📜
๓. จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา
อตฺตทีปสรณตาวณฺณนา
๘๐. อุตฺตานํ ¶ ¶ ¶ วุจฺจติ ปากฏํ, ตปฺปฏิกฺเขเปน อนุตฺตานํ อปากฏํ, ปฏิจฺฉนฺนํ, อปจุรํ, ทุวิฺเยฺยฺจ. อนุตฺตานานํ ปทานํ วณฺณนา อนุตฺตานปทวณฺณนา. อุตฺตานปทวณฺณนาย ปโยชนาภาวโต อนุตฺตานคฺคหณํ. ‘‘มาตุลา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนาโม เอโก รุกฺโข, ตสฺสา อาสนฺนปฺปเทเส มาปิตตฺตา นครมฺปิ ‘‘มาตุลา’’ ตฺเวว ปฺายิตฺถ. เตน วุตฺตํ ‘‘มาตุลายนฺติ เอวํ นามเก นคเร’’ติ. อวิทูเรติ ตสฺส นครสฺส อวิทูเร.
กามฺเจตฺถ สุตฺเต ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, ราชา ทฬฺหเนมิ นาม อโหสี’’ติอาทินา อตีตวํสทีปิกา กถา อาทิโต ปฏฺาย อาคตา, ‘‘อฑฺฒเตยฺยวสฺสสตายุกานํ มนุสฺสานํ วสฺสสตายุกา ปุตฺตา ภวิสฺสนฺตี’’ติอาทินา ปน สวิเสสํ อนาคตตฺถปฏิสํยุตฺตา กถา อาคตาติ วุตฺตํ ‘‘อนาคตวํสทีปิกาย สุตฺตนฺตกถายา’’ติ. อนาคตตฺถทีปนฺหิ อจฺฉริยํ, ตตฺถาปิ อนาคตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฏิปตฺติกิตฺตนํ อจฺฉริยตมํ. สมาคเมนาติ สนฺนิปาเตน.
‘‘ภตฺตคฺคํ อมนาป’’นฺติอาทิ เกวลํ เตสํ ปริวิตกฺกมตฺตํ. อมนาปนฺติ อมนฺุํ. พุทฺเธสุ กโต อปฺปโกปิ อปราโธ อปฺปโก กาโร วิย ครุตรวิปาโกติ อาห ‘‘พุทฺเธหิ สทฺธึ…เป… สทิสํ โหตี’’ติ. ตตฺราติ ตสฺมึ มาตุลนครสฺส สมีเป, ตสฺสํ วา ปริสายํ.
อตฺตทีปาติ เอตฺถ กามํ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตาติ สสนฺตาโน ‘‘อตฺตา’’ติ วุจฺจติ, หิตสุเขสิภาเวน ปน อตฺตนิพฺพิเสสตฺตา ธมฺโม อิธ ‘‘อตฺตา’’ติ อธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘อตฺตา นาม โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโม’’ติ. ทฺวิธา อาโป คโต เอตฺถาติ ทีโป, โอเฆน อนชฺโฌตฺถโต ¶ ภูมิภาโค. อิธ ¶ ปน กาโมฆาทีหิ อนชฺโฌตฺถรณียตฺตา ทีโป วิยาติ ทีโป, อตฺตา ทีโป ปติฏฺา เอเตสนฺติ อตฺตทีปา. เตนาห ‘‘อตฺตานํ ทีป’’นฺติอาทิ. ทีปภาโว เจตฺถ ปฏิสรณตาติ อาห ‘‘อิทํ ตสฺเสว เววจน’’นฺติ. อฺสรณปฏิกฺเขปวจนนฺติ อฺสรณภาวปฏิกฺเขปวจนํ. อิทฺหิ น อฺํ สรณํ กตฺวา ¶ วิหรณสฺเสว ปฏิกฺเขปวจนํ, อถ โข อฺสฺส สรณสภาวสฺเสว ปฏิกฺเขปวจนํ ตปฺปฏิกฺเขเป จ เตน อิตรสฺสาปิ ปฏิกฺเขปสิทฺธิโต. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. อิทานิ ตเมวตฺถํ สุตฺตนฺตเรน สาเธตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิ. ยทิ เอตฺถ ปากติโก อตฺตา อิจฺฉิโต, กถํ ตสฺส ทีปสรณภาโว, ตสฺมา อธิปฺปายิโก เอตฺถ อตฺตา ภเวยฺยาติ ปุจฺฉติ ‘‘โก ปเนตฺถ อตฺตา นามา’’ติ. อิตโร ยถาธิปฺเปตํ อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโม’’ติ. ทุติยวาโรปิ ปมวารสฺเสว ปริยายภาเวน เทสิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
โคจเรติ ภิกฺขูนํ โคจรฏฺานภูเต. เตนาห ‘‘จริตุํ ยุตฺตฏฺาเน’’ติ. สเกติ กถํ ปนายํ ภิกฺขูนํ สโกติ อาห ‘‘เปตฺติเก วิสเย’’ติ. ปิติโต สมฺมาสมฺพุทฺธโต อาคตตฺตา ‘‘อยํ ตุมฺหากํ โคจโร’’ติ เตน อุทฺทิฏฺตฺตา เปตฺติเก วิสเยติ. จรนฺตนฺติ สามิอตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติ, จรนฺตานนฺติ จ อตฺโถ, เตนายํ วิภตฺติวิปลฺลาเสนปิ วจนวิปลฺลาเสนปีติ ทสฺเสติ. กิเลสมารสฺส โอตาราลาเภเนว อิตรมารานมฺปิ โอตาราลาโภ เวทิตพฺโพ. อยํ ปนตฺโถติ โคจเร จรณํ สนฺธายาห, วตฺถุ ปน พฺยติเรกมุเขน อาคตํ.
