📜
๔. อคฺคฺสุตฺตวณฺณนา
วาเสฏฺภารทฺวาชวณฺณนา
๑๑๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตนฺติ อคฺคฺสุตฺตํ. ตตฺรายมนุตฺตานปทวณฺณนา – ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเทติ เอตฺถ อยํ อนุปุพฺพิกถา. อตีเต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก เอกา อุปาสิกา ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส ทานํ ทตฺวา ภควโต ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ‘‘อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส อคฺคุปฏฺายิกา โหมี’’ติ ปตฺถนํ อกาสิ. สา กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ สํสริตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล ภทฺทิยนคเร เมณฺฑกเสฏฺิปุตฺตสฺส ธนฺจยเสฏฺิโน เคเห สุมนเทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ชาตกาเล ตสฺสา วิสาขาติ นามํ อกํสุ. สา ยทา ภควา ภทฺทิยนครํ อาคมาสิ, ตทา ปฺจทาสิสเตหิ สทฺธึ ภควโต ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปมทสฺสนมฺหิเยว โสตาปนฺนา อโหสิ.
อปรภาเค สาวตฺถิยํ มิคารเสฏฺิปุตฺตสฺส ปุณฺณวฑฺฒนกุมารสฺส เคหํ คตา. ตตฺถ นํ มิคารเสฏฺิ มาตุฏฺาเน เปสิ. ตสฺมา มิคารมาตาติ วุจฺจติ. ปติกุลํ คจฺฉนฺติยา จสฺสา ปิตา มหาลตาปิฬนฺธนํ นาม การาเปสิ. ตสฺมึ ปิฬนฺธเน จตสฺโส วชิรนาฬิโย อุปโยคํ อคมํสุ, มุตฺตานํ เอกาทส นาฬิโย, ปวาฬสฺส ทฺวาวีสติ นาฬิโย, มณีนํ เตตฺตึส นาฬิโย. อิติ เอเตหิ จ อฺเหิ จ สตฺตหิ รตเนหิ นิฏฺานํ อคมาสิ. ตํ สีเส ปฏิมุกฺกํ ยาว ปาทปิฏฺิยา ภสฺสติ. ปฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธารยมานาว นํ อิตฺถี ธาเรตุํ สกฺโกติ. สา อปรภาเค ทสพลสฺส อคฺคุปฏฺายิกา หุตฺวา ตํ ปสาธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา นวหิ โกฏีหิ ภควโต วิหารํ การยมานา กรีสมตฺเต ภูมิภาเค ปาสาทํ กาเรสิ ¶ . ตสฺส อุปริภูมิยํ ปฺจ คพฺภสตานิ โหนฺติ, เหฏฺิมภูมิยํ ปฺจาติ คพฺภสหสฺสปฺปฏิมณฺฑิโต อโหสิ. สา ‘‘สุทฺธปาสาโทว น โสภตี’’ติ ตํ ปริวาเรตฺวา ปฺจ ทุวฑฺฒเคหสตานิ, ปฺจ จูฬปาสาทสตานิ ¶ , ปฺจ ทีฆสาลสตานิ จ การาเปสิ. วิหารมโห จตูหิ มาเสหิ นิฏฺานํ อคมาสิ.
มาตุคามตฺตภาเว ¶ ิตาย วิสาขาย วิย อฺิสฺสา พุทฺธสาสเน ธนปริจฺจาโค นาม นตฺถิ, ปุริสตฺตภาเว ิตสฺส อนาถปิณฺฑิกสฺส วิย อฺสฺสาติ. โส หิ จตุปณฺณาสโกฏิโย วิสฺสชฺเชตฺวา สาวตฺถิยา ทกฺขิณภาเค อนุราธปุรสฺส มหาวิหารสทิเส าเน เชตวนมหาวิหารํ นาม กาเรสิ. วิสาขา สาวตฺถิยา ปาจีนภาเค อุตฺตรเทวิยา วิหารสทิเส าเน ปุพฺพารามํ นาม กาเรสิ. ภควา อิเมสํ ทฺวินฺนํ กุลานํ อนุกมฺปาย สาวตฺถึ นิสฺสาย วิหรนฺโต อิเมสุ ทฺวีสุ วิหาเรสุ นิพทฺธวาสํ วสิ. เอกํ อนฺโตวสฺสํ เชตวเน วสติ, เอกํ ปุพฺพาราเม. ตสฺมึ สมเย ปน ภควา ปุพฺพาราเม วิหรติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท’’ติ.
วาเสฏฺภารทฺวาชาติ วาเสฏฺโ จ สามเณโร ภารทฺวาโช จ. ภิกฺขูสุ ปริวสนฺตีติ เต เนว ติตฺถิยปริวาสํ วสนฺติ, น อาปตฺติปริวาสํ. อปริปุณฺณวสฺสตฺตา ปน ภิกฺขุภาวํ ปตฺถยมานา วสนฺติ. เตเนวาห ‘‘ภิกฺขุภาวํ อากงฺขมานา’’ติ. อุโภปิ เหเต อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺตา, จตฺตาลีส จตฺตาลีส โกฏิวิภวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู มชฺฌิมนิกาเย วาเสฏฺสุตฺตํ สุตฺวา สรณํ คตา, เตวิชฺชสุตฺตํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อิมสฺมึ กาเล ภิกฺขุภาวํ อากงฺขมานา ปริวสนฺติ. อพฺโภกาเส จงฺกมตีติ อุตฺตรทกฺขิเณน อายตสฺส ปาสาทสฺส ปุรตฺถิมทิสาภาเค ปาสาทจฺฉายายํ ยนฺตรชฺชูหิ อากฑฺฒิยมานํ รตนสตุพฺเพธํ สุวณฺณอคฺฆิกํ วิย อนิลปเถ วิธาวนฺตีหิ ฉพฺพณฺณาหิ พุทฺธรสฺมีหิ โสภมาโน อปราปรํ จงฺกมติ.
