📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ทีฆนิกาเย
ปาถิกวคฺคฏีกา
๑. ปาถิกสุตฺตวณฺณนา
สุนกฺขตฺตวตฺถุวณฺณนา
๑. อปุพฺพปทวณฺณนาติ ¶ ¶ ¶ อตฺถสํวณฺณนาวเสน เหฏฺา อคฺคหิตตาย อปุพฺพสฺส อภินวสฺส ปทสฺส วณฺณนา อตฺถวิภาวนา. ‘‘หิตฺวา ปุนปฺปุนาคตมตฺถ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา) หิ วุตฺตํ. มลฺเลสูติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. ฉายูทกสมฺปนฺเน วนสณฺเฑ วิหรตีติ อนุปิยสามนฺตา กตสฺส วิหารสฺส อภาวโต. ยทิ น ตาว ปวิฏฺโ, กสฺมา ‘‘ปาวิสี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปวิสิสฺสามี’’ติอาทิ, เตน อวสฺสํ ภาวินิ ภูเต วิย อุปจารา โหนฺตีติ ทสฺเสติ. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘ยถา กิ’’นฺติอาทิมาห. เอตนฺติ เอตํ ‘‘อติปฺปโค โข’’ติอาทิกํ จินฺตนํ อโหสิ. อติวิย ¶ ปโค โขติ อติวิย ปาโตว. ฉนฺนโกปีนตาย, ปริพฺพาชกปพฺพชฺชุปคเมน จ ฉนฺนปริพฺพาชกํ, น นคฺคปริพฺพาชกํ.
๒. ยสฺมา ภควโต อุจฺจากุลปฺปสุตตํ, มหาภินิกฺขมนนิกฺขนฺตตํ, อนฺสาธารณทุกฺกรจรณํ, วิเวกวาสํ, โลกสมฺภาวิตตํ, โอวาทานุสาสนีหิ โลกสฺส พหุปการตํ, ปรปฺปวาทมทฺทนํ, มหิทฺธิกตํ ¶ , มหานุภาวตนฺติ เอวมาทิกํ ตํตํอตฺตปจฺจกฺขคุณวิเสสํ นิสฺสาย เยภุยฺเยน ¶ อฺติตฺถิยาปิ ภควนฺตํ ทิสฺวา อาทรคารวพหุมานํ ทสฺเสนฺติเยว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภควนฺตํ ทิสฺวา มานถทฺธตํ อกตฺวา’’ติอาทิ. โลกสมุทาจารวเสนาติ โลโกปจารวเสน. จิรสฺสนฺติ จิรกาเลน. อาทีนิ วทนฺติ อุปจารวเสน. ตสฺสาติ ภคฺควโคตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส. คิหิสหาโยติ คิหิกาลโต ปฏฺาย สหาโย. ปจฺจกฺขาโตติ เยนากาเรน ปจฺจกฺขานา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๓. อุทฺทิสฺสาติ สตฺถุการภาเวน อุทฺทิสฺสาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา เม’’ติอาทิมาห. ยทา สุนกฺขตฺตสฺส ‘‘ภควนฺตํ ปจฺจกฺขามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, วาจา ภินฺนา, ตทา เอวสฺส ภควตา สทฺธึ โกจิ สมฺพนฺโธ นตฺถิ อสกฺยปุตฺติยภาวโต สาสนโต ปริพาหิรตฺตา. อยํ ตาเวตฺถ สาสนยุตฺติ, สา ปนายํ เปตฺวา สาสนยุตฺติโกวิเท อฺเสํ น สมฺมเทว วิสโยติ ภควา สพฺพสาธารณวเสนสฺส อตฺตนา สมฺพนฺธาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิ นู’’ติ อาทึ วตฺวา สุนกฺขตฺตํ ‘‘โก สนฺโต กํ ปจฺจาจิกฺขสี’’ติ อาห. ยสฺมา มุขาคโตยํ สมฺพนฺโธ, น ปูชาคตาทิโก, โย จ ยาจกยาจิตพฺพตาวเสน โหติ, ตทุภยฺเจตฺถ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ภควา สุนกฺขตฺตํ ‘‘โก สนฺโต กํ ปจฺจาจิกฺขสี’’ติ อโวจ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาจโก วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยาจิตโก วา ยาจกํ ปจฺจาจิกฺเขยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตฺวํ ปน เนว ยาจโก ‘‘อหํ ภนฺเต ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส วิหริสฺสามี’’ติ เอวํ มม สนฺติกํ อนุปคตตฺตา. น ยาจิตโก ‘‘เอหิ ตฺวํ สุนกฺขตฺต มมํ อุทฺทิสฺส วิหราหี’’ติ เอวํ มยา อปตฺถิตตฺตา.