สกุเณ หนฺตีติ สกุณคฺฆิ, มหาเสนสกุโณ. อชฺฌปฺปตฺตาติ อภิภวนวเสน ปตฺตา อุปคตา. น มฺยายนฺติ เม อยํ สกุณคฺฆิ นาลํ อภวิสฺส. นงฺคลกฏฺกรณนฺติ นงฺคเลน กสิตปฺปเทโส. เลฑฺฑุฏฺานนฺติ เลฑฺฑูนํ ¶ อุฏฺปิตฏฺานํ. สเก พเลติ อตฺตโน พลเหตุ. อปตฺถทฺธาติ อวคาฬฺหตฺถมฺภา สฺชาตตฺถมฺภา. อสฺสรมานาติ อวฺหายนฺตี.
มหนฺตํ เลฑฺฑุนฺติ นงฺคเลน ภินฺนฏฺาเน สุกฺขตาย ติขิณสิงฺคอโยฆนสทิสํ มหนฺตํ เลฑฺฑุํ. อภิรุหิตฺวาติ ตสฺส อโธภาเคน อตฺตนา ปวิสิตฺวา นิลีนโยคฺคปฺปเทสํ สลฺลกฺเขตฺวา ตสฺสุปริ จงฺกมนฺโต อสฺสรมาโน อฏฺาสิ. ‘‘เอหิ โข’’ติอาทิ ตสฺส อสฺสรมานาการทสฺสนํ. สนฺนยฺหาติ วาตคฺคหณวเสน อุโภ ปกฺเข สมํ เปตฺวา. ปจฺจุปาทีติ ปาวิสิ. ตตฺเถวาติ ยตฺถ ปุพฺเพ ลาโป ิโต, ตตฺเถว เลฑฺฑุมฺหิ ¶ . อุรนฺติ อตฺตโน อุรปฺปเทสํ. ปจฺจตาเฬสีติ ปติ อตาเฬสิ สารมฺภวเสน เวเคน คนฺตฺวา ปหรณโต วิธาเรนฺตี ปตาเฬสิ. อารมฺมณนฺติ ปจฺจยํ. ‘‘อวสร’’นฺติ เกจิ.
‘‘กุสลาน’’นฺติ ¶ เอวํ ปวตฺตาย เทสนาย โก อนุสนฺธิ? ยถาอนุสนฺธิ เอว. อาทิโต หิ ‘‘อตฺตทีปา, ภิกฺขเว, วิหรถา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๘๐) เยว อตฺตธมฺมปริยาเยน โลกิยโลกุตฺตรธมฺมา คหิตา, เต เยเวตฺถ กุสลคฺคหเณน คหิตาติ. อนวชฺชลกฺขณานนฺติ อวชฺชปฏิปกฺขสภาวานํ. ‘‘อวชฺชรหิตสภาวาน’’นฺติ เกจิ. ตตฺถ ปุริเม อตฺถวิกปฺเป วิปากธมฺมธมฺมา เอว คหิตา, ทุติเย ปน วิปากธมฺมาปิ. ยทิ เอวํ, กถํ เตสํ สมาทาย วตฺตนนฺติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ ‘‘วิปากธมฺมา สีลาทิ วิย สมาทาย วตฺติตพฺพา’’ติ. สมาทานนฺติ ปน อตฺตโน สนฺตาเน สมฺมา อาทานํ ปจฺจยวเสน ปวตฺติ เยวาติ ทฏฺพฺพํ. วิปากธมฺมา หิ ปจฺจยวิเสเสหิ สตฺตสนฺตาเน สมฺมเทว อาหิตา อายุอาทิสมฺปตฺติวิเสสภูตา ¶ อุปรูปริกุสลวิเสสุปฺปตฺติยา อุปนิสฺสยา โหนฺตีติ วทนฺติ. ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ เอตฺถ ปฺุนฺติ อุตฺตรปทโลเปนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ปฺุผลํ วฑฺฒตี’’ติ. ปฺุผลนฺติ จ เอกเทสสรูเปกเสเสน วุตฺตํ ‘‘ปฺฺุจ ปฺุผลฺจ ปฺุผล’’นฺติ อาห ‘‘อุปรูปริ ปฺุมฺปิ ปฺุวิปาโกปิ เวทิตพฺโพ’’ติ.