๑๑๓. อนุจงฺกมึสูติ อฺชลึ ปคฺคยฺห โอนตสรีรา หุตฺวา อนุวตฺตมานา จงฺกมึสุ. วาเสฏฺํ อามนฺเตสีติ โส เตสํ ปณฺฑิตตโร คเหตพฺพํ วิสฺสชฺเชตพฺพฺจ ชานาติ, ตสฺมา ตํ อามนฺเตสิ. ตุมฺเห ขฺวตฺถาติ ตุมฺเห โข อตฺถ. พฺราหฺมณชจฺจาติ, พฺราหฺมณชาติกา. พฺราหฺมณกุลีนาติ พฺราหฺมเณสุ กุลีนา กุลสมฺปนฺนา. พฺราหฺมณกุลาติ ¶ พฺราหฺมณกุลโต, โภคาทิสมฺปนฺนํ พฺราหฺมณกุลํ ปหายาติ อตฺโถ. น อกฺโกสนฺตีติ ทสวิเธน อกฺโกสวตฺถุนา น อกฺโกสนฺติ. น ปริภาสนฺตีติ นานาวิธาย ปริภวกถาย น ปริภาสนฺตีติ อตฺโถ. อิติ ¶ ภควา ‘‘พฺราหฺมณา อิเม สามเณเร อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺตี’’ติ ชานมาโนว ปุจฺฉติ. กสฺมา? อิเม มยา อปุจฺฉิตา ปมตรํ น กเถสฺสนฺติ, อกถิเต กถา น สมุฏฺาตีติ กถาสมุฏฺาปนตฺถาย. ตคฺฆาติ ¶ เอกํสวจเน นิปาโต, เอกํเสเนว โน, ภนฺเต, พฺราหฺมณา อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อตฺตรูปายาติ อตฺตโน อนุรูปาย. ปริปุณฺณายาติ ยถารุจิ ปทพฺยฺชนานิ อาโรเปตฺวา อาโรเปตฺวา ปริปูริตาย. โน อปริปุณฺณายาติ อนฺตรา อฏฺปิตาย นิรนฺตรํ ปวตฺตาย.
กสฺมา ปน พฺราหฺมณา อิเม สามเณเร อกฺโกสนฺตีติ? อปฺปติฏฺตาย. อิเม หิ สามเณรา อคฺคพฺราหฺมณานํ ปุตฺตา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ชมฺพุทีเป พฺราหฺมณานํ อนฺตเร ปากฏา สมฺภาวิตา เตสํ ปพฺพชิตตฺตา อฺเ พฺราหฺมณปุตฺตา ปพฺพชึสุ. อถ โข พฺราหฺมณา ‘‘อปติฏฺา มยํ ชาตา’’ติ อิมาย อปฺปติฏฺตาย คามทฺวาเรปิ อนฺโตคาเมปิ เต ทิสฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ พฺราหฺมณสมโย ภินฺโน, มุณฺฑสมณกสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต รสคิทฺธา หุตฺวา วิจรถา’’ติอาทีนิ เจว ปาฬิยํ อาคตานิ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ’’ติอาทีนิ จ วตฺวา อกฺโกสนฺติ. สามเณรา เตสุ อกฺโกสนฺเตสุปิ โกปํ วา อาฆาตํ วา อกตฺวา เกวลํ ภควตา ปุฏฺา ‘‘ตคฺฆ โน, ภนฺเต, พฺราหฺมณา อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺตี’’ติ อาโรเจสุํ. อถ เน ภควา อกฺโกสนาการํ ปุจฺฉนฺโต ยถา กถํ ปน โวติ ปุจฺฉติ. เต อาจิกฺขนฺตา พฺราหฺมณา ภนฺเตติอาทิมาหํสุ.
ตตฺถ เสฏฺโ วณฺโณติ ชาติโคตฺตาทีนํ ปฺาปนฏฺาเน พฺราหฺมโณว เสฏฺโติ ทสฺเสนฺติ. หีนา อฺเ วณฺณาติ อิตเร ตโย วณฺณา หีนา ลามกาติ วทนฺติ. สุกฺโกติ ปณฺฑโร. กณฺโหติ กาฬโก. สุชฺฌนฺตีติ ชาติโคตฺตาทีนํ ปฺาปนฏฺาเน สุชฺฌนฺติ. พฺรหฺมุโน ปุตฺตาติ มหาพฺรหฺมุโน ปุตฺตา. โอรสา มุขโต ชาตาติ อุเร วสิตฺวา มุขโต นิกฺขนฺตา, อุเร กตฺวา สํวฑฺฒิตาติ วา โอรสา. พฺรหฺมชาติ ¶ พฺรหฺมโต นิพฺพตฺตา. พฺรหฺมนิมฺมิตาติ พฺรหฺมุนา นิมฺมิตา. พฺรหฺมทายาทาติ พฺรหฺมุโน ทายาทา. หีนมตฺถ วณฺณํ อชฺฌุปคตาติ หีนํ วณฺณํ อชฺฌุปคตา อตฺถ. มุณฺฑเก ¶ สมณเกติ นินฺทนฺตา ชิคุจฺฉนฺตา วทนฺติ, น มุณฺฑกมตฺตฺเจว สมณมตฺตฺจ สนฺธาย. อิพฺเภติ คหปติเก. กณฺเหติ กาฬเก. พนฺธูติ มารสฺส พนฺธุภูเต มารปกฺขิเก. ปาทาปจฺเจติ มหาพฺรหฺมุโน ปาทานํ อปจฺจภูเต ปาทโต ชาเตติ อธิปฺปาโย.
