺฉาธมฺโมติ ปุริสานํ ปุริเสสุ อิตฺถีนฺจ อิตฺถีสุ ฉนฺทราโค.
อมตฺเตยฺยตาติอาทีสุ ¶ มาตุ หิโต มตฺเตยฺโย, ตสฺส ภาโว มตฺเตยฺยตา, มาตริ สมฺมา ปฏิปตฺติยา เอตํ นามํ. ตสฺสา อภาโว เจว ตปฺปฏิปกฺขตา จ อมตฺเตยฺยตา. อเปตฺเตยฺยตาทีสุปิ เอเสว นโย. น กุเล เชฏฺาปจายิตาติ กุเล เชฏฺานํ อปจิติยา นีจวุตฺติยา อกรณภาโว.
ทสวสฺสายุกสมยวณฺณนา
๑๐๓. ยํ อิเมสนฺติ ยสฺมึ สมเย อิเมสํ. อลํปเตยฺยาติ ปติโน ทาตุํ ยุตฺตา. อิมานิ รสานีติ อิมานิ โลเก อคฺครสานิ. อติพฺยาทิปฺปิสฺสนฺตีติ อติวิย ทิปฺปิสฺสนฺติ, อยเมว วา ปาโ. กุสลนฺติปิ น ภวิสฺสตีติ กุสลนฺติ นามมฺปิ น ภวิสฺสติ, ปฺตฺติมตฺตมฺปิ น ปฺายิสฺสตีติ อตฺโถ. ปุชฺชา จ ภวิสฺสนฺติ ปาสํสา จาติ ปูชารหา จ ภวิสฺสนฺติ ปสํสารหา จ. ตทา กิร มนุสฺสา ‘‘อสุเกน นาม มาตา ปหตา, ปิตา ปหโต, สมณพฺราหฺมณา ชีวิตา โวโรปิตา, กุเล เชฏฺานํ อตฺถิภาวมฺปิ น ชานาติ, อโห ปุริโส’’ติ ตเมว ปูเชสฺสนฺติ เจว ปสํสิสฺสนฺติ จ.
น ¶ ภวิสฺสติ มาตาติ วาติ อยํ มยฺหํ มาตาติ ครุจิตฺตํ น ภวิสฺสติ. เคเห มาตุคามํ วิย นานาวิธํ อสพฺภิกถํ กถยมานา อคารวุปจาเรน อุปสงฺกมิสฺสนฺติ. มาตุจฺฉาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ มาตุจฺฉาติ มาตุภคินี. มาตุลานีติ มาตุลภริยา. อาจริยภริยาติ สิปฺปายตนานิ สิกฺขาปกสฺส อาจริยสฺส ภริยา. ครูนํ ทาราติ จูฬปิตุมหาปิตุอาทีนํ ภริยา. สมฺเภทนฺติ ¶ มิสฺสีภาวํ, มริยาทเภทํ วา.
ติพฺโพ อาฆาโต ปจฺจุปฏฺิโต ภวิสฺสตีติ พลวโกโป ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน ปจฺจุปฏฺิโต ภวิสฺสติ. อปรานิ ทฺเว เอตสฺเสว เววจนานิ. โกโป หิ จิตฺตํ อาฆาเตตีติ อาฆาโต. อตฺตโน จ ปรสฺส จ หิตสุขํ พฺยาปาเทตีติ พฺยาปาโท. มโนปทูสนโต มโนปโทโสติ วุจฺจติ. ติพฺพํ วธกจิตฺตนฺติ ปิยมานสฺสาปิ ปรํ มารณตฺถาย วธกจิตฺตํ. ตสฺส วตฺถุํ ทสฺเสตุํ มาตุปิ ปุตฺตมฺหีติอาทิ วุตฺตํ. มาควิกสฺสาติ มิคลุทฺทกสฺส.