‘‘มาตาปิตูน’’นฺติอาทิ นิทสฺสนมตฺตํ, ตสฺมา อฺมฺปิ เอวรูปํ เหตูปนิสฺสยํ กุสลํ ทฏฺพฺพํ. สิเนหวเสนาติ อุปนิสฺสยภูตสฺส สิเนหสฺส วเสน, น สมฺปยุตฺตสฺส. น หิ สิเนหสมฺปยุตฺตํ นาม กุสลํ อตฺถิ. มุทุมทฺทวจิตฺตนฺติ เมตฺตาวเสน อติวิย มทฺทวนฺตํ จิตฺตํ. ยถา มตฺถกปฺปตฺตํ วฏฺฏคามิกุสลํ ทสฺเสตุํ ‘‘มาตาปิตูนํ …เป… มุทุมทฺทวจิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ มตฺถกปฺปตฺตเมว วิวฏฺฏคามิกุสลํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร สติ…เป… โพธิปกฺขิยธมฺมา’’ติ วุตฺตํ. ตทฺเปิ ปน ทานสีลาทิธมฺมา วฏฺฏสฺส อุปนิสฺสยภูตา วฏฺฏคามิกุสลํ วิวฏฺฏสฺส อุปนิสฺสยภูตา วิวฏฺฏคามิกุสลนฺติ เวทิตพฺพา. ปริโยสานนฺติ ผลวิเสสาวหตาย ผลทาย โกฏิ สิขาปฺปตฺติ, เทวโลเก จ ปวตฺติสิริวิภโวติ ปริโยสานํ ‘‘มนุสฺสโลเก’’ติ วิเสสิตํ, มนุสฺสโลกวเสเนว จายํ ¶ เทสนา อาคตาติ. มคฺคผลนิพฺพานสมฺปตฺติ ปริโยสานนฺติ โยชนา. วิวฏฺฏคามิกุสลสฺส วิปากํ สุตฺตปริโยสาเน ทสฺสิสฺสติ ‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สงฺโข นาม ราชา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๑๐๘).
ทฬฺหเนมิจกฺกวตฺติราชกถาวณฺณนา
๘๑. อิธาติ อิมสฺมึ ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมาน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๓.๑๑๐) สุตฺตเทสนาย อารทฺธฏฺาเน วฏฺฏวิวฏฺฏคามิภาเวน สาธารเณ กุสลคฺคหเณ. ตตฺถ วฏฺฏคามิกุสลานุสนฺธิวเสน ‘‘ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว’’ติ ¶ เทสนํ อารภิ, อารภนฺโต จ เทสิยมานมตฺตํ ¶ . ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ ภิกฺขูนํ สงฺเขปโต เอวํ ทีเปตฺวา อารภีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํ, ปมํ ตถา อทีเปนฺโตปิ ภควา อตฺถโต ทีเปติ วิยาติ อธิปฺปาโย.
๘๒. อีสกมฺปีติ อปฺปมตฺตกมฺปิ. อวสกฺกิตนฺติ โอคตภฏฺํ. เนมิอภิมุขนฺติ เนมิปฺปเทสสฺส สมฺมุขา. พนฺธึสุ จกฺกรตนสฺส โอสกฺกิตาโนสกฺกิตภาวํ ชานิตุํ. ตเทตนฺติ ยถาวุตฺตฏฺานา จวนํ. อติพลวโทเสติ รฺโ พลวติ อนตฺเถ อุปฏฺิเต สติ.
อปฺปมตฺโตติ รฺโ อาณาย ปมาทํ อกโรนฺโต.
