📜
๗. ลกฺขณสุตฺตวณฺณนา
ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณวณฺณนา
๑๙๙. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตนฺติ ลกฺขณสุตฺตํ. ตตฺรายมนุตฺตานปทวณฺณนา. ทฺวตฺตึสิมานีติ ทฺวตฺตึส อิมานิ. มหาปุริสลกฺขณานีติ มหาปุริสพฺยฺชนานิ มหาปุริสนิมิตฺตานิ ‘‘อยํ มหาปุริโส’’ติ สฺชานนการณานิ. ‘‘เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺสา’’ติอาทิ มหาปทาเน วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
‘‘พาหิรกาปิ อิสโย ธาเรนฺติ, โน จ โข ชานนฺติ ‘อิมสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อิมํ ลกฺขณํ ปฏิลภตี’ติ’’ กสฺมา อาห? อฏฺุปฺปตฺติยา อนุรูปตฺตา. อิทฺหิ สุตฺตํ สอฏฺุปฺปตฺติกํ. สา ปนสฺส อฏฺุปฺปตฺติ กตฺถ สมุฏฺิตา? อนฺโตคาเม มนุสฺสานํ อนฺตเร. ตทา กิร สาวตฺถิวาสิโน อตฺตโน อตฺตโน เคเหสุ จ เคหทฺวาเรสุ จ สนฺถาคาราทีสุ จ นิสีทิตฺวา กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘ภควโต อสีติอนุพฺยฺชนานิ พฺยามปฺปภา ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ, เยหิ จ ภควโต กาโย, สพฺพผาลิผุลฺโล วิย ปาริจฺฉตฺตโก, วิกสิตมิว กมลวนํ, นานารตนวิจิตฺตํ วิย สุวณฺณโตรณํ, ตารามริจิวิโรจมิว คคนตลํ, อิโต จิโต จ วิธาวมานา วิปฺผนฺทมานา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย มฺุจนฺโต อติวิย โสภติ. ภควโต จ อิมินา นาม กมฺเมน อิทํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺตนฺติ กถิตํ นตฺถิ, ยาคุอุฬุงฺกมตฺตมฺปิ ปน กฏจฺฉุภตฺตมตฺตํ วา ปุพฺเพ ทินฺนปจฺจยา เอวํ อุปฺปชฺชตีติ ภควตา วุตฺตํ. กึ นุ โข สตฺถา กมฺมํ อกาสิ, เยนสฺส อิมานิ ลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ.
อถายสฺมา อานนฺโท อนฺโตคาเม จรนฺโต อิมํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ วิหารํ อาคนฺตฺวา สตฺถุ วตฺตํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ิโต ‘‘มยา, ภนฺเต, อนฺโตคาเม เอกา กถา สุตา’’ติ อาห. ตโต ¶ ภควตา ‘‘กึ เต, อานนฺท, สุต’’นฺติ วุตฺเต สพฺพํ อาโรเจสิ. สตฺถา เถรสฺส วจนํ ¶ สุตฺวา ปริวาเรตฺวา นิสินฺเน ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ทฺวตฺตึสิมานิ, ภิกฺขเว, มหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณานี’’ติ ปฏิปาฏิยา ลกฺขณานิ ทสฺเสตฺวา เยน กมฺเมน ยํ นิพฺพตฺตํ, ตสฺส ทสฺสนตฺถํ เอวมาห.
สุปฺปติฏฺิตปาทตาลกฺขณวณฺณนา
๒๐๑. ปุริมํ ¶ ชาตินฺติอาทีสุ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธา ชาตวเสน ‘‘ชาตี’’ติ วุตฺตา. ตถา ภวนวเสน ‘‘ภโว’’ติ, นิวุตฺถวเสน อาลยฏฺเน วา ‘‘นิเกโต’’ติ. ติณฺณมฺปิ ปทานํ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตาเน ิโตติ อตฺโถ. อิทานิ ยสฺมา ตํ ขนฺธสนฺตานํ เทวโลกาทีสุปิ วตฺตติ. ลกฺขณนิพฺพตฺตนสมตฺถํ ปน กุสลกมฺมํ ตตฺถ น สุกรํ, มนุสฺสภูตสฺเสว สุกรํ. ตสฺมา ยถาภูเตน ยํ กมฺมํ กตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโนติ อาห. อการณํ วา เอตํ. หตฺถิอสฺสมิคมหึสวานราทิภูโตปิ มหาปุริโส ปารมิโย ปูเรติเยว. ยสฺมา ปน เอวรูเป อตฺตภาเว ิเตน กตกมฺมํ น สกฺกา สุเขน ทีเปตุํ, มนุสฺสภาเว ิเตน กตกมฺมํ ปน สกฺกา สุเขน ทีเปตุํ. ตสฺมา ‘‘ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน’’ติ อาห.
ทฬฺหสมาทาโนติ ถิรคหโณ. กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ทสกุสลกมฺมปเถสุ. อวตฺถิตสมาทาโนติ นิจฺจลคหโณ อนิวตฺติตคหโณ. มหาสตฺตสฺส หิ อกุสลกมฺมโต อคฺคึ ปตฺวา กุกฺกุฏปตฺตํ วิย จิตฺตํ ปฏิกุฏติ, กุสลํ ปตฺวา วิตานํ วิย ปสาริยติ. ตสฺมา ทฬฺหสมาทาโน โหติ อวตฺถิตสมาทาโน. น สกฺกา เกนจิ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา กุสลสมาทานํ วิสฺสชฺชาเปตุํ.
ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – ปุพฺเพ กิร มหาปุริโส กลนฺทกโยนิยํ นิพฺพตฺติ. อถ เทเว วุฏฺเ โอโฆ อาคนฺตฺวา กุลาวกํ คเหตฺวา สมุทฺทเมว ปเวเสสิ. มหาปุริโส ‘‘ปุตฺตเก นีหริสฺสามี’’ติ นงฺคุฏฺํ เตเมตฺวา เตเมตฺวา สมุทฺทโต อุทกํ พหิ ขิปิ. สตฺตเม ทิวเส สกฺโก อาวชฺชิตฺวา ตตฺถ อาคมฺม ‘‘กึ กโรสี’’ติ ปุจฺฉิ? โส ตสฺส อาโรเจสิ. สกฺโก มหาสมุทฺทโต อุทกสฺส ทุนฺนีหรณียภาวํ กเถสิ. โพธิสตฺโต ¶ ตาทิเสน กุสีเตน สทฺธึ กเถตุมฺปิ น วฏฺฏติ. ‘‘มา อิธ ติฏฺา’’ติ อปสาเรสิ. สกฺโก ‘‘อโนมปุริเสน คหิตคหณํ น สกฺกา วิสฺสชฺชาเปตุ’’นฺติ ตุฏฺโ ตสฺส ปุตฺตเก อาเนตฺวา อทาสิ. มหาชนกกาเลปิ มหาสมุทฺทํ ตรมาโน ‘‘กสฺมา มหาสมุทฺทํ ตรสี’’ติ เทวตาย ปุฏฺโ ‘‘ปารํ คนฺตฺวา กุลสนฺตเก รฏฺเ รชฺชํ คเหตฺวา ทานํ ทาตุํ ตรามี’’ติ อาห. ตโต เทวตาย – ‘‘อยํ มหาสมุทฺโท คมฺภีโร ¶ ¶ เจว ปุถุโล จ, กทา นํ ตริสฺสตี’’ติ วุตฺเต โส อาห ‘‘ตเวโส มหาสมุทฺทสทิโส, มยฺหํ ปน อชฺฌาสยํ อาคมฺม ขุทฺทกมาติกา วิย ขายติ. ตฺวํเยว มํ ทกฺขิสฺสสิ สมุทฺทํ ตริตฺวา สมุทฺทปารโต ธนํ อาหริตฺวา กุลสนฺตกํ รชฺชํ คเหตฺวา ทานํ ททมาน’’นฺติ. เทวตา ‘‘อโนมปุริเสน คหิตคหณํ น สกฺกา วิสฺสชฺชาเปตุ’’นฺติ โพธิสตฺตํ อาลิงฺเคตฺวา หริตฺวา อุยฺยาเน นิปชฺชาเปสิ. โส ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ทิวเส ทิวเส ปฺจสตสหสฺสปริจฺจาคํ กตฺวา อปรภาเค นิกฺขมฺม ปพฺพชิโต. เอวํ มหาสตฺโต น สกฺกา เกนจิ สมเณน วา…เป… พฺรหฺมุนา วา กุสลสมาทานํ วิสฺสชฺชาเปตุํ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ทฬฺหสมาทาโน อโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อวตฺถิตสมาทาโน’’ติ.