๑๐๔. สตฺถนฺตรกปฺโปติ ¶ สตฺเถน อนฺตรกปฺโป. สํวฏฺฏกปฺปํ อปฺปตฺวา อนฺตราว โลกวินาโส. อนฺตรกปฺโป จ นาเมส ทุพฺภิกฺขนฺตรกปฺโป โรคนฺตรกปฺโป สตฺถนฺตรกปฺโปติ ติวิโธ. ตตฺถ โลภุสฺสทาย ปชาย ทุพฺภิกฺขนฺตรกปฺโป โหติ. โมหุสฺสทาย โรคนฺตรกปฺโป. โทสุสฺสทาย สตฺถนฺตรกปฺโป. ตตฺถ ทุพฺภิกฺขนฺตรกปฺเปน นฏฺา เยภุยฺเยน เปตฺติวิสเย อุปปชฺชนฺติ. กสฺมา? อาหารนิกนฺติยา พลวตฺตา. โรคนฺตรกปฺเปน นฏฺา เยภุยฺเยน สคฺเค นิพฺพตฺตนฺติ กสฺมา? เตสฺหิ ‘‘อโห วตฺเสํ สตฺตานํ เอวรูโป โรโค น ภเวยฺยา’’ติ เมตฺตจิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ. สตฺถนฺตรกปฺเปน นฏฺา เยภุยฺเยน นิรเย อุปปชฺชนฺติ. กสฺมา? อฺมฺํ พลวาฆาตตาย.
มิคสฺนฺติ ‘‘อยํ มิโค, อยํ มิโค’’ติ สฺํ. ติณฺหานิ สตฺถานิ หตฺเถสุ ปาตุภวิสฺสนฺตีติ เตสํ กิร หตฺเถน ผุฏฺมตฺตํ ยํกิฺจิ อนฺตมโส ติณปณฺณํ อุปาทาย อาวุธเมว ภวิสฺสติ. มา จ มยํ กฺจีติ มยํ กฺจิ เอกปุริสมฺปิ ชีวิตา มา โวโรปยิมฺห. มา จ อมฺเห โกจีติ อมฺเหปิ โกจิ เอกปุริโส ชีวิตา มา โวโรปยิตฺถ. ยํนูน มยนฺติ อยํ โลกวินาโส ปจฺจุปฏฺิโต, น สกฺกา ทฺวีหิ เอกฏฺาเน ิเตหิ ชีวิตํ ลทฺธุนฺติ มฺมานา เอวํ จินฺตยึสุ. วนคหนนฺติ วนสงฺขาเตหิ ติณคุมฺพลตาทีหิ คหนํ ทุปฺปเวสฏฺานํ. รุกฺขคหนนฺติ รุกฺเขหิ คหนํ ทุปฺปเวสฏฺานํ. นทีวิทุคฺคนฺติ ¶ นทีนํ อนฺตรทีปาทีสุ ทุคฺคมนฏฺานํ. ปพฺพตวิสมนฺติ ปพฺพเตหิ วิสมํ, ปพฺพเตสุปิ วา วิสมฏฺานํ. สภาคายิสฺสนฺตีติ ¶ ยถา อหํ ชีวามิ ทิฏฺา โภ สตฺตา, ตฺวมฺปิ ตถา ชีวสีติ เอวํ สมฺโมทนกถาย อตฺตนา สภาเค กริสฺสนฺติ.
อายุวณฺณาทิวฑฺฒนกถาวณฺณนา
๑๐๕. อายตนฺติ มหนฺตํ. ปาณาติปาตา วิรเมยฺยามาติ ปาณาติปาตโต โอสกฺเกยฺยาม. ปาณาติปาตํ วิรเมยฺยามาติปิ สชฺฌายนฺติ, ตตฺถ ปาณาติปาตํ ปชเหยฺยามาติ อตฺโถ. วีสติวสฺสายุกาติ มาตาปิตโร ¶ ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา, ปุตฺตา กสฺมา วีสติวสฺสายุกา อเหสุนฺติ เขตฺตวิสุทฺธิยา. เตสฺหิ มาตาปิตโร สีลวนฺโต ชาตา. อิติ สีลคพฺเภ วฑฺฒิตตฺตา อิมาย เขตฺตวิสุทฺธิยา ทีฆายุกา อเหสุํ. เย ปเนตฺถ กาลํ กตฺวา ตตฺเถว นิพฺพตฺตา, เต อตฺตโนว สีลสมฺปตฺติยา ทีฆายุกา อเหสุํ.
