📜
๑๑. ทสุตฺตรสุตฺตํ
๓๕๐. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา จมฺปายํ วิหรติ คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเร มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ. ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส ภิกฺขเว’’ติ! ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –
‘‘ทสุตฺตรํ ปวกฺขามิ, ธมฺมํ นิพฺพานปตฺติยา;
ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, สพฺพคนฺถปฺปโมจนํ’’.
เอโก ธมฺโม
๓๕๑. ‘‘เอโก, อาวุโส, ธมฺโม พหุกาโร, เอโก ธมฺโม ภาเวตพฺโพ, เอโก ธมฺโม ปริฺเยฺโย, เอโก ธมฺโม ปหาตพฺโพ, เอโก ธมฺโม หานภาคิโย, เอโก ธมฺโม วิเสสภาคิโย, เอโก ธมฺโม ทุปฺปฏิวิชฺโฌ, เอโก ธมฺโม อุปฺปาเทตพฺโพ, เอโก ธมฺโม อภิฺเยฺโย, เอโก ธมฺโม สจฺฉิกาตพฺโพ.
(ก) ‘‘กตโม เอโก ธมฺโม พหุกาโร? อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. อยํ เอโก ธมฺโม พหุกาโร.
(ข) ‘‘กตโม เอโก ธมฺโม ภาเวตพฺโพ? กายคตาสติ สาตสหคตา. อยํ เอโก ธมฺโม ภาเวตพฺโพ.
(ค) ‘‘กตโม ¶ เอโก ธมฺโม ปริฺเยฺโย? ผสฺโส สาสโว อุปาทานิโย. อยํ เอโก ธมฺโม ปริฺเยฺโย.
(ฆ) ‘‘กตโม ¶ ¶ เอโก ธมฺโม ปหาตพฺโพ? อสฺมิมาโน. อยํ เอโก ธมฺโม ปหาตพฺโพ.
(ง) ‘‘กตโม เอโก ธมฺโม หานภาคิโย? อโยนิโส มนสิกาโร. อยํ เอโก ธมฺโม หานภาคิโย.
(จ) ‘‘กตโม เอโก ธมฺโม วิเสสภาคิโย? โยนิโส มนสิกาโร. อยํ เอโก ธมฺโม วิเสสภาคิโย.
(ฉ) ‘‘กตโม ¶ เอโก ธมฺโม ทุปฺปฏิวิชฺโฌ? อานนฺตริโก เจโตสมาธิ. อยํ เอโก ธมฺโม ทุปฺปฏิวิชฺโฌ.
(ช) ‘‘กตโม เอโก ธมฺโม อุปฺปาเทตพฺโพ? อกุปฺปํ าณํ. อยํ เอโก ธมฺโม อุปฺปาเทตพฺโพ.
(ฌ) ‘‘กตโม เอโก ธมฺโม อภิฺเยฺโย? สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา. อยํ เอโก ธมฺโม อภิฺเยฺโย.
() ‘‘กตโม เอโก ธมฺโม สจฺฉิกาตพฺโพ? อกุปฺปา เจโตวิมุตฺติ. อยํ เอโก ธมฺโม สจฺฉิกาตพฺโพ.
‘‘อิติ อิเม ทส ธมฺมา ภูตา ตจฺฉา ตถา อวิตถา อนฺถา สมฺมา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา.
ทฺเว ธมฺมา
๓๕๒. ‘‘ทฺเว ธมฺมา พหุการา, ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา, ทฺเว ธมฺมา ปริฺเยฺยา, ทฺเว ธมฺมา ปหาตพฺพา ¶ , ทฺเว ธมฺมา หานภาคิยา, ทฺเว ธมฺมา วิเสสภาคิยา, ทฺเว ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา, ทฺเว ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา, ทฺเว ธมฺมา อภิฺเยฺยา, ทฺเว ธมฺมา ¶ สจฺฉิกาตพฺพา.
(ก) ‘‘กตเม ทฺเว ธมฺมา พหุการา? สติ จ สมฺปชฺฺจ. อิเม ทฺเว ธมฺมา พหุการา.
(ข) ‘‘กตเม ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา? สมโถ จ วิปสฺสนา จ. อิเม ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา.
(ค) ‘‘กตเม ทฺเว ธมฺมา ปริฺเยฺยา? นามฺจ รูปฺจ. อิเม ทฺเว ธมฺมา ปริฺเยฺยา.
(ฆ) ‘‘กตเม ¶ ทฺเว ธมฺมา ปหาตพฺพา? อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ. อิเม ทฺเว ธมฺมา ปหาตพฺพา.
(ง) ‘‘กตเม ทฺเว ธมฺมา หานภาคิยา? โทวจสฺสตา จ ปาปมิตฺตตา จ. อิเม ทฺเว ธมฺมา หานภาคิยา.
(จ) ‘‘กตเม ทฺเว ธมฺมา วิเสสภาคิยา? โสวจสฺสตา จ กลฺยาณมิตฺตตา จ. อิเม ทฺเว ธมฺมา วิเสสภาคิยา.
(ฉ) ‘‘กตเม ¶ ทฺเว ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา? โย จ เหตุ โย จ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย, โย จ เหตุ โย จ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา. อิเม ทฺเว ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา.
(ช) ‘‘กตเม ทฺเว ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา? ทฺเว าณานิ – ขเย าณํ, อนุปฺปาเท าณํ. อิเม ทฺเว ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา.
(ฌ) ‘‘กตเม ทฺเว ธมฺมา อภิฺเยฺยา? ทฺเว ธาตุโย – สงฺขตา จ ธาตุ อสงฺขตา จ ธาตุ. อิเม ทฺเว ธมฺมา อภิฺเยฺยา.
() ‘‘กตเม ¶ ทฺเว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา? วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ. อิเม ทฺเว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
‘‘อิติ ¶ อิเม วีสติ ธมฺมา ภูตา ตจฺฉา ตถา อวิตถา อนฺถา สมฺมา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา.
ตโย ธมฺมา
๓๕๓. ‘‘ตโย ธมฺมา พหุการา, ตโย ธมฺมา ภาเวตพฺพา…เป… ตโย ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
(ก) ‘‘กตเม ตโย ธมฺมา พหุการา? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ. อิเม ตโย ธมฺมา พหุการา.
(ข) ‘‘กตเม ตโย ธมฺมา ภาเวตพฺพา? ตโย สมาธี – สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ. อิเม ตโย ธมฺมา ภาเวตพฺพา.
(ค) ‘‘กตเม ¶ ตโย ธมฺมา ปริฺเยฺยา? ติสฺโส เวทนา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา. อิเม ตโย ธมฺมา ปริฺเยฺยา.
(ฆ) ‘‘กตเม ตโย ธมฺมา ปหาตพฺพา? ติสฺโส ตณฺหา – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา. อิเม ตโย ธมฺมา ปหาตพฺพา.
(ง) ‘‘กตเม ตโย ธมฺมา หานภาคิยา? ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ ¶ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํ. อิเม ตโย ธมฺมา หานภาคิยา.
(จ) ‘‘กตเม ¶ ตโย ธมฺมา วิเสสภาคิยา? ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํ. อิเม ตโย ธมฺมา วิเสสภาคิยา.
(ฉ) ‘‘กตเม ตโย ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา? ติสฺโส นิสฺสรณิยา ธาตุโย – กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมํ, รูปานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ อรูปํ, ยํ โข ปน กิฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณํ. อิเม ตโย ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา.
(ช) ‘‘กตเม ¶ ตโย ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา? ตีณิ าณานิ – อตีตํเส าณํ, อนาคตํเส าณํ, ปจฺจุปฺปนฺนํเส าณํ. อิเม ตโย ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา.
(ฌ) ‘‘กตเม ตโย ธมฺมา อภิฺเยฺยา? ติสฺโส ธาตุโย – กามธาตุ, รูปธาตุ, อรูปธาตุ. อิเม ตโย ธมฺมา อภิฺเยฺยา.
() ‘‘กตเม ตโย ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา? ติสฺโส วิชฺชา – ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ วิชฺชา, สตฺตานํ จุตูปปาเต าณํ วิชฺชา, อาสวานํ ขเย าณํ วิชฺชา. อิเม ตโย ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
‘‘อิติ ¶ อิเม ตึส ธมฺมา ภูตา ตจฺฉา ตถา อวิตถา อนฺถา สมฺมา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา.
จตฺตาโร ธมฺมา
๓๕๔. ‘‘จตฺตาโร ¶ ธมฺมา พหุการา, จตฺตาโร ธมฺมา ภาเวตพฺพา…เป… จตฺตาโร ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
(ก) ‘‘กตเม จตฺตาโร ธมฺมา พหุการา? จตฺตาริ จกฺกานิ – ปติรูปเทสวาโส, สปฺปุริสูปนิสฺสโย [สปฺปุริสุปสฺสโย (สฺยา. กํ.)], อตฺตสมฺมาปณิธิ, ปุพฺเพ จ กตปฺุตา. อิเม จตฺตาโร ธมฺมา พหุการา.
(ข) ‘‘กตเม จตฺตาโร ธมฺมา ภาเวตพฺพา? จตฺตาโร สติปฏฺานา – อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ¶ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม จตฺตาโร ธมฺมา ภาเวตพฺพา.
(ค) ‘‘กตเม จตฺตาโร ธมฺมา ปริฺเยฺยา? จตฺตาโร อาหารา – กพฬีกาโร [กวฬีกาโร (สฺยา. กํ.)] อาหาโร โอฬาริโก ¶ วา สุขุโม วา, ผสฺโส ทุติโย, มโนสฺเจตนา ตติยา, วิฺาณํ จตุตฺถํ. อิเม จตฺตาโร ธมฺมา ปริฺเยฺยา.
