📜
๕. สมฺปสาทนียสุตฺตํ
สาริปุตฺตสีหนาโท
๑๔๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา นาฬนฺทายํ วิหรติ ปาวาริกมฺพวเน. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควติ, น จาหุ น จ ภวิสฺสติ น เจตรหิ วิชฺชติ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา ภิยฺโยภิฺตโร ยทิทํ สมฺโพธิย’’นฺติ.
๑๔๒. ‘‘อุฬารา โข เต อยํ, สาริปุตฺต, อาสภี วาจา ภาสิตา, เอกํโส คหิโต, สีหนาโท นทิโต – ‘เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควติ; น จาหุ น จ ภวิสฺสติ น เจตรหิ วิชฺชติ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา ภิยฺโยภิฺตโร ยทิทํ สมฺโพธิย’นฺติ. กึ เต [กึ นุ (สี. ปี.), กึ นุ โข เต (สฺยา.)], สาริปุตฺต, เย เต อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต ภควนฺโต เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิตา – ‘เอวํสีลา เต ภควนฺโต อเหสุํ อิติปิ, เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุํ อิติปิ ¶ , เอวํปฺา เต ภควนฺโต อเหสุํ อิติปิ, เอวํวิหารี เต ภควนฺโต อเหสุํ อิติปิ, เอวํวิมุตฺตา เต ภควนฺโต อเหสุํ อิติปี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘กึ ปน เต [กึ ปน (สี. ปี.)], สาริปุตฺต, เย เต ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ¶ , สพฺเพ เต ภควนฺโต เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิตา, `เอวํสีลา เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ อิติปิ, เอวํธมฺมา…เป… เอวํปฺา… เอวํวิหารี… เอวํวิมุตฺตา เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ อิติปี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘กึ ¶ ปน เต [กึ ปน (สี. ปี.)], สาริปุตฺต, อหํ เอตรหิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต – ‘เอวํสีโล ภควา อิติปิ, เอวํธมฺโม…เป… เอวํปฺโ ¶ … เอวํวิหารี… เอวํวิมุตฺโต ภควา อิติปี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอตฺถ จ หิ เต, สาริปุตฺต, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เจโตปริยาณํ นตฺถิ. อถ กึ จรหิ เต อยํ, สาริปุตฺต, อุฬารา อาสภี วาจา ภาสิตา, เอกํโส คหิโต, สีหนาโท นทิโต – ‘เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควติ, น จาหุ น จ ภวิสฺสติ น เจตรหิ วิชฺชติ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา ภิยฺโยภิฺตโร ยทิทํ สมฺโพธิย’’’นฺติ?
๑๔๓. ‘‘น โข เม [น โข ปเนตํ (สฺยา. ก.)], ภนฺเต, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เจโตปริยาณํ อตฺถิ. อปิ จ, เม [เม ภนฺเต (สี. ปี. ก.)] ธมฺมนฺวโย วิทิโต. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต ¶ , รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ ทฬฺหุทฺธาปํ [ทฬฺหุทฺทาปํ (สี. ปี. ก.)] ทฬฺหปาการโตรณํ เอกทฺวารํ. ตตฺรสฺส โทวาริโก ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี อฺาตานํ นิวาเรตา, าตานํ ปเวเสตา. โส ตสฺส นครสฺส สมนฺตา อนุปริยายปถํ อนุกฺกมมาโน น ปสฺเสยฺย ปาการสนฺธึ วา ปาการวิวรํ วา อนฺตมโส พิฬารนิกฺขมนมตฺตมฺปิ. ตสฺส เอวมสฺส – ‘เย โข เกจิ โอฬาริกา ปาณา อิมํ นครํ ¶ ปวิสนฺติ วา นิกฺขมนฺติ วา, สพฺเพ เต อิมินาว ทฺวาเรน ปวิสนฺติ วา นิกฺขมนฺติ วา’ติ. เอวเมว โข เม, ภนฺเต, ธมฺมนฺวโย วิทิโต. เย เต, ภนฺเต, อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต ภควนฺโต ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา, สตฺต สมฺโพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌึสุ. เยปิ เต, ภนฺเต, ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต ภควนฺโต ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา, สตฺต สมฺโพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสนฺติ. ภควาปิ, ภนฺเต, เอตรหิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต ¶ สตฺต สมฺโพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ.