๑๑๔. ‘‘ตคฺฆ โว, วาเสฏฺ, พฺราหฺมณา โปราณํ อสฺสรนฺตา เอวมาหํสู’’ติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ, สามิวจนํ วา, ตุมฺหากํ พฺราหฺมณาติ อตฺโถ. โปราณนฺติ โปราณกํ อคฺคฺํ โลกุปฺปตฺติจริยวํสํ. อสฺสรนฺตาติ อสฺสรมานา. อิทํ วุตฺตํ โหติ, เอกํเสน โว, วาเสฏฺ, พฺราหฺมณา โปราณํ โลกุปฺปตฺตึ อนนุสฺสรนฺตา อชานนฺตา เอวํ วทนฺตีติ. ‘‘ทิสฺสนฺติ โข ปนา’’ติ เอวมาทิ เตสํ ลทฺธิภินฺทนตฺถาย วุตฺตํ. ตตฺถ พฺราหฺมณิโยติ พฺราหฺมณานํ ปุตฺตปฺปฏิลาภตฺถาย ¶ อาวาหวิวาหวเสน กุลํ อานีตา พฺราหฺมณิโย ทิสฺสนฺติ. ตา โข ปเนตา อปเรน สมเยน อุตุนิโยปิ โหนฺติ, สฺชาตปุปฺผาติ อตฺโถ. คพฺภินิโยติ สฺชาตคพฺภา. วิชายมานาติ ปุตฺตธีตโร ชนยมานา. ปายมานาติ ทารเก ถฺํ ปายนฺติโย. โยนิชาว สมานาติ พฺราหฺมณีนํ ปสฺสาวมคฺเคน ชาตา สมานา. เอวมาหํสูติ เอวํ วทนฺติ. กถํ? ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ…เป… พฺรหฺมทายาทา’’ติ. ยทิ ปน เนสํ ตํ สจฺจวจนํ สิยา, พฺราหฺมณีนํ กุจฺฉิ มหาพฺรหฺมสฺส อุโร ภเวยฺย, พฺราหฺมณีนํ ปสฺสาวมคฺโค มหาพฺรหฺมุโน มุขํ ภเวยฺย, น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘เต จ พฺรหฺมูนฺเจว อพฺภาจิกฺขนฺตี’’ติอาทิ.
จตุวณฺณสุทฺธิวณฺณนา
เอตฺตาวตา ‘‘มยํ มหาพฺรหฺมุโน อุเร วสิตฺวา มุขโต นิกฺขนฺตาติ วตฺตุํ มา ลภนฺตู’’ติ อิมํ มุขจฺเฉทกวาทํ วตฺวา ปุน จตฺตาโรปิ วณฺณา กุสเล ธมฺเม สมาทาย วตฺตนฺตาว ¶ สุชฺฌนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ จตฺตาโรเม, วาเสฏฺ, วณฺณาติอาทิมาห. อกุสลสงฺขาตาติ อกุสลาติ สงฺขาตา อกุสลโกฏฺาสภูตา วา. เอส นโย สพฺพตฺถ. น อลมริยาติ อริยภาเว อสมตฺถา. กณฺหาติ ปกติกาฬกา. กณฺหวิปากาติ วิปาโกปิ ¶ เนสํ กณฺโห ทุกฺโขติ อตฺโถ. ขตฺติเยปิ เตติ ขตฺติยมฺหิปิ เต. เอกจฺเจติ เอกสฺมึ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
สุกฺกาติ นิกฺกิเลสภาเวน ปณฺฑรา. สุกฺกวิปากาติ วิปาโกปิ เนสํ สุกฺโก สุโขติ อตฺโถ.
๑๑๖. อุภยโวกิณฺเณสุ วตฺตมาเนสูติ อุภเยสุ โวกิณฺเณสุ มิสฺสีภูเตสุ หุตฺวา วตฺตมาเนสุ. กตเมสุ อุภเยสูติ? กณฺหสุกฺเกสุ ธมฺเมสุ วิฺุครหิเตสุ เจว วิฺุปฺปสตฺเถสุ จ. ยเทตฺถ พฺราหฺมณา เอวมาหํสูติ เอตฺถ เอเตสุ กณฺหสุกฺกธมฺเมสุ วตฺตมานาปิ พฺราหฺมณา ยเทตํ เอวํ วทนฺติ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ’’ติอาทิ. ตํ เนสํ วิฺู นานุชานนฺตีติ เย โลเก ปณฺฑิตา, เต นานุโมทนฺติ, น ปสํสนฺตีติ อตฺโถ. ตํ กิสฺส เหตุ? อิเมสฺหิ วาเสฏฺาติอาทิมฺหิ อยํ สงฺเขปตฺโถ. ยํ วุตฺตํ นานุชานนฺตีติ, ตํ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา อิเมสํ จตุนฺนํ วณฺณานํ โย ภิกฺขุ อรหํ…เป… สมฺมทฺา วิมุตฺโต, โส เตสํ อคฺคมกฺขายติ, เต จ น เอวรูปา. ตสฺมา เนสํ วิฺู นานุชานนฺติ.
อรหนฺติอาทิปเทสุ เจตฺถ กิเลสานํ อารกตฺตาทีหิ การเณหิ อรหํ. อาสวานํ ขีณตฺตา ขีณาสโว ¶ . สตฺต เสกฺขา ปุถุชฺชนกลฺยาณกา จ พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นาม. อยํ ปน วุตฺถวาโสติ วุสิตวา. จตูหิ มคฺเคหิ จตูสุ สจฺเจสุ ปริชานนาทิกรณียํ กตํ อสฺสาติ กตกรณีโย. กิเลสภาโร จ ขนฺธภาโร จ โอหิโต อสฺสาติ โอหิตภาโร. โอหิโตติ โอหาริโต. สุนฺทโร อตฺโถ, สโก วา อตฺโถ สทตฺโถ, อนุปฺปตฺโต สทตฺโถ เอเตนาติ อนุปฺปตฺตสทตฺโถ. ภวสํโยชนํ วุจฺจติ ตณฺหา, สา ปริกฺขีณา อสฺสาติ ปริกฺขีณภวสํโยชโน. สมฺมทฺา วิมุตฺโตติ สมฺมา เหตุนา การเณน ชานิตฺวา วิมุตฺโต. ชเนตสฺมินฺติ ¶ ชเน เอตสฺมึ, อิมสฺมึ โลเกติ อตฺโถ. ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อภิสมฺปรายฺจาติ อิธตฺตภาเว จ ปรตฺตภาเว.
๑๑๗. อนนฺตราติ ¶ อนฺตรวิรหิตา, อตฺตโน กุเลน สทิสาติ อตฺโถ. อนุยุตฺตาติ วสวตฺติโน. นิปจฺจการนฺติ มหลฺลกตรา นิปจฺจการํ ทสฺเสนฺติ. ทหรตรา อภิวาทนาทีนิ กโรนฺติ. ตตฺถ สามีจิกมฺมนฺติ ตํตํวตฺตกรณาทิ อนุจฺฉวิกกมฺมํ.