เอกสมุทฺทปริยนฺตเมวาติ ชมฺพุทีปเมว สนฺธาย วทติ. โส อุตฺตรโต อสฺสกณฺณปพฺพเตน ปริจฺฉินฺนํ หุตฺวา อตฺตานํ ปริกฺขิปิตฺวา ิตเอกสมุทฺทปริยนฺโต. ปฺุิทฺธิวเสนาติ จกฺกวตฺติภาวาวหาย ปฺุิทฺธิยา วเสน.
๘๓. เอวํ กตฺวาติ กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา. สุกตํ กมฺมนฺติ ทสกุสลกมฺมปถเมว วทติ.
‘‘ทสวิธํ, ทฺวาทสวิธ’’นฺติ จ วุตฺตวิภาโค ปรโต อาคมิสฺสติ. ปูเรนฺเตเนวาติ ปูเรตฺวา ิเตเนว. นิทฺโทเสติ จกฺกวตฺติวตฺตสฺส ปฏิปกฺขภูตานํ โทสานํ อปคมเน นิทฺโทเส. จกฺกวตฺตีนํ วตฺเตติ จกฺกวตฺติราชูหิ วตฺติตพฺพวตฺเต. ภาวินิ ภูเต วิย หิ อุปจาโร ยถา ‘‘อคมา ราชคหํ พุทฺโธ’’ติ (สุ. นิ. ๔๑๐). อธิคตจกฺกวตฺติภาวาปิ หิ เต ตตฺถ วตฺตนฺเตวาติ ตถา วุตฺตํ.
จกฺกวตฺติอริยวตฺตวณฺณนา
๘๔. อฺถา ¶ วตฺติตุํ อเทนฺโต โส ธมฺโม อธิฏฺานํ เอตสฺสาติ ตทธิฏฺานํ, เตน ตทธิฏฺาเนน เจตสา. สกฺกโรนฺโตติ ¶ อาทรกิริยาวเสน กโรนฺโต. เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. ครุํ กโรนฺโตติ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุกรณวเสน ครุํ กโรนฺโต. เตเนวาห ‘‘ตสฺมึ คารวุปฺปตฺติยา’’ติ. มาเนนฺโตติ สมฺภาวนาวเสน มเนน ปิยายนฺโต. เตนาห ‘‘ตเมวา’’ติอาทิ. เอวํ ปูชยโต อปจายโต เอวฺจ ยถาวุตฺตสกฺการาทิสมฺภโวติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ อปทิสิตฺวา’’ติอาทิ ¶ วุตฺตํ. ‘‘ธมฺมาธิปติภูโต อาคตภาเวนา’’ติ อิมินา ยถาวุตฺตธมฺมสฺส เชฏฺกภาเวน ปุริมปุริมตรอตฺตภาเวสุ สกฺกจฺจ สมุปจิตภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘ธมฺมวเสเนว สพฺพกิริยานํ กรเณนา’’ติ เอเตน านนิสชฺชาทีสุ ยถาวุตฺตธมฺมนินฺนโปณปพฺภารภาวํ ทสฺเสติ. อสฺสาติ รกฺขาวรณคุตฺติยา. ปรํ รกฺขนฺโต อฺํ ทิฏฺธมฺมิกาทิอนตฺถโต รกฺขนฺโต เตเนว ปรตฺถสาธเนน ขนฺติอาทิคุเณน อตฺตานํ ตโต เอว รกฺขติ. เมตฺตจิตฺตตาติ เมตฺตจิตฺตตาย. นิวาสนปารุปนเคหาทีนํ สีตุณฺหาทิปฏิพาหเนน อาวรณํ. อนฺโต ชนสฺมินฺติ อพฺภนฺตรภูเต ปุตฺตทาราทิชเน.
‘‘สีลสํวเร ปติฏฺาเปหี’’ติ อิมินา รกฺขํ ทสฺเสติ, ‘‘วตฺถคนฺธมาลาทีนิ เทหี’’ติ อิมินา อาวรณํ, อิตเรน คุตฺตึ. ภตฺตเวตนสมฺปทาเนนปีติ ปิ-สทฺเทน สีลสํวเร ปติฏฺาปนาทีนิ สมฺปิณฺเฑติ. เอเสว นโย อิโต ปเรสุปิ ปิ-สทฺทคฺคหเณสุ. นิคโม นิวาโส เอเตสนฺติ เนคมา, เอวํ ชานปทาติ อาห ‘‘นิคมวาสิโน’’ติอาทิ.