(ฆ) ‘‘กตเม จตฺตาโร ธมฺมา ปหาตพฺพา? จตฺตาโร โอฆา ¶ – กาโมโฆ, ภโวโฆ, ทิฏฺโโฆ, อวิชฺโชโฆ. อิเม จตฺตาโร ธมฺมา ปหาตพฺพา.
(ง) ‘‘กตเม จตฺตาโร ธมฺมา หานภาคิยา? จตฺตาโร โยคา – กามโยโค, ภวโยโค, ทิฏฺิโยโค, อวิชฺชาโยโค. อิเม จตฺตาโร ธมฺมา หานภาคิยา.
(จ) ‘‘กตเม จตฺตาโร ธมฺมา วิเสสภาคิยา? จตฺตาโร วิสฺโคา – กามโยควิสํโยโค, ภวโยควิสํโยโค, ทิฏฺิโยควิสํโยโค, อวิชฺชาโยควิสํโยโค. อิเม จตฺตาโร ธมฺมา วิเสสภาคิยา.
(ฉ) ‘‘กตเม ¶ จตฺตาโร ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา? จตฺตาโร สมาธี – หานภาคิโย สมาธิ, ิติภาคิโย สมาธิ, วิเสสภาคิโย สมาธิ, นิพฺเพธภาคิโย สมาธิ. อิเม จตฺตาโร ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา.
(ช) ‘‘กตเม จตฺตาโร ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา? จตฺตาริ าณานิ – ธมฺเม าณํ, อนฺวเย าณํ, ปริเย าณํ, สมฺมุติยา าณํ. อิเม จตฺตาโร ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา.
(ฌ) ‘‘กตเม จตฺตาโร ธมฺมา อภิฺเยฺยา? จตฺตาริ อริยสจฺจานิ – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา. กํ.)] อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา. กํ.)] อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. อิเม จตฺตาโร ธมฺมา อภิฺเยฺยา.
() ‘‘กตเม จตฺตาโร ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา? จตฺตาริ สามฺผลานิ – โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิผลํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตผลํ ¶ . อิเม จตฺตาโร ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
‘‘อิติ ¶ อิเม จตฺตารีสธมฺมา ภูตา ตจฺฉา ตถา อวิตถา อนฺถา สมฺมา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา.
ปฺจ ธมฺมา
๓๕๕. ‘‘ปฺจ ¶ ธมฺมา พหุการา…เป… ปฺจ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
(ก) ‘‘กตเม ปฺจ ธมฺมา พหุการา? ปฺจ ปธานิยงฺคานิ – อิธาวุโส, ภิกฺขุ สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ. อปฺปาพาโธ โหติ อปฺปาตงฺโก สมเวปากินิยา คหณิยา สมนฺนาคโต นาติสีตาย นาจฺจุณฺหาย มชฺฌิมาย ปธานกฺขมาย. อสโ โหติ อมายาวี ยถาภูตมตฺตานํ อาวีกตฺตา สตฺถริ วา วิฺูสุ วา สพฺรหฺมจารีสุ. อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. อิเม ปฺจ ธมฺมา พหุการา.
(ข) ‘‘กตเม ¶ ปฺจ ธมฺมา ภาเวตพฺพา? ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ – ปีติผรณตา, สุขผรณตา, เจโตผรณตา ¶ , อาโลกผรณตา, ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ [ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ (สฺยา. กํ.)]. อิเม ปฺจ ธมฺมา ภาเวตพฺพา.
(ค) ‘‘กตเม ปฺจ ธมฺมา ปริฺเยฺยา? ปฺจุปาทานกฺขนฺธา [เสยฺยถีทํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปริฺเยฺยา.
(ฆ) ‘‘กตเม ปฺจ ธมฺมา ปหาตพฺพา? ปฺจ นีวรณานิ – กามจฺฉนฺทนีวรณํ, พฺยาปาทนีวรณํ, ถินมิทฺธนีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกุจฺจนีวรณํ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปหาตพฺพา.
(ง) ‘‘กตเม ปฺจ ธมฺมา หานภาคิยา? ปฺจ เจโตขิลา – อิธาวุโส, ภิกฺขุ สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ. โย โส, อาวุโส, ภิกฺขุ สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, ตสฺส ¶ จิตฺตํ น นมติ อาตปฺปาย อนุโยคาย สาตจฺจาย ปธานาย. ยสฺส จิตฺตํ น นมติ อาตปฺปาย อนุโยคาย สาตจฺจาย ปธานาย ¶ . อยํ ปโม เจโตขิโล. ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ ธมฺเม กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ…เป… สงฺเฆ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ…เป… สิกฺขาย กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ…เป… สพฺรหฺมจารีสุ กุปิโต โหติ อนตฺตมโน อาหตจิตฺโต ขิลชาโต, โย โส, อาวุโส, ภิกฺขุ สพฺรหฺมจารีสุ ¶ กุปิโต โหติ อนตฺตมโน อาหตจิตฺโต ขิลชาโต, ตสฺส จิตฺตํ น นมติ อาตปฺปาย อนุโยคาย สาตจฺจาย ปธานาย. ยสฺส จิตฺตํ น นมติ อาตปฺปาย อนุโยคาย สาตจฺจาย ปธานาย. อยํ ปฺจโม เจโตขิโล. อิเม ปฺจ ธมฺมา หานภาคิยา.
(จ) ‘‘กตเม ปฺจ ธมฺมา วิเสสภาคิยา? ปฺจินฺทฺริยานิ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. อิเม ปฺจ ธมฺมา วิเสสภาคิยา.
(ฉ) ‘‘กตเม ปฺจ ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา? ปฺจ นิสฺสรณิยา ธาตุโย – อิธาวุโส, ภิกฺขุโน กาเม มนสิกโรโต กาเมสุ จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ น ปสีทติ น สนฺติฏฺติ น วิมุจฺจติ. เนกฺขมฺมํ โข ปนสฺส มนสิกโรโต เนกฺขมฺเม จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ วิมุจฺจติ. ตสฺส ตํ จิตฺตํ สุคตํ สุภาวิตํ สุวุฏฺิตํ สุวิมุตฺตํ วิสํยุตฺตํ กาเมหิ. เย จ กามปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ อาสวา วิฆาตา ปริฬาหา, มุตฺโต โส เตหิ. น โส ตํ เวทนํ เวเทติ. อิทมกฺขาตํ กามานํ นิสฺสรณํ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน พฺยาปาทํ มนสิกโรโต พฺยาปาเท จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ น ปสีทติ น สนฺติฏฺติ น วิมุจฺจติ. อพฺยาปาทํ โข ปนสฺส มนสิกโรโต อพฺยาปาเท จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ วิมุจฺจติ. ตสฺส ตํ จิตฺตํ สุคตํ สุภาวิตํ สุวุฏฺิตํ สุวิมุตฺตํ วิสํยุตฺตํ พฺยาปาเทน. เย จ พฺยาปาทปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ อาสวา วิฆาตา ปริฬาหา, มุตฺโต โส เตหิ. น ¶ โส ตํ เวทนํ เวเทติ. อิทมกฺขาตํ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน วิเหสํ มนสิกโรโต วิเหสาย จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ น ปสีทติ น สนฺติฏฺติ น วิมุจฺจติ. อวิเหสํ โข ปนสฺส มนสิกโรโต อวิเหสาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ วิมุจฺจติ ¶ . ตสฺส ตํ จิตฺตํ สุคตํ สุภาวิตํ สุวุฏฺิตํ สุวิมุตฺตํ วิสํยุตฺตํ วิเหสาย. เย จ วิเหสาปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ อาสวา วิฆาตา ปริฬาหา, มุตฺโต โส เตหิ. น โส ตํ เวทนํ เวเทติ. อิทมกฺขาตํ วิเหสาย นิสฺสรณํ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน รูเป มนสิกโรโต รูเปสุ จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ น ปสีทติ น สนฺติฏฺติ น วิมุจฺจติ. อรูปํ โข ปนสฺส มนสิกโรโต อรูเป จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ วิมุจฺจติ. ตสฺส ตํ จิตฺตํ สุคตํ สุภาวิตํ สุวุฏฺิตํ สุวิมุตฺตํ วิสํยุตฺตํ รูเปหิ. เย จ รูปปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ อาสวา วิฆาตา ปริฬาหา, มุตฺโต โส เตหิ. น โส ตํ เวทนํ เวเทติ. อิทมกฺขาตํ รูปานํ นิสฺสรณํ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน สกฺกายํ มนสิกโรโต สกฺกาเย จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ น ปสีทติ น สนฺติฏฺติ น วิมุจฺจติ. สกฺกายนิโรธํ โข ปนสฺส มนสิกโรโต สกฺกายนิโรเธ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ วิมุจฺจติ. ตสฺส ตํ จิตฺตํ สุคตํ สุภาวิตํ สุวุฏฺิตํ สุวิมุตฺตํ วิสํยุตฺตํ สกฺกาเยน. เย จ สกฺกายปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ อาสวา วิฆาตา ปริฬาหา, มุตฺโต โส เตหิ. น โส ตํ เวทนํ เวเทติ. อิทมกฺขาตํ สกฺกายสฺส นิสฺสรณํ. อิเม ปฺจ ธมฺมา ¶ ทุปฺปฏิวิชฺฌา.