๑๑๘. นิวิฏฺาติ อภินิวิฏฺา อจลฏฺิตา. กสฺส ปน เอวรูปา สทฺธา โหตีติ? โสตาปนฺนสฺส. โส หิ นิวิฏฺสทฺโธ อสินา สีเส เฉชฺชมาเนปิ พุทฺโธ อพุทฺโธติ วา, ธมฺโม อธมฺโมติ วา, สงฺโฆ อสงฺโฆติ วา น วทติ. ปติฏฺิตสทฺโธ โหติ สูรมฺพฏฺโ วิย.
โส กิร สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โสตาปนฺโน หุตฺวา เคหํ อคมาสิ. อถ มาโร ทฺวตฺตึสวรลกฺขณปฺปฏิมณฺฑิตํ พุทฺธรูปํ มาเปตฺวา ตสฺส ฆรทฺวาเร ตฺวา ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สาสนํ ปหิณิ. สูรมฺพฏฺโ จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิทาเนว สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา อาคโต, กึ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุสฺาย วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. มาโร อาห – ‘‘อมฺพฏฺ, ยํ เต มยา ‘รูปํ อนิจฺจํ…เป… วิฺาณํ อนิจฺจนฺติ กถิตํ, ตํ ทุกฺกถิตํ. อนุปธาเรตฺวาว หิ มยา เอวํ วุตฺตํ. ตสฺมา ตฺวํ ‘รูปํ นิจฺจํ…เป… วิฺาณํ นิจฺจ’นฺติ คณฺหาหี’’ติ. โส จินฺเตสิ – ‘‘อฏฺานเมตํ ยํ พุทฺธา อนุปธาเรตฺวา อปจฺจกฺขํ กตฺวา กิฺจิ กเถยฺยุํ, อทฺธา อยํ มยฺหํ วิจฺฉินฺทชนนตฺถํ มาโร อาคโต’’ติ. ตโต นํ ‘‘ตฺวํ มาโรสี’’ติ อาห. โส มุสาวาทํ กาตุํ นาสกฺขิ. ‘‘อาม มาโรสฺมี’’ติ ปฏิชานาติ. ‘‘กสฺมา อาคโตสี’’ติ? ตว สทฺธาจาลนตฺถนฺติ อาห. ‘‘กณฺห ปาปิม, ตฺวํ ตาว เอโก ติฏฺ, ตาทิสานํ มารานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ สตสหสฺสมฺปิ มม สทฺธํ จาเลตุํ อสมตฺถํ, มคฺเคน อาคตสทฺธา นาม ถิรา สิลาปถวิยํ ปติฏฺิตสิเนรุ วิย อจลา โหติ, กึ ตฺวํ เอตฺถา’’ติ อจฺฉรํ ปหริ. โส าตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว อนฺตรธายิ. เอวรูปํ สทฺธํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘นิวิฏฺา’’ติ.
มูลชาตา ¶ ปติฏฺิตาติ มคฺคมูลสฺส สฺชาตตฺตา เตน มคฺคมูเลน ปติฏฺิตา. ทฬฺหาติ ถิรา. อสํหาริยาติ ¶ สุนิขาตอินฺทขีโล วิย เกนจิ จาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยา. ตสฺเสตํ กลฺลํ วจนายาติ ตสฺส อริยสาวกสฺส ยุตฺตเมตํ วตฺตุํ. กินฺติ? ‘‘ภควโตมฺหิ ปุตฺโต โอรโส’’ติ ¶ เอวมาทิ. โส หิ ภควนฺตํ นิสฺสาย อริยภูมิยํ ชาโตติ ภควโต ปุตฺโต. อุเร วสิตฺวา มุขโต นิกฺขนฺตธมฺมโฆสวเสน มคฺคผเลสุ ปติฏฺิตตฺตา โอรโส มุขโต ชาโต. อริยธมฺมโต ชาตตฺตา อริยธมฺเมน จ นิมฺมิตตฺตา ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต. นวโลกุตฺตรธมฺมทายชฺชํ อรหตีติ ธมฺมทายาโท. ตํ กิสฺส เหตูติ ยเทตํ ‘‘ภควโตมฺหิ ปุตฺโต’’ติ วตฺวา ‘‘ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต’’ติ วุตฺตํ, ตํ กสฺมาติ เจ? อิทานิสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ตถาคตสฺส เหตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘ธมฺมกาโย อิติปี’’ติ กสฺมา ตถาคโต ‘‘ธมฺมกาโย’’ติ วุตฺโต? ตถาคโต หิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย อภินีหริ. เตนสฺส กาโย ธมฺมมยตฺตา ธมฺโมว. อิติ ธมฺโม กาโย อสฺสาติ ธมฺมกาโย. ธมฺมกายตฺตา เอว พฺรหฺมกาโย. ธมฺโม หิ เสฏฺตฺเถน พฺรหฺมาติ วุจฺจติ. ธมฺมภูโตติ ธมฺมสภาโว. ธมฺมภูตตฺตา เอว พฺรหฺมภูโต.
๑๑๙. เอตฺตาวตา ภควา เสฏฺจฺเฉทกวาทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปเรนปิ นเยน เสฏฺจฺเฉทกวาทเมว ทสฺเสตุํ โหติ โข โส, วาเสฏฺ, สมโยติอาทิมาห. ตตฺถ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกถา พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตาว. อิตฺถตฺตํ อาคจฺฉนฺตีติ อิตฺถภาวํ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉนฺติ. เตธ โหนฺติ มโนมยาติ เต อิธ มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺตมานาปิ โอปปาติกา หุตฺวา มเนเนว นิพฺพตฺตาติ มโนมยา. พฺรหฺมโลเก วิย อิธาปิ เนสํ ปีติเยว อาหารกิจฺจํ สาเธตีติ ปีติภกฺขา. เอเตเนว นเยน สยํปภาทีนิปิ เวทิตพฺพานีติ.