อิทานิ เยสุ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อวตฺถิตสมาทาโน อโหสิ, เต ทสฺเสตุํ กายสุจริเตติอาทิมาห. ทานสํวิภาเคติ เอตฺถ จ ทานเมว ทิยฺยนวเสน ทานํ, สํวิภาคกรณวเสน สํวิภาโค. สีลสมาทาเนติ ปฺจสีลทสสีลจตุปาริสุทฺธิสีลปูรณกาเล. อุโปสถูปวาเสติ จาตุทฺทสิกาทิเภทสฺส อุโปสถสฺส อุปวสนกาเล. มตฺเตยฺยตายาติ มาตุกาตพฺพวตฺเต. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อฺตรฺตเรสุ จาติ อฺเสุ จ เอวรูเปสุ. อธิกุสเลสูติ เอตฺถ อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อธิกุสลา. สพฺเพปิ กามาวจรา กุสลา กุสลา นาม, รูปาวจรา อธิกุสลา. อุโภปิ เต กุสลา นาม, อรูปาวจรา อธิกุสลา. สพฺเพปิ เต กุสลา ¶ นาม, สาวกปารมีปฏิลาภปจฺจยา กุสลา อธิกุสลา นาม. เตปิ กุสลา นาม, ปจฺเจกโพธิปฏิลาภปจฺจยา กุสลา อธิกุสลา. เตปิ กุสลา นาม, สพฺพฺุตฺาณปฺปฏิลาภปจฺจยา ปน กุสลา อิธ ‘‘อธิกุสลา’’ติ อธิปฺเปตา. เตสุ อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ ทฬฺหสมาทาโน อโหสิ อวตฺถิตสมาทาโน.
กฏตฺตา อุปจิตตฺตาติ เอตฺถ สกิมฺปิ กตํ กตเมว, อภิณฺหกรเณน ปน อุปจิตํ โหติ. อุสฺสนฺนตฺตาติ ปิณฺฑีกตํ ราสีกตํ กมฺมํ อุสฺสนฺนนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา ‘‘อุสฺสนฺนตฺตา’’ติ วทนฺโต มยา กตกมฺมสฺส จกฺกวาฬํ อติสมฺพาธํ, ภวคฺคํ อตินีจํ, เอวํ เม อุสฺสนฺนํ กมฺมนฺติ ทสฺเสติ. วิปุลตฺตาติ อปฺปมาณตฺตา. อิมินา ‘‘อนนฺตํ อปริมาณํ มยา กตํ กมฺม’’นฺติ ทสฺเสติ. อธิคฺคณฺหาตีติ ¶ อธิภวติ, อฺเหิ เทเวหิ อติเรกํ ลภตีติ อตฺโถ. ปฏิลภตีติ อธิคจฺฉติ.
สพฺพาวนฺเตหิ ปาทตเลหีติ อิทํ ‘‘สมํ ปาทํ ภูมิยํ นิกฺขิปตี’’ติ เอตสฺส วิตฺถารวจนํ. ตตฺถ สพฺพาวนฺเตหีติ สพฺพปเทสวนฺเตหิ, น เอเกน ปเทเสน ปมํ ผุสติ, น เอเกน ¶ ปจฺฉา, สพฺเพเหว ปาทตเลหิ สมํ ผุสติ, สมํ อุทฺธรติ. สเจปิ หิ ตถาคโต ‘‘อเนกสตโปริสํ นรกํ อกฺกมิสฺสามี’’ติ ปาทํ อภินีหรติ. ตาวเทว นินฺนฏฺานํ วาตปูริตา วิย กมฺมารภสฺตา อุนฺนมิตฺวา ปถวิสมํ โหติ. อุนฺนตฏฺานมฺปิ อนฺโต ปวิสติ. ‘‘ทูเร อกฺกมิสฺสามี’’ติ อภินีหรนฺตสฺส สิเนรุปฺปมาโณปิ ปพฺพโต สุเสทิตเวตฺตงฺกุโร วิย โอนมิตฺวา ปาทสมีปํ อาคจฺฉติ. ตถา หิสฺส ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา ‘‘ยุคนฺธรปพฺพตํ อกฺกมิสฺสามี’’ติ ปาเท อภินีหเฏ ปพฺพโต โอนมิตฺวา ปาทสมีปํ อาคโต. โสปิ ตํ อกฺกมิตฺวา ทุติยปาเทน ตาวตึสภวนํ อกฺกมิ. น หิ จกฺกลกฺขเณน ปติฏฺาตพฺพฏฺานํ วิสมํ ภวิตุํ สกฺโกติ. ขาณุ วา กณฺฏโก วา สกฺขรา วา กถลา วา อุจฺจารปสฺสาวเขฬสิงฺฆาณิกาทีนิ วา ปุริมตรํ วา อปคจฺฉนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว วา ปถวึ ปวิสนฺติ. ตถาคตสฺส หิ สีลเตเชน ปฺุเตเชน ธมฺมเตเชน ทสนฺนํ ปารมีนํ ¶ อานุภาเวน อยํ มหาปถวี สมฺมา มุทุปุปฺผาภิกิณฺณา โหติ.
๒๐๒. สาครปริยนฺตนฺติ สาครสีมํ. น หิ ตสฺส รชฺชํ กโรนฺตสฺส อนฺตรา รุกฺโข วา ปพฺพโต วา นที วา สีมา โหติ มหาสมุทฺโทว สีมา. เตน วุตฺตํ ‘‘สาครปริยนฺต’’นฺติ. อขิลมนิมิตฺตมกณฺฏกนฺติ นิจฺโจรํ. โจรา หิ ขรสมฺผสฺสฏฺเน ขิลา, อุปทฺทวปจฺจยฏฺเน นิมิตฺตา, วิชฺฌนฏฺเน กณฺฏกาติ วุจฺจนฺติ. อิทฺธนฺติ สมิทฺธํ. ผีตนฺติ สพฺพสมฺปตฺติผาลิผุลฺลํ. เขมนฺติ นิพฺภยํ. สิวนฺติ นิรุปทฺทวํ. นิรพฺพุทนฺติ อพฺพุทวิรหิตํ, คุมฺพํ คุมฺพํ หุตฺวา จรนฺเตหิ โจเรหิ วิรหิตนฺติ อตฺโถ. อกฺขมฺภิโยติ อวิกฺขมฺภนีโย. น นํ โกจิ านโต จาเลตุํ สกฺโกติ. ปจฺจตฺถิเกนาติ ปฏิปกฺขํ อิจฺฉนฺเตน. ปจฺจามิตฺเตนาติ ปฏิวิรุทฺเธน อมิตฺเตน. อุภยมฺเปตํ สปตฺตเววจนํ. อพฺภนฺตเรหีติ อนฺโต อุฏฺิเตหิ ราคาทีหิ.
พาหิเรหีติ ¶ สมณาทีหิ. ตถา หิ นํ พาหิรา เทวทตฺตโกกาลิกาทโย สมณาปิ โสณทณฺฑกูฏทณฺฑาทโย พฺราหฺมณาปิ สกฺกสทิสา เทวตาปิ สตฺต วสฺสานิ อนุพนฺธมาโน มาโรปิ พกาทโย พฺรหฺมาโนปิ วิกฺขมฺเภตุํ นาสกฺขึสุ.
เอตฺตาวตา ภควตา กมฺมฺจ กมฺมสริกฺขกฺจ ลกฺขณฺจ ลกฺขณานิสํโส จ วุตฺโต โหติ. กมฺมํ นาม สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ ทฬฺหวีริเยน หุตฺวา กตํ กมฺมํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ทฬฺเหน หุตฺวา กตภาวํ สเทวโก โลโก ชานาตูติ สุปฺปติฏฺิตปาทมหาปุริสลกฺขณํ. ลกฺขณํ นาม สุปฺปติฏฺิตปาทตา. ลกฺขณานิสํโส นาม ปจฺจตฺถิเกหิ อวิกฺขมฺภนียตา.
๒๐๓. ตตฺเถตํ ¶ วุจฺจตีติ ตตฺถ วุตฺเต กมฺมาทิเภเท อปรมฺปิ อิทํ วุจฺจติ, คาถาพนฺธํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอตา ปน คาถา โปราณกตฺเถรา ‘‘อานนฺทตฺเถเรน ปิตา วณฺณนาคาถา’’ติ วตฺวา คตา. อปรภาเค เถรา ‘‘เอกปทิโก อตฺถุทฺธาโร’’ติ อาหํสุ.
ตตฺถ ¶ สจฺเจติ วจีสจฺเจ. ธมฺเมติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺเม. ทเมติ อินฺทฺริยทมเน. สํยเมติ สีลสํยเม. ‘‘โสเจยฺยสีลาลยุโปสเถสุ จา’’ติ เอตฺถ กายโสเจยฺยาทิ ติวิธํ โสเจยฺยํ. อาลยภูตํ สีลเมว สีลาลโย. อุโปสถกมฺมํ อุโปสโถ. อหึสายาติ อวิหึสาย. สมตฺตมาจรีติ สกลํ อจริ.
อนฺวภีติ อนุภวิ. เวยฺยฺชนิกาติ ลกฺขณปากา. ปราภิภูติ ปเร อภิภวนสมตฺโถ. สตฺตุภีติ สปตฺเตหิ อกฺขมฺภิโย โหติ.
