📜
๔. อคฺคฺสุตฺตํ
วาเสฏฺภารทฺวาชา
๑๑๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. เตน โข ปน สมเยน วาเสฏฺภารทฺวาชา ภิกฺขูสุ ปริวสนฺติ ภิกฺขุภาวํ อากงฺขมานา. อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ปาสาทา โอโรหิตฺวา ปาสาทปจฺฉายายํ [ปาสาทจฺฉายายํ (ก.)] อพฺโภกาเส จงฺกมติ.
๑๑๒. อทฺทสา โข วาเสฏฺโ ภควนฺตํ สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิตํ ปาสาทา โอโรหิตฺวา ปาสาทปจฺฉายายํ อพฺโภกาเส จงฺกมนฺตํ. ทิสฺวาน ภารทฺวาชํ อามนฺเตสิ – ‘‘อยํ, อาวุโส ภารทฺวาช, ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ปาสาทา โอโรหิตฺวา ปาสาทปจฺฉายายํ อพฺโภกาเส จงฺกมติ. อายามาวุโส ภารทฺวาช, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิสฺสาม; อปฺเปว นาม ลเภยฺยาม ภควโต สนฺติกา [สมฺมุขา (สฺยา. ก.)] ธมฺมึ กถํ สวนายา’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข ภารทฺวาโช วาเสฏฺสฺส ปจฺจสฺโสสิ.
๑๑๓. อถ โข วาเสฏฺภารทฺวาชา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ภควนฺตํ จงฺกมนฺตํ อนุจงฺกมึสุ. อถ โข ภควา วาเสฏฺํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตุมฺเห ¶ ขฺวตฺถ, วาเสฏฺ, พฺราหฺมณชจฺจา พฺราหฺมณกุลีนา พฺราหฺมณกุลา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา, กจฺจิ โว, วาเสฏฺ, พฺราหฺมณา น อกฺโกสนฺติ น ปริภาสนฺตี’’ติ? ‘‘ตคฺฆ โน, ภนฺเต, พฺราหฺมณา อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ อตฺตรูปาย ปริภาสาย ¶ ปริปุณฺณาย, โน อปริปุณฺณายา’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน โว, วาเสฏฺ, พฺราหฺมณา อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ อตฺตรูปาย ปริภาสาย ปริปุณฺณาย, โน อปริปุณฺณายา’’ติ? ‘‘พฺราหฺมณา, ภนฺเต, เอวมาหํสุ – ‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ, หีนา อฺเ วณฺณา [หีโน อฺโ วณฺโณ (สี. ปี. ม. นิ. ๒ มธุรสุตฺต)]. พฺราหฺมโณว สุกฺโก วณฺโณ ¶ , กณฺหา ¶ อฺเ วณฺณา [กณฺโห อฺโ วณฺโณ (สี. ปี. ม. นิ. ๒ มธุรสุตฺต)]. พฺราหฺมณาว สุชฺฌนฺติ, โน อพฺราหฺมณา. พฺราหฺมณาว [พฺราหฺมณา (สฺยา.)] พฺรหฺมุโน ปุตฺตา โอรสา มุขโต ชาตา พฺรหฺมชา พฺรหฺมนิมฺมิตา พฺรหฺมทายาทา. เต ตุมฺเห เสฏฺํ วณฺณํ หิตฺวา หีนมตฺถ วณฺณํ อชฺฌุปคตา, ยทิทํ มุณฺฑเก สมณเก อิพฺเภ กณฺเห พนฺธุปาทาปจฺเจ. ตยิทํ น สาธุ, ตยิทํ นปฺปติรูปํ, ยํ ตุมฺเห เสฏฺํ วณฺณํ หิตฺวา หีนมตฺถ วณฺณํ อชฺฌุปคตา ยทิทํ มุณฺฑเก สมณเก อิพฺเภ กณฺเห พนฺธุปาทาปจฺเจ’ติ. เอวํ โข โน, ภนฺเต, พฺราหฺมณา อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ อตฺตรูปาย ปริภาสาย ปริปุณฺณาย, โน อปริปุณฺณายา’’ติ.
๑๑๔. ‘‘ตคฺฆ โว, วาเสฏฺ, พฺราหฺมณา โปราณํ อสฺสรนฺตา เอวมาหํสุ – ‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ, หีนา อฺเ วณฺณา; พฺราหฺมโณว สุกฺโก วณฺโณ, กณฺหา อฺเ วณฺณา; พฺราหฺมณาว สุชฺฌนฺติ, โน อพฺราหฺมณา; พฺราหฺมณาว พฺรหฺมุโน ปุตฺตา โอรสา มุขโต ชาตา พฺรหฺมชา พฺรหฺมนิมฺมิตา พฺรหฺมทายาทา’ติ. ทิสฺสนฺติ โข ปน, วาเสฏฺ, พฺราหฺมณานํ พฺราหฺมณิโย อุตุนิโยปิ คพฺภินิโยปิ วิชายมานาปิ ¶ ปายมานาปิ. เต จ พฺราหฺมณา โยนิชาว สมานา เอวมาหํสุ ¶ – ‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ, หีนา อฺเ วณฺณา; พฺราหฺมโณว สุกฺโก วณฺโณ, กณฺหา อฺเ วณฺณา; พฺราหฺมณาว สุชฺฌนฺติ, โน อพฺราหฺมณา; พฺราหฺมณาว พฺรหฺมุโน ปุตฺตา โอรสา มุขโต ชาตา พฺรหฺมชา พฺรหฺมนิมฺมิตา พฺรหฺมทายาทา’ติ. เต [เต จ (สฺยา. ก.)] พฺรหฺมานฺเจว อพฺภาจิกฺขนฺติ, มุสา จ ภาสนฺติ, พหฺุจ อปฺุํ ปสวนฺติ.
จตุวณฺณสุทฺธิ
๑๑๕. ‘‘จตฺตาโรเม, วาเสฏฺ, วณฺณา – ขตฺติยา, พฺราหฺมณา, เวสฺสา, สุทฺทา. ขตฺติโยปิ โข, วาเสฏฺ, อิเธกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ อทินฺนาทายี กาเมสุมิจฺฉาจารี มุสาวาที ปิสุณวาโจ ผรุสวาโจ สมฺผปฺปลาปี อภิชฺฌาลุ พฺยาปนฺนจิตฺโต มิจฺฉาทิฏฺี. อิติ โข, วาเสฏฺ, เยเม ธมฺมา อกุสลา อกุสลสงฺขาตา สาวชฺชา สาวชฺชสงฺขาตา อเสวิตพฺพา อเสวิตพฺพสงฺขาตา นอลมริยา นอลมริยสงฺขาตา กณฺหา กณฺหวิปากา วิฺุครหิตา, ขตฺติเยปิ เต [โข วาเสฏฺ (ก.)] อิเธกจฺเจ สนฺทิสฺสนฺติ. พฺราหฺมโณปิ โข, วาเสฏฺ…เป… เวสฺโสปิ โข, วาเสฏฺ…เป… สุทฺโทปิ โข, วาเสฏฺ, อิเธกจฺโจ ¶ ปาณาติปาตี โหติ อทินฺนาทายี กาเมสุมิจฺฉาจารี มุสาวาที ปิสุณวาโจ ผรุสวาโจ สมฺผปฺปลาปี อภิชฺฌาลุ พฺยาปนฺนจิตฺโต มิจฺฉาทิฏฺี. อิติ โข, วาเสฏฺ, เยเม ธมฺมา อกุสลา อกุสลสงฺขาตา…เป… กณฺหา กณฺหวิปากา วิฺุครหิตา; สุทฺเทปิ เต อิเธกจฺเจ สนฺทิสฺสนฺติ.