รสปถวิปาตุภาววณฺณนา
๑๒๐. เอโกทกีภูตนฺติ สพฺพํ จกฺกวาฬํ เอโกทกเมว ภูตํ. อนฺธกาโรติ ตโม. อนฺธการติมิสาติ จกฺขุวิฺาณุปฺปตฺตินิวารเณน อนฺธภาวกรณํ พหลตมํ. สมตนีติ ปติฏฺหิ สมนฺตโต ปตฺถริ. ปยโส ¶ ตตฺตสฺสาติ ตตฺตสฺส ขีรสฺส. วณฺณสมฺปนฺนาติ วณฺเณน สมฺปนฺนา. กณิการปุปฺผสทิโส หิสฺสา วณฺโณ อโหสิ. คนฺธสมฺปนฺนาติ คนฺเธน สมฺปนฺนา ¶ ทิพฺพคนฺธํ วายติ. รสสมฺปนฺนาติ รเสน สมฺปนฺนา ปกฺขิตฺตทิพฺโพชา วิย โหติ. ขุทฺทมธุนฺติ ขุทฺทกมกฺขิกาหิ กตมธุํ. อเนฬกนฺติ นิทฺโทสํ มกฺขิกณฺฑกวิรหิตํ. โลลชาติโกติ โลลสภาโว. อตีตานนฺตเรปิ กปฺเป โลโลเยว. อมฺโภติ อจฺฉริยชาโต อาห. กิเมวิทํ ภวิสฺสตีติ ¶ วณฺโณปิสฺสา มนาโป คนฺโธปิ, รโส ปนสฺสา กีทิโส ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. โย ตตฺถ อุปฺปนฺนโลโภ, โส รสปถวึ องฺคุลิยา สายิ, องฺคุลิยา คเหตฺวา ชิวฺหคฺเค เปสิ.
อจฺฉาเทสีติ ชิวฺหคฺเค ปิตมตฺตา สตฺต รสหรณีสหสฺสานิ ผริตฺวา มนาปา หุตฺวา ติฏฺติ. ตณฺหา จสฺส โอกฺกมีติ ตตฺถ จสฺส ตณฺหา อุปฺปชฺชิ.
จนฺทิมสูริยาทิปาตุภาววณฺณนา
๑๒๑. อาลุปฺปการกํ อุปกฺกมึสุ ปริภฺุชิตุนฺติ อาโลปํ กตฺวา ปิณฺเฑ ปิณฺเฑ ฉินฺทิตฺวา ปริภฺุชิตุํ อารภึสุ. จนฺทิมสูริยาติ จนฺทิมา จ สูริโย จ. ปาตุรเหสุนฺติ ปาตุภวึสุ.
โก ปน เตสํ ปมํ ปาตุภวิ, โก กสฺมึ วสติ, กสฺส กึ ปมาณํ, โก อุปริ, โก สีฆํ คจฺฉติ, กติ เนสํ วีถิโย, กถํ จรนฺติ, กิตฺตเก าเน อาโลกํ กโรนฺตีติ? อุโภ เอกโต ปาตุภวนฺติ. สูริโย ปมตรํ ปฺายติ. เตสฺหิ สตฺตานํ สยํปภาย อนฺตรหิตาย อนฺธกาโร อโหสิ. เต ภีตตสิตา ‘‘ภทฺทกํ วตสฺส สเจ อาโลโก ปาตุภเวยฺยา’’ติ จินฺตยึสุ. ตโต มหาชนสฺส สูรภาวํ ชนยมานํ สูริยมณฺฑลํ อุฏฺหิ. เตเนวสฺส สูริโยติ นามํ อโหสิ. ตสฺมึ ทิวสํ อาโลกํ กตฺวา อตฺถงฺคเต ปุน อนฺธกาโร อโหสิ. เต ‘‘ภทฺทกํ วตสฺส สเจ อฺโ อาโลโก อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ จินฺตยึสุ. อถ เนสํ ฉนฺทํ ตฺวาว จนฺทมณฺฑลํ อุฏฺหิ. เตเนวสฺส จนฺโทติ นามํ อโหสิ.
เตสุ จนฺโท อนฺโตมณิวิมาเน วสติ. ตํ พหิ รชเตน ปริกฺขิตฺตํ ¶ . อุภยมฺปิ สีตลเมว อโหสิ. สูริโย อนฺโตกนกวิมาเน วสติ. ตํ พาหิรํ ผลิกปริกฺขิตฺตํ โหติ. อุภยมฺปิ อุณฺหเมว.
ปมาณโต ¶ จนฺโท อุชุกํ เอกูนปฺาสโยชโน. ปริมณฺฑลโต ตีหิ โยชเนหิ อูนทิยฑฺฒสตโยชโน. สูริโย อุชุกํ ปฺาสโยชโน, ปริมณฺฑลโต ทิยฑฺฒสตโยชโน.
จนฺโท เหฏฺา, สูริโย อุปริ, อนฺตรา เนสํ โยชนํ โหติ. จนฺทสฺส เหฏฺิมนฺตโต สูริยสฺส อุปริมนฺตโต โยชนสตํ โหติ.
จนฺโท ¶ อุชุกํ สณิกํ คจฺฉติ, ติริยํ สีฆํ. ทฺวีสุ ปสฺเสสุ นกฺขตฺตตารกา คจฺฉนฺติ. จนฺโท เธนุ วิย วจฺฉํ ตํ ตํ นกฺขตฺตํ อุปสงฺกมติ. นกฺขตฺตานิ ปน อตฺตโน านํ น วิชหนฺติ. สูริยสฺส อุชุกํ คมนํ สีฆํ, ติริยํ คมนํ ทนฺธํ. โส กาฬปกฺขอุโปสถโต ปาฏิปททิวเส โยชนานํ สตสหสฺสํ จนฺทมณฺฑลํ โอหาย คจฺฉติ. อถ จนฺโท เลขา วิย ปฺายติ. ปกฺขสฺส ทุติยาย สตสหสฺสนฺติ เอวํ ยาว อุโปสถทิวสา สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ โอหาย คจฺฉติ. อถ จนฺโท อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อุโปสถทิวเส ปริปุณฺโณ โหติ. ปุน ปาฏิปททิวเส โยชนานํ สตสหสฺสํ ธาวิตฺวา คณฺหาติ. ทุติยาย สตสหสฺสนฺติ เอวํ ยาว อุโปสถทิวสา สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ ธาวิตฺวา คณฺหาติ. อถ จนฺโท อนุกฺกเมน หายิตฺวา อุโปสถทิวเส สพฺพโส น ปฺายติ. จนฺทํ เหฏฺา กตฺวา สูริโย อุปริ โหติ. มหติยา ปาติยา ขุทฺทกภาชนํ วิย จนฺทมณฺฑลํ ปิธียติ. มชฺฌนฺหิเก เคหจฺฉายา วิย จนฺทสฺส ฉายา น ปฺายติ. โส ฉายาย อปฺายมานาย ทูเร ิตานํ ทิวา ปทีโป วิย สยมฺปิ น ปฺายติ.