อสฺสามาติ ภเวยฺยาม. จตฺตารีสวสฺสายุกาติอาทโย โกฏฺาสา อทินฺนาทานาทีหิ ปฏิวิรตานํ วเสน เวทิตพฺพา.
สงฺขราชอุปฺปตฺติวณฺณนา
๑๐๖. อิจฺฉาติ มยฺหํ ภตฺตํ เทถาติ เอวํ อุปฺปชฺชนกตณฺหา. อนสนนฺติ น อสนํ อวิปฺผาริกภาโว กายาลสิยํ, ภตฺตํ ภุตฺตานํ ภตฺตสมฺมทปจฺจยา นิปชฺชิตุกามตาชนโก กายทุพฺพลภาโวติ อตฺโถ. ชราติ ปากฏชรา. กุกฺกุฏสมฺปาติกาติ เอกคามสฺส ฉทนปิฏฺโต อุปฺปติตฺวา อิตรคามสฺส ฉทนปิฏฺเ ปตนสงฺขาโต กุกฺกุฏสมฺปาโต. เอตาสุ อตฺถีติ กุกฺกุฏสมฺปาติกา. ‘‘กุกฺกุฏสมฺปาทิกา’’ติปิ ปาโ, คามนฺตรโต คามนฺตรํ กุกฺกุฏานํ ปทสา คมนสงฺขาโต กุกฺกุฏสมฺปาโท เอตาสุ อตฺถีติ อตฺโถ. อุภยมฺเปตํ ฆนนิวาสตํเยว ทีเปติ. อวีจิ มฺเ ผุโฏ ภวิสฺสตีติ อวีจิมหานิรโย วิย นิรนฺตรปูริโต ภวิสฺสติ.
๑๐๗. ‘‘อสีติวสฺสสหสฺสายุเกสุ, ภิกฺขเว, มนุสฺเสสุ เมตฺเตยฺโย นาม ภควา โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ น วฑฺฒมานกวเสน วุตฺตํ. น หิ พุทฺธา วฑฺฒมาเน อายุมฺหิ นิพฺพตฺตนฺติ, หายมาเน ปน นิพฺพตฺตนฺติ. ตสฺมา ยทา ตํ อายุ วฑฺฒิตฺวา ¶ อสงฺเขยฺยตํ ปตฺวา ปุน หายมานํ อสีติวสฺสสหสฺสกาเล สฺสติ, ตทา อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อตฺโถ. ปริหริสฺสตีติ อิทํ ปน ปริวาเรตฺวา ¶ วิจรนฺตานํ วเสน วุตฺตํ. ยูโปติ ปาสาโท. รฺา มหาปนาเทน การาปิโตติ รฺา เหตุภูเตน ตสฺสตฺถาย สกฺเกน เทวราเชน วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ เปเสตฺวา การาปิโต. ปุพฺเพ กิร ทฺเว ปิตาปุตฺตา นฬการา ปจฺเจกพุทฺธสฺส นเฬหิ จ อุทุมฺพเรหิ ¶ จ ปณฺณสาลํ การาเปตฺวา ตํ ตตฺถ วาสาเปตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหึสุ. เต กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตา. เตสุ ปิตา เทวโลเกเยว อฏฺาสิ. ปุตฺโต เทวโลกา จวิตฺวา สุรุจิสฺส รฺโ เทวิยา สุเมธาย กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺโต. มหาปนาโท นาม กุมาโร อโหสิ. โส อปรภาเค ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา มหาปนาโท นาม ราชา ชาโต. อถสฺส ปฺุานุภาเวน สกฺโก เทวราชา วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ รฺโ ปาสาทํ กโรหีติ ปหิณิ โส ตสฺส ปาสาทํ นิมฺมินิ ปฺจวีสติโยชนุพฺเพธํ สตฺตรตนมยํ สตภูมกํ. ยํ สนฺธาย ชาตเก วุตฺตํ –
‘‘ปนาโท นาม โส ราชา, ยสฺส ยูโป สุวณฺณโย;
ติริยํ โสฬสุพฺเพโธ, อุทฺธมาหุ สหสฺสธา.