(ช) ‘‘กตเม ปฺจ ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา? ปฺจ าณิโก สมฺมาสมาธิ – ‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติฺจ สุขวิปาโก’ติ ปจฺจตฺตํเยว าณํ อุปฺปชฺชติ. ‘อยํ สมาธิ อริโย นิรามิโส’ติ ปจฺจตฺตฺเว ¶ าณํ อุปฺปชฺชติ. ‘อยํ สมาธิ อกาปุริสเสวิโต’ติ ปจฺจตฺตํเยว าณํ อุปฺปชฺชติ. ‘อยํ สมาธิ สนฺโต ปณีโต ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ เอโกทิภาวาธิคโต, น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต’ติ [น จ สสงฺขารนิคฺคยฺห วาริตวโตติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริวาวโต (ก.), น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริยาธิคโต (?)] ปจฺจตฺตํเยว าณํ อุปฺปชฺชติ. ‘โส โข ปนาหํ อิมํ สมาธึ สโตว สมาปชฺชามิ สโต วุฏฺหามี’ติ ปจฺจตฺตํเยว าณํ อุปฺปชฺชติ. อิเม ปฺจ ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา.
(ฌ) ‘‘กตเม ปฺจ ธมฺมา อภิฺเยฺยา? ปฺจ วิมุตฺตายตนานิ – อิธาวุโส, ภิกฺขุโน สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ อฺตโร วา ครุฏฺานิโย สพฺรหฺมจารี. ยถา ¶ ยถา, อาวุโส, ภิกฺขุโน สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ, อฺตโร วา ครุฏฺานิโย สพฺรหฺมจารี, ตถา ตถา โส [ภิกฺขุ (สฺยา. กํ.)] ตสฺมึ ธมฺเม อตฺถปฺปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฏิสํเวที จ. ตสฺส อตฺถปฺปฏิสํเวทิโน ธมฺมปฏิสํเวทิโน ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. อิทํ ปมํ วิมุตฺตายตนํ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน น เหว โข สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ, อฺตโร วา ครุฏฺานิโย สพฺรหฺมจารี, อปิ จ โข ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ ¶ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสติ ยถา ¶ ยถา, อาวุโส, ภิกฺขุ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสติ. ตถา ตถา โส ตสฺมึ ธมฺเม อตฺถปฺปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฏิสํเวที จ. ตสฺส อตฺถปฺปฏิสํเวทิโน ธมฺมปฏิสํเวทิโน ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. อิทํ ทุติยํ วิมุตฺตายตนํ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน น เหว โข สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ, อฺตโร วา ครุฏฺานิโย สพฺรหฺมจารี, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสติ. อปิ จ โข, ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน สชฺฌายํ กโรติ. ยถา ยถา, อาวุโส, ภิกฺขุ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน สชฺฌายํ กโรติ ตถา ตถา โส ตสฺมึ ธมฺเม อตฺถปฺปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฏิสํเวที จ. ตสฺส อตฺถปฺปฏิสํเวทิโน ธมฺมปฏิสํเวทิโน ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. อิทํ ตติยํ วิมุตฺตายตนํ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน น เหว โข สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ, อฺตโร วา ครุฏฺานิโย สพฺรหฺมจารี, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสติ, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน สชฺฌายํ กโรติ. อปิ จ โข, ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เจตสา อนุวิตกฺเกติ อนุวิจาเรติ มนสานุเปกฺขติ. ยถา ยถา ¶ , อาวุโส ¶ , ภิกฺขุ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เจตสา อนุวิตกฺเกติ อนุวิจาเรติ มนสานุเปกฺขติ ตถา ตถา โส ตสฺมึ ธมฺเม อตฺถปฺปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฏิสํเวที จ. ตสฺส อตฺถปฺปฏิสํเวทิโน ธมฺมปฏิสํเวทิโน ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. อิทํ จตุตฺถํ วิมุตฺตายตนํ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน น เหว โข สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ, อฺตโร วา ครุฏฺานิโย สพฺรหฺมจารี, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสติ, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน สชฺฌายํ กโรติ, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เจตสา อนุวิตกฺเกติ อนุวิจาเรติ มนสานุเปกฺขติ; อปิ จ ขฺวสฺส อฺตรํ สมาธินิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ โหติ สุมนสิกตํ สูปธาริตํ สุปฺปฏิวิทฺธํ ปฺาย. ยถา ยถา, อาวุโส, ภิกฺขุโน อฺตรํ สมาธินิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ โหติ สุมนสิกตํ สูปธาริตํ สุปฺปฏิวิทฺธํ ¶ ปฺาย ตถา ตถา โส ตสฺมึ ธมฺเม อตฺถปฺปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฺปฏิสํเวที จ. ตสฺส อตฺถปฺปฏิสํเวทิโน ธมฺมปฺปฏิสํเวทิโน ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. อิทํ ปฺจมํ วิมุตฺตายตนํ. อิเม ปฺจ ธมฺมา อภิฺเยฺยา.
() ‘‘กตเม ปฺจ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา? ปฺจ ธมฺมกฺขนฺธา – สีลกฺขนฺโธ ¶ , สมาธิกฺขนฺโธ, ปฺากฺขนฺโธ, วิมุตฺติกฺขนฺโธ, วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺโธ. อิเม ปฺจ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
‘‘อิติ อิเม ปฺาส ธมฺมา ภูตา ตจฺฉา ตถา อวิตถา อนฺถา สมฺมา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา.
ฉ ธมฺมา
๓๕๖. ‘‘ฉ ธมฺมา พหุการา…เป… ฉ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
(ก) ‘‘กตเม ฉ ธมฺมา พหุการา? ฉ สารณียา ธมฺมา. อิธาวุโส, ภิกฺขุโน เมตฺตํ กายกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ ¶ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิ เจว รโห ¶ จ, อยมฺปิ ธมฺโม สารณีโย ปิยกรโณ ครุกรโณ สงฺคหาย อวิวาทาย สามคฺคิยา เอกีภาวาย สํวตฺตติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน เมตฺตํ วจีกมฺมํ…เป… เอกีภาวาย สํวตฺตติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน เมตฺตํ มโนกมฺมํ…เป… เอกีภาวาย สํวตฺตติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ เย เต ลาภา ธมฺมิกา ธมฺมลทฺธา อนฺตมโส ปตฺตปริยาปนฺนมตฺตมฺปิ, ตถารูเปหิ ลาเภหิ อปฺปฏิวิภตฺตโภคี โหติ สีลวนฺเตหิ สพฺรหฺมจารีหิ สาธารณโภคี, อยมฺปิ ธมฺโม สารณีโย…เป… เอกีภาวาย ¶ สํวตฺตติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ, ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิฺุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ, ตถารูเปสุ ¶ สีเลสุ สีลสามฺคโต วิหรติ สพฺรหฺมจารีหิ อาวิ เจว รโห จ, อยมฺปิ ธมฺโม สารณีโย…เป… เอกีภาวาย สํวตฺตติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ ยายํ ทิฏฺิ อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตถารูปาย ทิฏฺิยา ทิฏฺิ สามฺคโต วิหรติ สพฺรหฺมจารีหิ อาวิ เจว รโห จ, อยมฺปิ ธมฺโม สารณีโย ปิยกรโณ ครุกรโณ, สงฺคหาย อวิวาทาย สามคฺคิยา เอกีภาวาย สํวตฺตติ. อิเม ฉ ธมฺมา พหุการา.
(ข) ‘‘กตเม ฉ ธมฺมา ภาเวตพฺพา? ฉ อนุสฺสติฏฺานานิ – พุทฺธานุสฺสติ, ธมฺมานุสฺสติ, สงฺฆานุสฺสติ, สีลานุสฺสติ, จาคานุสฺสติ, เทวตานุสฺสติ. อิเม ฉ ธมฺมา ภาเวตพฺพา.
(ค) ‘‘กตเม ฉ ธมฺมา ปริฺเยฺยา? ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ – จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ. อิเม ฉ ธมฺมา ปริฺเยฺยา.
(ฆ) ‘‘กตเม ฉ ธมฺมา ปหาตพฺพา? ฉ ตณฺหากายา – รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา. อิเม ฉ ธมฺมา ปหาตพฺพา.
(ง) ‘‘กตเม ¶ ¶ ฉ ธมฺมา หานภาคิยา? ฉ อคารวา – อิธาวุโส, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ… สิกฺขาย… อปฺปมาเท… ปฏิสนฺถาเร อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส. อิเม ฉ ธมฺมา หานภาคิยา.
(จ) ‘‘กตเม ฉ ธมฺมา วิเสสภาคิยา? ฉ คารวา – อิธาวุโส, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว วิหรติ สปฺปติสฺโส ธมฺเม…เป… สงฺเฆ… สิกฺขาย… อปฺปมาเท… ปฏิสนฺถาเร สคารโว วิหรติ สปฺปติสฺโส. อิเม ฉ ธมฺมา วิเสสภาคิยา.
(ฉ) ‘‘กตเม ฉ ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา? ฉ นิสฺสรณิยา ธาตุโย – อิธาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย – ‘เมตฺตา หิ โข เม, เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, อถ จ ปน เม พฺยาปาโท จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺตี’ติ. โส ‘มา เหวํ’ ติสฺส วจนีโย ‘มายสฺมา เอวํ อวจ, มา ภควนฺตํ อพฺภาจิกฺขิ. น หิ ¶ สาธุ ภควโต อพฺภกฺขานํ, น หิ ภควา เอวํ วเทยฺย. อฏฺานเมตํ อาวุโส อนวกาโส ยํ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ภาวิตาย พหุลีกตาย ยานีกตาย วตฺถุกตาย อนุฏฺิตาย ปริจิตาย สุสมารทฺธาย. อถ จ ปนสฺส พฺยาปาโท จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตีติ, เนตํ านํ วิชฺชติ. นิสฺสรณํ เหตํ, อาวุโส, พฺยาปาทสฺส, ยทิทํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺตี’ติ.