กติ เนสํ วีถิโยติ เอตฺถ ปน อชวีถิ, นาควีถิ, โควีถีติ ติสฺโส วีถิโย โหนฺติ. ตตฺถ อชานํ อุทกํ ปฏิกูลํ โหติ, หตฺถินาคานํ มนาปํ. คุนฺนํ สีตุณฺหสมตาย ผาสุ โหติ. ตสฺมา ยํ กาลํ จนฺทิมสูริยา อชวีถึ อารุหนฺติ, ตทา เทโว เอกพินฺทุมฺปิ น วสฺสติ. ยทา นาควีถึ อาโรหนฺติ, ตทา ภินฺนํ วิย นภํ ปคฺฆรติ. ยทา โควีถึ อาโรหนฺติ, ตทา อุตุสมตา สมฺปชฺชติ. จนฺทิมสูริยา ฉมาเส สิเนรุโต พหิ นิกฺขมนฺติ, ฉมาเส อนฺโต วิจรนฺติ. เต หิ อาสาฬฺหมาเส สิเนรุสมีเปน วิจรนฺติ. ตโต ปเร ทฺเว มาเส นิกฺขมิตฺวา พหิ วิจรนฺตา ปมกตฺติกมาเส มชฺเฌน คจฺฉนฺติ. ตโต จกฺกวาฬาภิมุขา คนฺตฺวา ตโย มาเส จกฺกวาฬสมีเปน ¶ จริตฺวา ปุน นิกฺขมิตฺวา ¶ จิตฺรมาเส มชฺเฌน คนฺตฺวา ตโต ทฺเว มาเส สิเนรุภิมุขา ปกฺขนฺทิตฺวา ปุน อาสาฬฺเห สิเนรุสมีเปน จรนฺติ.
กิตฺตเก าเน อาโลกํ กโรนฺตีติ? เอกปฺปหาเรน ตีสุ ทีเปสุ อาโลกํ กโรนฺติ. กถํ? อิมสฺมิฺหิ ทีเป สูริยุคฺคมนกาโล ปุพฺพวิเทเห มชฺฌนฺหิโก โหติ, อุตฺตรกุรูสุ อตฺถงฺคมนกาโล, อปรโคยาเน มชฺฌิมยาโม. ปุพฺพวิเทหมฺหิ อุคฺคมนกาโล อุตฺตรกุรูสุ มชฺฌนฺหิโก, อปรโคยาเน อตฺถงฺคมนกาโล, อิธ มชฺฌิมยาโม. อุตฺตรกุรูสุ อุคฺคมนกาโล อปรโคยาเน มชฺฌนฺหิโก, อิธ อตฺถงฺคมนกาโล, ปุพฺพวิเทเห มชฺฌิมยาโม. อปรโคยานทีเป อุคฺคมนกาโล อิธ มชฺฌนฺหิโก, ปุพฺพวิเทเห อตฺถงฺคมนกาโล, อุตฺตรกุรูสุ มชฺฌิมยาโมติ.
นกฺขตฺตานิ ¶ ตารกรูปานีติ กตฺติกาทินกฺขตฺตานิ เจว เสสตารกรูปานิ จ จนฺทิมสูริเยหิ สทฺธึเยว ปาตุรเหสุํ. รตฺตินฺทิวาติ ตโต สูริยตฺถงฺคมนโต ยาว อรุณุคฺคมนา รตฺติ, อรุณุคฺคมนโต ยาว สูริยตฺถงฺคมนา ทิวาติ เอวํ รตฺตินฺทิวา ปฺายึสุ. อถ ปฺจทส รตฺติโย อฑฺฒมาโส, ทฺเว อฑฺฒมาสา มาโสติ เอวํ มาสฑฺฒมาสา ปฺายึสุ. อถ จตฺตาโร มาสา อุตุ, ตโย อุตู สํวจฺฉโรติ เอวํ อุตุสํวจฺฉรา ปฺายึสุ.
๑๒๒. วณฺณเววณฺณตา จาติ วณฺณสฺส วิวณฺณภาโว. เตสํ วณฺณาติมานปจฺจยาติ เตสํ วณฺณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนอติมานปจฺจยา. มานาติมานชาติกานนฺติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานาติมานสภาวานํ. รสาย ปถวิยาติ สมฺปนฺนรสตฺตา รสาติ ลทฺธนามาย ปถวิยา. อนุตฺถุนึสูติ อนุภาสึสุ. อโห รสนฺติ อโห อมฺหากํ มธุรรสํ อนฺตรหิตํ. อคฺคฺํ อกฺขรนฺติ โลกุปฺปตฺติวํสกถํ. อนุสรนฺตีติ อนุคจฺฉนฺติ.
ภูมิปปฺปฏกปาตุภาวาทิวณฺณนา
๑๒๓. เอวเมว ปาตุรโหสีติ เอทิโส หุตฺวา อุฏฺหิ, อนฺโตวาปิยํ อุทเก ฉินฺเน สุกฺขกลลปฏลํ วิย จ อุฏฺหิ.
๑๒๔. ปทาลตาติ เอกา มธุรรสา ภทฺทาลตา. กลมฺพุกาติ ¶ นาฬิกา. อหุ วต โนติ มธุรรสา วต โน ปทาลตา อโหสิ. อหายิ วต โนติ สา โน เอตรหิ อนฺตรหิตาติ.