สหสฺสกณฺโฑ สตเคณฺฑุ, ธชาลุ หริตามโย;
อนจฺจุํ ตตฺถ คนฺธพฺพา, ฉ สหสฺสานิ สตฺตธา.
เอวเมตํ ตทา อาสิ, ยถา ภาสสิ ภทฺทชิ;
สกฺโก อหํ ตทา อาสึ, เวยฺยาวจฺจกโร ตวา’’ติ. (ชา. ๕.๓.๔๒);
โส ราชา ตตฺถ ยาวตายุกํ วสิตฺวา กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ. ตสฺมึ เทวโลเก นิพฺพตฺเต โส ปาสาโท มหาคงฺคาย อนุโสตํ ปติ. ตสฺส ธุรโสปานสมฺมุขฏฺาเน ปยาคปติฏฺานํ นาม นครํ มาปิตํ. ถุปิกาสมฺมุขฏฺาเน โกฏิคาโม นาม. อปรภาเค อมฺหากํ ภควโต กาเล โส นฬการเทวปุตฺโต เทวโลกโต จวิตฺวา มนุสฺสปเถ ภทฺทชิเสฏฺิ นาม หุตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส นาวาย คงฺคาตรณทิวเส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ตํ ปาสาทํ ทสฺเสตีติ วตฺถุ วิตฺถาเรตพฺพํ. กสฺมา ปเนส ปาสาโท น อนฺตรหิโตติ? อิตรสฺส อานุภาวา. เตน สทฺธึ ¶ ปฺุํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตกุลปุตฺโต อนาคเต สงฺโข นาม ราชา ภวิสฺสติ. ตสฺส ปริโภคตฺถาย โส ปาสาโท อุฏฺหิสฺสติ, ตสฺมา น อนฺตรหิโตติ.
๑๐๘. อุสฺสาเปตฺวาติ ¶ ตํ ปาสาทํ อุฏฺาเปตฺวา. อชฺฌาวสิตฺวาติ ตตฺถ วสิตฺวา. ตํ ทตฺวา วิสฺสชฺชิตฺวาติ ตํ ปาสาทํ ทานวเสน ทตฺวา นิรเปกฺโข ปริจฺจาควเสน จ วิสฺสชฺชิตฺวา. กสฺส ¶ จ เอวํ ทตฺวาติ? สมณาทีนํ. เตนาห – ‘‘สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกานํ ทานํ ทตฺวา’’ติ. กถํ ปน โส เอกํ ปาสาทํ พหูนํ ทสฺสตีติ? เอวํ กิรสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ ‘‘อยํ ปาสาโท วิปฺปกิริยตู’’ติ. โส ขณฺฑขณฺฑโส วิปฺปกิริสฺสติ. โส ตํ อลคฺคมาโนว หุตฺวา ‘‘โย ยตฺตกํ อิจฺฉติ, โส ตตฺตกํ คณฺหตู’’ติ ทานวเสน วิสฺสชฺชิสฺสติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ทานํ ทตฺวา เมตฺเตยฺยสฺส ภควโต…เป… วิหริสฺสตี’’ติ. เอตฺตเกน ภควา วฏฺฏคามิกุสลสฺส อนุสนฺธึ ทสฺเสติ.