‘‘ขตฺติโยปิ ¶ โข, วาเสฏฺ, อิเธกจฺโจ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต, มุสาวาทา ปฏิวิรโต, ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต, ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต, สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต, อนภิชฺฌาลุ อพฺยาปนฺนจิตฺโต, สมฺมาทิฏฺี. อิติ โข, วาเสฏฺ, เยเม ธมฺมา กุสลา กุสลสงฺขาตา อนวชฺชา ¶ อนวชฺชสงฺขาตา เสวิตพฺพา เสวิตพฺพสงฺขาตา อลมริยา อลมริยสงฺขาตา สุกฺกา สุกฺกวิปากา วิฺุปฺปสตฺถา, ขตฺติเยปิ เต อิเธกจฺเจ สนฺทิสฺสนฺติ. พฺราหฺมโณปิ โข, วาเสฏฺ…เป… เวสฺโสปิ โข, วาเสฏฺ…เป… สุทฺโทปิ โข, วาเสฏฺ, อิเธกจฺโจ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ…เป… อนภิชฺฌาลุ ¶ , อพฺยาปนฺนจิตฺโต, สมฺมาทิฏฺี. อิติ โข, วาเสฏฺ, เยเม ธมฺมา กุสลา กุสลสงฺขาตา อนวชฺชา อนวชฺชสงฺขาตา เสวิตพฺพา เสวิตพฺพสงฺขาตา อลมริยา อลมริยสงฺขาตา สุกฺกา สุกฺกวิปากา วิฺุปฺปสตฺถา; สุทฺเทปิ เต อิเธกจฺเจ สนฺทิสฺสนฺติ.
๑๑๖. ‘‘อิเมสุ โข, วาเสฏฺ, จตูสุ วณฺเณสุ เอวํ อุภยโวกิณฺเณสุ วตฺตมาเนสุ กณฺหสุกฺเกสุ ธมฺเมสุ วิฺุครหิเตสุ เจว วิฺุปฺปสตฺเถสุ จ ยเทตฺถ พฺราหฺมณา เอวมาหํสุ – ‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ, หีนา อฺเ วณฺณา; พฺราหฺมโณว สุกฺโก วณฺโณ, กณฺหา อฺเ วณฺณา; พฺราหฺมณาว สุชฺฌนฺติ, โน อพฺราหฺมณา; พฺราหฺมณาว พฺรหฺมุโน ปุตฺตา โอรสา มุขโต ชาตา พฺรหฺมชา พฺรหฺมนิมฺมิตา พฺรหฺมทายาทา’ติ. ตํ เตสํ วิฺู นานุชานนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อิเมสฺหิ, วาเสฏฺ, จตุนฺนํ วณฺณานํ โย โหติ ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต, โส เนสํ อคฺคมกฺขายติ ธมฺเมเนว, โน อธมฺเมน. ธมฺโม หิ, วาเสฏฺ, เสฏฺโ ชเนตสฺมึ, ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อภิสมฺปรายฺจ ¶ .
๑๑๗. ‘‘ตทมินาเปตํ, วาเสฏฺ, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา ธมฺโมว เสฏฺโ ชเนตสฺมึ, ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อภิสมฺปรายฺจ.
‘‘ชานาติ ¶ โข [โข ปน (ก.)], วาเสฏฺ, ราชา ปเสนทิ โกสโล – ‘สมโณ โคตโม อนนฺตรา [อนุตฺตโร (พหูสุ)] สกฺยกุลา ปพฺพชิโต’ติ. สกฺยา โข ปน, วาเสฏฺ, รฺโ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส อนุยุตฺตา [อนนฺตรา อนุยนฺตา (สฺยา.), อนนฺตรา อนุยุตฺตา (ก.)] ภวนฺติ. กโรนฺติ โข, วาเสฏฺ, สกฺยา รฺเ ปเสนทิมฺหิ โกสเล นิปจฺจการํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ. อิติ โข, วาเสฏฺ, ยํ กโรนฺติ สกฺยา รฺเ ปเสนทิมฺหิ โกสเล นิปจฺจการํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ, กโรติ ¶ ตํ ¶ ราชา ปเสนทิ โกสโล ตถาคเต นิปจฺจการํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ, น นํ [นนุ (พหูสุ)] ‘สุชาโต สมโณ โคตโม, ทุชฺชาโตหมสฺมิ. พลวา สมโณ โคตโม, ทุพฺพโลหมสฺมิ. ปาสาทิโก สมโณ โคตโม, ทุพฺพณฺโณหมสฺมิ. มเหสกฺโข สมโณ โคตโม, อปฺเปสกฺโขหมสฺมี’ติ. อถ โข นํ ธมฺมํเยว สกฺกโรนฺโต ธมฺมํ ครุํ กโรนฺโต ธมฺมํ มาเนนฺโต ธมฺมํ ปูเชนฺโต ธมฺมํ อปจายมาโน เอวํ ราชา ปเสนทิ โกสโล ตถาคเต นิปจฺจการํ กโรติ, อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ. อิมินาปิ โข เอตํ, วาเสฏฺ, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา ธมฺโมว เสฏฺโ ชเนตสฺมึ, ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อภิสมฺปรายฺจ.
๑๑๘. ‘‘ตุมฺเห ขฺวตฺถ, วาเสฏฺ, นานาชจฺจา นานานามา นานาโคตฺตา นานากุลา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา. ‘เก ตุมฺเห’ติ – ปุฏฺา ¶ สมานา ‘สมณา สกฺยปุตฺติยามฺหา’ติ – ปฏิชานาถ. ยสฺส โข ปนสฺส, วาเสฏฺ, ตถาคเต สทฺธา นิวิฏฺา มูลชาตา ปติฏฺิตา ทฬฺหา อสํหาริยา สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมึ, ตสฺเสตํ กลฺลํ วจนาย – ‘ภควโตมฺหิ ปุตฺโต โอรโส มุขโต ชาโต ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต ธมฺมทายาโท’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถาคตสฺส เหตํ, วาเสฏฺ, อธิวจนํ ‘ธมฺมกาโย’ อิติปิ, ‘พฺรหฺมกาโย’ อิติปิ, ‘ธมฺมภูโต’ อิติปิ, ‘พฺรหฺมภูโต’ อิติปิ.