น โส คจฺฉติ ชาตุ ขมฺภนนฺติ โส เอกํเสเนว อคฺคปุคฺคโล วิกฺขมฺเภตพฺพตํ น คจฺฉติ. เอสา หิ ตสฺส ธมฺมตาติ ตสฺส หิ เอสา ธมฺมตา อยํ สภาโว.
ปาทตลจกฺกลกฺขณวณฺณนา
๒๐๔. อุพฺเพคอุตฺตาสภยนฺติ อุพฺเพคภยฺเจว อุตฺตาสภยฺจ. ตตฺถ โจรโต วา ราชโต วา ปจฺจตฺถิกโต วา วิโลปนพนฺธนาทินิสฺสยํ ภยํ อุพฺเพโค นาม, ตํมุหุตฺติกํ จณฺฑหตฺถิอสฺสาทีนิ วา อหิยกฺขาทโย วา ปฏิจฺจ โลมหํสนกรํ ภยํ อุตฺตาสภยํ นาม. ตํ สพฺพํ อปนุทิตา ¶ วูปสเมตา. สํวิธาตาติ สํวิทหิตา. กถํ สํวิทหติ? อฏวิยํ สาสงฺกฏฺาเนสุ ทานสาลํ กาเรตฺวา ตตฺถ อาคเต โภเชตฺวา มนุสฺเส ทตฺวา อติวาเหติ, ตํ านํ ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺตานํ มนุสฺเส เปเสตฺวา ปเวเสติ. นคราทีสุปิ เตสุ เตสุ าเนสุ อารกฺขํ เปติ, เอวํ สํวิทหติ. สปริวารฺจ ทานํ อทาสีติ อนฺนํ ปานนฺติ ทสวิธํ ทานวตฺถุํ.
ตตฺถ อนฺนนฺติ ยาคุภตฺตํ. ตํ ททนฺโต น ทฺวาเร เปตฺวา อทาสิ, อถ โข อนฺโตนิเวสเน หริตุปลิตฺตฏฺาเน ลาชา เจว ปุปฺผานิ จ วิกิริตฺวา อาสนํ ปฺเปตฺวา วิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธธูมาทีหิ สกฺการํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ อทาสิ. ยาคุํ เทนฺโต จ สพฺยฺชนํ อทาสิ. ยาคุปานาวสาเน ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา นานปฺปการกํ อนนฺตํ ขชฺชกํ ทตฺวา ปริโยสาเน อเนกสูปํ อเนกพฺยฺชนํ ปณีตโภชนํ อทาสิ ¶ . ปานํ เทนฺโต อมฺพปานาทิอฏฺวิธํ ¶ ปานํ อทาสิ, ตมฺปิ ยาคุภตฺตํ ทตฺวา. วตฺถํ เทนฺโต น สุทฺธวตฺถเมว อทาสิ, เอกปฏฺฏทุปฏฺฏาทิปโหนกํ ปน ทตฺวา สุจิมฺปิ อทาสิ, สุตฺตมฺปิ อทาสิ, สุตฺตํ วฏฺเฏสิ, สูจิกมฺมกรณฏฺาเน ภิกฺขูนํ อาสนานิ, ยาคุภตฺตํ, ปาทมกฺขนํ, ปิฏฺิมกฺขนํ, รชนํ, ปณฺฑุปลาสํ, รชนโทณิกํ, อนฺตมโส จีวรรชนกํ กปฺปิยการกมฺปิ อทาสิ.
ยานนฺติ อุปาหนํ. ตํ ททนฺโตปิ อุปาหนตฺถวิกํ อุปาหนทณฺฑกํ มกฺขนเตลํ เหฏฺา วุตฺตานิ จ อนฺนาทีนิ ตสฺเสว ปริวารํ กตฺวา อทาสิ. มาลํ เทนฺโตปิ น สุทฺธมาลเมว อทาสิ, อถ โข นํ คนฺเธหิ มิสฺเสตฺวา เหฏฺิมานิ จตฺตาริ ตสฺเสว ปริวารํ กตฺวา อทาสิ. โพธิเจติยอาสนโปตฺถกาทิปูชนตฺถาย เจว เจติยฆรธูปนตฺถาย จ คนฺธํ เทนฺโตปิ น สุทฺธคนฺธเมว อทาสิ, คนฺธปิสนกนิสทาย เจว ปกฺขิปนกภาชเนน จ สทฺธึ เหฏฺิมานิ ปฺจ ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อทาสิ. เจติยปูชาทีนํ อตฺถาย หริตาลมโนสิลาจีนปิฏฺาทิวิเลปนํ เทนฺโตปิ น สุทฺธวิเลปนเมว อทาสิ, วิเลปนภาชเนน สทฺธึ เหฏฺิมานิ ฉ ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อทาสิ. เสยฺยาติ มฺจปีํ. ตํ เทนฺโตปิ น สุทฺธกเมว อทาสิ, โกชวกมฺพลปจฺจตฺถรณมฺจปฺปฏิปาทเกหิ สทฺธึ อนฺตมโส มงฺคุลโสธนทณฺฑกํ เหฏฺิมานิ จ สตฺต ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อทาสิ. อาวสถํ ¶ เทนฺโตปิ น เคหมตฺตเมว อทาสิ, อถ โข นํ มาลากมฺมลตากมฺมปฏิมณฺฑิตํ สุปฺตฺตํ มฺจปีํ กาเรตฺวา เหฏฺิมานิ อฏฺ ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อทาสิ. ปทีเปยฺยนฺติ ปทีปเตลํ. ตํ เทนฺโต เจติยงฺคเณ โพธิยงฺคเณ ธมฺมสฺสวนคฺเค วสนเคเห โปตฺถกวาจนฏฺาเน อิมินา ทีปํ ชาลาเปถาติ น สุทฺธเตลเมว อทาสิ, วฏฺฏิ กปลฺลกเตลภาชนาทีหิ สทฺธึ เหฏฺิมานิ นว ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อทาสิ. สุวิภตฺตนฺตรานีติ สุวิภตฺตอนฺตรานิ.
ราชาโนติ อภิสิตฺตา. โภคิยาติ โภชกา กุมาราติ ราชกุมารา. อิธ ¶ กมฺมํ นาม สปริวารํ ทานํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม สปริวารํ กตฺวา ทานํ อทาสีติ อิมินา การเณน สเทวโก โลโก ชานาตูติ นิพฺพตฺตํ จกฺกลกฺขณํ. ลกฺขณํ นาม ตเทว จกฺกลกฺขณํ. อานิสํโส มหาปริวารตา.
๒๐๕. ตตฺเถตํ วุจฺจตีติ อิมา ตทตฺถปริทีปนา คาถา วุจฺจนฺติ. ทุวิธา หิ คาถา โหนฺติ – ตทตฺถปริทีปนา จ วิเสสตฺถปริทีปนา จ. ตตฺถ ปาฬิอาคตเมว อตฺถํ ปริทีปนา ตทตฺถปริทีปนา นาม. ปาฬิยํ อนาคตํ ปริทีปนา วิเสสตฺถปริทีปนา นาม. อิมา ปน ตทตฺถปริทีปนา. ตตฺถ ปุเรติ ปุพฺเพ. ปุรตฺถาติ ตสฺเสว เววจนํ. ปุริมาสุ ชาตีสูติ อิมิสฺสา ชาติยา ¶ ปุพฺเพกตกมฺมปฏิกฺเขปทีปนํ. อุพฺเพคอุตฺตาสภยาปนูทโนติ อุพฺเพคภยสฺส จ อุตฺตาสภยสฺส จ อปนูทโน. อุสฺสุโกติ อธิมุตฺโต.
สตปฺุลกฺขณนฺติ สเตน สเตน ปฺุกมฺเมน นิพฺพตฺตํ เอเกกํ ลกฺขณํ. เอวํ สนฺเต โย โกจิ พุทฺโธ ภเวยฺยาติ น โรจยึสุ, อนนฺเตสุ ปน จกฺกวาเฬสุ สพฺเพ สตฺตา เอเกกํ กมฺมํ สตกฺขตฺตุํ กเรยฺยุํ, เอตฺตเกหิ ชเนหิ กตํ กมฺมํ โพธิสตฺโต เอโกว เอเกกํ สตคุณํ กตฺวา นิพฺพตฺโต. ตสฺมา ‘‘สตปฺุลกฺขโณ’’ติ อิมมตฺถํ โรจยึสุ. มนุสฺสาสุรสกฺกรกฺขสาติ มนุสฺสา จ อสุรา จ สกฺกา จ รกฺขสา จ.