๑๐๙. อิทานิ วิวฏฺฏคามิกุสลสฺส อนุสนฺธึ ทสฺเสนฺโต ปุน อตฺตทีปา, ภิกฺขเว, วิหรถาติอาทิมาห.
ภิกฺขุโน อายุวณฺณาทิวฑฺฒนกถาวณฺณนา
๑๑๐. อิทํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อายุสฺมินฺติ ภิกฺขเว ยํ โว อหํ อายุนาปิ วฑฺฒิสฺสถาติ อโวจํ, ตตฺถ อิทํ ภิกฺขุโน อายุสฺมึ อิทํ อายุการณนฺติ อตฺโถ. ตสฺมา ตุมฺเหหิ อายุนา วฑฺฒิตุกาเมหิ อิเม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาเวตพฺพาติ ทสฺเสติ.
วณฺณสฺมินฺติ ยํ โว อหํ วณฺเณนปิ วฑฺฒิสฺสถาติ อโวจํ, อิทํ ตตฺถ วณฺณการณํ. สีลวโต หิ อวิปฺปฏิสาราทีนํ วเสน สรีรวณฺโณปิ กิตฺติวเสน คุณวณฺโณปิ วฑฺฒติ. ตสฺมา ตุมฺเหหิ วณฺเณน วฑฺฒิตุกาเมหิ สีลสมฺปนฺเนหิ ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
สุขสฺมินฺติ ยํ โว อหํ สุเขนปิ วฑฺฒิสฺสถาติ อโวจํ, อิทํ ตตฺถ วิเวกชํ ปีติสุขาทินานปฺปการกํ ฌานสุขํ. ตสฺมา ตุมฺเหหิ สุเขน วฑฺฒิตุกาเมหิ อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ ภาเวตพฺพานิ.
โภคสฺมินฺติ ยํ โว อหํ โภเคนปิ วฑฺฒิสฺสถาติ อโวจํ, อยํ โส อปฺปมาณานํ สตฺตานํ อปฺปฏิกูลตาวโห สุขสยนาทิ เอกาทสานิสํโส สพฺพทิสาวิปฺผาริตพฺรหฺมวิหารโภโค. ตสฺมา ตุมฺเหหิ โภเคน วฑฺฒิตุกาเมหิ อิเม พฺรหฺมวิหารา ภาเวตพฺพา.
พลสฺมินฺติ ¶ ยํ โว อหํ พเลนปิ วฑฺฒิสฺสถาติ อโวจํ, อิทํ ¶ อาสวกฺขยปริโยสาเน อุปฺปนฺนํ ¶ อรหตฺตผลสงฺขาตํ พลํ. ตสฺมา ตุมฺเหหิ พเลน วฑฺฒิตุกาเมหิ อรหตฺตปฺปตฺติยา โยโค กรณีโย.
ยถยิทํ, ภิกฺขเว, มารพลนฺติ ยถา อิทํ เทวปุตฺตมารมจฺจุมารกิเลสมารานํ พลํ ทุปฺปสหํ ทุรภิสมฺภวํ, เอวํ อฺํ โลเก เอกพลมฺปิ น สมนุปสฺสามิ. ตมฺปิ พลํ อิทเมว อรหตฺตผลํ ปสหติ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรติ. ตสฺมา เอตฺเถว โยโค กรณีโยติ ทสฺเสติ.
เอวมิทํ ปฺุนฺติ เอวํ อิทํ โลกุตฺตรปฺุมฺปิ ยาว อาสวกฺขยา ปวฑฺฒตีติ วิวฏฺฏคามิกุสลานุสนฺธึ นิฏฺเปนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺเปสิ. สุตฺตปริโยสาเน วีสติ ภิกฺขุสหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวึสูติ.
สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย
จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.