โก สมาโนติ ยาจกยาจิตเกสุ โก นาม โหนฺโต. กนฺติ ยาจกยาจิตเกสุ เอว กํ นาม โหนฺตํ มํ ปจฺจาจิกฺขสิ. ตุจฺฉปุริสาติ ¶ ฌานมคฺคาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺเมสุ กสฺสจิปิ อภาวา ริตฺตปุริสา. นนุ จายํ สุนกฺขตฺโต โลกิยชฺฌานานิ, เอกจฺจาภิฺฺจ อุปฺปาเทสีติ? กิฺจาปิ อุปฺปาเทสิ, ตโต ปน ภควติ อาฆาตุปฺปาทเนน สเหว ปริหีโน อโหสิ. อปราโธ นาม สุปฺปฏิปตฺติยา วิรชฺฌนเหตุภูโต กิเลสุปฺปาโทติ อาห ‘‘ยตฺตโก เต อปราโธ, ¶ ตตฺตโก โทโส’’ติ. ยาวฺจาติ อวธิปริจฺเฉทภาวทสฺสนํ ‘‘ยาวฺจ ¶ เตน ภควตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๓) วิย. เตติ ตยา. อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. อปรทฺธนฺติ อปรชฺฌิตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ปจฺจาจิกฺขามิทานาหํ ภนฺเต ภควนฺต’’นฺติอาทีนิ วทนฺเตน ตุจฺฉปุริส ตยา ยาวฺจิทํ อปรทฺธํ, น ตสฺส อปราธสฺส ปมาณํ อตฺถีติ.
๔. มนุสฺสธมฺมาติ ภาวนานุโยเคน วินา มนุสฺเสหิ อนุฏฺาตพฺพธมฺมา. โส หิ มนุสฺสานํ จิตฺตาธิฏฺานมตฺเตน อิชฺฌนโต เตสํ สมฺภาวิตธมฺโม วิย ิโต ตถา วุตฺโต, มนุสฺสคฺคหณฺเจตฺถ เตสุ พหุลํ ปวตฺตนโต. อิทฺธิภูตํ ปาฏิหาริยํ, น อาเทสนานุสาสนีปาฏิหาริยนฺติ อธิปฺปาโย. กเตติ ปวตฺติเต. นิยฺยาตีติ นิคฺคจฺฉติ, วฏฺฏทุกฺขโต นิคฺคมนวเสน ปวตฺตตีติ อตฺโถ. ธมฺเม หิ นิคฺคจฺฉนฺเต ตํสมงฺคิปุคฺคโล ‘‘นิคฺคจฺฉตี’’ติ วุจฺจติ, อฏฺกถายํ ปน นิ-สทฺโท อุปสคฺคมตฺตํ, ยาติ อิจฺเจว อตฺโถติ ทสฺเสตุํ คจฺฉตีติ อตฺโถ วุตฺโต. ตตฺราติ ปธานภาเวน วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ภุมฺมวเสน ¶ ปฏินิทฺเทโสติ ตสฺมึ ธมฺเม สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย นิยฺยนฺเตติ อยเมตฺถ อตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมึ…เป… สํวตฺตมาเน’’ติ.
๕. อคฺคนฺติ ายตีติ อคฺคฺํ. โลกปฺตฺตินฺติ โลกสฺส ปฺาปนํ. โลกสฺส อคฺคนฺติ โลกุปฺปตฺติสมเย ‘‘อิทํ นาม โลกสฺส อคฺค’’นฺติ เอวํ ชานิตพฺพํ พุชฺฌิตพฺพํ. อคฺคมริยาทนฺติ อาทิมริยาทํ.
๖. เอตฺตกํ วิปฺปลปิตฺวาติ ‘‘น ทานาหํ ภนฺเต ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส วิหริสฺสามี’’ติ, ‘‘น หิ ปน เม ภนฺเต ภควา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริยํ กโรตี’’ติ, ‘‘น หิ ปน เม ภนฺเต ภควา อคฺคฺํ ปฺเปตี’’ติ จ เอตฺตกํ วิปฺปลปิตฺวา. อิทํ กิร โส ภควา สตฺถุกิจฺจํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ, อคฺคฺปฺาปนฺจ กาตุํ น สกฺโกตีติ ปกาเสนฺโต กเถสิ. เตนาห ‘‘สุนกฺขตฺโต กิรา’’ติอาทิ. อุตฺตรวจนวเสน ปติฏฺาภาวโต อปฺปติฏฺโ. ตโต เอว นิรโว นิสฺสทฺโท.
อาทีนวทสฺสนตฺถนฺติ ทิฏฺธมฺมิกสฺส อาทีนวสฺส ทสฺสนตฺถํ. เตนาห ‘‘สยเมว ครหํ ปาปุณิสฺสสี’’ติ. สมฺปรายิกา ปน อาทีนวา อเนกวิธา, เต ทสฺเสนฺโต สุนกฺขตฺโต น สทฺทเหยฺยาติ ทิฏฺธมฺมิกสฺเสว คหณํ ¶ . อเนกการเณนาติ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรห’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๕๗, ๒๕๕) อเนกวิเธน วณฺณการเณน. เอวํ เม อวณฺโณ ¶ น ภวิสฺสตีติ อชฺฌาสเยน อตฺตโน พาลตาย วณฺณารหานํ อวณฺณํ กเถตฺวา. เอวํ ภควา มกฺขิภาเว อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตสฺส กถเน การณํ วิภาเวตุํ ‘‘อิติ โข เต’’ติอาทิมาหาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวฺหิ สุนกฺขตฺตสฺส อปฺปโกปิ วจโนกาโส น ภวิสฺสตีติ. อปกฺกมีติ ¶ อตฺตนา ยถาิตา วุฏฺาย อปสกฺกิ. อปกฺกนฺโต สาสนโต ภฏฺโ. เตนาห ‘‘จุโต’’ติ. เอวเมวาติ อปกฺกมนฺโต จ น ยถา ตถา อปกฺกมิ, ยถา ปน กายสฺส เภทา อปาเย นิพฺพตฺเตยฺย, เอวเมว อปกฺกมิ.