๑๑๙. ‘‘โหติ โข โส, วาเสฏฺ, สมโย ยํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน อยํ โลโก สํวฏฺฏติ. สํวฏฺฏมาเน โลเก เยภุยฺเยน สตฺตา อาภสฺสรสํวตฺตนิกา โหนฺติ. เต ตตฺถ โหนฺติ ¶ มโนมยา ปีติภกฺขา สยํปภา อนฺตลิกฺขจรา สุภฏฺายิโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺนฺติ.
‘‘โหติ โข โส, วาเสฏฺ, สมโย ยํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน อยํ โลโก วิวฏฺฏติ. วิวฏฺฏมาเน โลเก เยภุยฺเยน สตฺตา อาภสฺสรกายา ¶ จวิตฺวา อิตฺถตฺตํ อาคจฺฉนฺติ. เตธ โหนฺติ มโนมยา ปีติภกฺขา สยํปภา อนฺตลิกฺขจรา สุภฏฺายิโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺนฺติ.
รสปถวิปาตุภาโว
๑๒๐. ‘‘เอโกทกีภูตํ โข ปน, วาเสฏฺ, เตน สมเยน โหติ อนฺธกาโร อนฺธการติมิสา ¶ . น จนฺทิมสูริยา ปฺายนฺติ, น นกฺขตฺตานิ ตารกรูปานิ ปฺายนฺติ, น รตฺตินฺทิวา ปฺายนฺติ, น มาสฑฺฒมาสา ปฺายนฺติ, น อุตุสํวจฺฉรา ปฺายนฺติ ¶ , น อิตฺถิปุมา ปฺายนฺติ, สตฺตา สตฺตาตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. อถ โข เตสํ, วาเสฏฺ, สตฺตานํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน รสปถวี อุทกสฺมึ สมตนิ [สมตานิ (พหูสุ)]; เสยฺยถาปิ นาม ปยโส ตตฺตสฺส [ปยตตฺตสฺส (สฺยา.)] นิพฺพายมานสฺส อุปริ สนฺตานกํ โหติ, เอวเมว ปาตุรโหสิ. สา อโหสิ วณฺณสมฺปนฺนา คนฺธสมฺปนฺนา รสสมฺปนฺนา, เสยฺยถาปิ นาม สมฺปนฺนํ วา สปฺปิ สมฺปนฺนํ วา นวนีตํ เอวํวณฺณา อโหสิ. เสยฺยถาปิ นาม ขุทฺทมธุํ [ขุทฺทํ มธุํ (ก. สี.)] อเนฬกํ [อเนลกํ (สี. ปี.)], เอวมสฺสาทา อโหสิ. อถ โข, วาเสฏฺ, อฺตโร สตฺโต โลลชาติโก – ‘อมฺโภ, กิเมวิทํ ภวิสฺสตี’ติ รสปถวึ องฺคุลิยา สายิ. ตสฺส รสปถวึ องฺคุลิยา สายโต อจฺฉาเทสิ, ตณฺหา จสฺส โอกฺกมิ. อฺเปิ โข, วาเสฏฺ, สตฺตา ตสฺส สตฺตสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชมานา รสปถวึ องฺคุลิยา สายึสุ. เตสํ รสปถวึ องฺคุลิยา สายตํ อจฺฉาเทสิ, ตณฺหา จ เตสํ โอกฺกมิ.
จนฺทิมสูริยาทิปาตุภาโว
๑๒๑. ‘‘อถ โข เต, วาเสฏฺ, สตฺตา รสปถวึ หตฺเถหิ อาลุปฺปการกํ อุปกฺกมึสุ ปริภฺุชิตุํ. ยโต โข ¶ เต [ยโต โข (สี. สฺยา. ปี.)], วาเสฏฺ, สตฺตา รสปถวึ ¶ หตฺเถหิ อาลุปฺปการกํ อุปกฺกมึสุ ปริภฺุชิตุํ. อถ เตสํ สตฺตานํ สยํปภา อนฺตรธายิ. สยํปภาย อนฺตรหิตาย จนฺทิมสูริยา ปาตุรเหสุํ. จนฺทิมสูริเยสุ ปาตุภูเตสุ นกฺขตฺตานิ ตารกรูปานิ ปาตุรเหสุํ. นกฺขตฺเตสุ ตารกรูเปสุ ปาตุภูเตสุ รตฺตินฺทิวา ปฺายึสุ. รตฺตินฺทิเวสุ ปฺายมาเนสุ มาสฑฺฒมาสา ปฺายึสุ. มาสฑฺฒมาเสสุ ปฺายมาเนสุ อุตุสํวจฺฉรา ปฺายึสุ. เอตฺตาวตา โข ¶ , วาเสฏฺ, อยํ โลโก ปุน วิวฏฺโฏ โหติ.
๑๒๒. ‘‘อถ โข เต, วาเสฏฺ, สตฺตา รสปถวึ ปริภฺุชนฺตา ตํภกฺขา [ตพฺภกฺขา (สฺยา.)] ตทาหารา จิรํ ทีฆมทฺธานํ อฏฺํสุ. ยถา ยถา โข เต, วาเสฏฺ, สตฺตา รสปถวึ ปริภฺุชนฺตา ตํภกฺขา ตทาหารา จิรํ ทีฆมทฺธานํ อฏฺํสุ, ตถา ตถา เตสํ สตฺตานํ (รสปถวึ ปริภฺุชนฺตานํ) [( ) สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ] ขรตฺตฺเจว กายสฺมึ โอกฺกมิ, วณฺณเววณฺณตา [วณฺณเววชฺชตา (ฏีกา)] จ ปฺายิตฺถ. เอกิทํ สตฺตา วณฺณวนฺโต โหนฺติ, เอกิทํ สตฺตา ทุพฺพณฺณา. ตตฺถ เย เต สตฺตา วณฺณวนฺโต, เต ทุพฺพณฺเณ สตฺเต อติมฺนฺติ – ‘มยเมเตหิ วณฺณวนฺตตรา, อมฺเหเหเต ทุพฺพณฺณตรา’ติ. เตสํ วณฺณาติมานปจฺจยา มานาติมานชาติกานํ รสปถวี อนฺตรธายิ. รสาย ปถวิยา อนฺตรหิตาย สนฺนิปตึสุ. สนฺนิปติตฺวา อนุตฺถุนึสุ – ‘อโห รสํ, อโห รส’นฺติ! ตเทตรหิปิ ¶ มนุสฺสา กฺจิเทว สุรสํ [สาธุรสํ (สี. สฺยา. ปี.)] ลภิตฺวา เอวมาหํสุ – ‘อโห รสํ, อโห รส’นฺติ! ตเทว โปราณํ อคฺคฺํ อกฺขรํ อนุสรนฺติ, น ตฺเววสฺส อตฺถํ อาชานนฺติ.