๑๔๔. ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, เยน ภควา ¶ เตนุปสงฺกมึ ธมฺมสฺสวนาย. ตสฺส เม, ภนฺเต, ภควา ธมฺมํ เทเสติ อุตฺตรุตฺตรํ ปณีตปณีตํ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคํ. ยถา ยถา เม, ภนฺเต, ภควา ธมฺมํ เทเสสิ อุตฺตรุตฺตรํ ปณีตปณีตํ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคํ, ตถา ตถาหํ ตสฺมึ ธมฺเม อภิฺา ¶ อิเธกจฺจํ ธมฺมํ ธมฺเมสุ นิฏฺมคมํ; สตฺถริ ปสีทึ – ‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สาวกสงฺโฆ’ติ.
กุสลธมฺมเทสนา
๑๔๕. ‘‘อปรํ ¶ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ตตฺริเม กุสลา ธมฺมา เสยฺยถิทํ, จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. อิธ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ตํ ภควา อเสสมภิชานาติ, ตํ ภควโต อเสสมภิชานโต อุตฺตริ อภิฺเยฺยํ นตฺถิ, ยทภิชานํ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา ภิยฺโยภิฺตโร อสฺส, ยทิทํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
อายตนปณฺณตฺติเทสนา
๑๔๖. ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ อายตนปณฺณตฺตีสุ. ฉยิมานิ, ภนฺเต, อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ. จกฺขฺุเจว รูปา [รูปานิ (ก.)] จ, โสตฺเจว สทฺทา จ, ฆานฺเจว คนฺธา จ, ชิวฺหา เจว รสา จ, กาโย เจว โผฏฺพฺพา จ, มโน เจว ธมฺมา จ. เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, อายตนปณฺณตฺตีสุ. ตํ ภควา อเสสมภิชานาติ, ตํ ภควโต อเสสมภิชานโต อุตฺตริ อภิฺเยฺยํ นตฺถิ, ยทภิชานํ ¶ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา ภิยฺโยภิฺตโร อสฺส ยทิทํ อายตนปณฺณตฺตีสุ.
คพฺภาวกฺกนฺติเทสนา
๑๔๗. ‘‘อปรํ ¶ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ คพฺภาวกฺกนฺตีสุ. จตสฺโส อิมา, ภนฺเต, คพฺภาวกฺกนฺติโย. อิธ ¶ , ภนฺเต, เอกจฺโจ อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมติ; อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิสฺมึ าติ; อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ. อยํ ปมา คพฺภาวกฺกนฺติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมติ; อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิสฺมึ าติ; อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ. อยํ ทุติยา คพฺภาวกฺกนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมติ; สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิสฺมึ าติ; อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ. อยํ ตติยา คพฺภาวกฺกนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมติ; สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิสฺมึ าติ; สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ. อยํ จตุตฺถา คพฺภาวกฺกนฺติ. เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, คพฺภาวกฺกนฺตีสุ.
อาเทสนวิธาเทสนา
๑๔๘. ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ อาเทสนวิธาสุ. จตสฺโส อิมา, ภนฺเต, อาเทสนวิธา. อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ นิมิตฺเตน อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติ. โส ¶ พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา. อยํ ปมา อาเทสนวิธา.
‘‘ปุน จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ. อปิ จ โข มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติ. โส พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา. อยํ ทุติยา อาเทสนวิธา.
‘‘ปุน จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ, นาปิ มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ. อปิ ¶ จ โข วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ ¶ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติ. โส พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา. อยํ ตติยา อาเทสนวิธา.