โกรขตฺติยวตฺถุวณฺณนา
๗. ทฺวีหิ ปเทหีติ ทฺวีหิ วากฺเยหิ อารทฺธํ พฺยติเรกวเสน ตทุภยตฺถนิทฺเทสวเสน อุปริเทสนาย ปวตฺตตฺตา. อนุสนฺธิทสฺสนวเสนาติ ยถานุสนฺธิสงฺขาตอนุสนฺธิทสฺสนวเสน.
เอกํ สมยนฺติ จ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘เอกสฺมึ สมเย’’ติ จ. ถูลู นาม ชนปโทติ ชนปทีนํ ราชกุมารานํ วเสน ตถาลทฺธนาโม. กุกฺกุรวตํ สมาทานวเสน เอตสฺมึ อตฺถีติ กุกฺกุรวติโกติ อาห ‘‘สมาทินฺนกุกฺกุรวโต’’ติ. อฺมฺปีติ ‘‘จตุกฺโกณฺฑิกสฺเสว วิจรณํ, ตถา กตฺวาว ขาทนํ, ภฺุชนํ, วามปาทํ อุทฺธริตฺวา มุตฺตสฺส วิสฺสชฺชน’’นฺติ เอวมาทิกํ อฺมฺปิ สุนเขหิ กาตพฺพกิริยํ. จตูหิ สรีราวยเวหิ กุณฺฑนํ คมนํ จตุกฺโกณฺโฑ, โส เอตสฺมึ อตฺถีติ จตุกฺโกณฺฑิโก. โส ปน ยสฺมา จตูหิ สรีราวยเวหิ สงฺฆฏฺฏิตคมโน โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จตุสงฺฆฏฺฏิโต’’ติ. เตเนวาห ‘‘ทฺเว ชณฺณูนี’’ติอาทิ. ภกฺขสนฺติ วา ภกฺขิตพฺพํ, อสิตพฺพฺจ. เตเนวาห ‘‘ยํ กิฺจิ ขาทนียํ โภชนีย’’นฺติ. กามํ ขาทนฺจ นาม มุเขน กาตพฺพํ, หตฺเถน ปน ตตฺถ อุปนามนํ นิวาเรตุํ อวธารณํ กตนฺติ อาห ‘‘หตฺเถน อปรามสิตฺวา’’ติ, อคฺคเหตฺวาติ อตฺโถ. สุนฺทรรูโปติ ¶ สุนฺทรภาโว. วตาติ ปตฺถนตฺเถ นิปาโต ‘‘อโห วตาหํ ลาภี อสฺส’’นฺติอาทีสุ วิย. ‘‘สมเณน นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพํ อโห วตาหํ เอทิโส ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ตสฺส ปตฺถนา อโหสิ. เตนาห ‘‘เอวํ กิรา’’ติอาทิ.
ครหตฺเถ ¶ อปิ-กาโร ‘‘อปิ สิฺเจ ปลณฺฑก’’นฺติอาทีสุ วิย. อรหนฺเต จ พุทฺเธ, พุทฺธสาวเก ‘‘อรหนฺโต ขีณาสวา น โหนฺตี’’ติ เอวํ ตสฺส ทิฏฺิ อุปฺปนฺนา. ยถาห มหาสีหนาทสุตฺเต ‘‘นตฺถิ สมณสฺส โคตมสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อลมริยาณทสฺสนวิเสสา’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๔๖). สตฺตมํ ¶ ทิวสนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ. อลสเกนาติ อชีรเณน อามโรเคน.
อฏฺิตจมตฺตตาย ปุราณปณฺณสทิโส.พีรณตฺถมฺพกนฺติ พีรณคจฺฉา.
มตฺตา เอตสฺส อตฺถีติ มตฺตํ, โภชนมตฺตวนฺตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปมาณยุตฺต’’นฺติ. มนฺตา มนฺตาติ มนฺตาย มนฺตาย.
๘. เอกทฺวีหิกาย คณนาย. นิราหาโรว อโหสิ ภควโต วจนํ อฺถา กาตุกาโม, ตถาภูโตปิ สตฺตเม ทิวเส อุปฏฺาเกน อุปนีตํ ภกฺขสํ ทิสฺวา ‘‘ธี’’ติ อุปฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺโต โภชนตณฺหาย อากฑฺฒิยมานหทโย ตํ กุจฺฉิปูรํ ภฺุชิตฺวา ¶ ภควตา วุตฺตนิยาเมเนว กาลมกาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิ. สเจปิ…เป… จินฺเตยฺยาติ ยทิ เอโส อเจโล ‘‘ธี’’ติ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา ‘‘อชฺชปิ อหํ น ภฺุเชยฺย’’นฺติ จินฺเตยฺย, ตถาจินฺตเน สติปิ เทวตาวิคฺคเหน ตํ ทิวสํ…เป… กเรยฺย. กสฺมา? อทฺเวชฺฌวจนา หิ ตถาคตา, น เตสํ วจนํ วิตถํ โหติ.
คตคตฏฺานํ องฺคณเมว โหตีติ เตหิ ตํ กฑฺฒิตฺวา คจฺฉนฺเตหิ คตคตปฺปเทโส อุตฺตรกสามนฺตา วิวฏงฺคณเมว หุตฺวา อุปฏฺาติ. เตติ ติตฺถิยา. สุสานํเยว คนฺตฺวาติ ‘‘พีรณตฺถมฺพกํ อติกฺกมิสฺสามา’’ติ คจฺฉนฺตาปิ อเนกวารํ ตํ อนุสํยายิตฺวา ปุนปิ ตํเยว สุสานํ อุปคนฺตฺวา.