๑๒๕. อกฏฺปาโกติ ¶ อกฏฺเเยว ภูมิภาเค อุปฺปนฺโน. อกโณติ นิกฺกุณฺฑโก. อถุโสติ นิตฺถุโส. สุคนฺโธติ ทิพฺพคนฺธํ วายติ. ตณฺฑุลปฺผโลติ สุปริสุทฺธํ ปณฺฑรํ ตณฺฑุลเมว ผลติ. ปกฺกํ ปฏิวิรูฬฺหนฺติ สายํ คหิตฏฺานํ ปาโต ปกฺกํ โหติ, ปุน วิรูฬฺหํ ปฏิปากติกเมว คหิตฏฺานํ น ปฺายติ. นาปทานํ ปฺายตีติ อลายิตํ หุตฺวา อนูนเมว ปฺายติ.
อิตฺถิปุริสลิงฺคาทิปาตุภาววณฺณนา
๑๒๖. อิตฺถิยา จาติ ยา ปุพฺเพ มนุสฺสกาเล อิตฺถี, ตสฺส อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภวติ, ปุพฺเพ ปุริสสฺส ปุริสลิงฺคํ. มาตุคาโม นาม หิ ปุริสตฺตภาวํ ลภนฺโต อนุปุพฺเพน ปุริสตฺตปจฺจเย ธมฺเม ¶ ปูเรตฺวา ลภติ. ปุริโส อิตฺถตฺตภาวํ ลภนฺโต กาเมสุมิจฺฉาจารํ นิสฺสาย ลภติ. ตทา ปน ปกติยา มาตุคามสฺส อิตฺถิลิงฺคํ, ปุริสสฺส ปุริสลิงฺคํ ปาตุรโหสิ. อุปนิชฺฌายตนฺติ อุปนิชฺฌายนฺตานํ โอโลเกนฺตานํ. ปริฬาโหติ ราคปริฬาโห. เสฏฺินฺติ ฉาริกํ. นิพฺพุยฺหมานายาติ นิยฺยมานาย.
๑๒๗. อธมฺมสมฺมตนฺติ ตํ ปํสุขิปนาทิ อธมฺโมติ สมฺมตํ. ตเทตรหิ ธมฺมสมฺมตนฺติ ตํ อิทานิ ธมฺโมติ สมฺมตํ, ธมฺโมติ ตํ คเหตฺวา วิจรนฺติ. ตถา หิ เอกจฺเจสุ ชานปเทสุ กลหํ กุรุมานา อิตฺถิโย ‘‘ตฺวํ กสฺมา กเถสิ? ยา โคมยปิณฺฑมตฺตมฺปิ นาลตฺถา’’ติ วทนฺติ. ปาตพฺยตนฺติ เสวิตพฺพตํ. สนฺนิธิการกนฺติ สนฺนิธึ กตฺวา. อปทานํ ปฺายิตฺถาติ ฉินฺนฏฺานํ อูนเมว หุตฺวา ปฺายิตฺถ. สณฺฑสณฺฑาติ เอเกกสฺมึ าเน กลาปพนฺธา วิย คุมฺพคุมฺพา หุตฺวา.
๑๒๘. มริยาทํ ¶ เปยฺยามาติ สีมํ เปยฺยาม. ยตฺร หิ นามาติ โย หิ นาม. ปาณินา ปหรึสูติ ตโย วาเร วจนํ อคณฺหนฺตํ ปาณินา ปหรึสุ. ตทคฺเค โขติ ตํ อคฺคํ กตฺวา.
มหาสมฺมตราชวณฺณนา
๑๓๐. ขียิตพฺพํ ขีเยยฺยาติ ปกาเสตพฺพํ ปกาเสยฺย ขิปิตพฺพํ ขิเปยฺย, หาเรตพฺพํ หาเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. โย เนสํ สตฺโตติ โย ¶ เตสํ สตฺโต. โก ปน โสติ? อมฺหากํ โพธิสตฺโต. สาลีนํ ภาคํ อนุปทสฺสามาติ มยํ เอเกกสฺส เขตฺตโต อมฺพณมฺพณํ อาหริตฺวา ตุยฺหํ สาลิภาคํ ทสฺสาม, ตยา กิฺจิ กมฺมํ น กาตพฺพํ, ตฺวํ อมฺหากํ เชฏฺกฏฺาเน ติฏฺาติ.
๑๓๑. อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺตนฺติ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร อุปฺปนฺโน. ขตฺติโย ขตฺติโยตฺเวว ทุติยํ อกฺขรนฺติ น เกวลํ อกฺขรเมว, เต ปนสฺส เขตฺตสามิโน ตีหิ สงฺเขหิ อภิเสกมฺปิ อกํสุ. รฺเชตีติ สุเขติ ปิเนติ. อคฺคฺเนาติ อคฺคนฺติ าเตน, อคฺเค วา าเตน โลกุปฺปตฺติสมเย อุปฺปนฺเนน อภินิพฺพตฺติ อโหสีติ.
พฺราหฺมณมณฺฑลาทิวณฺณนา
๑๓๒. วีตงฺคารา ¶ วีตธูมาติ ปจิตฺวา ขาทิตพฺพาภาวโต วิคตธูมงฺคารา. ปนฺนมุสลาติ โกฏฺเฏตฺวา ปจิตพฺพาภาวโต ปติตมุสลา. ฆาสเมสมานาติ ภิกฺขาจริยวเสน ยาคุภตฺตํ ปริเยสนฺตา. ตเมนํ มนุสฺสา ทิสฺวาติ เต เอเต มนุสฺสา ปสฺสิตฺวา. อนภิสมฺภุณมานาติ อสหมานา อสกฺโกนฺตา. คนฺเถ กโรนฺตาติ ตโย เวเท อภิสงฺขโรนฺตา เจว วาเจนฺตา จ. อจฺฉนฺตีติ วสนฺติ, ‘‘อจฺเฉนฺตี’’ติปิ ปาโ. เอเสวตฺโถ. หีนสมฺมตนฺติ ‘‘มนฺเต ธาเรนฺติ มนฺเต วาเจนฺตี’’ติ โข, วาเสฏฺ, อิทํ เตน สมเยน หีนสมฺมตํ. ตเทตรหิ เสฏฺสมฺมตนฺติ ตํ อิทานิ ‘‘เอตฺตเก มนฺเต ธาเรนฺติ เอตฺตเก มนฺเต วาเจนฺตี’’ติ เสฏฺสมฺมตํ ชาตํ. พฺราหฺมณมณฺฑลสฺสาติ พฺราหฺมณคณสฺส.