นววิธา มานมทาติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๔.๑๐๘; ธ. ส. ๑๑๒๑; วิภ. ๘๖๖; มหานิ. ๒๑, ๑๗๘) นยปฺปวตฺติยา ¶ นววิธา มานสงฺขาตา มทา. มาโน เอว เหตฺถ ปมชฺชนากาเรน ปวตฺติยา มานมโท. โสภเน กายิกวาจสิกกมฺเม รโตติ สูรโต อุ-การสฺส ทีฆํ กตฺวา, ตสฺส ภาโว โสรจฺจํ, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม, สพฺพํ วา กายวจีสุจริตํ. สุฏฺุ โอรโตติ โสรโต, ตสฺส ภาโว โสรจฺจํ, ยถาวุตฺตเมว สุจริตํ. ราคาทีนนฺติ ราคโทสโมหมานาทีนํ. ทมนาทีหีติ ทมนสมนปรินิพฺพาปเนหิ. เอกมตฺตานนฺติ ¶ เอกํ จิตฺตํ, เอกจฺจํ อตฺตโน จิตฺตนฺติ อตฺโถ. ราคาทีนฺหิ ปุพฺพภาคิยํ ทมนาทิปจฺเจกํ อิจฺฉิตพฺพํ, น มคฺคกฺขเณ วิย เอกชฺฌํ ปฏิสงฺขานมุเขน ปชหนโต. เอกมตฺตานนฺติ วา วิเวกวเสน เอกํ เอกากินํ อตฺตานํ. กาเล กาเลติ เตสํ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตพฺเพ กาเล กาเล.
อิธ ตฺวาติ ‘‘อิทํ โข, ตาต, ต’’นฺติ เอวํ นิคมนวเสน วุตฺตฏฺาเน ตฺวา. วตฺตนฺติ อริยจกฺกวตฺติวตฺตํ. สมาเนตพฺพนฺติ ‘‘ทสวิธํ, ทฺวาทสวิธ’’นฺติ จ เหฏฺา วุตฺตคณนาย จ สมานํ กาตพฺพํ อนูนํ อนธิกํ กตฺวา ทสฺเสตพฺพํ. อธมฺมราคสฺสาติ อยุตฺตฏฺาเน ราคสฺส. วิสมโลภสฺสาติ ยุตฺตฏฺาเนปิ อติวิย พลวภาเวน ปวตฺตโลภสฺส.
จกฺกรตนปาตุภาววณฺณนา
๘๕. วตฺตมานสฺสาติ ¶ ปริปุณฺเณ จกฺกวตฺติวตฺเต วตฺตมานสฺส, โน อปริปุณฺเณติ อาห ‘‘ปูเรตฺวา วตฺตมานสฺสา’’ติ. กิตฺตาวตา ปนสฺส ปาริปูรี โหตีติ? ตตฺถ ‘‘กตาธิการสฺส ตาว เหฏฺิมปริจฺเฉเทน ทฺวาทสหิปิ สํวจฺฉเรหิ ปูรติ, ปฺจวีสติยา, ปฺาสาย วา สํวจฺฉเรหิ. อยฺจ เภโท ธมฺมจฺฉนฺทสฺสปิ ติกฺขมชฺฌมุทุตาวเสน, อิตรสฺส ตโต ภิยฺโยปี’’ติ วทนฺติ.
ทุติยาทิจกฺกวตฺติกถาวณฺณนา
๙๐. อตฺตโน มติยาติ ปรมฺปราคตํ ปุราณํ ตนฺตึ ปเวณึ ลงฺฆิตฺวา อตฺตโน อิจฺฉิตากาเรน. เตนาห ‘‘โปราณก’’นฺติอาทิ.
น ¶ ปพฺพนฺตีติ สมิทฺธิยา น ปูเรนฺติ, ผีตา น โหนฺตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘น วฑฺฒนฺตี’’ติ. ตถา จาห ‘‘กตฺถจิ สฺุา โหนฺตี’’ติ. ตตฺถ ตตฺถ ราชกิจฺเจ รฺา อมา สห วตฺตนฺตีติ อมจฺจา, เยหิ วินา ราชกิจฺจํ นปฺปวตฺตติ. ปรมฺปราคตา หุตฺวา รฺโ ปริสาย ภวาติ ปาริสชฺชา. เตนาห ‘‘ปริสาวจรา’’ติ. ตสฺมึ านนฺตเร ปิตา หุตฺวา รฺโ อายํ, วยฺจ ยาถาวโต คเณนฺตีติ คณกา. ชาติกุลสุตาจาราทิวเสน ปุถุตฺตํ คตตฺตา มหตี มตฺตา เอเตสนฺติ มหามตฺตา, เต ปน มหานุภาวา อมจฺจา เอวาติ อาห ‘‘มหาอมจฺจา’’ติ. เย รฺโ หตฺถานีกาทีสุ อวฏฺิตา, เต อนีกฏฺาติ อาห ‘‘หตฺถิอาจริยาทโย’’ติ ¶ . มนฺตํ ปฺํ อสิตา หุตฺวา ชีวนฺตีติ มนฺตสฺสาชีวิโน, มติสชีวาติ อตฺโถ, เย ตตฺถ ตตฺถ ราชกิจฺเจ อุปเทสทายิโน. เตนาห ‘‘มนฺตา วุจฺจติ ปฺา’’ติอาทิ.