‘‘ปุน จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ, นาปิ มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ, นาปิ วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺทํ ¶ สุตฺวา อาทิสติ. อปิ จ โข อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธึ สมาปนฺนสฺส [วิตกฺกวิจารสมาธิสมาปนฺนสฺส (สฺยา. ก.) อ. นิ. ๓.๖๑ ปสฺสิตพฺพํ] เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ – ‘ยถา อิมสฺส โภโต มโนสงฺขารา ปณิหิตา. ตถา อิมสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อิมํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสตี’ติ. โส พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา. อยํ จตุตฺถา อาเทสนวิธา. เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, อาเทสนวิธาสุ.
ทสฺสนสมาปตฺติเทสนา
๑๔๙. ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ ทสฺสนสมาปตฺตีสุ. จตสฺโส อิมา, ภนฺเต, ทสฺสนสมาปตฺติโย. อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา ¶ อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆานิกา ลสิกา มุตฺต’นฺติ. อยํ ปมา ทสฺสนสมาปตฺติ.
‘‘ปุน จปรํ ¶ , ภนฺเต, อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย…เป… ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา ¶ โลมา…เป… ลสิกา มุตฺต’นฺติ. อติกฺกมฺม จ ปุริสสฺส ฉวิมํสโลหิตํ อฏฺึ ปจฺจเวกฺขติ. อยํ ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย…เป… ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา…เป… ลสิกา มุตฺต’นฺติ. อติกฺกมฺม จ ปุริสสฺส ฉวิมํสโลหิตํ อฏฺึ ปจฺจเวกฺขติ. ปุริสสฺส จ วิฺาณโสตํ ปชานาติ, อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺนํ อิธ โลเก ปติฏฺิตฺจ ปรโลเก ปติฏฺิตฺจ. อยํ ตติยา ทสฺสนสมาปตฺติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย…เป… ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา…เป… ลสิกา มุตฺต’นฺติ. อติกฺกมฺม จ ปุริสสฺส ¶ ฉวิมํสโลหิตํ อฏฺึ ปจฺจเวกฺขติ. ปุริสสฺส จ วิฺาณโสตํ ปชานาติ, อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺนํ อิธ โลเก อปฺปติฏฺิตฺจ ปรโลเก อปฺปติฏฺิตฺจ. อยํ จตุตฺถา ทสฺสนสมาปตฺติ. เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, ทสฺสนสมาปตฺตีสุ.
ปุคฺคลปณฺณตฺติเทสนา
๑๕๐. ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ ปุคฺคลปณฺณตฺตีสุ. สตฺติเม, ภนฺเต, ปุคฺคลา. อุภโตภาควิมุตฺโต ปฺาวิมุตฺโต กายสกฺขี ทิฏฺิปฺปตฺโต สทฺธาวิมุตฺโต ธมฺมานุสารี สทฺธานุสารี. เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, ปุคฺคลปณฺณตฺตีสุ.
ปธานเทสนา
๑๕๑. ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ ¶ เทเสติ ปธาเนสุ. สตฺติเม, ภนฺเต สมฺโพชฺฌงฺคา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, ปธาเนสุ.
ปฏิปทาเทสนา
๑๕๒. ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ ปฏิปทาสุ. จตสฺโส อิมา, ภนฺเต, ปฏิปทา ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺาติ. ตตฺร, ภนฺเต, ยายํ ปฏิปทา ทุกฺขา ทนฺธาภิฺา, อยํ, ภนฺเต, ปฏิปทา อุภเยเนว หีนา อกฺขายติ ทุกฺขตฺตา จ ทนฺธตฺตา จ. ตตฺร, ภนฺเต, ยายํ ปฏิปทา ทุกฺขา ขิปฺปาภิฺา, อยํ ปน, ภนฺเต, ปฏิปทา ทุกฺขตฺตา หีนา ¶ อกฺขายติ ¶ . ตตฺร, ภนฺเต, ยายํ ปฏิปทา สุขา ทนฺธาภิฺา, อยํ ปน, ภนฺเต, ปฏิปทา ทนฺธตฺตา หีนา อกฺขายติ. ตตฺร, ภนฺเต, ยายํ ปฏิปทา สุขา ขิปฺปาภิฺา, อยํ ปน, ภนฺเต, ปฏิปทา อุภเยเนว ปณีตา อกฺขายติ สุขตฺตา จ ขิปฺปตฺตา จ. เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, ปฏิปทาสุ.