๙. อิทนฺติ อิทํ มตสรีรํ. ‘‘ตเมว วา สรีรํ กถาเปสีติ ตํ สรีรํ อธิฏฺหิตฺวา ิตเปเตน กถาเปสี’’ติ เกจิ. โกรขตฺติยํ วา อสุรโยนิโต อาเนตฺวา กถาเปตุ อฺํ วา เปตํ, โก เอตฺถ วิเสโส. ‘‘อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธวิสโย’’ติ ปน วจนโต ตเทว สรีรํ สุนกฺขตฺเตน ปหตมตฺตํ พุทฺธานุภาเวน อุฏฺาย ตมตฺถํ าเปสีติ ทฏฺพฺพํ. ปุริโมเยว ปน อตฺโถ อฏฺกถาสุ วินิจฺฉิโต. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นิพฺพตฺตฏฺานโต’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๐).
๑๐. วิปากนฺติ ¶ ผลํ, อตฺถนิพฺพตฺตีติ อตฺโถ.
สมาเนตพฺพานีติ ¶ สมฺมา อาเนตพฺพานิ, สรูปโต อาเนตฺวา ทสฺเสตพฺพานีติ อตฺโถ. ปาฏิหาริยานํ ปมาทิตา ภควตา วุตฺตานุปุพฺพิยา เวทิตพฺพา. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘ปรจิตฺตวิภาวนํ, อายุปริจฺเฉทวิภาวนํ, พฺยาธิวิภาวนํ, คติวิภาวนํ, สรีรนิกฺเขปวิภาวนํ, สุนกฺขตฺเตน สทฺธึ กถาวิภาวนฺจาติ ฉ ปาฏิหาริยานี’’ติ วทนฺติ, ตํ ยทิ สุนกฺขตฺตสฺส จิตฺตวิภาวนํ สนฺธาย วุตฺตํ, เอวํ สติ ‘‘สตฺตา’’ติ วตฺตพฺพํ ตสฺส ภาวิอวณฺณวิภาวนาย สทฺธึ. อถ อเจลสฺส ¶ มรณจิตฺตวิภาวนํ, ตํ ‘‘สตฺตมํ ทิวสํ กาลํ กริสฺสตี’’ติ อิมินา สงฺคหิตนฺติ วิสุํ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา อฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ.
อเจลกฬารมฏฺฏกวตฺถุวณฺณนา
๑๑. นิกฺขนฺตทนฺตมฏฺฏโกติ นิกฺขนฺตทนฺโต มฏฺฏโก. โส กิร อเจลกภาวโต ปุพฺเพ มฏฺฏกิโต หุตฺวา วิจริ วิวรทนฺโต จ, เตน นํ ‘‘โกรมฏฺฏโก’’ติ สฺชานนฺติ. ยํ กิฺจิ ตสฺส เทนฺโต ‘‘สาธุรูโป อยํ สมโณ’’ติ สมฺภาเวนฺโต อคฺคํ เสฏฺํเยว เทนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ลาภคฺคํ ปตฺโต, อคฺคลาภํ ปตฺโต’’ติ. พหู อเจลกา ตํ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺติ, คหฏฺา จ ตํ พหู อฑฺฒา วิภวสมฺปนฺนา กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปยิรุปาสนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยสคฺคํ อคฺคปริวารํ ปตฺโต’’ติ. วตานิเยว ปชฺชิตพฺพโต ปทานิ. อฺมฺํ อสงฺกรโต วตโกฏฺาสา วา.สมตฺตานีติ สมํ อตฺตนิ คหิตานิ. ปุรตฺถิเมนาติ เอน-สทฺทสมฺพนฺเธน ‘‘เวสาลิ’’นฺติ อุปโยควจนํ, อวิทูรตฺเถ จ เอน-สทฺโท ปฺจมฺยนฺโตติ อาห ‘‘เวสาลิโต อวิทูเร’’ติ.
๑๒. สาสเน ปริจยวเสน ติลกฺขณาหตํ ปฺหํ ปุจฺฉิ.น สมฺปายาสีติ นาวพุชฺฌิ น สมฺปาเทสิ. เตนาห ‘‘สมฺมา าณคติยา’’ติอาทิ. สมฺปายนํ วา สมฺปาทนํ. ปฺหํ ปุฏฺสฺส จ สมฺปาทนํ นาม สมฺมเทว กถนนฺติ ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห. โกปวเสน ตสฺส อกฺขีนิ กมฺปนภาวํ ¶ อาปชฺชึสูติ อาห ‘‘กมฺปนกฺขีนิปิ ปริวตฺเตตฺวา’’ติ. โกปนฺติ โกธํ, โส ปน จิตฺตสฺส ปกุปฺปนวเสน ปวตฺตตีติ อาห ‘‘กุปฺปนาการ’’นฺติ ¶ . โทสนฺติ อาฆาตํ, โส ปน อารมฺมเณ ทุสฺสนวเสน ปวตฺตีติ อาห ‘‘ทุสฺสนาการ’’นฺติ. อตุฏฺาการนฺติ ตุฏฺิยา ปีติยา ปฏิปกฺขภูตปฺปวตฺติอาการํ. กายวจีวิกาเรหิ ปากฏมกาสิ. มา วต โนติ เอตฺถ มาติ ปฏิกฺเขโป, โนติ มยฺหนฺติ อตฺโถติ อาห ‘‘อโห วต เม น ภเวยฺยา’’ติ. มํ วต โนติ เอตฺถ ปน โนติ สํสเยติ อาห ‘‘อโหสิ วต นุ มมา’’ติ.