อายุวณฺณาทิปริหานิกถาวณฺณนา
๙๑. พลวโลภตฺตาติ ‘‘อิมสฺมึ โลเก อิทานิ ทลิทฺทมนุสฺสา นาม พหู, เตสํ สพฺเพสํ ธเน อนุปฺปทิยมาเน มยฺหํ โกสสฺส ปริกฺขโย โหตี’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนพลวโลภตฺตา. อุปรูปริภูมีสูติ ฉกามสคฺคสงฺขาตาสุ อุปรูปริกามภูมีสุ. กมฺมสฺส ผลํ อคฺคํ นาม, ตํ ปเนตฺถ อุทฺธคามีติ อาห ‘‘อุทฺธํ อคฺคํ อสฺสา’’ติ. สคฺเค นิยุตฺตา, สคฺคปฺปโยชนาติ วา โสวคฺคิกา. ทสนฺนํ วิเสสานนฺติ ทิพฺพอายุวณฺณยสสุขอาธิปเตยฺยานฺเจว ทิพฺพรูปาทีนฺจ ผลวิเสสานํ ¶ . วณฺณคฺคหเณน เจตฺถ สโก อตฺตภาววณฺโณ คหิโต, รูปคฺคหเณน พหิทฺธา รูปารมฺมณํ.
๙๒. สุฏฺุ ¶ นิสิทฺธนฺติ ยถายํ อิมินา อตฺตภาเวน อทินฺนํ อาทาตุํ น สกฺโกติ, เอวํ สมฺมเทว ตโต นิเสธิตํ กตฺวา. มูลหตนฺติ ชีวิตา โวโรปเนน มูเล เอว หตํ.
๙๖. ราควเสน จรณํ จริตฺตํ, จริตฺตเมว จาริตฺตํ, เมถุนนฺติ อธิปฺปาโย, ตํ ปน ‘‘ปเรสํ ทาเรสู’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘มิจฺฉาจาร’’นฺติ อาห.
๑๐๐. ปจฺจนีกทิฏฺีติ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกาย (ม. นิ. ๑.๔๔๑; ๒.๙๔; วิภ. ๗๙๓) สมฺมาทิฏฺิยา ปฏิปกฺขภูตา ทิฏฺิ.
๑๐๑. มาตุจฺฉาทิกา อุปริ สยเมว วกฺขติ. อติพลวโลโภติ อติวิย พลวา พหลกิเลโส, เยน อกาเล, อเทเส จ ปวตฺตติ. มิจฺฉาธมฺโมติ มิจฺฉา วิปรีโต อวิสภาควตฺถุโก โลภธมฺโม. เตนาห ‘‘ปุริสาน’’นฺติอาทิ.
ตสฺส ภาโวติ เยน เมตฺตากรุณาปุพฺพงฺคเมน จิตฺเตน ปุคฺคโล ‘‘มตฺเตยฺโย’’ติ วุจฺจติ, โส ตสฺส ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาโท, ตํสมุฏฺานา จ กิริยา มตฺเตยฺยตา. เตนาห ‘‘มาตริ สมฺมา ปฏิปตฺติยา เอตํ นาม’’นฺติ ¶ . ยา สมฺมา ปชฺชิตพฺเพ สมฺมา อปฺปฏิปตฺติ, โสปิ โทโส อคารวกิริยาทิภาวโต. วิปฺปฏิปตฺติยํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อาห ‘‘ตสฺสา อภาโว เจว ตปฺปฏิปกฺขตา จ อมตฺเตยฺยตา’’ติ. กุเล เชฏฺานนฺติ อตฺตโน กุเล วุทฺธานํ มหาปิตุจูฬปิตุเชฏฺกภาติกาทีนํ.