ภสฺสสมาจาราทิเทสนา
๑๕๓. ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ ภสฺสสมาจาเร. อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ น เจว มุสาวาทุปสฺหิตํ วาจํ ภาสติ น จ เวภูติยํ น จ เปสุณิยํ น จ สารมฺภชํ ชยาเปกฺโข; มนฺตา มนฺตา จ วาจํ ภาสติ นิธานวตึ กาเลน. เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, ภสฺสสมาจาเร.
‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ ปุริสสีลสมาจาเร. อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ สจฺโจ จสฺส สทฺโธ จ, น จ กุหโก, น จ ลปโก, น จ เนมิตฺติโก, น จ นิปฺเปสิโก, น จ ลาเภน ¶ ลาภํ นิชิคีสนโก [ชิชิคึสนโก (สฺยา.), นิชิคึสิตา (สี. ปี.)], อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร, โภชเน มตฺตฺู, สมการี, ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต, อตนฺทิโต, อารทฺธวีริโย, ฌายี, สติมา, กลฺยาณปฏิภาโน, คติมา, ธิติมา, มติมา, น จ กาเมสุ คิทฺโธ, สโต จ นิปโก จ. เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, ปุริสสีลสมาจาเร.
อนุสาสนวิธาเทสนา
๑๕๔. ‘‘อปรํ ¶ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ อนุสาสนวิธาสุ. จตสฺโส อิมา ภนฺเต อนุสาสนวิธา – ชานาติ ¶ , ภนฺเต, ภควา อปรํ ปุคฺคลํ ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา ‘อยํ ปุคฺคโล ยถานุสิฏฺํ ตถา ปฏิปชฺชมาโน ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน ภวิสฺสติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’ติ. ชานาติ, ภนฺเต, ภควา ปรํ ปุคฺคลํ ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา – ‘อยํ ปุคฺคโล ยถานุสิฏฺํ ตถา ปฏิปชฺชมาโน ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี ภวิสฺสติ, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’ติ. ชานาติ, ภนฺเต, ภควา ปรํ ปุคฺคลํ ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา – ‘อยํ ปุคฺคโล ยถานุสิฏฺํ ตถา ปฏิปชฺชมาโน ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก ภวิสฺสติ ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา ¶ โลกา’ติ. ชานาติ, ภนฺเต, ภควา ปรํ ปุคฺคลํ ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา – ‘อยํ ปุคฺคโล ยถานุสิฏฺํ ตถา ปฏิปชฺชมาโน อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสตี’ติ. เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, อนุสาสนวิธาสุ.
ปรปุคฺคลวิมุตฺติาณเทสนา
๑๕๕. ‘‘อปรํ ¶ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ ปรปุคฺคลวิมุตฺติาเณ. ชานาติ, ภนฺเต, ภควา ปรํ ปุคฺคลํ ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา – ‘อยํ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน ภวิสฺสติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’ติ. ชานาติ, ภนฺเต, ภควา ปรํ ปุคฺคลํ ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา ¶ – ‘อยํ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี ภวิสฺสติ, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’ติ. ชานาติ, ภนฺเต, ภควา ปรํ ปุคฺคลํ ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา – ‘อยํ ปุคฺคโล ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก ภวิสฺสติ ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา’ติ. ชานาติ, ภนฺเต, ภควา ปรํ ปุคฺคลํ ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา – ‘อยํ ปุคฺคโล อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ¶ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสตี’ติ. เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, ปรปุคฺคลวิมุตฺติาเณ.