อายตปณฺหิตาทิติลกฺขณวณฺณนา
๒๐๖. อนฺตราติ ปฏิสนฺธิโต สรสจุติยา อนฺตเร. อิธ กมฺมํ นาม ปาณาติปาตา วิรติ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ปาณาติปาตํ กโรนฺโต ปทสทฺทสวนภยา ¶ อคฺคคฺคปาเทหิ อกฺกมนฺตา คนฺตฺวา ปรํ ปาเตนฺติ. อถ เต อิมินา การเณน เตสํ ตํ กมฺมํ ชโน ชานาตูติ อนฺโตวงฺกปาทา วา พหิวงฺกปาทา วา อุกฺกุฏิกปาทา วา อคฺคโกณฺฑา วา ปณฺหิโกณฺฑา วา ภวนฺติ. อคฺคปาเทหิ คนฺตฺวา ปรสฺส อมาริตภาวํ ปน ตถาคตสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อายตปณฺหิ มหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ ¶ . ตถา ปรํ ฆาเตนฺตา อุนฺนตกาเยน คจฺฉนฺตา อฺเ ปสฺสิสฺสนฺตีติ โอนตา คนฺตฺวา ปรํ ฆาเตนฺติ. อถ เต เอวมิเม คนฺตฺวา ปรํ ฆาตยึสูติ เนสํ ตํ กมฺมํ อิมินา การเณน ปโร ชานาตูติ ขุชฺชา วา วามนา วา ปีสปฺปิ วา ภวนฺติ. ตถาคตสฺส ปน เอวํ คนฺตฺวา ปเรสํ อฆาติตภาวํ อิมินา การเณน สเทวโก โลโก ชานาตูติ พฺรหฺมุชุคตฺตมหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ตถา ปรํ ฆาเตนฺตา อาวุธํ วา มุคฺครํ วา คณฺหิตฺวา มุฏฺิกตหตฺถา ปรํ ฆาเตนฺติ. เต เอวํ เตสํ ปรสฺส ฆาติตภาวํ อิมินา การเณน ชโน ชานาตูติ รสฺสงฺคุลี วา รสฺสหตฺถา วา วงฺกงฺคุลี วา ผณหตฺถกา วา ภวนฺติ. ตถาคตสฺส ปน เอวํ ปเรสํ อฆาติตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ ทีฆงฺคุลิมหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. อิทเมตฺถ กมฺมสริกฺขกํ. อิทเมว ปน ลกฺขณตฺตยํ ลกฺขณํ นาม. ทีฆายุกภาโว ลกฺขณานิสํโส.
๒๐๗. มรณวธภยตฺตโนติ เอตฺถ มรณสงฺขาโต วโธ มรณวโธ, มรณวธโต ภยํ มรณวธภยํ, ตํ อตฺตโน ชานิตฺวา. ปฏิวิรโต ปรํมารณายาติ ยถา มยฺหํ มรณโต ภยํ มม ชีวิตํ ¶ ปิยํ, เอวํ ปเรสมฺปีติ ตฺวา ปรํ มารณโต ปฏิวิรโต อโหสิ. สุจริเตนาติ สุจิณฺเณน. สคฺคมคมาติ สคฺคํ คโต.
จวิย ปุนริธาคโตติ จวิตฺวา ปุน อิธาคโต. ทีฆปาสณฺหิโกติ ทีฆปณฺหิโก. พฺรหฺมาว สุชูติ พฺรหฺมา วิย สุฏฺุ อุชุ.
สุภุโชติ สุนฺทรภุโช. สุสูติ มหลฺลกกาเลปิ ตรุณรูโป. สุสณฺิโตติ สุสณฺานสมฺปนฺโน. มุทุตลุนงฺคุลิยสฺสาติ มุทู จ ตลุนา จ องฺคุลิโย อสฺส. ตีภีติ ตีหิ. ปุริสวรคฺคลกฺขเณหีติ ปุริสวรสฺส ¶ อคฺคลกฺขเณหิ. จิรยปนายาติ จิรํ ยาปนาย, ทีฆายุกภาวาย.
จิรํ ยเปตีติ จิรํ ยาเปติ. จิรตรํ ปพฺพชติ ยทิ ตโตติ ตโต จิรตรํ ยาเปติ, ยทิ ปพฺพชตีติ อตฺโถ. ยาปยติ ¶ จ วสิทฺธิภาวนายาติ วสิปฺปตฺโต หุตฺวา อิทฺธิภาวนาย ยาเปติ.
สตฺตุสฺสทตาลกฺขณวณฺณนา
๒๐๘. รสิตานนฺติ รสสมฺปนฺนานํ. ‘‘ขาทนียาน’’นฺติอาทีสุ ขาทนียานิ นาม ปิฏฺขชฺชกาทีนิ. โภชนียานีติ ปฺจ โภชนานิ. สายนียานีติ สายิตพฺพานิ สปฺปินวนีตาทีนิ. เลหนียานีติ นิลฺเลหิตพฺพานิ ปิฏฺปายาสาทีนิ. ปานานีติ อฏฺ ปานกานิ.
อิธ กมฺมํ นาม กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ ทินฺนํ อิทํ ปณีตโภชนทานํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ลูขโภชเน กุจฺฉิคเต โลหิตํ สุสฺสติ, มํสํ มิลายติ. ตสฺมา ลูขทายกา สตฺตา อิมินา การเณน เนสํ ลูขโภชนสฺส ทินฺนภาวํ ชโน ชานาตูติ อปฺปมํสา อปฺปโลหิตา มนุสฺสเปตา วิย ทุลฺลภนฺนปานา ภวนฺติ. ปณีตโภชเน ปน กุจฺฉิคเต มํสโลหิตํ วฑฺฒติ, ปริปุณฺณกายา ปาสาทิกา อภิรูปทสฺสนา โหนฺติ. ตสฺมา ตถาคตสฺส ทีฆรตฺตํ ปณีตโภชนทายกตฺตํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ สตฺตุสฺสทมหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม สตฺตุสฺสทลกฺขณเมว. ปณีตลาภิตา อานิสํโส.
๒๐๙. ขชฺชโภชฺชมถเลยฺยสายิตนฺติ ¶ ขชฺชกฺจ โภชนฺจ เลหนียฺจ สายนียฺจ. อุตฺตมคฺครสทายโกติ อุตฺตโม อคฺครสทายโก, อุตฺตมานํ วา อคฺครสานํ ทายโก.
สตฺต จุสฺสเทติ สตฺต จ อุสฺสเท. ตทตฺถโชตกนฺติ ขชฺชโภชฺชาทิโชตกํ, เตสํ ลาภสํวตฺตนิกนฺติ อตฺโถ. ปพฺพชมฺปิ จาติ ปพฺพชมาโนปิ จ. ตทาธิคจฺฉตีติ ตํ อธิคจฺฉติ. ลาภิรุตฺตมนฺติ ลาภิ อุตฺตมํ.
กรจรณาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๑๐. ทาเนนาติอาทีสุ ¶ เอกจฺโจ ทาเนเนว สงฺคณฺหิตพฺโพ โหติ, ตํ ทาเนน สงฺคเหสิ. ปพฺพชิตานํ ปพฺพชิตปริกฺขารํ, คิหีนํ คิหิปริกฺขารํ อทาสิ.
เปยฺยวชฺเชนาติ เอกจฺโจ หิ ‘‘อยํ ทาตพฺพํ นาม เทติ, เอเกน ปน วจเนน สพฺพํ มกฺเขตฺวา นาเสติ, กึ เอตสฺส ทาน’’นฺติ วตฺตา โหติ. เอกจฺโจ ‘‘อยํ กิฺจาปิ ทานํ น เทติ, กเถนฺโต ปน เตเลน วิย มกฺเขติ. เอโส เทตุ วา มา วา, วจนเมว ¶ ตสฺส สหสฺสํ อคฺฆตี’’ติ วตฺตา โหติ. เอวรูโป ปุคฺคโล ทานํ น ปจฺจาสีสติ, ปิยวจนเมว ปจฺจาสีสติ. ตํ ปิยวจเนน สงฺคเหสิ.
อตฺถจริยายาติ อตฺถสํวฑฺฒนกถาย. เอกจฺโจ หิ เนว ทานํ, น ปิยวจนํ ปจฺจาสีสติ. อตฺตโน หิตกถํ วฑฺฒิตกถเมว ปจฺจาสีสติ. เอวรูปํ ปุคฺคลํ ‘‘อิทํ เต กาตพฺพํ, อิทํ เต น กาตพฺพํ. เอวรูโป ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ, เอวรูโป ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ’’ติ เอวํ อตฺถจริยาย สงฺคเหสิ.