๑๔. ปริปุพฺโพ ¶ ทหิต-สทฺโท วตฺถนิวาสนํ วทตีติ อาห ‘‘ปริทหิโต นิวตฺถวตฺโถ’’ติ. ยสนิมิตฺตกตาย ลาภสฺส ยสปริหานิยาว ลาภปริหานิ วุตฺตา โหตีติ ปาฬิยํ ‘‘ยสา นิหีโน’’ติ วุตฺตํ.
อเจลปาถิกปุตฺตวตฺถุวณฺณนา
๑๕. ‘‘อหํ สพฺพํ ชานามี’’ติ เอวํ สพฺพฺุตฺาณํ วทติ ปฏิชานาตีติ าณวาโท, เตน มยา าณวาเทน สทฺธึ.อติกฺกมฺม คจฺฉโตติ อุปฑฺฒภาเคน ปริจฺฉินฺนํ ปเทสํ อติกฺกมิตฺวา อิทฺธิปาฏิหาริยํ กาตุํ คจฺฉโต. กึ ปนายํ อเจโล ปาถิกปุตฺโต อตฺตโน ปมาณํ น ชานาตีติ? โน น ชานาติ. ยทิ เอวํ, กสฺมา สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชีติ? ‘‘เอวาหํ โลเก ปาสํโส ภวิสฺสามี’’ติ โกหฺเ กตฺวา สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชิ. เตน วุตฺตํ ‘‘นครวาสิโน’’ติอาทิ. ปฏฺเปตฺวาติ ยุคคฺคาหํ อารภิตฺวา.
๑๖. หีนชฺฌาสยตฺตา…เป… อุทปาทิ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก เอว สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๙๘).
ยสฺมา ¶ ตถาวุตฺตา วาจา ตถารูปจิตฺตเหตุกา, ตฺจ จิตฺตํ ตถารูปทิฏฺิจิตฺตเหตุกํ, ตสฺมา ‘‘ตํ วาจํ อปฺปหายา’’ติ วตฺวา ยถา ตสฺสา อปฺปหานํ โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ จิตฺตํ อปฺปหายา’’ติ อาห, ตสฺส จ ยถา อปฺปหานํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ทิฏฺึ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา’’ติ อโวจ. ยสฺมา วา ตถารูปา วาจา มหาสาวชฺชา, จิตฺตํ ตโต มหาสาวชฺชตรํ ตํสมุฏฺาปกภาวโต, ทิฏฺิ ปน ตโต มหาสาวชฺชตมา ตทุภยสฺส มูลภาวโต, ตสฺมา เตสํ มหาสาวชฺชตาย อิมํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวา อยํ อนุกฺกโม ปิโตติ เวทิตพฺโพ. เตสํ ปน ¶ ยถา ปหานํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อห’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘นาหํ พุทฺโธ’’ติ วทนฺโตติ สาเยฺเยน วินา อุชุกเมว ‘‘อหํ พุทฺโธ น โหมี’’ติ วทนฺโต. จิตฺตทิฏฺิปฺปหาเนปิ เอเสว นโย. วิปเตยฺยาติ เอตฺถ วิ-สทฺโท ปเม วิกปฺเป อุปสคฺคมตฺตํ, ทุติเย ปน วิสรณตฺโถติ อาห ‘‘สตฺตธา วา ปน ผเลยฺยา’’ติ.
๑๗. เอกํเสนาติ เอกนฺเตน, เอกนฺติกํ ปน วจนปริยายวินิมุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘นิปฺปริยาเยนา’’ติ. โอธาริตาติ อวธาริตา นิยเมตฺวา ภาสิตา. วิคตรูเปนาติ อปคตสภาเวน ¶ . เตนาห ‘‘วิคจฺฉิตสภาเวนา’’ติ, อิทฺธานุภาเวน อปนีตสกภาเวน. เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ.
๑๘. ทฺวยํ คจฺฉตีติ ทฺวยคามินี. กีทิสํ ทฺวยนฺติ อาห ‘‘สรูเปนา’’ติอาทิ. อยฺหิ โส คณฺฑสฺสุปริโผฏฺพฺพาโทสํ.
๑๙. อชิตสฺส ลิจฺฉวิเสนาปติสฺส มหานิรเย นิพฺพตฺติตฺวา ตโต อาคนฺตฺวา อเจลสฺส ปาถิกปุตฺตสฺส สนฺติเก ปโรทนํ. อภาวาติ ¶ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการสฺส ปาฏิหาริยกรณสฺส อภาวา. ภควา ปน สนฺนิปติตปริสายํ ปสาทชนนตฺถํ ตทนุรูปํ ปาฏิหาริยมกาสิเยว. ยถาห ‘‘เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา’’ติอาทิ.
อิทฺธิปาฏิหาริยกถาวณฺณนา
๒๐. นิจยนํ ธนธฺานํ สฺจยนํ นิจโย, ตตฺถ นิยุตฺตาติ เนจยิกา, คหปติ เอว เนจยิกา คหปติเนจยิกา. เอตฺตกานิ ชงฺฆสหสฺสานีติ ปริมาณาภาวโต สหสฺเสหิปิ อปริมาณคณนา. เตเนวาติ อิมสฺส วเสน สนฺนิปติตาย เอวํ มหติยา ปริสาย พนฺธนโมกฺขํ กาตุํ ลพฺภติ, เอเตเนว การเณน.