สสฺสตวาทเทสนา
๑๕๖. ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ สสฺสตวาเทสุ. ตโยเม, ภนฺเต, สสฺสตวาทา. อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย…เป… ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เสยฺยถิทํ, เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนกานิปิ ชาติสตานิ อเนกานิปิ ชาติสหสฺสานิ อเนกานิปิ ชาติสตสหสฺสานิ, ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที ¶ ¶ เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร ¶ เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. โส เอวมาห – ‘อตีตํปาหํ อทฺธานํ ชานามิ – สํวฏฺฏิ วา โลโก วิวฏฺฏิ วาติ. อนาคตํปาหํ อทฺธานํ ชานามิ – สํวฏฺฏิสฺสติ วา โลโก วิวฏฺฏิสฺสติ วาติ. สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ วฺโฌ กูฏฏฺโ เอสิกฏฺายิฏฺิโต. เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺติ สํสรนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, อตฺถิตฺเวว สสฺสติสม’นฺติ. อยํ ปโม สสฺสตวาโท.
‘‘ปุน จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย…เป… ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เสยฺยถิทํ, เอกมฺปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏํ ทฺเวปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ ตีณิปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ จตฺตาริปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ ปฺจปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ ทสปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ, ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต ¶ เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. โส เอวมาห – ‘อตีตํปาหํ อทฺธานํ ชานามิ สํวฏฺฏิ วา โลโก วิวฏฺฏิ วาติ ¶ . อนาคตํปาหํ อทฺธานํ ชานามิ ¶ สํวฏฺฏิสฺสติ วา โลโก วิวฏฺฏิสฺสติ วาติ. สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ วฺโฌ กูฏฏฺโ เอสิกฏฺายิฏฺิโต. เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺติ สํสรนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, อตฺถิตฺเวว สสฺสติสม’นฺติ. อยํ ทุติโย สสฺสตวาโท.
‘‘ปุน จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย…เป… ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เสยฺยถิทํ, ทสปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ วีสมฺปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ ตึสมฺปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ จตฺตาลีสมฺปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ, ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. โส เอวมาห – ‘อตีตํปาหํ อทฺธานํ ชานามิ สํวฏฺฏิปิ โลโก วิวฏฺฏิปีติ; อนาคตํปาหํ อทฺธานํ ชานามิ สํวฏฺฏิสฺสติปิ โลโก วิวฏฺฏิสฺสติปีติ. สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ วฺโฌ กูฏฏฺโ ¶ เอสิกฏฺายิฏฺิโต. เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺติ สํสรนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, อตฺถิตฺเวว สสฺสติสม’นฺติ. อยํ ตติโย สสฺสตวาโท, เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, สสฺสตวาเทสุ.
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณเทสนา
๑๕๗. ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณ. อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ สมโณ วา ¶ พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย…เป… ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เสยฺยถิทํ, เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ¶ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป ¶ อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป, ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. สนฺติ, ภนฺเต, เทวา [สตฺตา (สฺยา.)], เยสํ น สกฺกา คณนาย วา สงฺขาเนน วา อายุ สงฺขาตุํ. อปิ จ, ยสฺมึ ยสฺมึ อตฺตภาเว อภินิวุฏฺปุพฺโพ [อภินิวุตฺถปุพฺโพ (สี. สฺยา. ปี.)] โหติ ยทิ วา รูปีสุ ยทิ วา อรูปีสุ ยทิ วา สฺีสุ ยทิ วา อสฺีสุ ยทิ วา เนวสฺีนาสฺีสุ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณ.
จุตูปปาตาณเทสนา
๑๕๘. ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ สตฺตานํ จุตูปปาตาเณ. อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย…เป… ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘อิเม ¶ วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา. เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ ¶ นิรยํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา. เต กายสฺส เภทา ปรํ ¶ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต ¶ สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, สตฺตานํ จุตูปปาตาเณ.