‘‘อิธ ปนาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย – ‘กรุณา ¶ หิ โข เม เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา. อถ จ ปน เม วิเหสา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺตี’ติ. โส – ‘มา เหวํ’ ติสฺส วจนีโย, ‘มายสฺมา เอวํ อวจ, มา ภควนฺตํ อพฺภาจิกฺขิ…เป… นิสฺสรณํ เหตํ, อาวุโส, วิเหสาย, ยทิทํ กรุณาเจโตวิมุตฺตี’ติ.
‘‘อิธ ปนาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย – ‘มุทิตา หิ โข เม เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา…เป… อถ จ ปน เม อรติ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺตี’ติ. โส – ‘มา เหวํ’ ติสฺส วจนีโย ‘มายสฺมา เอวํ อวจ…เป… นิสฺสรณํ เหตํ, อาวุโส อรติยา, ยทิทํ มุทิตาเจโตวิมุตฺตี’ติ.
‘‘อิธ ¶ ปนาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย – ‘อุเปกฺขา หิ โข เม เจโตวิมุตฺติ ¶ ภาวิตา…เป… อถ จ ปน เม ราโค จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺตี’ติ. โส – ‘มา เหวํ’ ติสฺส วจนีโย ‘มายสฺมา เอวํ อวจ…เป… นิสฺสรณํ เหตํ, อาวุโส, ราคสฺส ยทิทํ อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺตี’ติ.
‘‘อิธ ปนาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย – ‘อนิมิตฺตา หิ โข เม เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา…เป… อถ จ ปน เม นิมิตฺตานุสาริ วิฺาณํ โหตี’ติ. โส – ‘มา เหวํ’ ติสฺส วจนีโย ‘มายสฺมา เอวํ อวจ…เป… นิสฺสรณํ เหตํ, อาวุโส, สพฺพนิมิตฺตานํ ยทิทํ อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺตี’ติ.
‘‘อิธ ปนาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย – ‘อสฺมีติ โข เม วิคตํ, อยมหมสฺมีติ น ¶ สมนุปสฺสามิ, อถ จ ปน เม วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลํ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺตี’ติ. โส – ‘มา เหวํ’ ติสฺส วจนีโย ‘มายสฺมา เอวํ อวจ, มา ภควนฺตํ อพฺภาจิกฺขิ, น ¶ หิ สาธุ ภควโต อพฺภกฺขานํ, น หิ ภควา เอวํ วเทยฺย. อฏฺานเมตํ, อาวุโส, อนวกาโส ยํ อสฺมีติ วิคเต อยมหมสฺมีติ อสมนุปสฺสโต. อถ จ ปนสฺส วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลํ จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสติ, เนตํ านํ วิชฺชติ. นิสฺสรณํ เหตํ, อาวุโส, วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลสฺส, ยทิทํ อสฺมิมานสมุคฺฆาโฏ’ติ. อิเม ฉ ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา.
(ช) ‘‘กตเม ¶ ฉ ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา? ฉ สตตวิหารา. อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิเม ฉ ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา.
(ฌ) ‘‘กตเม ฉ ธมฺมา อภิฺเยฺยา? ฉ อนุตฺตริยานิ – ทสฺสนานุตฺตริยํ, สวนานุตฺตริยํ, ลาภานุตฺตริยํ, สิกฺขานุตฺตริยํ, ปาริจริยานุตฺตริยํ, อนุสฺสตานุตฺตริยํ. อิเม ฉ ธมฺมา อภิฺเยฺยา.
() ‘‘กตเม ฉ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา? ฉ อภิฺา – อิธาวุโส, ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ ¶ , พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ. อาวิภาวํ ติโรภาวํ. ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ อากาเส ¶ . ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ เสยฺยถาปิ อุทเก. อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ ปถวิยํ. อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ. อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชติ. ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ.
‘‘ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาติ ทิพฺเพ จ มานุเส จ, เย ทูเร สนฺติเก จ.
‘‘ปรสตฺตานํ ¶ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ [ชานาติ (สฺยา. กํ.)], สราคํ วา จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาติ ¶ …เป… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ อวิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาติ.
‘‘โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ เอกมฺปิ ชาตึ…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ.
‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ ¶ …เป…
‘‘อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเม ฉ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
‘‘อิติ อิเม สฏฺิ ธมฺมา ภูตา ตจฺฉา ตถา อวิตถา อนฺถา สมฺมา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา.
สตฺต ธมฺมา
๓๕๗. ‘‘สตฺต ¶ ธมฺมา พหุการา…เป… สตฺต ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
(ก) ‘‘กตเม สตฺต ธมฺมา พหุการา? สตฺต อริยธนานิ – สทฺธาธนํ, สีลธนํ, หิริธนํ, โอตฺตปฺปธนํ, สุตธนํ, จาคธนํ, ปฺาธนํ. อิเม สตฺต ธมฺมา พหุการา.
(ข) ‘‘กตเม ¶ สตฺต ธมฺมา ภาเวตพฺพา? สตฺต สมฺโพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ . อิเม สตฺต ธมฺมา ภาเวตพฺพา.
(ค) ‘‘กตเม สตฺต ธมฺมา ปริฺเยฺยา? สตฺต วิฺาณฏฺิติโย – สนฺตาวุโส, สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกา. อยํ ปมา วิฺาณฏฺิติ.
‘‘สนฺตาวุโส ¶ , สตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ เทวา พฺรหฺมกายิกา ปมาภินิพฺพตฺตา. อยํ ทุติยา วิฺาณฏฺิติ.
‘‘สนฺตาวุโส, สตฺตา เอกตฺตกายา นานตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ เทวา อาภสฺสรา. อยํ ตติยา วิฺาณฏฺิติ.
‘‘สนฺตาวุโส, สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ เทวา สุภกิณฺหา. อยํ จตุตฺถี วิฺาณฏฺิติ.
‘‘สนฺตาวุโส, สตฺตา สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา…เป… ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนูปคา. อยํ ปฺจมี วิฺาณฏฺิติ.
‘‘สนฺตาวุโส, สตฺตา สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนูปคา. อยํ ฉฏฺี วิฺาณฏฺิติ.
‘‘สนฺตาวุโส, สตฺตา สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนูปคา. อยํ สตฺตมี วิฺาณฏฺิติ. อิเม สตฺต ธมฺมา ปริฺเยฺยา.
(ฆ) ‘‘กตเม สตฺต ธมฺมา ปหาตพฺพา? สตฺตานุสยา – กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, มานานุสโย, ภวราคานุสโย ¶ , อวิชฺชานุสโย. อิเม สตฺต ธมฺมา ปหาตพฺพา.
(ง) ‘‘กตเม สตฺต ธมฺมา หานภาคิยา? สตฺต อสทฺธมฺมา – อิธาวุโส, ภิกฺขุ อสฺสทฺโธ โหติ, อหิริโก โหติ, อโนตฺตปฺปี โหติ, อปฺปสฺสุโต ¶ โหติ, กุสีโต โหติ, มุฏฺสฺสติ โหติ, ทุปฺปฺโ โหติ. อิเม สตฺต ธมฺมา หานภาคิยา.
(จ) ‘‘กตเม สตฺต ธมฺมา วิเสสภาคิยา? สตฺต สทฺธมฺมา – อิธาวุโส, ภิกฺขุ สทฺโธ โหติ, หิริมา [หิริโก (สฺยา. กํ.)] โหติ, โอตฺตปฺปี โหติ, พหุสฺสุโต โหติ, อารทฺธวีริโย โหติ, อุปฏฺิตสฺสติ โหติ, ปฺวา โหติ. อิเม สตฺต ธมฺมา วิเสสภาคิยา.
(ฉ) ‘‘กตเม ¶ ¶ สตฺต ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา? สตฺต สปฺปุริสธมฺมา – อิธาวุโส, ภิกฺขุ ธมฺมฺู จ โหติ อตฺถฺู จ อตฺตฺู จ มตฺตฺู จ กาลฺู จ ปริสฺู จ ปุคฺคลฺู จ. อิเม สตฺต ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา.
(ช) ‘‘กตเม สตฺต ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา? สตฺต สฺา – อนิจฺจสฺา, อนตฺตสฺา, อสุภสฺา, อาทีนวสฺา, ปหานสฺา, วิราคสฺา, นิโรธสฺา. อิเม สตฺต ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา.
(ฌ) ‘‘กตเม สตฺต ธมฺมา อภิฺเยฺยา? สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ – อิธาวุโส, ภิกฺขุ สิกฺขาสมาทาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายติฺจ สิกฺขาสมาทาเน อวิคตเปโม. ธมฺมนิสนฺติยา ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายติฺจ ¶ ธมฺมนิสนฺติยา อวิคตเปโม. อิจฺฉาวินเย ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายติฺจ อิจฺฉาวินเย อวิคตเปโม. ปฏิสลฺลาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายติฺจ ปฏิสลฺลาเน อวิคตเปโม. วีริยารมฺเม ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายติฺจ วีริยารมฺเม อวิคตเปโม. สติเนปกฺเก ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายติฺจ สติเนปกฺเก อวิคตเปโม. ทิฏฺิปฏิเวเธ ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายติฺจ ทิฏฺิปฏิเวเธ อวิคตเปโม. อิเม สตฺต ธมฺมา อภิฺเยฺยา.