ภูมิปปฺปฏกปาตุภาโว
๑๒๓. ‘‘อถ โข เตสํ, วาเสฏฺ, สตฺตานํ รสาย ปถวิยา ¶ อนฺตรหิตาย ภูมิปปฺปฏโก ปาตุรโหสิ. เสยฺยถาปิ นาม อหิจฺฉตฺตโก, เอวเมว ปาตุรโหสิ. โส อโหสิ วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน, เสยฺยถาปิ นาม สมฺปนฺนํ วา สปฺปิ สมฺปนฺนํ วา นวนีตํ เอวํวณฺโณ อโหสิ. เสยฺยถาปิ นาม ขุทฺทมธุํ อเนฬกํ, เอวมสฺสาโท ¶ อโหสิ.
‘‘อถ ¶ โข เต, วาเสฏฺ, สตฺตา ภูมิปปฺปฏกํ อุปกฺกมึสุ ปริภฺุชิตุํ. เต ตํ ปริภฺุชนฺตา ตํภกฺขา ตทาหารา จิรํ ทีฆมทฺธานํ อฏฺํสุ. ยถา ยถา โข เต, วาเสฏฺ, สตฺตา ภูมิปปฺปฏกํ ปริภฺุชนฺตา ตํภกฺขา ตทาหารา จิรํ ทีฆมทฺธานํ อฏฺํสุ, ตถา ตถา เตสํ สตฺตานํ ภิยฺโยโส มตฺตาย ขรตฺตฺเจว กายสฺมึ โอกฺกมิ, วณฺณเววณฺณตา จ ปฺายิตฺถ. เอกิทํ สตฺตา วณฺณวนฺโต โหนฺติ, เอกิทํ สตฺตา ทุพฺพณฺณา. ตตฺถ เย เต สตฺตา วณฺณวนฺโต, เต ทุพฺพณฺเณ สตฺเต อติมฺนฺติ – ‘มยเมเตหิ วณฺณวนฺตตรา, อมฺเหเหเต ทุพฺพณฺณตรา’ติ. เตสํ วณฺณาติมานปจฺจยา มานาติมานชาติกานํ ภูมิปปฺปฏโก อนฺตรธายิ.
ปทาลตาปาตุภาโว
๑๒๔. ‘‘ภูมิปปฺปฏเก อนฺตรหิเต ปทาลตา [สทฺทาลตา (สี.)] ปาตุรโหสิ, เสยฺยถาปิ นาม กลมฺพุกา [กลมฺพกา (สฺยา.)], เอวเมว ปาตุรโหสิ. สา อโหสิ วณฺณสมฺปนฺนา คนฺธสมฺปนฺนา รสสมฺปนฺนา, เสยฺยถาปิ นาม สมฺปนฺนํ วา สปฺปิ สมฺปนฺนํ วา นวนีตํ เอวํวณฺณา อโหสิ. เสยฺยถาปิ นาม ขุทฺทมธุํ อเนฬกํ, เอวมสฺสาทา อโหสิ.
‘‘อถ โข เต, วาเสฏฺ, สตฺตา ปทาลตํ อุปกฺกมึสุ ปริภฺุชิตุํ. เต ตํ ปริภฺุชนฺตา ตํภกฺขา ตทาหารา จิรํ ทีฆมทฺธานํ อฏฺํสุ. ยถา ยถา โข เต, วาเสฏฺ, สตฺตา ปทาลตํ ปริภฺุชนฺตา ตํภกฺขา ตทาหารา จิรํ ทีฆมทฺธานํ อฏฺํสุ, ตถา ตถา เตสํ สตฺตานํ ภิยฺโยโสมตฺตาย ขรตฺตฺเจว กายสฺมึ โอกฺกมิ, วณฺณเววณฺณตา จ ปฺายิตฺถ. เอกิทํ ¶ สตฺตา ¶ วณฺณวนฺโต โหนฺติ, เอกิทํ สตฺตา ทุพฺพณฺณา. ตตฺถ เย เต สตฺตา วณฺณวนฺโต, เต ทุพฺพณฺเณ สตฺเต ¶ อติมฺนฺติ – ‘มยเมเตหิ วณฺณวนฺตตรา, อมฺเหเหเต ทุพฺพณฺณตรา’ติ. เตสํ วณฺณาติมานปจฺจยา มานาติมานชาติกานํ ปทาลตา อนฺตรธายิ.
‘‘ปทาลตาย อนฺตรหิตาย สนฺนิปตึสุ. สนฺนิปติตฺวา อนุตฺถุนึสุ – ‘อหุ วต โน, อหายิ วต โน ปทาลตา’ติ! ตเทตรหิปิ มนุสฺสา เกนจิ [เกนจิเทว (สี. สฺยา. ปี.)] ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺา เอวมาหํสุ – ‘อหุ วต โน, อหายิ ¶ วต โน’ติ! ตเทว โปราณํ อคฺคฺํ อกฺขรํ อนุสรนฺติ, น ตฺเววสฺส อตฺถํ อาชานนฺติ.
อกฏฺปากสาลิปาตุภาโว
๑๒๕. ‘‘อถ โข เตสํ, วาเสฏฺ, สตฺตานํ ปทาลตาย อนฺตรหิตาย อกฏฺปาโก สาลิ ปาตุรโหสิ อกโณ อถุโส สุทฺโธ สุคนฺโธ ตณฺฑุลปฺผโล. ยํ ตํ สายํ สายมาสาย อาหรนฺติ, ปาโต ตํ โหติ ปกฺกํ ปฏิวิรูฬฺหํ. ยํ ตํ ปาโต ปาตราสาย อาหรนฺติ, สายํ ตํ โหติ ปกฺกํ ปฏิวิรูฬฺหํ; นาปทานํ ปฺายติ. อถ โข เต, วาเสฏฺ, สตฺตา อกฏฺปากํ สาลึ ปริภฺุชนฺตา ตํภกฺขา ตทาหารา จิรํ ทีฆมทฺธานํ อฏฺํสุ.
อิตฺถิปุริสลิงฺคปาตุภาโว
๑๒๖. ‘‘ยถา ยถา โข เต, วาเสฏฺ, สตฺตา อกฏฺปากํ สาลึ ปริภฺุชนฺตา ตํภกฺขา ตทาหารา จิรํ ทีฆมทฺธานํ อฏฺํสุ, ตถา ตถา เตสํ สตฺตานํ ภิยฺโยโสมตฺตาย ขรตฺตฺเจว กายสฺมึ โอกฺกมิ, วณฺณเววณฺณตา จ ปฺายิตฺถ, อิตฺถิยา จ อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุรโหสิ ปุริสสฺส จ ปุริสลิงฺคํ. อิตฺถี ¶ จ ปุริสํ อติเวลํ อุปนิชฺฌายติ ปุริโส จ อิตฺถึ. เตสํ อติเวลํ อฺมฺํ อุปนิชฺฌายตํ สาราโค อุทปาทิ, ปริฬาโห กายสฺมึ โอกฺกมิ. เต ปริฬาหปจฺจยา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวึสุ.