สมานตฺตตายาติ สมานสุขทุกฺขภาเวน. เอกจฺโจ หิ ทานาทีสุ เอกมฺปิ น ปจฺจาสีสติ, เอกาสเน นิสชฺชํ, เอกปลฺลงฺเก สยนํ, เอกโต โภชนนฺติ เอวํ สมานสุขทุกฺขตํ ปจฺจาสีสติ. ตตฺถ ชาติยา หีโน โภเคน อธิโก ทุสฺสงฺคโห โหติ. น หิ สกฺกา เตน สทฺธึ เอกปริโภโค กาตุํ, ตถา อกริยมาเน จ โส กุชฺฌติ. โภเคน หีโน ชาติยา อธิโกปิ ทุสฺสงฺคโห โหติ. โส หิ ‘‘อหํ ชาติมา’’ติ โภคสมฺปนฺเนน สทฺธึ เอกปริโภคํ น อิจฺฉติ, ตสฺมึ อกริยมาเน กุชฺฌติ. อุโภหิปิ หีโน ปน สุสงฺคโห โหติ. น หิ โส อิตเรน สทฺธึ เอกปริโภคํ อิจฺฉติ, น อกริยมาเน จ กุชฺฌติ. อุโภหิ ¶ สทิโสปิ สุสงฺคโหเยว. ภิกฺขูสุ ทุสฺสีโล ทุสฺสงฺคโห โหติ. น หิ สกฺกา เตน สทฺธึ เอกปริโภโค กาตุํ, ตถา อกริยมาเน จ กุชฺฌติ. สีลวา สุสงฺคโห โหติ. สีลวา หิ อทียมาเนปิ อกริยมาเนปิ น กุชฺฌติ. อฺํ อตฺตนา ¶ สทฺธึ ปริโภคํ อกโรนฺตมฺปิ น ปาปเกน จิตฺเตน ปสฺสติ. ปริโภโคปิ เตน สทฺธึ สุกโร โหติ. ตสฺมา เอวรูปํ ปุคฺคลํ เอวํ สมานตฺตตาย สงฺคเหสิ.
สุสงฺคหิตาสฺส โหนฺตีติ สุสงฺคหิตา อสฺส โหนฺติ. เทตุ วา มา วา เทตุ, กโรตุ วา มา วา กโรตุ, สุสงฺคหิตาว โหนฺติ, น ภิชฺชนฺติ. ‘‘ยทาสฺส ทาตพฺพํ โหติ, ตทา เทติ. อิทานิ มฺเ นตฺถิ, เตน น เทติ. กึ มยํ ททมานเมว อุปฏฺหาม? อเทนฺตํ อกโรนฺตํ น อุปฏฺหามา’’ติ เอวํ จินฺเตนฺติ.
อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ กตํ ทานาทิสงฺคหกมฺมํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม โย เอวํ อสงฺคาหโก โหติ, โส อิมินา การเณนสฺส อสงฺคาหกภาวํ ชโน ชานาตูติ ถทฺธหตฺถปาโท เจว โหติ, วิสมฏฺิตาวยวลกฺขโณ จ. ตถาคตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ สงฺคาหกภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิมานิ ทฺเว ¶ ลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. สุสงฺคหิตปริชนตา อานิสํโส.
๒๑๑. กริยาติ กริตฺวา. จริยาติ จริตฺวา. อนวมเตนาติ อนวฺาเตน. ‘‘อนปโมเทนา’’ติปิ ปาโ, น อปฺปโมเทน, น ทีเนน น คพฺภิเตนาติ อตฺโถ.
จวิยาติ จวิตฺวา. อติรุจิร สุวคฺคุ ทสฺสเนยฺยนฺติ อติรุจิรฺจ สุปาสาทิกํ สุวคฺคุ จ สุฏฺุ เฉกํ ทสฺสเนยฺยฺจ ทฏฺพฺพยุตฺตํ. สุสุ กุมาโรติ สุฏฺุ สุกุมาโร.
ปริชนสฺสโวติ ปริชโน อสฺสโว วจนกโร. วิเธยฺโยติ กตฺตพฺพากตฺตพฺเพสุ ยถารุจิ วิธาตพฺโพ. มหิมนฺติ มหึ อิมํ. ปิยวทู หิตสุขตํ ชิคีสมาโนติ ปิยวโท หุตฺวา หิตฺจ สุขฺจ ปริเยสมาโน. วจนปฏิกรสฺสา ภิปฺปสนฺนาติ วจนปฏิกรา อสฺส อภิปฺปสนฺนา. ธมฺมานุธมฺมนฺติ ธมฺมฺจ อนุธมฺมฺจ.
อุสฺสงฺขปาทาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๑๒. อตฺถูปสํหิตนฺติ ¶ ¶ อิธโลกปรโลกตฺถนิสฺสิตํ. ธมฺมูปสํหิตนฺติ ทสกุสลกมฺมปถนิสฺสิตํ. พหุชนํ นิทํเสสีติ พหุชนสฺส นิทํสนกถํ กเถสิ. ปาณีนนฺติ สตฺตานํ. ‘‘อคฺโค’’ติอาทีนิ สพฺพานิ อฺมฺเววจนานิ. อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ ภาสิตา อุทฺธงฺคมนียา อตฺถูปสํหิตา วาจา. กมฺมสริกฺขกํ นาม โย เอวรูปํ อุคฺคตวาจํ น ภาสติ, โส อิมินา การเณน อุคฺคตวาจาย อภาสนํ ชโน ชานาตูติ อโธสงฺขปาโท จ โหติ อโธนตโลโม จ. ตถาคตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ เอวรูปาย อุคฺคตวาจาย ภาสิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อุสฺสงฺขปาทลกฺขณฺจ อุทฺธคฺคโลมลกฺขณฺจ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. อุตฺตมภาโว อานิสํโส.
๒๑๓. เอรยนฺติ ¶ ภณนฺโต. พหุชนํ นิทํสยีติ พหุชนสฺส หิตํ ทสฺเสติ. ธมฺมยาคนฺติ ธมฺมทานยฺํ.
อุพฺภมุปฺปติตโลมวา สโสติ โส เอส อุทฺธคฺคตโลมวา โหติ. ปาทคณฺิรหูติ ปาทโคปฺผกา อเหสุํ. สาธุสณฺิตาติ สุฏฺุ สณฺิตา. มํสโลหิตาจิตาติ มํเสน จ โลหิเตน จ อาจิตา. ตโจตฺถตาติ ตเจน ปริโยนทฺธา นิคุฬฺหา. วชตีติ คจฺฉติ. อโนมนิกฺกโมติ อโนมวิหารี เสฏฺวิหารี.
เอณิชงฺฆลกฺขณวณฺณนา
๒๑๔. สิปฺปํ วาติอาทีสุ สิปฺปํ นาม ทฺเว สิปฺปานิ – หีนฺจ สิปฺปํ, อุกฺกฏฺฺจ สิปฺปํ. หีนํ นาม สิปฺปํ นฬการสิปฺปํ, กุมฺภการสิปฺปํ เปสการสิปฺปํ นหาปิตสิปฺปํ. อุกฺกฏฺํ นาม สิปฺปํ เลขา มุทฺทา คณนา. วิชฺชาติ อหิวิชฺชาทิอเนกวิธา. จรณนฺติ ปฺจสีลํ ทสสีลํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ. กมฺมนฺติ กมฺมสฺสกตาชานนปฺา. กิลิสฺเสยฺยุนฺติ กิลเมยฺยุํ. อนฺเตวาสิกวตฺตํ นาม ทุกฺขํ, ตํ เนสํ มา จิรมโหสีติ จินฺเตสิ.
ราชารหานีติ รฺโ อนุรูปานิ หตฺถิอสฺสาทีนิ, ตานิเยว รฺโ เสนาย องฺคภูตตฺตา ราชงฺคานีติ วุจฺจนฺติ. ราชูปโภคานีติ รฺโ ¶ อุปโภคปริโภคภณฺฑานิ, ตานิ เจว สตฺตรตนานิ จ. ราชานุจฺฉวิกานีติ รฺโ อนุจฺฉวิกานิ. เตสํเยว สพฺเพสํ อิทํ คหณํ. สมณารหานีติ ¶ สมณานํ อนุรูปานิ จีวราทีนิ. สมณงฺคานีติ สมณานํ โกฏฺาสภูตา จตสฺโส ปริสา. สมณูปโภคานีติ สมณานํ อุปโภคปริกฺขารา. สมณานุจฺฉวิกานีติ เตสํเยว อธิวจนํ.
อิธ ปน กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ สกฺกจฺจํ สิปฺปาทิวาจนํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม โย เอวํ สกฺกจฺจํ สิปฺปํ อวาเจนฺโต อนฺเตวาสิเก อุกฺกุฏิกาสนชงฺฆเปสนิกาทีหิ กิลเมติ, ตสฺส ชงฺฆมํสํ ลิขิตฺวา ปาติตํ วิย โหติ. ตถาคตสฺส ปน สกฺกจฺจํ วาจิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อนุปุพฺพอุคฺคตวฏฺฏิตํ เอณิชงฺฆลกฺขณํ ¶ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. อนุจฺฉวิกลาภิตา อานิสํโส.
๒๑๕. ยทูปฆาตายาติ ยํ สิปฺปํ กสฺสจิ อุปฆาตาย น โหติ. กิลิสฺสตีติ กิลมิสฺสติ. สุขุมตฺตโจตฺถตาติ สุขุมตฺตเจน ปริโยนทฺธา. กึ ปน อฺเน กมฺเมน อฺํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺตตีติ? น นิพฺพตฺตติ. ยํ ปน นิพฺพตฺตติ, ตํ อนุพฺยฺชนํ โหติ, ตสฺมา อิธ วุตฺตํ.