๒๑. จิตฺตุตฺราสภยนฺติ จิตฺตสฺส อุตฺราสนากาเรน ปวตฺตภยํ, น าณภยํ, นาปิ ‘‘ภายติ เอตสฺมา’’ติ เอวํ วุตฺตํ อารมฺมณภยํ. ฉมฺภิตตฺตนฺติ เตเนว จิตฺตุตฺราสภเยน สกลสรีรสฺส ฉมฺภิตภาโว. โลมหํโสติ เตเนว ภเยน, เตน จ ฉมฺภิตตฺเตน สกลสรีเร โลมานํ ¶ หฏฺภาโว, โส ปน เตสํ ภิตฺติยํ นาคทนฺตานํ วิย อุทฺธํมุขตาติ อาห ‘‘โลมานํ อุทฺธคฺคภาโว’’ติ. อนฺตนฺเตน อาวิชฺฌิตฺวาติ อตฺตโน นิสีทนตฺถํ นิคูฬฺหฏฺานํ อุปปริกฺขนฺโต ปริพฺพาชการามํ ปริยนฺเตน อนุสํยายิตฺวา, กสฺสจิเทว สุนกฺขตฺตสฺส วา สุนกฺขตฺตสทิสสฺส วา สพฺพฺุปฏิฺํ อปฺปหาย สตฺถุ สมฺมุขีภาเว สตฺตธา ตสฺส มุทฺธาผลนํ ธมฺมตา. เตน วุตฺตํ ‘‘มา นสฺสตุ พาโล’’ติอาทิ.
๒๒. สํสปฺปตีติ ตตฺเถว ปาสาณผลเก พาลทารโก วิย อุฏฺาตุํ อสกฺโกนฺโต อวสีทนวเสน อิโต ¶ จิโต จ สํสปฺปติ. เตนาห ‘‘โอสีทตี’’ติ. ตตฺเถว สฺจรตีติ ตสฺมึเยว ปาสาเณ อานิสทุปฏฺิโน สฺจลนํ นิสชฺชวเสเนว สฺจรติ, น อุฏฺาย ปทสา.
๒๓. วินฏฺรูโปติ ¶ สมฺภาวนาย วินาเสน, ลาภสฺส วินาเสน จ วินฏฺสภาโว.
ปมภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๕. โคยุตฺเตหีติ พลวนฺตพลีพทฺทโยชิเตหิ.
๒๖. ตสฺสาติ ชาลิยสฺส. อยฺหิ มณฺฑิเสน ปริพฺพาชเกน สทฺธึ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณิ, ตโต ปุเรตรํ ภควโต คุณานํ อชานนกาเล อยํ ปวตฺติ. เตเนวาห ‘‘ติฏฺตุ ตาว ปาฏิหาริยํ…เป… ปราชโย ภวิสฺสตี’’ติ.
๒๗. ติณสีโหติ ติณสทิสหริตวณฺโณ สีโห. กาฬสีโหติ กาฬวณฺโณ สีโห. ปณฺฑุสีโหติ ปณฺฑุวณฺโณ สีโห. เกสรสีโหติ เกสรวนฺโต เสตวณฺโณ, โลหิตวณฺโณ วา สีโห. มิครฺโติ เอตฺถ มิค-สทฺโท กิฺจาปิ ปสทกุรุงฺคาทีสุ เกสุจิเทว จตุปฺปเทสุ นิรุฬฺโห, อิธ ปน สพฺพสาธารณวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มิครฺโติ สพฺพจตุปฺปทานํ รฺโ’’ติ วุตฺตํ. อาคนฺตฺวา เสติ เอตฺถาติ อาสโย, นิวาสนฏฺานํ. สีหนาทนฺติ ปริสฺสยานํ สหนโต, ปฏิปกฺขสฺส จ หนนโต ‘‘สีโห’’ติ ลทฺธนามสฺส มิคาธิปสฺส โฆสํ, โส ปน เตน ยสฺมา กุโตจิปิ อภีตภาเวน ปวตฺตียติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อภีตนาท’’นฺติ. ตตฺถ ตตฺถ ตาสุ ตาสุ ทิสาสุ คนฺตฺวา จริตพฺพตาย ¶ ภกฺขิตพฺพตาย โคจโร ฆาโสติ อาห ‘‘โคจรายาติ อาหารตฺถายา’’ติ. วรํ ¶ วรนฺติ มิคสงฺเฆ มิคสมูเห มุทุมํสตาย วรํ วรํ มหึสวนวราหาทึ วธิตฺวาติ โยชนา. เตนาห ‘‘ถูลํ ถูล’’นฺติ. วรวรภาเวน หิ ตสฺส วรภาโว อิจฺฉิโต. สูรภาวํ สนฺนิสฺสิตํ สูรภาวสนฺนิสฺสิตํ, เตน. สูรภาเวนาปิ หิ ‘‘กึ อิเม ปาณเก ทุพฺพเล หนฺตฺวา’’ติ อปฺปถาเมสุ ปาเณสุ การฺุํ อุปติฏฺติ.