() ‘‘กตเม สตฺต ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา? สตฺต ขีณาสวพลานิ – อิธาวุโส, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ. ยํปาวุโส, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ, อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘ขีณา เม อาสวา’ติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, อาวุโส, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน องฺคารกาสูปมา กามา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ. ยํปาวุโส…เป… ‘ขีณา เม อาสวา’ติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ วิเวกฏฺํ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺตีภูตํ สพฺพโส อาสวฏฺานิเยหิ ¶ ธมฺเมหิ. ยํปาวุโส…เป… ‘ขีณา เม อาสวา’ติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, อาวุโส, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา ¶ . ยํปาวุโส…เป… ‘ขีณา เม อาสวา’ติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ. ยํปาวุโส…เป… ‘ขีณา เม อาสวา’ติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา. ยํปาวุโส…เป… ‘ขีณา เม อาสวา’ติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวิโต โหติ สุภาวิโต. ยํปาวุโส, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อริโย อฏฺงฺคิโก ¶ มคฺโค ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘ขีณา เม อาสวา’ติ. อิเม สตฺต ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
‘‘อิติเม สตฺตติ ธมฺมา ภูตา ตจฺฉา ตถา อวิตถา อนฺถา สมฺมา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา.
ปมภาณวาโร นิฏฺิโต.
อฏฺ ธมฺมา
๓๕๘. ‘‘อฏฺ ธมฺมา พหุการา…เป… อฏฺ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
(ก) ‘‘กตเม อฏฺ ธมฺมา พหุการา? อฏฺ เหตู อฏฺ ปจฺจยา อาทิพฺรหฺมจริยิกาย ปฺาย อปฺปฏิลทฺธาย ปฏิลาภาย ปฏิลทฺธาย ภิยฺโยภาวาย ¶ เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตนฺติ. กตเม อฏฺ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ สตฺถารํ [สตฺถารํ วา (สฺยา. ก.)] อุปนิสฺสาย วิหรติ อฺตรํ วา ครุฏฺานิยํ สพฺรหฺมจารึ, ยตฺถสฺส ติพฺพํ หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ เปมฺจ คารโว ¶ จ. อยํ ปโม เหตุ ปโม ปจฺจโย อาทิพฺรหฺมจริยิกาย ปฺาย อปฺปฏิลทฺธาย ปฏิลาภาย ¶ . ปฏิลทฺธาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติ.
‘‘ตํ โข ปน สตฺถารํ อุปนิสฺสาย วิหรติ อฺตรํ วา ครุฏฺานิยํ สพฺรหฺมจารึ ¶ , ยตฺถสฺส ติพฺพํ หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ เปมฺจ คารโว จ. เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปริปฺหติ – ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ? อิมสฺส โก อตฺโถ’ติ? ตสฺส เต อายสฺมนฺโต อวิวฏฺเจว วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตฺจ อุตฺตานี [อนุตฺตานิกตฺจ อุตฺตานึ (ก.)] กโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขาฏฺานิเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติ. อยํ ทุติโย เหตุ ทุติโย ปจฺจโย อาทิพฺรหฺมจริยิกาย ปฺาย อปฺปฏิลทฺธาย ปฏิลาภาย, ปฏิลทฺธาย ภิยฺโยภาวาย, เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติ.
‘‘ตํ โข ปน ธมฺมํ สุตฺวา ทฺวเยน วูปกาเสน สมฺปาเทติ – กายวูปกาเสน จ จิตฺตวูปกาเสน จ. อยํ ตติโย เหตุ ตติโย ปจฺจโย อาทิพฺรหฺมจริยิกาย ปฺาย อปฺปฏิลทฺธาย ปฏิลาภาย, ปฏิลทฺธาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. อยํ จตุตฺโถ เหตุ จตุตฺโถ ปจฺจโย อาทิพฺรหฺมจริยิกาย ปฺาย อปฺปฏิลทฺธาย ปฏิลาภาย, ปฏิลทฺธาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย. เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา มชฺเฌกลฺยาณา ปริโยสานกลฺยาณา สาตฺถา สพฺยฺชนา เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ, ตถารูปาสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺติ ธาตา ¶ วจสา ¶ ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา. อยํ ปฺจโม เหตุ ปฺจโม ปจฺจโย อาทิพฺรหฺมจริยิกาย ปฺาย อปฺปฏิลทฺธาย ปฏิลาภาย, ปฏิลทฺธาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. อยํ ฉฏฺโ ¶ ¶ เหตุ ฉฏฺโ ปจฺจโย อาทิพฺรหฺมจริยิกาย ปฺาย อปฺปฏิลทฺธาย ปฏิลาภาย, ปฏิลทฺธาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต. จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา. อยํ สตฺตโม เหตุ สตฺตโม ปจฺจโย อาทิพฺรหฺมจริยิกาย ปฺาย อปฺปฏิลทฺธาย ปฏิลาภาย, ปฏิลทฺธาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ, อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรติ – ‘อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา อิติ เวทนาย สมุทโย อิติ เวทนาย อตฺถงฺคโม; อิติ สฺา อิติ สฺาย สมุทโย อิติ สฺาย อตฺถงฺคโม; อิติ สงฺขารา อิติ สงฺขารานํ สมุทโย อิติ สงฺขารานํ อตฺถงฺคโม; อิติ วิฺาณํ อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ. อยํ อฏฺโม เหตุ อฏฺโม ปจฺจโย อาทิพฺรหฺมจริยิกาย ¶ ปฺาย อปฺปฏิลทฺธาย ปฏิลาภาย, ปฏิลทฺธาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติ. อิเม อฏฺ ธมฺมา พหุการา.
(ข) ‘‘กตเม อฏฺ ธมฺมา ภาเวตพฺพา? อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อิเม อฏฺ ธมฺมา ภาเวตพฺพา.
(ค) ‘‘กตเม อฏฺ ธมฺมา ปริฺเยฺยา? อฏฺ โลกธมฺมา – ลาโภ จ, อลาโภ จ, ยโส จ, อยโส จ, นินฺทา จ, ปสํสา จ, สุขฺจ, ทุกฺขฺจ. อิเม อฏฺ ธมฺมา ปริฺเยฺยา.
(ฆ) ‘‘กตเม ¶ อฏฺ ธมฺมา ปหาตพฺพา? อฏฺ มิจฺฉตฺตา ¶ – มิจฺฉาทิฏฺิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ. อิเม อฏฺ ธมฺมา ปหาตพฺพา.
(ง) ‘‘กตเม อฏฺ ธมฺมา หานภาคิยา? อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ. อิธาวุโส, ภิกฺขุนา กมฺมํ กาตพฺพํ โหติ, ตสฺส เอวํ โหติ – ‘กมฺมํ โข เม กาตพฺพํ ภวิสฺสติ, กมฺมํ โข ปน ¶ เม กโรนฺตสฺส กาโย กิลมิสฺสติ, หนฺทาหํ นิปชฺชามี’ติ. โส นิปชฺชติ, น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ปมํ กุสีตวตฺถุ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุนา กมฺมํ กตํ โหติ ¶ . ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อหํ โข กมฺมํ อกาสึ, กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺตสฺส กาโย กิลนฺโต, หนฺทาหํ นิปชฺชามี’ติ. โส นิปชฺชติ, น วีริยํ อารภติ…เป… อิทํ ทุติยํ กุสีตวตฺถุ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุนา มคฺโค คนฺตพฺโพ โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘มคฺโค โข เม คนฺตพฺโพ ภวิสฺสติ, มคฺคํ โข ปน เม คจฺฉนฺตสฺส กาโย กิลมิสฺสติ, หนฺทาหํ นิปชฺชามี’ติ. โส นิปชฺชติ, น วีริยํ อารภติ…เป… อิทํ ตติยํ กุสีตวตฺถุ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุนา มคฺโค คโต โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อหํ โข มคฺคํ อคมาสึ, มคฺคํ โข ปน เม คจฺฉนฺตสฺส กาโย กิลนฺโต, หนฺทาหํ นิปชฺชามี’ติ. โส นิปชฺชติ, น วีริยํ อารภติ…เป… อิทํ จตุตฺถํ กุสีตวตฺถุ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต น ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต นาลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ, ตสฺส เม กาโย กิลนฺโต อกมฺมฺโ, หนฺทาหํ นิปชฺชามี’ติ…เป… อิทํ ปฺจมํ กุสีตวตฺถุ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต อลตฺถํ ลูขสฺส ¶ วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ ¶ , ตสฺส เม กาโย ครุโก อกมฺมฺโ, มาสาจิตํ มฺเ, หนฺทาหํ นิปชฺชามี’ติ. โส นิปชฺชติ…เป… อิทํ ฉฏฺํ กุสีตวตฺถุ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน อุปฺปนฺโน โหติ อปฺปมตฺตโก อาพาโธ, ตสฺส เอวํ โหติ ¶ – ‘อุปฺปนฺโน โข เม อยํ อปฺปมตฺตโก อาพาโธ อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ, หนฺทาหํ นิปชฺชามี’ติ. โส นิปชฺชติ…เป… อิทํ สตฺตมํ กุสีตวตฺถุ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ คิลานาวุฏฺิโต โหติ อจิรวุฏฺิโต เคลฺา. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อหํ โข คิลานาวุฏฺิโต อจิรวุฏฺิโต เคลฺา. ตสฺส เม กาโย ทุพฺพโล อกมฺมฺโ, หนฺทาหํ นิปชฺชามี’ติ. โส นิปชฺชติ…เป… อิทํ อฏฺมํ กุสีตวตฺถุ. อิเม อฏฺ ธมฺมา หานภาคิยา.