อิทฺธิวิธเทสนา
๑๕๙. ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ อิทฺธิวิธาสุ. ทฺเวมา, ภนฺเต, อิทฺธิวิธาโย – อตฺถิ, ภนฺเต, อิทฺธิ สาสวา สอุปธิกา, ‘โน อริยา’ติ วุจฺจติ. อตฺถิ, ภนฺเต, อิทฺธิ อนาสวา อนุปธิกา ‘อริยา’ติ วุจฺจติ. ‘‘กตมา จ, ภนฺเต, อิทฺธิ สาสวา สอุปธิกา, ‘โน อริยา’ติ วุจฺจติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย…เป… ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ. เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ ¶ ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ อากาเส. ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก. อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ. อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ. อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชติ. ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. อยํ, ภนฺเต, อิทฺธิ สาสวา สอุปธิกา, ‘โน อริยา’ติ วุจฺจติ.
‘‘กตมา ปน, ภนฺเต, อิทฺธิ อนาสวา อนุปธิกา, ‘อริยา’ติ วุจฺจติ? อิธ, ภนฺเต, ภิกฺขุ สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี ¶ วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูลฺจ อปฺปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อยํ, ภนฺเต, อิทฺธิ อนาสวา อนุปธิกา ‘อริยา’ติ วุจฺจติ. เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, อิทฺธิวิธาสุ ¶ . ตํ ภควา อเสสมภิชานาติ, ตํ ภควโต อเสสมภิชานโต อุตฺตริ อภิฺเยฺยํ นตฺถิ, ยทภิชานํ อฺโ สมโณ ¶ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา ภิยฺโยภิฺตโร อสฺส ยทิทํ อิทฺธิวิธาสุ.
อฺถาสตฺถุคุณทสฺสนํ
๑๖๐. ‘‘ยํ ¶ ตํ, ภนฺเต, สทฺเธน กุลปุตฺเตน ปตฺตพฺพํ อารทฺธวีริเยน ถามวตา ปุริสถาเมน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปุริสโธรยฺเหน, อนุปฺปตฺตํ ตํ ภควตา. น จ, ภนฺเต, ภควา กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺโต หีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, น จ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺโต ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ. จตุนฺนฺจ ภควา ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี.
อนุโยคทานปฺปกาโร
๑๖๑. ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กึ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อฺเ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภควตา ภิยฺโยภิฺตรา สมฺโพธิย’นฺติ, เอวํ ปุฏฺโ อหํ, ภนฺเต, ‘โน’ติ วเทยฺยํ. ‘กึ ปนาวุโส สาริปุตฺต, ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อฺเ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภควตา ภิยฺโยภิฺตรา สมฺโพธิย’นฺติ, เอวํ ปุฏฺโ อหํ, ภนฺเต, ‘โน’ติ วเทยฺยํ ¶ . ‘กึ ปนาวุโส สาริปุตฺต, อตฺเถตรหิ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา ภิยฺโยภิฺตโร สมฺโพธิย’นฺติ, เอวํ ปุฏฺโ อหํ, ภนฺเต, ‘โน’ติ วเทยฺยํ.
‘‘สเจ ปน มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กึ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อฺเ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภควตา สมสมา สมฺโพธิย’นฺติ, เอวํ ปุฏฺโ อหํ, ภนฺเต, ‘เอว’นฺติ วเทยฺยํ. ‘กึ ปนาวุโส สาริปุตฺต, ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อฺเ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภควตา สมสมา สมฺโพธิย’นฺติ, เอวํ ปุฏฺโ อหํ, ภนฺเต, ‘‘เอว’’นฺติ วเทยฺยํ ¶ . ‘กึ ปนาวุโส สาริปุตฺต, อตฺเถตรหิ อฺเ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภควตา สมสมา สมฺโพธิย’นฺติ, เอวํ ปุฏฺโ อหํ ภนฺเต ‘โน’ติ วเทยฺยํ.