ทสวสฺสายุกสมยวณฺณนา
๑๐๓. ‘‘ย’’นฺติ อิมินา สมโย อามฏฺโ, ภุมฺมตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมึ สมเย’’ติ. อลํ ปติโนติ อลํปเตยฺยา. ตสฺสา ปริยตฺตตา ภริยาภาเวนาติ อาห ‘‘ทาตุํ ยุตฺตา’’ติ. อคฺครสานีติ มธุรภาเวน, เภสชฺชภาเวน จ อคฺคภูตรสานิ.
ทิปฺปิสฺสนฺตีติ ¶ ปฏิปกฺขภาเวน สมุชฺชลิสฺสนฺติ. เตนาห ‘‘กุสลนฺติปิ น ภวิสฺสตี’’ติ ¶ . อโห ปุริโสติ มาตาทีสุปิ อีทิโส, อฺเสํ เกสํ กึ วิสฺสชฺเชสฺสติ, อโห เตชวปุริโสติ.
เคเห มาตุคามํ วิยาติ อตฺตโน เคเห ทาสิภริยาภูตมาตุคามํ วิย. มิสฺสีภาวนฺติ มาตาทีสุ ภริยาย วิย จาริตฺตสงฺกรํ.
พลวโกโปติ หนฺตุกามตาวเสน อุปฺปตฺติยา พลวโกโป. อาฆาเตตีติ อาหนติ, อตฺตโน กกฺขฬผรุสภาเวน จิตฺตํ วิพาธตีติ อตฺโถ. นิสฺสยทหนรโส หิ โทโส. พฺยาปาเทตีติ วินาเสติ, มโนปทูสนโต มนสฺส ปโกปนโต. ติพฺพนฺติ ติกฺขํ, สา ปนสฺส ติกฺขตา สรีเร อวหนฺเตปิ สิเนหวตฺถุํ ลงฺฆิตฺวาปิ ปวตฺติยา เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘ปิยมานสฺสปี’’ติอาทิ.
๑๐๔. กปฺปวินาโส กปฺโป อุตฺตรปทโลเปน, อนฺตราว กปฺโป อนฺตรกปฺโป. ตณฺหาทิเภโท กปฺโป เอตสฺส อตฺถีติ กปฺโป, สตฺตโลโกติ อาห ‘‘อนฺตราว โลกวินาโส’’ติ. สฺวายํ อนฺตรกปฺโป กติวิโธ, กถฺจสฺส สมฺภโว, กึ คติโกติ อนฺโตคธํ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อนฺตรกปฺโป จ นามา’’ติอาทิ. โลภุสฺสทายาติ โลภาธิกาย ปชาย วตฺตมานาย.
เอวํ จินฺตยึสูติ ปุพฺเพ ยถานุสฺสวานุสฺสรเณน, อตฺตโน จ อายุวิเสสสฺส ลภนโต. คุมฺพลตาทีหิ คหนํ านนฺติ คุมฺพลตาทีหิ สฺฉนฺนตาย คหนภูตํ านํ. รุกฺเขหิ ¶ คหนนฺติ รุกฺเขหิ นิรนฺตรนิจิเตหิ คหนภูตํ ¶ . นทีวิทุคฺคนฺติ ฉินฺนตฏาหิ นทีหิ โอรโต, ปารโต จ วิทุคฺคํ. เตนาห ‘‘นทีน’’นฺติอาทิ. ปพฺพเตหิ วิสมํ ปพฺพตนฺตรํ. ปพฺพเตสุ วา ฉินฺนตเฏสุ ทุราโรหํ วิสมฏฺานํ. สภาเคติ ชีวนวเสน สมานภาเค สทิเส กริสฺสนฺติ.