‘‘เย โข ปน เต, วาเสฏฺ, เตน สมเยน สตฺตา ปสฺสนฺติ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺเต, อฺเ ปํสุํ ขิปนฺติ, อฺเ เสฏฺึ ขิปนฺติ ¶ , อฺเ โคมยํ ขิปนฺติ – ‘นสฺส อสุจิ [วสลิ (สฺยา.), วสลี (ก.)], นสฺส อสุจี’ติ. ‘กถฺหิ นาม สตฺโต สตฺตสฺส เอวรูปํ กริสฺสตี’ติ! ตเทตรหิปิ มนุสฺสา เอกจฺเจสุ ชนปเทสุ วธุยา นิพฺพุยฺหมานาย [นิวยฺหมานาย, นิคฺคยฺหมานาย (ก.)] อฺเ ปํสุํ ขิปนฺติ, อฺเ เสฏฺึ ขิปนฺติ, อฺเ ¶ โคมยํ ขิปนฺติ. ตเทว โปราณํ อคฺคฺํ อกฺขรํ อนุสรนฺติ, น ตฺเววสฺส อตฺถํ อาชานนฺติ.
เมถุนธมฺมสมาจาโร
๑๒๗. ‘‘อธมฺมสมฺมตํ ¶ โข ปน [อธมฺมสมฺมตํ ตํ โข ปน (สฺยา.), อธมฺมสมฺมตํ โข ปน ตํ (?)], วาเสฏฺ, เตน สมเยน โหติ, ตเทตรหิ ธมฺมสมฺมตํ. เย โข ปน, วาเสฏฺ, เตน สมเยน สตฺตา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺติ, เต มาสมฺปิ ทฺเวมาสมฺปิ น ลภนฺติ คามํ วา นิคมํ วา ปวิสิตุํ. ยโต โข เต, วาเสฏฺ, สตฺตา ตสฺมึ อสทฺธมฺเม อติเวลํ ปาตพฺยตํ อาปชฺชึสุ. อถ อคารานิ อุปกฺกมึสุ กาตุํ ตสฺเสว อสทฺธมฺมสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถํ. อถ โข, วาเสฏฺ, อฺตรสฺส สตฺตสฺส อลสชาติกสฺส เอตทโหสิ – ‘อมฺโภ, กิเมวาหํ วิหฺามิ สาลึ อาหรนฺโต สายํ สายมาสาย ปาโต ปาตราสาย! ยํนูนาหํ สาลึ อาหเรยฺยํ สกึเทว [สกึเทว (ก.)] สายปาตราสายา’ติ ¶ !
‘‘อถ โข โส, วาเสฏฺ, สตฺโต สาลึ อาหาสิ สกึเทว สายปาตราสาย. อถ โข, วาเสฏฺ, อฺตโร สตฺโต เยน โส สตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ สตฺตํ เอตทโวจ – ‘เอหิ, โภ สตฺต, สาลาหารํ คมิสฺสามา’ติ. ‘อลํ, โภ สตฺต, อาหโต [อาหโฏ (สฺยา.)] เม สาลิ สกึเทว สายปาตราสายา’ติ. อถ โข โส, วาเสฏฺ, สตฺโต ตสฺส สตฺตสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชมาโน สาลึ อาหาสิ สกึเทว ทฺวีหาย. ‘เอวมฺปิ กิร, โภ, สาธู’ติ.
‘‘อถ โข, วาเสฏฺ, อฺตโร สตฺโต เยน โส สตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ตํ สตฺตํ เอตทโวจ – ‘เอหิ, โภ สตฺต, สาลาหารํ คมิสฺสามา’ติ. ‘อลํ, โภ สตฺต, อาหโต เม สาลิ สกึเทว ทฺวีหายา’ติ. อถ โข โส, วาเสฏฺ, สตฺโต ตสฺส สตฺตสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชมาโน สาลึ อาหาสิ สกึเทว จตูหาย, ‘เอวมฺปิ กิร, โภ, สาธู’ติ.
‘‘อถ โข, วาเสฏฺ, อฺตโร สตฺโต เยน โส สตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ สตฺตํ เอตทโวจ – ‘เอหิ, โภ สตฺต, สาลาหารํ คมิสฺสามา’ติ. ‘อลํ, โภ สตฺต, อาหโต เม สาลิ สกิเทว จตูหายา’ติ. อถ โข โส, วาเสฏฺ, สตฺโต ตสฺส สตฺตสฺส ¶ ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชมาโน สาลึ อาหาสิ สกิเทว อฏฺาหาย, ‘เอวมฺปิ กิร, โภ, สาธู’ติ.
‘‘ยโต โข เต, วาเสฏฺ, สตฺตา สนฺนิธิการกํ สาลึ อุปกฺกมึสุ ปริภฺุชิตุํ. อถ กโณปิ ¶ ตณฺฑุลํ ปริโยนนฺธิ, ถุโสปิ ตณฺฑุลํ ปริโยนนฺธิ; ลูนมฺปิ นปฺปฏิวิรูฬฺหํ ¶ , อปทานํ ปฺายิตฺถ, สณฺฑสณฺฑา สาลโย อฏฺํสุ.