๑๓๓. เมถุนํ ธมฺมํ สมาทายาติ เมถุนธมฺมํ สมาทิยิตฺวา. วิสุกมฺมนฺเต ¶ ปโยเชสุนฺติ โครกฺข วาณิชกมฺมาทิเก วิสฺสุเต อุคฺคเต กมฺมนฺเต ปโยเชสุํ.
๑๓๔. สุทฺทา สุทฺทาติ เตน ลุทฺทาจารกมฺมขุทฺทาจารกมฺมุนา สุทฺทํ สุทฺทํ ลหุํ ลหุํ กุจฺฉิตํ คจฺฉนฺติ, วินสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อหุ โขติ โหติ โข.
๑๓๕. สกํ ¶ ธมฺมํ ครหมาโนติ น เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาปนมตฺเตน สุชฺฌิตุํ สกฺกาติ เอวํ อตฺตโน ขตฺติยธมฺมํ นินฺทมาโน. เอส นโย สพฺพตฺถ. ‘‘อิเมหิ โข, วาเสฏฺ, จตูหิ มณฺฑเลหี’’ติ อิมินา อิมํ ทสฺเสติ ‘‘สมณมณฺฑลํ นาม วิสุํ นตฺถิ, ยสฺมา ปน น สกฺกา ชาติยา สุชฺฌิตุํ, อตฺตโน อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติยา วิสุทฺธิ โหติ. ตสฺมา อิเมหิ จตูหิ มณฺฑเลหิ สมณมณฺฑลสฺส อภินิพฺพตฺติ โหติ. อิมานิ มณฺฑลานิ สมณมณฺฑลํ อนุวตฺตนฺติ, อนุวตฺตนฺตานิ จ ธมฺเมเนว อนุวตฺตนฺติ, โน อธมฺเมน. สมณมณฺฑลฺหิ อาคมฺม สมฺมาปฏิปตฺตึ ปูเรตฺวา สุทฺธึ ปาปุณนฺตี’’ติ.
ทุจฺจริตาทิกถาวณฺณนา
๑๓๖. อิทานิ ยถาชาติยา น สกฺกา สุชฺฌิตุํ, สมฺมาปฏิปตฺติยาว สุชฺฌนฺติ, ตมตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต ขตฺติโยปิ โข, วาเสฏฺาติ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานเหตูติ มิจฺฉาทิฏฺิวเสน สมาทินฺนกมฺมเหตุ, มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสฺส วา สมาทานเหตุ.
๑๓๗. ทฺวยการีติ ¶ กาเลน กุสลํ กโรติ, กาเลน อกุสลนฺติ เอวํ อุภยการี. สุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที โหตีติ เอกกฺขเณ อุภยวิปากทานฏฺานํ นาม นตฺถิ. เยน ปน อกุสลํ พหุํ กตํ โหติ, กุสลํ มนฺทํ, โส ตํ กุสลํ นิสฺสาย ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา นิพฺพตฺตติ. อถ นํ อกุสลกมฺมํ กาณมฺปิ กโรติ ขุชฺชมฺปิ ปีสปฺปิมฺปิ. โส รชฺชสฺส วา อนรโห โหติ, อภิสิตฺตกาเล วา เอวํภูโต โภเค ปริภฺุชิตุํ น สกฺโกติ. อปรสฺส มรณกาเล ทฺเว พลวมลฺลา วิย เต ทฺเวปิ กุสลากุสลกมฺมานิ อุปฏฺหนฺติ. เตสุ อกุสลํ พลวตรํ โหติ, ตํ กุสลํ ปฏิพาหิตฺวา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตาเปติ. กุสลกมฺมมฺปิ ปวตฺติเวทนียํ โหติ. ตเมนํ มงฺคลหตฺถึ วา กโรนฺติ มงฺคลอสฺสํ วา มงฺคลอุสภํ วา. โส สมฺปตฺตึ อนุภวติ ¶ . อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที โหตี’’ติ.
โพธิปกฺขิยภาวนาวณฺณนา
๑๓๘. สตฺตนฺนํ โพธิปกฺขิยานนฺติ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ อาทิโกฏฺาสวเสน สตฺตนฺนํ, ปฏิปาฏิยา ปน สตฺตตึสาย โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ¶ . ภาวนมนฺวายาติ ภาวนํ อนุคนฺตฺวา, ปฏิปชฺชิตฺวาติ อตฺโถ. ปรินิพฺพายตีติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติ. อิติ ภควา จตฺตาโร วณฺเณ ทสฺเสตฺวา วินิวตฺเตตฺวา ปฏิวิทฺธจตุสจฺจํ ขีณาสวเมว เทวมนุสฺเสสุ เสฏฺํ กตฺวา ทสฺเสสิ.
๑๔๐. อิทานิ ตเมวตฺถํ โลกสมฺมตสฺส พฺรหฺมุโนปิ วจนทสฺสนานุสาเรน ทฬฺหํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต อิเมสฺหิ วาเสฏฺ จตุนฺนํ วณฺณานนฺติอาทิมาห. ‘‘พฺรหฺมุนาเปสา’’ติอาทิ อมฺพฏฺสุตฺเต วิตฺถาริตํ. อิติ ภควา เอตฺตเกน อิมินา กถามคฺเคน เสฏฺจฺเฉทกวาทเมว ทสฺเสตฺวา สุตฺตนฺตํ วินิวตฺเตตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ. อตฺตมนา วาเสฏฺภารทฺวาชาติ วาเสฏฺภารทฺวาช สามเณราปิ หิ สกมนา ตุฏฺมนา ‘‘สาธุ, สาธู’’ติ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทึสุ. อิทเมว สุตฺตนฺตํ อาวชฺชนฺตา อนุมชฺชนฺตา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ.
สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย
อคฺคฺสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.