(จ) ‘‘กตเม อฏฺ ธมฺมา วิเสสภาคิยา? อฏฺ อารมฺภวตฺถูนิ. อิธาวุโส, ภิกฺขุนา กมฺมํ กาตพฺพํ โหติ, ตสฺส เอวํ โหติ – ‘กมฺมํ โข เม กาตพฺพํ ภวิสฺสติ, กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺเตน น สุกรํ พุทฺธานํ สาสนํ มนสิกาตุํ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส ¶ สจฺฉิกิริยายา’ติ. โส วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ปมํ อารมฺภวตฺถุ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุนา กมฺมํ กตํ โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อหํ โข กมฺมํ อกาสึ, กมฺมํ โข ปนาหํ กโรนฺโต นาสกฺขึ พุทฺธานํ สาสนํ มนสิกาตุํ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ…เป… อิทํ ทุติยํ อารมฺภวตฺถุ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุนา มคฺโค คนฺตพฺโพ โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘มคฺโค โข เม คนฺตพฺโพ ภวิสฺสติ, มคฺคํ โข ปน เม คจฺฉนฺเตน น สุกรํ พุทฺธานํ สาสนํ มนสิกาตุํ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ…เป… อิทํ ตติยํ อารมฺภวตฺถุ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุนา มคฺโค คโต โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อหํ โข มคฺคํ อคมาสึ, มคฺคํ โข ปนาหํ คจฺฉนฺโต นาสกฺขึ พุทฺธานํ สาสนํ มนสิกาตุํ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ…เป… อิทํ จตุตฺถํ อารมฺภวตฺถุ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต น ¶ ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต นาลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ ¶ , ตสฺส เม กาโย ลหุโก กมฺมฺโ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ…เป… อิทํ ปฺจมํ อารมฺภวตฺถุ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต อลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เม กาโย พลวา กมฺมฺโ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ…เป… อิทํ ฉฏฺํ อารมฺภวตฺถุ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน อุปฺปนฺโน โหติ อปฺปมตฺตโก อาพาโธ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อุปฺปนฺโน โข เม อยํ อปฺปมตฺตโก อาพาโธ านํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ เม อาพาโธ ปวฑฺเฒยฺย, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ…เป… อิทํ ¶ สตฺตมํ อารมฺภวตฺถุ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ คิลานา วุฏฺิโต โหติ อจิรวุฏฺิโต เคลฺา. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อหํ โข คิลานา วุฏฺิโต อจิรวุฏฺิโต เคลฺา, านํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ เม อาพาโธ ปจฺจุทาวตฺเตยฺย, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยายา’ติ. โส วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ อฏฺมํ อารมฺภวตฺถุ. อิเม อฏฺ ธมฺมา วิเสสภาคิยา.
(ฉ) ‘‘กตเม อฏฺ ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา? อฏฺ อกฺขณา อสมยา พฺรหฺมจริยวาสาย. อิธาวุโส, ตถาคโต จ โลเก อุปฺปนฺโน โหติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ธมฺโม จ เทสิยติ โอปสมิโก ปรินิพฺพานิโก สมฺโพธคามี สุคตปฺปเวทิโต. อยฺจ ปุคฺคโล นิรยํ อุปปนฺโน โหติ. อยํ ปโม อกฺขโณ อสมโย พฺรหฺมจริยวาสาย.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ตถาคโต จ โลเก อุปฺปนฺโน โหติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ธมฺโม จ เทสิยติ โอปสมิโก ปรินิพฺพานิโก สมฺโพธคามี ¶ สุคตปฺปเวทิโต, อยฺจ ปุคฺคโล ติรจฺฉานโยนึ อุปปนฺโน โหติ. อยํ ทุติโย อกฺขโณ อสมโย พฺรหฺมจริยวาสาย.
‘‘ปุน ¶ จปรํ…เป… เปตฺติวิสยํ ¶ อุปปนฺโน โหติ. อยํ ตติโย อกฺขโณ อสมโย พฺรหฺมจริยวาสาย.
‘‘ปุน จปรํ…เป… อฺตรํ ทีฆายุกํ เทวนิกายํ อุปปนฺโน โหติ. อยํ จตุตฺโถ อกฺขโณ อสมโย พฺรหฺมจริยวาสาย.
‘‘ปุน จปรํ…เป… ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชาโต โหติ มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ, ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ. อยํ ปฺจโม อกฺขโณ อสมโย พฺรหฺมจริยวาสาย.
‘‘ปุน จปรํ…เป… อยฺจ ปุคฺคโล มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชาโต โหติ, โส จ โหติ มิจฺฉาทิฏฺิโก วิปรีตทสฺสโน – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ. อยํ ฉฏฺโ อกฺขโณ อสมโย พฺรหฺมจริยวาสาย.
‘‘ปุน จปรํ…เป… อยฺจ ปุคฺคโล มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชาโต โหติ ¶ , โส จ โหติ ทุปฺปฺโ ชโฬ เอฬมูโค, นปฺปฏิพโล สุภาสิตทุพฺภาสิตานมตฺถมฺาตุํ. อยํ สตฺตโม อกฺขโณ อสมโย พฺรหฺมจริยวาสาย.
‘‘ปุน จปรํ…เป… อยฺจ ปุคฺคโล มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชาโต โหติ, โส จ โหติ ปฺวา อชโฬ อเนฬมูโค, ปฏิพโล สุภาสิตทุพฺภาสิตานมตฺถมฺาตุํ. อยํ อฏฺโม อกฺขโณ อสมโย พฺรหฺมจริยวาสาย. อิเม อฏฺ ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา.
(ช) ‘‘กตเม อฏฺ ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา? อฏฺ มหาปุริสวิตกฺกา – อปฺปิจฺฉสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มหิจฺฉสฺส. สนฺตุฏฺสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม อสนฺตุฏฺสฺส. ปวิวิตฺตสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม สงฺคณิการามสฺส. อารทฺธวีริยสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม กุสีตสฺส. อุปฏฺิตสติสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มุฏฺสฺสติสฺส. สมาหิตสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม อสมาหิตสฺส ¶ ¶ . ปฺวโต [ปฺาวโต (สี. ปี.)] อยํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม ทุปฺปฺสฺส. นิปฺปปฺจสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม ปปฺจารามสฺสาติ [นิปฺปปฺจารามสฺส อยํ ธมฺโม นิปฺปปฺจรติโน, นายํ ธมฺโม ปปฺจารามสฺส ปปฺจรติโนติ (สี. สฺยา. ปี.) องฺคุตฺตเรปิ ตเถว ทิสฺสติ. อฏฺกถาฏีกา ปน โอโลเกตพฺพา] อิเม อฏฺ ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา.
(ฌ) ‘‘กตเม อฏฺ ธมฺมา อภิฺเยฺยา? อฏฺ อภิภายตนานิ – อชฺฌตฺตํ รูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ ¶ , ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ – เอวํสฺี โหติ. อิทํ ปมํ อภิภายตนํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ – เอวํสฺี โหติ. อิทํ ทุติยํ อภิภายตนํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสฺี โหติ. อิทํ ตติยํ อภิภายตนํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสฺี โหติ. อิทํ จตุตฺถํ อภิภายตนํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ นีลานิ นีลวณฺณานิ นีลนิทสฺสนานิ นีลนิภาสานิ. เสยฺยถาปิ นาม อุมาปุปฺผํ นีลํ นีลวณฺณํ นีลนิทสฺสนํ นีลนิภาสํ. เสยฺยถา วา ปน ตํ วตฺถํ พาราณเสยฺยกํ อุภโตภาควิมฏฺํ นีลํ นีลวณฺณํ นีลนิทสฺสนํ นีลนิภาสํ, เอวเมว อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ นีลานิ นีลวณฺณานิ นีลนิทสฺสนานิ นีลนิภาสานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสฺี โหติ. อิทํ ปฺจมํ อภิภายตนํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปีตานิ ปีตวณฺณานิ ปีตนิทสฺสนานิ ปีตนิภาสานิ. เสยฺยถาปิ นาม กณิการปุปฺผํ ปีตํ ปีตวณฺณํ ปีตนิทสฺสนํ ปีตนิภาสํ. เสยฺยถา วา ปน ตํ วตฺถํ พาราณเสยฺยกํ ¶ อุภโตภาควิมฏฺํ ปีตํ ปีตวณฺณํ ปีตนิทสฺสนํ ปีตนิภาสํ ¶ , เอวเมว อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปีตานิ ปีตวณฺณานิ ปีตนิทสฺสนานิ ปีตนิภาสานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสฺี โหติ. อิทํ ฉฏฺํ อภิภายตนํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ ¶ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ โลหิตกานิ โลหิตกวณฺณานิ โลหิตกนิทสฺสนานิ โลหิตกนิภาสานิ. เสยฺยถาปิ นาม พนฺธุชีวกปุปฺผํ โลหิตกํ โลหิตกวณฺณํ โลหิตกนิทสฺสนํ โลหิตกนิภาสํ, เสยฺยถา วา ปน ตํ วตฺถํ พาราณเสยฺยกํ อุภโตภาควิมฏฺํ โลหิตกํ โลหิตกวณฺณํ โลหิตกนิทสฺสนํ โลหิตกนิภาสํ, เอวเมว อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ โลหิตกานิ โลหิตกวณฺณานิ โลหิตกนิทสฺสนานิ โลหิตกนิภาสานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสฺี โหติ. อิทํ สตฺตมํ อภิภายตนํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ โอทาตานิ โอทาตวณฺณานิ โอทาตนิทสฺสนานิ โอทาตนิภาสานิ. เสยฺยถาปิ นาม โอสธิตารกา โอทาตา โอทาตวณฺณา โอทาตนิทสฺสนา โอทาตนิภาสา, เสยฺยถา วา ปน ตํ วตฺถํ พาราณเสยฺยกํ อุภโตภาควิมฏฺํ โอทาตํ โอทาตวณฺณํ โอทาตนิทสฺสนํ โอทาตนิภาสํ, เอวเมว อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ โอทาตานิ โอทาตวณฺณานิ โอทาตนิทสฺสนานิ โอทาตนิภาสานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสฺี โหติ. อิทํ อฏฺมํ อภิภายตนํ. อิเม อฏฺ ธมฺมา อภิฺเยฺยา.