สาลิวิภาโค
๑๒๘. ‘‘อถ โข เต, วาเสฏฺ, สตฺตา สนฺนิปตึสุ, สนฺนิปติตฺวา อนุตฺถุนึสุ – ‘ปาปกา วต, โภ, ธมฺมา สตฺเตสุ ปาตุภูตา. มยฺหิ ปุพฺเพ มโนมยา อหุมฺหา ปีติภกฺขา สยํปภา อนฺตลิกฺขจรา สุภฏฺายิโน, จิรํ ทีฆมทฺธานํ อฏฺมฺหา. เตสํ โน อมฺหากํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน รสปถวี อุทกสฺมึ สมตนิ. สา อโหสิ วณฺณสมฺปนฺนา คนฺธสมฺปนฺนา รสสมฺปนฺนา. เต มยํ รสปถวึ หตฺเถหิ อาลุปฺปการกํ อุปกฺกมิมฺห ปริภฺุชิตุํ, เตสํ โน รสปถวึ หตฺเถหิ อาลุปฺปการกํ อุปกฺกมตํ ปริภฺุชิตุํ สยํปภา อนฺตรธายิ. สยํปภาย อนฺตรหิตาย จนฺทิมสูริยา ปาตุรเหสุํ, จนฺทิมสูริเยสุ ปาตุภูเตสุ นกฺขตฺตานิ ตารกรูปานิ ¶ ปาตุรเหสุํ, นกฺขตฺเตสุ ตารกรูเปสุ ปาตุภูเตสุ รตฺตินฺทิวา ปฺายึสุ, รตฺตินฺทิเวสุ ปฺายมาเนสุ มาสฑฺฒมาสา ปฺายึสุ. มาสฑฺฒมาเสสุ ปฺายมาเนสุ อุตุสํวจฺฉรา ปฺายึสุ. เต มยํ รสปถวึ ปริภฺุชนฺตา ตํภกฺขา ตทาหารา จิรํ ทีฆมทฺธานํ อฏฺมฺหา. เตสํ โน ปาปกานํเยว อกุสลานํ ธมฺมานํ ปาตุภาวา รสปถวี อนฺตรธายิ. รสปถวิยา อนฺตรหิตาย ภูมิปปฺปฏโก ปาตุรโหสิ. โส อโหสิ วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน. เต มยํ ภูมิปปฺปฏกํ อุปกฺกมิมฺห ปริภฺุชิตุํ. เต มยํ ตํ ปริภฺุชนฺตา ตํภกฺขา ตทาหารา จิรํ ทีฆมทฺธานํ อฏฺมฺหา. เตสํ โน ปาปกานํเยว อกุสลานํ ธมฺมานํ ปาตุภาวา ¶ ภูมิปปฺปฏโก อนฺตรธายิ. ภูมิปปฺปฏเก อนฺตรหิเต ปทาลตา ปาตุรโหสิ. สา อโหสิ วณฺณสมฺปนฺนา คนฺธสมฺปนฺนา รสสมฺปนฺนา. เต มยํ ปทาลตํ อุปกฺกมิมฺห ปริภฺุชิตุํ. เต มยํ ตํ ปริภฺุชนฺตา ตํภกฺขา ตทาหารา จิรํ ทีฆมทฺธานํ อฏฺมฺหา. เตสํ โน ปาปกานํเยว อกุสลานํ ธมฺมานํ ปาตุภาวา ¶ ปทาลตา อนฺตรธายิ. ปทาลตาย อนฺตรหิตาย อกฏฺปาโก สาลิ ปาตุรโหสิ อกโณ อถุโส สุทฺโธ สุคนฺโธ ตณฺฑุลปฺผโล. ยํ ตํ สายํ สายมาสาย อาหราม, ปาโต ตํ โหติ ปกฺกํ ปฏิวิรูฬฺหํ. ยํ ตํ ปาโต ปาตราสาย อาหราม, สายํ ตํ โหติ ปกฺกํ ปฏิวิรูฬฺหํ. นาปทานํ ปฺายิตฺถ. เต มยํ อกฏฺปากํ สาลึ ปริภฺุชนฺตา ตํภกฺขา ตทาหารา จิรํ ทีฆมทฺธานํ อฏฺมฺหา. เตสํ โน ปาปกานํเยว อกุสลานํ ธมฺมานํ ปาตุภาวา กโณปิ ตณฺฑุลํ ปริโยนนฺธิ, ถุโสปิ ตณฺฑุลํ ปริโยนนฺธิ, ลูนมฺปิ นปฺปฏิวิรูฬฺหํ, อปทานํ ปฺายิตฺถ, สณฺฑสณฺฑา ¶ สาลโย ิตา. ยํนูน มยํ ¶ สาลึ วิภเชยฺยาม, มริยาทํ เปยฺยามา’ติ! อถ โข เต, วาเสฏฺ, สตฺตา สาลึ วิภชึสุ, มริยาทํ เปสุํ.
๑๒๙. ‘‘อถ โข, วาเสฏฺ, อฺตโร สตฺโต โลลชาติโก สกํ ภาคํ ปริรกฺขนฺโต อฺตรํ [อฺสฺส (?)] ภาคํ อทินฺนํ อาทิยิตฺวา ปริภฺุชิ. ตเมนํ อคฺคเหสุํ, คเหตฺวา เอตทโวจุํ – ‘ปาปกํ วต, โภ สตฺต, กโรสิ, ยตฺร หิ นาม สกํ ภาคํ ปริรกฺขนฺโต อฺตรํ ภาคํ อทินฺนํ อาทิยิตฺวา ปริภฺุชสิ. มาสฺสุ, โภ สตฺต, ปุนปิ เอวรูปมกาสี’ติ. ‘เอวํ, โภ’ติ โข, วาเสฏฺ, โส สตฺโต เตสํ สตฺตานํ ปจฺจสฺโสสิ. ทุติยมฺปิ โข, วาเสฏฺ, โส สตฺโต…เป… ตติยมฺปิ โข, วาเสฏฺ, โส สตฺโต สกํ ภาคํ ปริรกฺขนฺโต อฺตรํ ภาคํ อทินฺนํ อาทิยิตฺวา ปริภฺุชิ. ตเมนํ อคฺคเหสุํ, คเหตฺวา เอตทโวจุํ – ‘ปาปกํ วต, โภ สตฺต, กโรสิ, ยตฺร หิ นาม สกํ ภาคํ ปริรกฺขนฺโต อฺตรํ ภาคํ อทินฺนํ ¶ อาทิยิตฺวา ปริภฺุชสิ. มาสฺสุ, โภ สตฺต, ปุนปิ เอวรูปมกาสี’ติ. อฺเ ปาณินา ปหรึสุ, อฺเ เลฑฺฑุนา ปหรึสุ, อฺเ ทณฺเฑน ปหรึสุ. ตทคฺเค โข, วาเสฏฺ, อทินฺนาทานํ ปฺายติ, ครหา ปฺายติ, มุสาวาโท ปฺายติ, ทณฺฑาทานํ ปฺายติ.
มหาสมฺมตราชา
๑๓๐. ‘‘อถ โข เต, วาเสฏฺ, สตฺตา สนฺนิปตึสุ, สนฺนิปติตฺวา อนุตฺถุนึสุ – ‘ปาปกา วต โภ ธมฺมา สตฺเตสุ ปาตุภูตา, ยตฺร หิ นาม ¶ อทินฺนาทานํ ปฺายิสฺสติ, ครหา ปฺายิสฺสติ, มุสาวาโท ปฺายิสฺสติ, ทณฺฑาทานํ ปฺายิสฺสติ. ยํนูน มยํ เอกํ สตฺตํ สมฺมนฺเนยฺยาม, โย โน สมฺมา ขียิตพฺพํ ขีเยยฺย, สมฺมา ครหิตพฺพํ ครเหยฺย, สมฺมา ปพฺพาเชตพฺพํ ปพฺพาเชยฺย. มยํ ปนสฺส สาลีนํ ภาคํ อนุปฺปทสฺสามา’ติ.
‘‘อถ ¶ โข เต, วาเสฏฺ, สตฺตา โย เนสํ สตฺโต อภิรูปตโร จ ทสฺสนียตโร จ ปาสาทิกตโร จ มเหสกฺขตโร จ ตํ สตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจุํ – ‘เอหิ, โภ สตฺต, สมฺมา ขียิตพฺพํ ขีย, สมฺมา ครหิตพฺพํ ครห, สมฺมา ปพฺพาเชตพฺพํ ¶ ปพฺพาเชหิ. มยํ ปน เต สาลีนํ ภาคํ อนุปฺปทสฺสามา’ติ. ‘เอวํ, โภ’ติ โข, วาเสฏฺ, โส สตฺโต เตสํ สตฺตานํ ปฏิสฺสุณิตฺวา สมฺมา ขียิตพฺพํ ขียิ, สมฺมา ครหิตพฺพํ ครหิ, สมฺมา ปพฺพาเชตพฺพํ ปพฺพาเชสิ. เต ปนสฺส สาลีนํ ภาคํ อนุปฺปทํสุ.