สุขุมจฺฉวิลกฺขณวณฺณนา
๒๑๖. สมณํ วาติ สมิตปาปฏฺเน สมณํ. พฺราหฺมณํ วาติ พาหิตปาปฏฺเน พฺราหฺมณํ.
มหาปฺโติอาทีสุ มหาปฺาทีหิ สมนฺนาคโต โหตีติ อตฺโถ. ตตฺริทํ มหาปฺาทีนํ นานตฺตํ.
ตตฺถ กตมา มหาปฺา? มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปฺากฺขนฺเธ วิมุตฺติกฺขนฺเธ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา. มหนฺตานิ านาานานิ มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ มหนฺเต สติปฏฺาเน สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ พลานิ มหนฺเต โพชฺฌงฺเค มหนฺเต อริยมคฺเค มหนฺตานิ สามฺผลานิ มหนฺตา อภิฺาโย มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา.
กตมา ¶ ปุถุปฺา? ปุถุนานาขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา. ปุถุนานาธาตูสุ ปุถุนานาอายตเนสุ ¶ ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ ปุถุนานาสฺุตมนุปลพฺเภสุ ปุถุนานาอตฺเถสุ ธมฺเมสุ นิรุตฺตีสุ ปฏิภาเนสุ. ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ ปุถุนานาสมาธิปฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาทสฺสนกฺขนฺเธสุ ปุถุนานาานาาเนสุ ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ ปุถุนานาสติปฏฺาเนสุ สมฺมปฺปธาเนสุ อิทฺธิปาเทสุ อินฺทฺริเยสุ พเลสุ โพชฺฌงฺเคสุ ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ สามฺผเลสุ อภิฺาสุ ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺม ปรมตฺเถ นิพฺพาเน าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา.
กตมา หาสปฺา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลํ ปริปูเรติ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ โภชเน มตฺตฺุตํ ชาคริยานุโยคํ สีลกฺขนฺธํ สมาธิกฺขนฺธํ ปฺากฺขนฺธํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ ¶ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ หาสปฺา. หาสพหุโล…เป… ปาโมชฺชพหุโล านาานํ ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปฺา. หาสพหุโล วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ หาสปฺา. หาสพหุโล อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปฺา. สติปฏฺาเน สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท อินฺทฺริยานิ พลานิ โพชฺฌงฺเค อริยมคฺคํ ภาเวตีติ หาสปฺา. หาสพหุโล สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ หาสปฺา. อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปฺา. หาสพหุโล เวทตุฏฺิปาโมชฺชพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปฺา.
กตมา ชวนปฺา? ยํกิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ ตํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา. ทุกฺขโต ขิปฺปํ อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา. ยา กาจิ เวทนา…เป… ยํกิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ, สพฺพํ ตํ วิฺาณํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา. จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา. รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน ทุกฺขํ ภยฏฺเน อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา. เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน…เป… วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา. รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ . จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา.
กตมา ¶ ติกฺขปฺา? ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปฺา. อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ, อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ, อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ, อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อุปฺปนฺนํ ราคํ โทสํ โมหํ โกธํ อุปนาหํ มกฺขํ ปฬาสํ อิสฺสํ มจฺฉริยํ มายํ สาเยฺยํ ถมฺภํ สารมฺภํ ¶ มานํ อติมานํ มทํ ปมาทํ สพฺเพ กิเลเส สพฺเพ ทุจฺจริเต สพฺเพ อภิสงฺขาเร สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตี กโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปฺา. เอกสฺมึ อาสเน จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ สามฺผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิฺาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺายาติ ติกฺขปฺา.
กตมา นิพฺเพธิกปฺา? อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปฺา. อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ โมหกฺขนฺธํ โกธํ อุปนาหํ…เป… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปฺาติ (ปฏิ. ม. ๓.๓).
๒๑๗. ปพฺพชิตํ อุปาสิตาติ ปณฺฑิตํ ปพฺพชิตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปยิรุปาสิตา. อตฺถนฺตโรติ ยถา เอเก รนฺธคเวสิโน อุปารมฺภจิตฺตตาย โทสํ อพฺภนฺตรํ กริตฺวา นิสามยนฺติ, เอวํ อนิสาเมตฺวา อตฺถํ อพฺภนฺตรํ กตฺวา อตฺถยุตฺตํ กถํ นิสามยิ อุปธารยิ.
ปฏิลาภคเตนาติ ปฏิลาภตฺถาย คเตน. อุปฺปาทนิมิตฺตโกวิทาติ อุปฺปาเท จ นิมิตฺเต จ เฉกา. อเวจฺจ ทกฺขิตีติ ตฺวา ปสฺสิสฺสติ.
อตฺถานุสิฏฺีสุ ปริคฺคเหสุ จาติ เย อตฺถานุสาสเนสุ ปริคฺคหา อตฺถานตฺถํ ปริคฺคาหกานิ าณานิ, เตสูติ อตฺโถ.
สุวณฺณวณฺณลกฺขณวณฺณนา
๒๑๘. อกฺโกธโนติ ¶ น อนาคามิมคฺเคน โกธสฺส ปหีนตฺตา, อถ โข สเจปิ เม โกโธ อุปฺปชฺเชยฺย, ขิปฺปเมว นํ ปฏิวิโนเทยฺยนฺติ เอวํ อกฺโกธวสิกตฺตา. นาภิสชฺชีติ กุฏิลกณฺฏโก วิย ตตฺถ ตตฺถ มมฺมํ ตุทนฺโต วิย น ลคฺคิ. น กุปฺปิ น พฺยาปชฺชีติอาทีสุ ¶ ปุพฺพุปฺปตฺติโก โกโป. ตโต พลวตโร พฺยาปาโท. ตโต พลวตรา ปติตฺถิยนา. ตํ สพฺพํ อกโรนฺโต น กุปฺปิ น พฺยาปชฺชิ น ปติตฺถิยิ. อปฺปจฺจยนฺติ โทมนสฺสํ. น ปาตฺวากาสีติ น กายวิกาเรน วา วจีวิกาเรน วา ปากฏมกาสิ.
อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ อกฺโกธนตา เจว ¶ สุขุมตฺถรณาทิทานฺจ. กมฺมสริกฺขกํ นาม โกธนสฺส ฉวิวณฺโณ อาวิโล โหติ มุขํ ทุทฺทสิยํ วตฺถจฺฉาทนสทิสฺจ มณฺฑนํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา โย โกธโน เจว วตฺถจฺฉาทนานฺจ อทาตา, โส อิมินา การเณนสฺส ชโน โกธนาทิภาวํ ชานาตูติ ทุพฺพณฺโณ โหติ ทุสฺสณฺาโน. อกฺโกธนสฺส ปน มุขํ วิโรจติ, ฉวิวณฺโณ วิปฺปสีทติ. สตฺตา หิ จตูหิ การเณหิ ปาสาทิกา โหนฺติ อามิสทาเนน วา วตฺถทาเนน วา สมฺมชฺชเนน วา อกฺโกธนตาย วา. อิมานิ จตฺตาริปิ การณานิ ทีฆรตฺตํ ตถาคเตน กตาเนว. เตนสฺส อิเมสํ กตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ สุวณฺณวณฺณํ มหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. สุขุมตฺถรณาทิลาภิตา อานิสํโส.
๒๑๙. อภิวิสฺสชีติ อภิวิสฺสชฺเชสิ. มหิมิว สุโร อภิวสฺสนฺติ สุโร วุจฺจติ เทโว, มหาปถวึ อภิวสฺสนฺโต เทโว วิย.
สุรวรตโรริว อินฺโทติ สุรานํ วรตโร อินฺโท วิย.
อปพฺพชฺชมิจฺฉนฺติ อปพฺพชฺชํ คิหิภาวํ อิจฺฉนฺโต. มหติมหินฺติ มหนฺตึ ปถวึ.
อจฺฉาทนวตฺถโมกฺขปาวุรณานนฺติ อจฺฉาทนานฺเจว วตฺถานฺจ อุตฺตมปาวุรณานฺจ. ปนาโสติ วินาโส.