() ‘‘กตเม ¶ ¶ อฏฺ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา? อฏฺ วิโมกฺขา – รูปี รูปานิ ปสฺสติ. อยํ ปโม วิโมกฺโข.
‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ. อยํ ทุติโย วิโมกฺโข.
‘‘สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหติ. อยํ ตติโย วิโมกฺโข.
‘‘สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ จตุตฺโถ วิโมกฺโข.
‘‘สพฺพโส ¶ อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ ปฺจโม วิโมกฺโข.
‘‘สพฺพโส ¶ วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ ฉฏฺโ วิโมกฺโข.
‘‘สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ สตฺตโม วิโมกฺโข.
‘‘สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ อฏฺโม วิโมกฺโข. อิเม อฏฺ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
‘‘อิติ อิเม อสีติ ธมฺมา ภูตา ตจฺฉา ตถา อวิตถา อนฺถา สมฺมา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา.
นว ธมฺมา
๓๕๙. ‘‘นว ธมฺมา พหุการา…เป… นว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
(ก) ‘‘กตเม ¶ นว ธมฺมา พหุการา? นว โยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา, โยนิโสมนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิเต จิตฺเต ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ยถาภูตํ ชานํ ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ. อิเม นว ธมฺมา พหุการา.
(ข) ‘‘กตเม นว ธมฺมา ภาเวตพฺพา? นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิ – สีลวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, จิตฺตวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, ทิฏฺิวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, มคฺคามคฺคาณทสฺสน – วิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, าณทสฺสนวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, ปฺาวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, วิมุตฺติวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ. อิเม นว ธมฺมา ภาเวตพฺพา.
(ค) ‘‘กตเม นว ธมฺมา ปริฺเยฺยา? นว สตฺตาวาสา – สนฺตาวุโส, สตฺตา นานตฺตกายา ¶ นานตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกา. อยํ ปโม สตฺตาวาโส.
‘‘สนฺตาวุโส ¶ , สตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ เทวา พฺรหฺมกายิกา ปมาภินิพฺพตฺตา. อยํ ทุติโย สตฺตาวาโส.
‘‘สนฺตาวุโส, สตฺตา เอกตฺตกายา ¶ นานตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ เทวา อาภสฺสรา. อยํ ตติโย สตฺตาวาโส.
‘‘สนฺตาวุโส, สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ เทวา สุภกิณฺหา. อยํ จตุตฺโถ สตฺตาวาโส.
‘‘สนฺตาวุโส, สตฺตา อสฺิโน อปฺปฏิสํเวทิโน, เสยฺยถาปิ เทวา อสฺสตฺตา. อยํ ปฺจโม สตฺตาวาโส.
‘‘สนฺตาวุโส, สตฺตา สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนูปคา. อยํ ฉฏฺโ สตฺตาวาโส.
‘‘สนฺตาวุโส, สตฺตา สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนูปคา. อยํ สตฺตโม สตฺตาวาโส.
‘‘สนฺตาวุโส, สตฺตา สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนูปคา. อยํ อฏฺโม สตฺตาวาโส.
‘‘สนฺตาวุโส, สตฺตา สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนูปคา. อยํ นวโม สตฺตาวาโส. อิเม นว ธมฺมา ปริฺเยฺยา.
(ฆ) ‘‘กตเม นว ธมฺมา ปหาตพฺพา? นว ตณฺหามูลกา ¶ ธมฺมา – ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, วินิจฺฉยํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค ¶ , ฉนฺทราคํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, อชฺโฌสานํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโห, ปริคฺคหํ ปฏิจฺจ มจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ ปฏิจฺจ อารกฺโข, อารกฺขาธิกรณํ [อารกฺขาธิกรณํ ปฏิจฺจ (สฺยา. ปี. ก.)] ทณฺฑาทานสตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทตุวํตุวํเปสฺุมุสาวาทา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ. อิเม นว ธมฺมา ปหาตพฺพา.
(ง) ‘‘กตเม ¶ ¶ นว ธมฺมา หานภาคิยา? นว อาฆาตวตฺถูนิ – ‘อนตฺถํ เม อจรี’ติ อาฆาตํ พนฺธติ, ‘อนตฺถํ เม จรตี’ติ อาฆาตํ พนฺธติ, ‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’ติ อาฆาตํ พนฺธติ; ‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจรี’ติ อาฆาตํ พนฺธติ…เป… ‘อนตฺถํ จรตี’ติ อาฆาตํ พนฺธติ…เป… ‘อนตฺถํ จริสฺสตี’ติ อาฆาตํ พนฺธติ; ‘อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจรี’ติ อาฆาตํ พนฺธติ…เป… ‘อตฺถํ จรตี’ติ อาฆาตํ พนฺธติ…เป… ‘อตฺถํ จริสฺสตี’ติ อาฆาตํ พนฺธติ. อิเม นว ธมฺมา หานภาคิยา.
(จ) ‘‘กตเม นว ธมฺมา วิเสสภาคิยา? นว อาฆาตปฏิวินยา – ‘อนตฺถํ เม อจริ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’ติ อาฆาตํ ปฏิวิเนติ; ‘อนตฺถํ เม จรติ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’ติ อาฆาตํ ปฏิวิเนติ; ‘อนตฺถํ เม จริสฺสติ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’ติ อาฆาตํ ปฏิวิเนติ; ‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ…เป… อนตฺถํ จรติ…เป… อนตฺถํ จริสฺสติ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’ติ อาฆาตํ ปฏิวิเนติ; ‘อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ…เป… อตฺถํ จรติ…เป… อตฺถํ จริสฺสติ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’ติ อาฆาตํ ¶ ปฏิวิเนติ. อิเม นว ธมฺมา วิเสสภาคิยา.
(ฉ) ‘‘กตเม นว ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา? นว นานตฺตา – ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺตํ, เวทนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตํ, ฉนฺทนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริเยสนานานตฺตํ, ปริเยสนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ลาภนานตฺตํ. อิเม นว ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา.
(ช) ‘‘กตเม นว ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา? นว สฺา – อสุภสฺา, มรณสฺา, อาหาเรปฏิกูลสฺา ¶ , สพฺพโลเกอนภิรติสฺา [อนภิรตสฺา (สฺยา. ก.)], อนิจฺจสฺา, อนิจฺเจ ทุกฺขสฺา, ทุกฺเข ¶ อนตฺตสฺา, ปหานสฺา, วิราคสฺา. อิเม นว ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา.
(ฌ) ‘‘กตเม นว ธมฺมา อภิฺเยฺยา? นว อนุปุพฺพวิหารา – อิธาวุโส, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ¶ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา ¶ …เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา…เป… อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเม นว ธมฺมา อภิฺเยฺยา.
() ‘‘กตเม นว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา? นว อนุปุพฺพนิโรธา – ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส กามสฺา นิรุทฺธา โหติ, ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา นิรุทฺธา โหนฺติ, ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติ นิรุทฺธา โหติ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสฺสา นิรุทฺธา โหนฺติ, อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา นิรุทฺธา โหติ, วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา ¶ นิรุทฺธา โหติ, เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ นิรุทฺธา โหนฺติ. อิเม นว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
‘‘อิติ อิเม นวุติ ธมฺมา ภูตา ตจฺฉา ตถา อวิตถา อนฺถา สมฺมา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา.
ทส ธมฺมา
๓๖๐. ‘‘ทส ¶ ธมฺมา พหุการา…เป… ทส ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
(ก) ‘‘กตเม ทส ธมฺมา พหุการา? ทส นาถกรณาธมฺมา – อิธาวุโส, ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, ยํปาวุโส, ภิกฺขุ สีลวา โหติ…เป… สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. อยมฺปิ ธมฺโม นาถกรโณ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ พหุสฺสุโต ¶ …เป… ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา, ยํปาวุโส, ภิกฺขุ พหุสฺสุโต…เป… อยมฺปิ ธมฺโม นาถกรโณ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต โหติ กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก. ยํปาวุโส, ภิกฺขุ…เป… กลฺยาณสมฺปวงฺโก. อยมฺปิ ธมฺโม นาถกรโณ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ สุวโจ โหติ โสวจสฺสกรเณหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต, ขโม ปทกฺขิณคฺคาหี อนุสาสนึ. ยํปาวุโส, ภิกฺขุ…เป… อนุสาสนึ. อยมฺปิ ธมฺโม นาถกรโณ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ ยานิ ตานิ สพฺรหฺมจารีนํ อุจฺจาวจานิ กึกรณียานิ ตตฺถ ทกฺโข โหติ อนลโส ตตฺรุปายาย วีมํสาย สมนฺนาคโต, อลํ กาตุํ, อลํ สํวิธาตุํ. ยํปาวุโส, ภิกฺขุ…เป… อลํ สํวิธาตุํ. อยมฺปิ ธมฺโม นาถกรโณ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ ธมฺมกาโม โหติ ปิยสมุทาหาโร อภิธมฺเม อภิวินเย อุฬารปาโมชฺโช. ยํปาวุโส, ภิกฺขุ…เป… อุฬารปาโมชฺโช. อยมฺปิ ธมฺโม นาถกรโณ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ. ยํปาวุโส, ภิกฺขุ ¶ …เป… อยมฺปิ ธมฺโม นาถกรโณ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ อารทฺธวีริโย วิหรติ…เป… กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ยํปาวุโส, ภิกฺขุ…เป… อยมฺปิ ธมฺโม นาถกรโณ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ สติมา โหติ, ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา. ยํปาวุโส, ภิกฺขุ…เป… อยมฺปิ ธมฺโม นาถกรโณ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต, อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. ยํปาวุโส, ภิกฺขุ…เป… อยมฺปิ ธมฺโม นาถกรโณ. อิเม ทส ธมฺมา พหุการา.