๑๓๑. ‘‘มหาชนสมฺมโตติ ¶ โข, วาเสฏฺ, ‘มหาสมฺมโต, มหาสมฺมโต’ ตฺเวว ปมํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺตํ. เขตฺตานํ อธิปตีติ โข, วาเสฏฺ, ‘ขตฺติโย, ขตฺติโย’ ตฺเวว ทุติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺตํ. ธมฺเมน ปเร รฺเชตีติ โข, วาเสฏฺ, ‘ราชา, ราชา’ ตฺเวว ตติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺตํ. อิติ โข, วาเสฏฺ, เอวเมตสฺส ขตฺติยมณฺฑลสฺส โปราเณน อคฺคฺเน อกฺขเรน อภินิพฺพตฺติ อโหสิ เตสํเยว สตฺตานํ, อนฺเสํ. สทิสานํเยว, โน อสทิสานํ. ธมฺเมเนว, โน อธมฺเมน. ธมฺโม หิ, วาเสฏฺ, เสฏฺโ ชเนตสฺมึ ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อภิสมฺปรายฺจ.
พฺราหฺมณมณฺฑลํ
๑๓๒. ‘‘อถ โข เตสํ, วาเสฏฺ, สตฺตานํเยว [เตสํ เยว โข วาเสฏฺ สตฺตานํ (สี. ปี.)] เอกจฺจานํ เอตทโหสิ – ‘ปาปกา วต, โภ, ธมฺมา สตฺเตสุ ปาตุภูตา, ยตฺร หิ นาม อทินฺนาทานํ ปฺายิสฺสติ, ครหา ปฺายิสฺสติ, มุสาวาโท ปฺายิสฺสติ, ทณฺฑาทานํ ปฺายิสฺสติ, ปพฺพาชนํ ปฺายิสฺสติ. ยํนูน มยํ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม วาเหยฺยามา’ติ. เต ปาปเก อกุสเล ธมฺเม วาเหสุํ ¶ . ปาปเก อกุสเล ธมฺเม วาเหนฺตีติ โข, วาเสฏฺ, ‘พฺราหฺมณา, พฺราหฺมณา’ ตฺเวว ปมํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺตํ. เต อรฺายตเน ปณฺณกุฏิโย ¶ กริตฺวา ปณฺณกุฏีสุ ฌายนฺติ วีตงฺคารา วีตธูมา ปนฺนมุสลา ¶ สายํ สายมาสาย ปาโต ปาตราสาย คามนิคมราชธานิโย โอสรนฺติ ฆาสเมสมานา [ฆาสเมสนา (สี. สฺยา. ปี.)]. เต ฆาสํ ปฏิลภิตฺวา ปุนเทว อรฺายตเน ปณฺณกุฏีสุ ฌายนฺติ. ตเมนํ มนุสฺสา ทิสฺวา เอวมาหํสุ – ‘อิเม โข, โภ, สตฺตา อรฺายตเน ปณฺณกุฏิโย กริตฺวา ปณฺณกุฏีสุ ฌายนฺติ, วีตงฺคารา วีตธูมา ปนฺนมุสลา สายํ สายมาสาย ปาโต ปาตราสาย คามนิคมราชธานิโย โอสรนฺติ ฆาสเมสมานา. เต ฆาสํ ปฏิลภิตฺวา ปุนเทว อรฺายตเน ปณฺณกุฏีสุ ฌายนฺตี’ติ, ฌายนฺตีติ โข [ปณฺณกุฏีสุ ฌายนฺติ ฌายนฺตีติ โข (สี. ปี.), ปณฺณกุฏีสุ ฌายนฺตีติ โข (ก.)], วาเสฏฺ, ‘ฌายกา, ฌายกา’ ตฺเวว ทุติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺตํ. เตสํเยว โข, วาเสฏฺ, สตฺตานํ เอกจฺเจ สตฺตา อรฺายตเน ปณฺณกุฏีสุ ตํ ฌานํ อนภิสมฺภุณมานา [อนภิสํภูนมานา (กตฺถจิ)] คามสามนฺตํ นิคมสามนฺตํ โอสริตฺวา คนฺเถ กโรนฺตา อจฺฉนฺติ. ตเมนํ มนุสฺสา ทิสฺวา เอวมาหํสุ – ‘อิเม โข, โภ, สตฺตา อรฺายตเน ปณฺณกุฏีสุ ตํ ฌานํ อนภิสมฺภุณมานา คามสามนฺตํ นิคมสามนฺตํ โอสริตฺวา คนฺเถ กโรนฺตา อจฺฉนฺติ, น ทานิเม ฌายนฺตี’ติ. น ทานิเม [น ทานิเม ฌายนฺตี น ทานิเม (สี. ปี. ก.)] ฌายนฺตีติ โข, วาเสฏฺ, ‘อชฺฌายกา อชฺฌายกา’ ตฺเวว ตติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺตํ. หีนสมฺมตํ โข ปน, วาเสฏฺ, เตน สมเยน โหติ, ตเทตรหิ เสฏฺสมฺมตํ. อิติ โข, วาเสฏฺ, เอวเมตสฺส พฺราหฺมณมณฺฑลสฺส โปราเณน อคฺคฺเน อกฺขเรน อภินิพฺพตฺติ อโหสิ เตสํเยว สตฺตานํ ¶ , อนฺเสํ สทิสานํเยว โน อสทิสานํ ธมฺเมเนว ¶ , โน อธมฺเมน. ธมฺโม หิ, วาเสฏฺ, เสฏฺโ ชเนตสฺมึ ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อภิสมฺปรายฺจ.
เวสฺสมณฺฑลํ
๑๓๓. ‘‘เตสํเยว ¶ โข, วาเสฏฺ, สตฺตานํ เอกจฺเจ สตฺตา เมถุนํ ธมฺมํ สมาทาย วิสุกมฺมนฺเต [วิสฺสุตกมฺมนฺเต (สี. ปี.), วิสฺสุกมฺมนฺเต (ก. สี.), วิสุํ กมฺมนฺเต (สฺยา. ก.)] ปโยเชสุํ. เมถุนํ ธมฺมํ สมาทาย วิสุกมฺมนฺเต ปโยเชนฺตีติ โข, วาเสฏฺ, ‘เวสฺสา, เวสฺสา’ ตฺเวว อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺตํ. อิติ โข, วาเสฏฺ, เอวเมตสฺส เวสฺสมณฺฑลสฺส โปราเณน อคฺคฺเน อกฺขเรน อภินิพฺพตฺติ อโหสิ เตสฺเว สตฺตานํ อนฺเสํ สทิสานํเยว ¶ , โน อสทิสานํ, ธมฺเมเนว โน อธมฺเมน. ธมฺโม หิ, วาเสฏฺ, เสฏฺโ ชเนตสฺมึ ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อภิสมฺปรายฺจ.