๒๘. วิฆาโสติ ปรสฺส ภกฺขิตเสสตาย วิรูโป ฆาโส วิฆาโส, อุจฺฉิฏฺํ. เตนาห ‘‘ภกฺขิตาติริตฺตมํส’’นฺติ, ตสฺมึ วิฆาเส, วิฆาสนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. อสฺมิมานโทเสนาติ อสฺมิมานโทสเหตุ, อหํการนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. โส ปนสฺส อสฺมิมาโน ยถา อุปฺปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺราย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
‘‘เสคาลกํเยวา’’ติปิ ปาโ, ยถาวุตฺโตว อตฺโถ. เภรณฺฑกํเยวาติ เภรณฺฑสกุณรวสทิสํเยว, เภรณฺโฑ นาม เอโก ปกฺขี ทฺวิมุโข, ตสฺส กิร สทฺโท อติวิย วิรูโป ¶ อมนาโป. เตนาห ‘‘อปฺปิยอมนาปสทฺทเมวา’’ติ. สมฺมาปฏิปตฺติยา วิเสสโต สุฏฺุ คตาติ สุคตา, สมฺมาสมฺพุทฺธา. เต อปทายนฺติ โสเธนฺติ สตฺตสนฺตานํ เอเตหีติ สุคตาปทานานิ, ติสฺโส สิกฺขา. ยสฺมา ตาหิ เต ‘‘สุคตา’’ติ ลกฺขียนฺติ, ตา จ เตสํ โอวาทภูตา, ตสฺมา ‘‘สุคตลกฺขเณสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยทิ ตา สุคตสฺส ลกฺขณภูตา, สาสนภูตา จ, กถํ ปเนส ปาถิกปุตฺโต ตตฺถ ตาสุ สิกฺขาสุ ชีวติ, โก ตสฺส ตาหิ สมฺพนฺโธติ อาห ‘‘เอตสฺส หี’’ติอาทิ. สมฺพุทฺธานํ เทมาติ เทนฺตีติ พุทฺธสฺาย เทนฺตีติ อธิปฺปาโย. เตน เอส…เป… ชีวติ นาม น สุคตนฺวยอชฺฌุปคมนโต. ‘‘ตถาคเต’’ติอาทิ ¶ เอกตฺเต ปุถุวจนนฺติ อาห ‘‘ตถาคต’’นฺติอาทิ. พหุวจนํ เอว ครุสฺมึ เอกสฺมิมฺปิ พหุวจนปฺปโยคโต เอกวจนํ วิย วุตฺตํ วจนวิปลฺลาเสน.
๒๙. สเมกฺขิตฺวาติ สมํ กตฺวา มิจฺฉาทสฺสเนน อเปกฺขิตฺวา, ตํ ปน อเปกฺขนํ ตถา มฺนเมวาติ อาห ‘‘มฺิตฺวา’’ติ. ปุพฺเพ วุตฺตํ สเมกฺขนมฺปิ มฺนํ เอวาติ วุตฺตํ ‘‘อมฺีติ ปุน อมฺิตฺถา’’ติ, เตน อปราปรํ ตสฺส มฺนปฺปวตฺตึ ทสฺเสติ. เภรณฺฑกรวํ โกสติ วิกฺโกสตีติ โกตฺถุ.
๓๐. เต ¶ เต ปาเณ พฺยาปาเทนฺโต ฆสตีติ พฺยคฺโฆติ อิมินา นิพฺพจเนน ‘‘พฺยคฺโฆ’’ติ มิคราชสฺสปิ สิยา นามนฺติ อาห ‘‘พฺยคฺโฆติ มฺตีติ สีโหหมสฺมีติ มฺตี’’ติ. ยทิปิ ยถาวุตฺตนิพฺพจนวเสน สีโหปิ ‘‘พฺยคฺโฆ’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, พฺยคฺฆ-สทฺโท ปน มิคราเช เอว นิรุฬฺโหติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สีเหน วา’’ติอาทิมาห.
๓๑. สีเหน วิจริตวเน สํวฑฺฒตฺตา วุตฺตํ ‘‘มหาวเน สฺุวเน วิวฑฺโฒ’’ติ.
๓๔. กิเลสพนฺธนาติ ¶ ตณฺหาพนฺธนโต. ตณฺหาพนฺธนฺหิ ถิรํ ทฬฺหพนฺธนํ ทุมฺโมจนียํ. ยถาห –
‘‘สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ,
ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;
เอตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา,
โอหารินํ สิถิลํ ทุปฺปมฺุจ’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๔๖; ชา. ๑.๒.๑๐๒);
กิเลสพนฺธนาติ วา ทสวิธสํโยชนโต. มหาวิทุคฺคํ นาม จตฺตาโร โอฆา มหนฺตํ ชลวิทุคฺคํ ¶ วิย อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ ทุคฺคมฏฺเน.