‘‘สเจ ปน มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กึ ปนายสฺมา สาริปุตฺโต เอกจฺจํ อพฺภนุชานาติ ¶ , เอกจฺจํ น อพฺภนุชานาตี’ติ, เอวํ ปุฏฺโ อหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ ¶ – ‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘‘อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา มยา สมสมา สมฺโพธิย’’นฺติ. สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘‘ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา มยา สมสมา สมฺโพธิย’’นฺติ. สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชตี’’’ติ.
‘‘กจฺจาหํ, ภนฺเต, เอวํ ¶ ปุฏฺโ เอวํ พฺยากรมาโน วุตฺตวาที เจว ภควโต โหมิ, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขามิ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรมิ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท [วาทานุปาโต (สี.)] คารยฺหํ านํ อาคจฺฉตี’’ติ? ‘‘ตคฺฆ ตฺวํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุฏฺโ เอวํ พฺยากรมาโน วุตฺตวาที เจว เม โหสิ, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขสิ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรสิ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺฉตี’’ติ.
อจฺฉริยอพฺภุตํ
๑๖๒. เอวํ ¶ วุตฺเต, อายสฺมา อุทายี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต, ตถาคตสฺส อปฺปิจฺฉตา สนฺตุฏฺิตา สลฺเลขตา. ยตฺร หิ นาม ตถาคโต เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว, อถ จ ปน เนวตฺตานํ ปาตุกริสฺสติ! เอกเมกฺเจปิ อิโต, ภนฺเต, ธมฺมํ อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อตฺตนิ สมนุปสฺเสยฺยุํ, เต ตาวตเกเนว ปฏากํ ปริหเรยฺยุํ. อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต, ตถาคตสฺส อปฺปิจฺฉตา สนฺตุฏฺิตา สลฺเลขตา. ยตฺร หิ นาม ตถาคโต เอวํ มหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว. อถ จ ปน เนวตฺตานํ ปาตุกริสฺสตี’’ติ!
‘‘ปสฺส โข ตฺวํ, อุทายิ, ‘ตถาคตสฺส อปฺปิจฺฉตา สนฺตุฏฺิตา สลฺเลขตา. ยตฺร หิ นาม ตถาคโต เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว, อถ จ ปน เนวตฺตานํ ปาตุกริสฺสติ’! เอกเมกฺเจปิ อิโต, อุทายิ, ธมฺมํ อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อตฺตนิ สมนุปสฺเสยฺยุํ, เต ตาวตเกเนว ปฏากํ ¶ ปริหเรยฺยุํ. ปสฺส โข ตฺวํ, อุทายิ, ‘ตถาคตสฺส อปฺปิจฺฉตา สนฺตุฏฺิตา สลฺเลขตา. ยตฺร หิ นาม ตถาคโต เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว, อถ จ ปน เนวตฺตานํ ปาตุกริสฺสตี’’’ติ!
๑๖๓. อถ ¶ ¶ โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตสฺมา ติห ตฺวํ, สาริปุตฺต, อิมํ ธมฺมปริยายํ อภิกฺขณํ ภาเสยฺยาสิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ. เยสมฺปิ หิ, สาริปุตฺต, โมฆปุริสานํ ภวิสฺสติ ตถาคเต กงฺขา วา วิมติ วา, เตสมิมํ ธมฺมปริยายํ สุตฺวา ตถาคเต กงฺขา วา วิมติ วา, สา ปหียิสฺสตี’’ติ. อิติ หิทํ อายสฺมา สาริปุตฺโต ¶ ภควโต สมฺมุขา สมฺปสาทํ ปเวเทสิ. ตสฺมา อิมสฺส เวยฺยากรณสฺส สมฺปสาทนียํ ตฺเวว อธิวจนนฺติ.
สมฺปสาทนียสุตฺตํ นิฏฺิตํ ปฺจมํ.