สุทฺทมณฺฑลํ
๑๓๔. ‘‘เตสฺเว โข, วาเสฏฺ, สตฺตานํ เย เต สตฺตา อวเสสา เต ลุทฺทาจารา ขุทฺทาจารา อเหสุํ. ลุทฺทาจารา ขุทฺทาจาราติ โข, วาเสฏฺ, ‘สุทฺทา, สุทฺทา’ ตฺเวว อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺตํ. อิติ โข, วาเสฏฺ, เอวเมตสฺส สุทฺทมณฺฑลสฺส โปราเณน อคฺคฺเน อกฺขเรน อภินิพฺพตฺติ อโหสิ เตสํเยว สตฺตานํ อนฺเสํ, สทิสานํเยว โน อสทิสานํ, ธมฺเมเนว, โน อธมฺเมน. ธมฺโม หิ, วาเสฏฺ, เสฏฺโ ชเนตสฺมึ ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อภิสมฺปรายฺจ.
๑๓๕. ‘‘อหุ โข โส, วาเสฏฺ, สมโย, ยํ ขตฺติโยปิ สกํ ธมฺมํ ครหมาโน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ – ‘สมโณ ภวิสฺสามี’ติ. พฺราหฺมโณปิ โข, วาเสฏฺ…เป… เวสฺโสปิ โข, วาเสฏฺ…เป… สุทฺโทปิ โข, วาเสฏฺ, สกํ ธมฺมํ ครหมาโน ¶ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ – ‘สมโณ ภวิสฺสามี’ติ. อิเมหิ โข, วาเสฏฺ, จตูหิ มณฺฑเลหิ สมณมณฺฑลสฺส อภินิพฺพตฺติ อโหสิ, เตสํเยว สตฺตานํ อนฺเสํ, สทิสานํเยว โน อสทิสานํ, ธมฺเมเนว โน อธมฺเมน. ธมฺโม หิ, วาเสฏฺ, เสฏฺโ ชเนตสฺมึ ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อภิสมฺปรายฺจ.
ทุจฺจริตาทิกถา
๑๓๖. ‘‘ขตฺติโยปิ ¶ โข, วาเสฏฺ, กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ ¶ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา มิจฺฉาทิฏฺิโก มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทาโน [อิทํ ปทํ สี. อิโปตฺถเกสุ นตฺถิ] มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานเหตุ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. พฺราหฺมโณปิ โข, วาเสฏฺ…เป… เวสฺโสปิ โข, วาเสฏฺ… สุทฺโทปิ โข, วาเสฏฺ… สมโณปิ โข, วาเสฏฺ, กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา มิจฺฉาทิฏฺิโก มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทาโน มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานเหตุ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ.
‘‘ขตฺติโยปิ ¶ โข, วาเสฏฺ, กาเยน สุจริตํ จริตฺวา วาจาย สุจริตํ จริตฺวา มนสา สุจริตํ จริตฺวา สมฺมาทิฏฺิโก สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทาโน [อิทํ ปทํ สี. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ] สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานเหตุ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. พฺราหฺมโณปิ โข, วาเสฏฺ…เป… เวสฺโสปิ โข, วาเสฏฺ… สุทฺโทปิ โข, วาเสฏฺ… สมโณปิ โข, วาเสฏฺ, กาเยน สุจริตํ จริตฺวา วาจาย สุจริตํ จริตฺวา มนสา สุจริตํ จริตฺวา สมฺมาทิฏฺิโก สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทาโน สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานเหตุ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ.
๑๓๗. ‘‘ขตฺติโยปิ โข, วาเสฏฺ, กาเยน ทฺวยการี, วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการี, วิมิสฺสทิฏฺิโก วิมิสฺสทิฏฺิกมฺมสมาทาโน วิมิสฺสทิฏฺิกมฺมสมาทานเหตุ [วิมิสฺสทิฏฺิโก วิมิสฺสกมฺมสมาทาโน วิมิสฺสกมฺมสมาทานเหตุ (สฺยา.), วีติมิสฺสทิฏฺิโก วีติมิสฺสทิฏฺิกมฺมสมาทานเหตุ (สี. ปี.)] กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที โหติ. พฺราหฺมโณปิ โข, วาเสฏฺ ¶ …เป… เวสฺโสปิ โข, วาเสฏฺ… สุทฺโทปิ โข, วาเสฏฺ… สมโณปิ โข, วาเสฏฺ, กาเยน ทฺวยการี ¶ , วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการี, วิมิสฺสทิฏฺิโก วิมิสฺสทิฏฺิกมฺมสมาทาโน วิมิสฺสทิฏฺิกมฺมสมาทานเหตุ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที โหติ.
โพธิปกฺขิยภาวนา
๑๓๘. ‘‘ขตฺติโยปิ โข, วาเสฏฺ, กาเยน สํวุโต วาจาย สํวุโต มนสา สํวุโต สตฺตนฺนํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนมนฺวาย ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายติ [ปรินิพฺพาติ (ก.)]. พฺราหฺมโณปิ โข, วาเสฏฺ…เป… เวสฺโสปิ โข วาเสฏฺ… สุทฺโทปิ โข, วาเสฏฺ ¶ … สมโณปิ โข, วาเสฏฺ, กาเยน สํวุโต วาจาย สํวุโต ¶ มนสา สํวุโต สตฺตนฺนํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนมนฺวาย ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายติ.
๑๓๙. ‘‘อิเมสฺหิ, วาเสฏฺ, จตุนฺนํ วณฺณานํ โย โหติ ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน ¶ สมฺมทฺา วิมุตฺโต โส เนสํ อคฺคมกฺขายติ ธมฺเมเนว. โน อธมฺเมน. ธมฺโม หิ, วาเสฏฺ, เสฏฺโ ชเนตสฺมึ ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อภิสมฺปรายฺจ.
๑๔๐. ‘‘พฺรหฺมุนา เปสา, วาเสฏฺ, สนงฺกุมาเรน คาถา ภาสิตา –
‘ขตฺติโย เสฏฺโ ชเนตสฺมึ, เย โคตฺตปฏิสาริโน;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน, โส เสฏฺโ เทวมานุเส’ติ.
‘‘สา โข ปเนสา, วาเสฏฺ, พฺรหฺมุนา สนงฺกุมาเรน คาถา สุคีตา, โน ทุคฺคีตา. สุภาสิตา, โน ทุพฺภาสิตา. อตฺถสํหิตา, โน อนตฺถสํหิตา. อนุมตา มยา. อหมฺปิ, วาเสฏฺ, เอวํ วทามิ –
‘ขตฺติโย ¶ เสฏฺโ ชเนตสฺมึ, เย โคตฺตปฏิสาริโน;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน, โส เสฏฺโ เทวมานุเส’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา วาเสฏฺภารทฺวาชา ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
อคฺคฺสุตฺตํ นิฏฺิตํ จตุตฺถํ.