โกโสหิตวตฺถคุยฺหลกฺขณวณฺณนา
๒๒๐. มาตรมฺปิ ¶ ปุตฺเตน สมาเนตา อโหสีติ อิมํ กมฺมํ รชฺเช ปติฏฺิเตน สกฺกา กาตุํ. ตสฺมา โพธิสตฺโตปิ รชฺชํ การยมาโน อนฺโตนคเร จตุกฺกาทีสุ จตูสุ นครทฺวาเรสุ พหินคเร จตูสุ ทิสาสุ อิมํ กมฺมํ กโรถาติ มนุสฺเส เปสิ. เต มาตรํ กุหึ เม ปุตฺโต ปุตฺตํ ¶ น ปสฺสามีติ วิลปนฺตึ ปริเยสมานํ ทิสฺวา เอหิ, อมฺม, ปุตฺตํ ทกฺขสีติ ตํ อาทาย คนฺตฺวา นหาเปตฺวา โภเชตฺวา ปุตฺตมสฺสา ปริเยสิตฺวา ทสฺเสนฺติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ าตีนํ สมงฺคิภาวกรณํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม าตโย หิ สมงฺคีภูตา อฺมฺสฺส วชฺชํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ. กิฺจาปิ หิ เต กลหกาเล กลหํ กโรนฺติ, เอกสฺส ปน โทเส อุปฺปนฺเน อฺํ ชานาเปตุํ น อิจฺฉนฺติ. อยํ นาม เอตสฺส โทโสติ วุตฺเต สพฺเพ อุฏฺหิตฺวา ¶ เกน ทิฏฺํ เกน สุตํ, อมฺหากํ าตีสุ เอวรูปํ กตฺตา นาม นตฺถีติ. ตถาคเตน จ ตํ าติสงฺคหํ กโรนฺเตน ทีฆรตฺตํ อิทํ วชฺชปฺปฏิจฺฉาทนกมฺมํ นาม กตํ โหติ. อถสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน เอวรูปสฺส กมฺมสฺส กตภาวํ ชานาตูติ โกโสหิตวตฺถคุยฺหลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. ปหูตปุตฺตตา อานิสํโส.
๒๒๑. วตฺถฉาทิยนฺติ วตฺเถน ฉาเทตพฺพํ วตฺถคุยฺหํ.
อมิตฺตตาปนาติ อมิตฺตานํ ปตาปนา. คิหิสฺส ปีตึ ชนนาติ คิหิภูตสฺส สโต ปีติชนนา.
ปริมณฺฑลาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๒๒. สมํ ชานาตีติ ‘‘อยํ ตารุกฺขสโม อยํ โปกฺขรสาติสโม’’ติ เอวํ เตน เตน สมํ ชานาติ. สามํ ชานาตีติ สยํ ชานาติ. ปุริสํ ชานาตีติ ‘‘อยํ เสฏฺสมฺมโต’’ติ ปุริสํ ชานาติ. ปุริสวิเสสํ ชานาตีติ มุคฺคํ มาเสน สมํ อกตฺวา คุณวิสิฏฺสฺส วิเสสํ ชานาติ. อยมิทมรหตีติ อยํ ปุริโส อิทํ นาม ทานสกฺการํ อรหติ ¶ . ปุริสวิเสสกโร อโหสีติ ปุริสวิเสสํ ตฺวา การโก อโหสิ. โย ยํ อรหติ, ตสฺเสว ตํ อทาสิ. โย หิ กหาปณารหสฺส อฑฺฒํ เทติ, โส ปรสฺส อฑฺฒํ นาเสติ. โย ทฺเว กหาปเณ เทติ, โส อตฺตโน กหาปณํ นาเสติ. ตสฺมา อิทํ อุภยมฺปิ อกตฺวา โย ยํ อรหติ, ตสฺส ตเทว อทาสิ. สทฺธาธนนฺติอาทีสุ สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเน สทฺธาทีนํ ธนภาโว เวทิตพฺโพ.
อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ ปุริสวิเสสํ ตฺวา กตํ สมสงฺคหกมฺมํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ตทสฺส ¶ กมฺมํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิมานิ ทฺเว ลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. ธนสมฺปตฺติ อานิสํโส.
๒๒๓. ตุลิยาติ ตุลยิตฺวา. ปฏิวิจยาติ ปฏิวิจินิตฺวา. มหาชนสงฺคาหกนฺติ มหาชนสงฺคหณํ. สเมกฺขมาโนติ สมํ เปกฺขมาโน. อตินิปุณา ¶ มนุชาติ อตินิปุณา สุขุมปฺา ลกฺขณปากมนุสฺสา. พหุวิวิธา คิหีนํ อรหานีติ พหู วิวิธานิ คิหีนํ อนุจฺฉวิกานิ ปฏิลภติ. ทหโร สุสุ กุมาโร ‘‘อยํ ทหโร กุมาโร ปฏิลภิสฺสตี’’ติ พฺยากํสุ มหีปติสฺสาติ รฺโ.
สีหปุพฺพทฺธกายาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๒๔. โยคกฺเขมกาโมติ โยคโต เขมกาโม. ปฺายาติ กมฺมสฺสกตปฺาย. อิธ กมฺมํ นาม มหาชนสฺส อตฺถกามตา. กมฺมสริกฺขกํ นาม ตํ มหาชนสฺส อตฺถกามตาย วฑฺฒิเมว ปจฺจาสีสิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิมานิ สมนฺตปริปูรานิ อปริหีนานิ ตีณิ ลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณตฺตยํ. ธนาทีหิ เจว สทฺธาทีหิ จ อปริหานิ อานิสํโส.
๒๒๕. สทฺธายาติ โอกปฺปนสทฺธาย ปสาทสทฺธาย. สีเลนาติ ปฺจสีเลน ทสสีเลน. สุเตนาติ ปริยตฺติสวเนน. พุทฺธิยาติ เอเตสํ พุทฺธิยา ¶ , ‘‘กินฺติ เอเตหิ วฑฺเฒยฺยุ’’นฺติ เอวํ จินฺเตสีติ อตฺโถ. ธมฺเมนาติ โลกิยธมฺเมน. พหูหิ สาธูหีติ อฺเหิปิ พหูหิ อุตฺตมคุเณหิ. อสหานธมฺมตนฺติ อปริหีนธมฺมํ.
รสคฺคสคฺคิตาลกฺขณวณฺณนา
๒๒๖. สมาภิวาหินิโยติ ยถา ติลผลมตฺตมฺปิ ชิวฺหคฺเค ปิตํ สพฺพตฺถ ผรติ, เอวํ สมา หุตฺวา วหนฺติ. อิธ กมฺมํ นาม อวิเหนกมฺมํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ปาณิอาทีหิ ปหารํ ลทฺธสฺส ตตฺถ ตตฺถ โลหิตํ สณฺาติ, คณฺิ คณฺิ หุตฺวา อนฺโตว ปุพฺพํ คณฺหาติ, อนฺโตว ภิชฺชติ, เอวํ โส พหุโรโค โหติ. ตถาคเตน ปน ทีฆรตฺตํ อิมํ อาโรคฺยกรณกมฺมํ กตํ. ตทสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อาโรคฺยกรํ รสคฺคสคฺคิลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. อปฺปาพาธตา อานิสํโส.
๒๒๗. มรณวเธนาติ ¶ ‘‘เอตํ มาเรถ เอตํ ฆาเตถา’’ติ เอวํ อาณตฺเตน มรณวเธน. อุพฺพาธนายาติ ¶ พนฺธนาคารปฺปเวสเนน.
อภินีลเนตฺตาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๒๘. น จ วิสฏนฺติ กกฺกฏโก วิย อกฺขีนิ นีหริตฺวา น โกธวเสน เปกฺขิตา อโหสิ. น จ วิสาจีติ วงฺกกฺขิโกฏิยา เปกฺขิตาปิ นาโหสิ. น จ ปน วิเจยฺย เปกฺขิตาติ วิเจยฺย เปกฺขิตา นาม โย กุชฺฌิตฺวา ยทา นํ ปโร โอโลเกติ, ตทา นิมฺมีเลติ น โอโลเกติ, ปุน คจฺฉนฺตํ กุชฺฌิตฺวา โอโลเกติ, เอวรูโป นาโหสิ. ‘‘วิเนยฺยเปกฺขิตา’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. อุชุํ ตถา ปสฏมุชุมโนติ อุชุมโน หุตฺวา อุชุ เปกฺขิตา โหติ, ยถา จ อุชุํ, ตถา ปสฏํ วิปุลํ วิตฺถตํ เปกฺขิตา โหติ. ปิยทสฺสโนติ ปิยายมาเนหิ ปสฺสิตพฺโพ.
อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ มหาชนสฺส ปิยจกฺขุนา โอโลกนกมฺมํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม กุชฺฌิตฺวา โอโลเกนฺโต กาโณ วิย กากกฺขิ วิย โหติ, วงฺกกฺขิ ปน อาวิลกฺขิ จ โหติเยว. ปสนฺนจิตฺตสฺส ปน โอโลกยโต ¶ อกฺขีนํ ปฺจวณฺโณ ปสาโท ปฺายติ. ตถาคโต จ ตถา โอโลเกสิ. อถสฺส ตํ ทีฆรตฺตํ ปิยจกฺขุนา โอโลกิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิมานิ เนตฺตสมฺปตฺติกรานิ ทฺเว มหาปุริสลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. ปิยทสฺสนตา อานิสํโส. อภิโยคิโนติ ลกฺขณสตฺเถ ยุตฺตา.