อคฺคฺปฺตฺติกถาวณฺณนา
๓๖. อิมสฺส ปทสฺส. อิทํ นาม โลกสฺส อคฺคนฺติ ชานิตพฺพํ, ตํ อคฺคฺํ, โส ปน โลกสฺส อุปฺปตฺติกฺกโม ปวตฺติ ปเวณี จาติ อาห ‘‘โลกุปฺปตฺติจริยวํส’’นฺติ. สมฺมาสมฺโพธิโต อุตฺตริตรํ นาม กิฺจิ นตฺถิ ปชานิตพฺเพสุ, ตํ ปน โกฏึ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ยาว สพฺพฺุตฺาณา ปชานามี’’ติ อาห. ‘‘มม ปชานนา’’ติ อสฺสาเทนฺโต ตณฺหาวเสน, ‘‘อหํ ปชานามี’’ติ อภินิวิสนฺโต ทิฏฺิวเสน, ‘‘สุฏฺุ ปชานามิ สมฺมา ปชานามี’’ติ ปคฺคณฺหนฺโต มานวเสน น ปรามสามีติ โยชนา. ‘‘ปจฺจตฺตฺเวา’’ติ ปทํ ‘‘นิพฺพุติ วิทิตา’’ติ ปททฺวเยนาปิ โยเชตพฺพํ ‘‘ปจฺจตฺตํเยว อุปฺปาทิตา นิพฺพุติ จ ปจฺจตฺตํเยว วิทิตา’’ติ, สยมฺภุาเณน นิพฺพตฺติตา นิพฺพุติ สยเมว วิทิตาติ อตฺโถ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘ปจฺจตฺต’’นฺติ ปทํ วิวิธวิภตฺติกํ หุตฺวา อาวุตฺตินเยน ¶ อาวตฺตตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตนาเยว อตฺตนี’’ติ วุตฺตํ. อวิทิตนิพฺพานาติ อปฺปฏิลทฺธนิพฺพานา มิจฺฉาปฏิปนฺนตฺตา. ปชานนมฺปิ หิ ตทธิคมวเสเนว เวทิตพฺพํ. เอติ อิฏฺภาเวน ปวตฺตตีติ อโย, สุขํ. ตปฺปฏิกฺเขเปน อนโย, ทุกฺขํ. ตเทว หิตสุขสฺส พฺยสนโต พฺยสนํ.
๓๗. ตํ ทสฺเสนฺโตติ ภควาปิ ‘‘อฺติตฺถิโย ตตฺถ สารสฺี’’ติ ตํ ทสฺเสนฺโต. อาธิปจฺจภาเวนาติ อาธิปจฺจสภาเวน. ยสฺส อาจริยวาทสฺส วเสน ปุริโส ‘‘อาจริโย’’ติ วุจฺจติ, โส อาจริยวาโท อาจริยภาโวติ อาห ‘‘อาจริยภาวํ อาจริยวาท’’นฺติ. เอตฺถาติ อาจริยวาเท. อิติ กตฺวาติ อิมินา การเณน. โสติ อาจริยวาโท. ‘‘อคฺคฺํ’’ ตฺเวว วุตฺโต อคฺคฺวิสยตฺตา. เกน วิหิตนฺติ เกน ปกาเรน วิหิตํ. เตนาห ‘‘เกน วิหิตํ กินฺติ วิหิต’’นฺติ. พฺรหฺมชาเลติ พฺรหฺมชาลสํวณฺณนายํ ¶ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๘). ตตฺถ หิ วิตฺถารโต วุตฺตวิธึ อิธ อติทิสติ, ปาฬิ ปน ตตฺถ เจว อิธ จ เอกสทิสา วาติ.
๔๑. ขิฑฺฑา ปโทสิกา มูลภูตา เอตฺถ สนฺตีติ ขิฑฺฑาปโทสิกํ, อาจริยกํ. เตเนวาห ‘‘ขิฑฺฑาปโทสิกมูลก’’นฺติ. มโนปโทสิกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
๔๗. เยน ¶ วจเนน อพฺภาจิกฺขนฺติ, ตสฺส อวิชฺชมานตา นาม อตฺถวเสเนวาติ อาห ‘‘อสํวิชฺชมานฏฺเนา’’ติ. ตุจฺฉา, มุสาติ จ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ตุจฺเฉน, มุสาวาเทนา’’ติ. วจนสฺส อนฺโตสารํ นาม อวิปรีโต อตฺโถติ ตทภาเวนาห ‘‘อนฺโตสารวิรหิเตนา’’ติ. อภิอาจิกฺขนฺตีติ อภิภวิตฺวา ฆฏฺเฏนฺตา กเถนฺติ, อกฺโกสนฺตีติ อตฺโถ. วิปรีตสฺโติ อยาถาวสฺโ. สุภํ วิโมกฺขนฺติ ‘‘สุภ’’นฺติ วุตฺตวิโมกฺขํ. วณฺณกสิณนฺติ สุนีลกสุปีตกาทิวณฺณกสิณํ. สพฺพนฺติ ยํ สุภํ, อสุภฺจ วณฺณกสิณํ, ตฺจ สพฺพํ. น อสุภนฺติ อสุภมฺปิ ‘‘อสุภ’’นฺติ ตสฺมึ สมเย น สฺชานาติ, อถ โข ‘‘สุภํ’’ ตฺเวว สฺชานาตีติ อตฺโถ. วิปรีตา อยาถาวคาหิตาย, อยาถาววาทิตาย จ.
๔๘. ยสฺมา ¶ โส ปริพฺพาชโก อวิสฺสฏฺมิจฺฉาคาหิตาย สมฺมา อปฺปฏิปชฺชิตุกาโม สมฺมาปฏิปนฺนํ วิย มํ สมโณ โคตโม, ภิกฺขโว จ สฺชานนฺตูติ อธิปฺปาเยน ‘‘ตถา ธมฺมํ เทเสตุ’’นฺติอาทิมาห, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มยา เอตสฺส…เป… วฏฺฏตี’’ติ. มมฺมนฺติ มมฺมปฺปเทสํ ปีฬาชนนฏฺานํ. สุฏฺูติ สกฺกจฺจํ. ยถา น วินสฺสติ, เอวํ อนุรกฺข.
วาสนายาติ กิเลสกฺขยาวหาย ปฏิปตฺติยา วาสนาย. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปาถิกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.