(ข) ‘‘กตเม ¶ ทส ธมฺมา ภาเวตพฺพา? ทส กสิณายตนานิ – ปถวีกสิณเมโก สฺชานาติ อุทฺธํ อโธ ติริยํ อทฺวยํ อปฺปมาณํ. อาโปกสิณเมโก สฺชานาติ…เป… เตโชกสิณเมโก สฺชานาติ… วาโยกสิณเมโก สฺชานาติ… นีลกสิณเมโก สฺชานาติ… ปีตกสิณเมโก สฺชานาติ… โลหิตกสิณเมโก สฺชานาติ… โอทาตกสิณเมโก สฺชานาติ… อากาสกสิณเมโก สฺชานาติ… วิฺาณกสิณเมโก สฺชานาติ อุทฺธํ อโธ ติริยํ อทฺวยํ อปฺปมาณํ ¶ . อิเม ทส ธมฺมา ภาเวตพฺพา.
(ค) ‘‘กตเม ทส ธมฺมา ปริฺเยฺยา? ทสายตนานิ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ. อิเม ทส ธมฺมา ปริฺเยฺยา.
(ฆ) ‘‘กตเม ทส ธมฺมา ปหาตพฺพา? ทส มิจฺฉตฺตา – มิจฺฉาทิฏฺิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ, มิจฺฉาาณํ, มิจฺฉาวิมุตฺติ. อิเม ทส ธมฺมา ปหาตพฺพา.
(ง) ‘‘กตเม ทส ธมฺมา หานภาคิยา? ทส อกุสลกมฺมปถา – ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป, อภิชฺฌา, พฺยาปาโท, มิจฺฉาทิฏฺิ. อิเม ทส ธมฺมา หานภาคิยา.
(จ) ‘‘กตเม ¶ ¶ ทส ธมฺมา วิเสสภาคิยา? ทส กุสลกมฺมปถา – ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี, มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี, อนภิชฺฌา, อพฺยาปาโท, สมฺมาทิฏฺิ. อิเม ทส ธมฺมา วิเสสภาคิยา.
(ฉ) ‘‘กตเม ทส ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา? ทส อริยวาสา – อิธาวุโส ¶ , ภิกฺขุ ปฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ, ฉฬงฺคสมนฺนาคโต, เอการกฺโข, จตุราปสฺเสโน, ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจ, สมวยสฏฺเสโน, อนาวิลสงฺกปฺโป, ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร, สุวิมุตฺตจิตฺโต, สุวิมุตฺตปฺโ.
‘‘กถฺจาวุโส ¶ , ภิกฺขุ ปฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุโน กามจฺฉนฺโท ปหีโน โหติ, พฺยาปาโท ปหีโน โหติ, ถินมิทฺธํ ปหีนํ โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหีนํ โหติ, วิจิกิจฺฉา ปหีนา โหติ. เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ ปฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ.
‘‘กถฺจาวุโส, ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหติ.
‘‘กถฺจาวุโส, ภิกฺขุ เอการกฺโข โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ สตารกฺเขน เจตสา สมนฺนาคโต โหติ. เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ เอการกฺโข โหติ.
‘‘กถฺจาวุโส, ภิกฺขุ จตุราปสฺเสโน โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ สงฺขาเยกํ ปฏิเสวติ, สงฺขาเยกํ อธิวาเสติ, สงฺขาเยกํ ปริวชฺเชติ, สงฺขาเยกํ วิโนเทติ. เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ จตุราปสฺเสโน โหติ.
‘‘กถฺจาวุโส, ภิกฺขุ ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจ โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุโน ยานิ ¶ ตานิ ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ¶ ปุถุปจฺเจกสจฺจานิ, สพฺพานิ ตานิ นุนฺนานิ โหนฺติ ปณุนฺนานิ จตฺตานิ วนฺตานิ มุตฺตานิ ปหีนานิ ปฏินิสฺสฏฺานิ. เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจ โหติ.
‘‘กถฺจาวุโส, ภิกฺขุ สมวยสฏฺเสโน โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุโน กาเมสนา ปหีนา โหติ, ภเวสนา ปหีนา โหติ, พฺรหฺมจริเยสนา ปฏิปฺปสฺสทฺธา. เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ สมวยสฏฺเสโน โหติ.
‘‘กถฺจาวุโส ¶ , ภิกฺขุ อนาวิลสงฺกปฺปา โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุโน กามสงฺกปฺโป ปหีโน โหติ, พฺยาปาทสงฺกปฺโป ปหีโน โหติ, วิหึสาสงฺกปฺโป ปหีโน โหติ. เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ อนาวิลสงฺกปฺโป โหติ.
‘‘กถฺจาวุโส, ภิกฺขุ ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร โหติ.
‘‘กถฺจาวุโส, ภิกฺขุ สุวิมุตฺตจิตฺโต โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุโน ราคา จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ, โทสา จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ, โมหา จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ. เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ สุวิมุตฺตจิตฺโต โหติ.
‘‘กถฺจาวุโส, ภิกฺขุ สุวิมุตฺตปฺโ โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ ‘ราโค เม ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม’ติ ปชานาติ. ‘โทโส เม ปหีโน…เป… อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม’ติ ปชานาติ. ‘โมโห เม ปหีโน ¶ …เป… อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม’ติ ปชานาติ. เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ สุวิมุตฺตปฺโ โหติ. อิเม ทส ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา.
(ช) ‘‘กตเม ทส ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา? ทส สฺา – อสุภสฺา, มรณสฺา, อาหาเรปฏิกูลสฺา, สพฺพโลเกอนภิรติสฺา, อนิจฺจสฺา, อนิจฺเจ ทุกฺขสฺา, ทุกฺเข อนตฺตสฺา, ปหานสฺา, วิราคสฺา, นิโรธสฺา. อิเม ทส ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา.
(ฌ) ‘‘กตเม ¶ ทส ธมฺมา อภิฺเยฺยา? ทส นิชฺชรวตฺถูนิ – สมฺมาทิฏฺิสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา โหติ. เย จ มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ. สมฺมาสงฺกปฺปสฺส มิจฺฉาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาวาจสฺส มิจฺฉาวาจา… สมฺมากมฺมนฺตสฺส มิจฺฉากมฺมนฺโต… สมฺมาอาชีวสฺส มิจฺฉาอาชีโว… ¶ สมฺมาวายามสฺส มิจฺฉาวายาโม… สมฺมาสติสฺส มิจฺฉาสติ… สมฺมาสมาธิสฺส มิจฺฉาสมาธิ… สมฺมาาณสฺส มิจฺฉาาณํ นิชฺชิณฺณํ โหติ. สมฺมาวิมุตฺติสฺส ¶ มิจฺฉาวิมุตฺติ ¶ นิชฺชิณฺณา โหติ. เย จ มิจฺฉาวิมุตฺติปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ. อิเม ทส ธมฺมา อภิฺเยฺยา.
() ‘‘กตเม ¶ ทส ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา? ทส อเสกฺขา ธมฺมา – อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺิ, อเสกฺโข สมฺมาสงฺกปฺโป, อเสกฺขา สมฺมาวาจา, อเสกฺโข สมฺมากมฺมนฺโต, อเสกฺโข สมฺมาอาชีโว, อเสกฺโข สมฺมาวายาโม, อเสกฺขา สมฺมาสติ, อเสกฺโข สมฺมาสมาธิ, อเสกฺขํ สมฺมาาณํ, อเสกฺขา สมฺมาวิมุตฺติ. อิเม ทส ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
‘‘อิติ อิเม สตธมฺมา ภูตา ตจฺฉา ตถา อวิตถา อนฺถา สมฺมา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา’’ติ. อิทมโวจายสฺมา สาริปุตฺโต. อตฺตมนา เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
ทสุตฺตรสุตฺตํ นิฏฺิตํ เอกาทสมํ.
ปาถิกวคฺโค [ปาฏิกวคฺโค (สี. สฺยา. ปี.)] นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปาถิโก ¶ จ [ปาฏิกฺจ (สฺยา. กํ.)] อุทุมฺพรํ [ปาฏิโกทุมฺพรีเจว (สี. ปี.)], จกฺกวตฺติ อคฺคฺกํ;
สมฺปสาทนปาสาทํ ¶ [สมฺปสาทฺจ ปาสาทํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], มหาปุริสลกฺขณํ.
สิงฺคาลาฏานาฏิยกํ ¶ , สงฺคีติ จ ทสุตฺตรํ;
เอกาทสหิ สุตฺเตหิ, ปาถิกวคฺโคติ วุจฺจติ.
ปาถิกวคฺคปาฬิ นิฏฺิตา.
ตีหิ วคฺเคหิ ปฏิมณฺฑิโต สกโล
ทีฆนิกาโย สมตฺโต.