อุณฺหีสสีสลกฺขณวณฺณนา
๒๓๐. พหุชนปุพฺพงฺคโม อโหสีติ พหุชนสฺส ปุพฺพงฺคโม อโหสิ คณเชฏฺโก. ตสฺส ทิฏฺานุคตึ อฺเ อาปชฺชึสุ. อิธ กมฺมํ นาม ปุพฺพงฺคมตา. กมฺมสริกฺขกํ นาม โย ปุพฺพงฺคโม หุตฺวา ทานาทีนิ กุสลกมฺมานิ กโรติ, โส อมงฺกุภูโต สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ปีติปาโมชฺเชน ปริปุณฺณสีโส วิจรติ, มหาปุริโส จ โหติ. ตถาคโต จ ตถา อกาสิ. อถสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน อิทํ ปุพฺพงฺคมกมฺมํ ชานาตูติ อุณฺหีสสีสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. มหาชนานุวตฺตนตา อานิสํโส.
๒๓๑. พหุชนํ ¶ เหสฺสตีติ พหุชนสฺส ภวิสฺสติ. ปฏิโภคิยาติ ¶ เวยฺยาวจฺจกรา, เอตสฺส พหู เวยฺยาวจฺจกรา ภวิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อภิหรนฺติ ตทาติ ทหรกาเลเยว ตทา เอวํ พฺยากโรนฺติ. ปฏิหารกนฺติ เวยฺยาวจฺจกรภาวํ. วิสวีติ จิณฺณวสี.
เอเกกโลมตาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๓๒. อุปวตฺตตีติ อชฺฌาสยํ อนุวตฺตติ, อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ สจฺจกถนํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ทีฆรตฺตํ อทฺเวชฺฌกถาย ปริสุทฺธกถาย กถิตภาวมสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ เอเกกโลมลกฺขณฺจ อุณฺณาลกฺขณฺจ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. มหาชนสฺส อชฺฌาสยานุกูเลน อนุวตฺตนตา อานิสํโส. เอเกกโลมูปจิตงฺควาติ เอเกเกหิ โลเมหิ อุปจิตสรีโร.
จตฺตาลีสาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๓๔. อเภชฺชปริโสติ ¶ อภินฺทิตพฺพปริโส. อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ อปิสุณวาจาย กถนํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ปิสุณวาจสฺส กิร สมคฺคภาวํ ภินฺทนโต ทนฺตา อปริปุณฺณา เจว โหนฺติ วิรฬา จ. ตถาคตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ อปิสุณวาจตํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิทํ ลกฺขณทฺวยํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. อเภชฺชปริสตา อานิสํโส. จตุโร ทสาติ จตฺตาโร ทส จตฺตาลีสํ.
ปหูตชิวฺหาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๓๖. อาเทยฺยวาโจ โหตีติ คเหตพฺพวจโน โหติ. อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ อผรุสวาทิตา. กมฺมสริกฺขกํ นาม เย ผรุสวาจา โหนฺติ, เต อิมินา การเณน เนสํ ชิวฺหํ ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ผรุสวาจาย กถิตภาวํ ชโน ชานาตูติ พทฺธชิวฺหา วา โหนฺติ, คูฬฺหชิวฺหา วา ทฺวิชิวฺหา วา มมฺมนา วา. เย ปน ชิวฺหํ ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ผรุสวาจํ น วทนฺติ, เต พทฺธชิวฺหา คูฬฺหชิวฺหา ทฺวิชิวฺหา น โหนฺติ. มุทุ เนสํ ชิวฺหา โหติ รตฺตกมฺพลวณฺณา. ตสฺมา ตถาคตสฺส ทีฆรตฺตํ ชิวฺหํ ปริวตฺเตตฺวา ผรุสาย วาจาย อกถิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ ปหูตชิวฺหาลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ผรุสวาจํ กเถนฺตานฺจ สทฺโท ภิชฺชติ. เต สทฺทเภทํ กตฺวา ผรุสวาจาย กถิตภาวํ ชโน ชานาตูติ ¶ ¶ ฉินฺนสฺสรา วา โหนฺติ ภินฺนสฺสรา วา กากสฺสรา วา. เย ปน สรเภทกรํ ผรุสวาจํ น กเถนฺติ, เตสํ สทฺโท มธุโร จ โหติ เปมนีโย. ตสฺมา ตถาคตสฺส ทีฆรตฺตํ สรเภทกราย ผรุสวาจาย อกถิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ พฺรหฺมสฺสรลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. อาเทยฺยวจนตา อานิสํโส.
๒๓๗. อุพฺพาธิกนฺติ อกฺโกสยุตฺตตฺตา อาพาธกรึ พหุชนปฺปมทฺทนนฺติ พหุชนานํ ปมทฺทนึ อพาฬฺหํ คิรํ โส น ภณิ ผรุสนฺติ เอตฺถ อกาโร ปรโต ภณิสทฺเทน โยเชตพฺโพ. พาฬฺหนฺติ พลวํ อติผรุสํ. พาฬฺหํ คิรํ โส น อภณีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. สุสํหิตนฺติ สุฏฺุ เปมสฺหิตํ. สขิลนฺติ ¶ มุทุกํ. วาจาติ วาจาโย. กณฺณสุขาติ กณฺณสุขาโย. ‘‘กณฺณสุข’’นฺติปิ ปาโ, ยถา กณฺณานํ สุขํ โหติ, เอวํ เอรยตีติ อตฺโถ. เวทยถาติ เวทยิตฺถ. พฺรหฺมสฺสรตฺตนฺติ พฺรหฺมสฺสรตํ. พหุโน พหุนฺติ พหุชนสฺส พหุํ. ‘‘พหูนํ พหุนฺติ’’ปิ ปาโ, พหุชนานํ พหุนฺติ อตฺโถ.
สีหหนุลกฺขณวณฺณนา
๒๓๘. อปฺปธํสิโก โหตีติ คุณโต วา านโต วา ปธํเสตุํ จาเวตุํ อสกฺกุเณยฺโย. อิธ กมฺมํ นาม ปลาปกถาย อกถนํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม เย ตํ กเถนฺติ, เต อิมินา การเณน เนสํ หนุกํ จาเลตฺวา จาเลตฺวา ปลาปกถาย กถิตภาวํ ชโน ชานาตูติ อนฺโตปวิฏฺหนุกา วา วงฺกหนุกา วา ปพฺภารหนุกา วา โหนฺติ. ตถาคโต ปน ตถา น กเถสิ. เตนสฺส หนุกํ จาเลตฺวา จาเลตฺวา ทีฆรตฺตํ ปลาปกถาย อกถิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ สีหหนุลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. อปฺปธํสิกตา อานิสํโส.
๒๓๙. อวิกิณฺณวจนพฺยปฺปโถ จาติ อวิกิณฺณวจนานํ วิย ปุริมโพธิสตฺตานํ วจนปโถ อสฺสาติ อวิกิณฺณวจนพฺยปฺปโถ. ทฺวิทุคมวรตรหนุตฺตมลตฺถาติ ทฺวีหิ ทฺวีหิ คจฺฉตีติ ¶ ทฺวิทุคโม, ทฺวีหิ ทฺวีหีติ จตูหิ, จตุปฺปทานํ วรตรสฺส สีหสฺเสว หนุภาวํ อลตฺถาติ อตฺโถ. มนุชาธิปตีติ มนุชานํ อธิปติ. ตถตฺโตติ ตถสภาโว.
สมทนฺตาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๔๐. สุจิปริวาโรติ ¶ ปริสุทฺธปริวาโร. อิธ กมฺมํ นาม สมฺมาชีวตา. กมฺมสริกฺขกํ นาม โย วิสเมน สํกิลิฏฺาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปติ, ตสฺส ทนฺตาปิ วิสมา โหนฺติ ทาาปิ กิลิฏฺา. ตถาคตสฺส ปน สเมน สุทฺธาชีเวน ชีวิตํ กปฺปิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ สมทนฺตลกฺขณฺจ สุสุกฺกทาาลกฺขณฺจ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. สุจิปริวารตา อานิสํโส.
๒๔๑. อวสฺสชีติ ¶ ปหาสิ ติทิวปุรวรสโมติ ติทิวปุรวเรน สกฺเกน สโม. ลปนชนฺติ มุขชํ, ทนฺตนฺติ อตฺโถ. ทิชสมสุกฺกสุจิโสภนทนฺโตติ ทฺเว วาเร ชาตตฺตา ทิชนามกา สุกฺกา สุจิ โสภนา จ ทนฺตา อสฺสาติ ทิชสมสุกฺกสุจิโสภนทนฺโต. น จ ชนปทตุทนนฺติ โย ตสฺส จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโน ชนปโท, ตสฺส อฺเน ตุทนํ ปีฬา วา อาพาโธ วา นตฺถิ. หิตมปิ จ พหุชน สุขฺจ จรนฺตีติ พหุชนา สมานสุขทุกฺขา หุตฺวา ตสฺมึ ชนปเท อฺมฺสฺส หิตฺเจว สุขฺจ จรนฺติ. วิปาโปติ วิคตปาโป. วิคตทรถกิลมโถติ วิคตกายิกทรถกิลมโถ. มลขิลกลิกิเลเส ปนุเทหีติ ราคาทิมลานฺเจว ราคาทิขิลานฺจ โทสกลีนฺจ สพฺพกิเลสานฺจ อปนุเทหิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย
ลกฺขณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.