อายุวณฺณาทิวฑฺฒนกถาวณฺณนา
๑๐๕. อายตนฺติ วา ทีฆํ จิรกาลิกํ. มรณวเสน หิ าติกฺขโย อายโต อปุนราวตฺตนโต, น ราชภยาทินา อุกฺกมนวเสน ปุนราวตฺติยาปิ ตสฺส ลพฺภนโต. โอสกฺเกยฺยามาติ โอรเมยฺยาม. วิรมณมฺปิ อตฺถโต ปชหนเมว ปริจฺจชนภาวโตติ อาห ‘‘ปชเหยฺยามาติ อตฺโถ’’ติ. สีลคพฺเภ วฑฺฒิตตฺตาติ มาตุ, ปิตุ จ สีลวนฺตตาย ตทวยวภูเต คพฺเภ วฑฺฒิ ‘‘สีลคพฺเภ วฑฺฒิตา’’ติ วุตฺตา, เอเตน อุตุอาหารสฺส วิย ตทฺสฺสาปิ พาหิรสฺส ปจฺจยสฺส วเสน สตฺตสนฺตานสฺส วิเสสาธานํ โหตีติ ทสฺเสติ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ พฺรหฺมชาลฏีกายํ ¶ (ที. นิ. ฏี. ๑.๗) วุตฺตเมว. เขตฺตวิสุทฺธิยาติ อธิฏฺานภูตวตฺถุวิสุทฺธิยา. นนุ จ ตํ วิเสสาธานํ ชายมานํ รูปสนฺตติยา เอว ภเวยฺยาติ? สจฺจเมตํ, รูปสนฺตติยา ปน ตถา อาหิตวิเสสาย อรูปสนฺตติปิ ลทฺธูปการา เอว โหติ ตปฺปฏิพทฺธวุตฺติภาวโต. ยถา กพฬีการาหาเรน อุปตฺถมฺภิเต รูปกาเย สพฺโพปิ อตฺตภาโว อนุคฺคหิโต เอว นาม โหติ, ยถา ปน รฺโ จกฺกวตฺติโน ปฺุวิเสสํ อุปนิสฺสาย ตสฺส อิตฺถิรตนาทีนํ อนฺสาธารณา เต เต วิเสสา สมฺภวนฺติ ตพฺภาเว ภาวโต, ตทภาเว จ อภาวโต, เอวเมว ¶ ตสฺมึ กาเล มาตาปิตูนํ ยถาวุตฺตปฺุวิเสสํ อุปนิสฺสาย เตสํ ปุตฺตานํ ชายมานานํ ทีฆายุกตา เขตฺตวิสุทฺธิยาว โหตีติ เวทิตพฺพา สํเวคธมฺมฉนฺทาทิสมุปพฺรูหิตาย ตทา เตสํ กุสลเจตนาย ตถา อุฬารภาเวน สมุปฺปชฺชนโต. เอตฺถาติ อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก, ตตฺถาติ ยถาวุตฺตํ กุสลธมฺมํ สมาทาย วตฺตมาเน สตฺตนิกาเย. ตตฺเถวาติ ตสฺมึเยว สตฺตนิกาเย. ‘‘อตฺตโนว สีลสมฺปตฺติยา’’ติ วุตฺตํ สสนฺตติปริยาปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ตตฺถ วิเสสปฺปจฺจยภาวโต. เขตฺตวิสุทฺธิปิ ปน อิธาปิ ปฏิกฺขิปิตุํ น สกฺกา.
โกฏฺาสาติ ¶ จตฺตารีสวสฺสายุกาติอาทโย อสีติวสฺสสหสฺสายุกปริโยสานา เอกาทส โกฏฺาสา. อทินฺนาทานาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน กุเล เชฏฺาปจายิกาปริโยสานานํ ทสนฺนํ ปาปโกฏฺาสานํ คหณํ.
สงฺขราชอุปฺปตฺติวณฺณนา
๑๐๖. เอวํ อุปฺปชฺชนกตณฺหาติ เอวํ วจีเภทํ ปาปนวเสน ปวตฺตา ภฺุชิตุกามตา. อนสนนฺติ กายิกกิริยาอสมตฺถตาเหตุภูโต สรีรสงฺโกโจ. เตนาห ‘‘อวิปฺผาริกภาโว’’ติอาทิ. ฆนนิวาสตนฺติ คามนิคมราชธานีนํ ฆนนิวิฏฺตํ อฺมฺสฺส นาติทูรวตฺติตํ. นิรนฺตรปูริโตติ นิรนฺตรํ วิย ปุณฺโณ ตตฺรุปคานํ สตฺตานํ พหุภาวโต.
เมตฺเตยฺยพุทฺธุปฺปาทวณฺณนา
๑๐๗. กิฺจาปิ ปุพฺเพ วฑฺฒมานกวเสน เทสนา อาคตํ, อิทํ ปน น วฑฺฒมานกวเสน วุตฺตํ. กสฺมาติ เจ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. สตฺตานํ วฑฺฒมานายุกกาเล พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ สํสาเร สํเวคสฺส ทุพฺพิภาวนียตฺตา ¶ . ตโต วสฺสสตสหสฺสโต โอรเมว พุทฺธุปฺปาทกาโล.
๑๐๘. สมุสฺสิตฏฺเน ¶ ยูโป วิยาติ ยูโป, ยูปนฺติ เอตฺถ สตฺตา อเนกภูมิกูฏาคาโรวรกาทิวนฺตตายาติ ยูโป, ปาสาโท. รฺโ เหตุภูเตนาติ เหตุอตฺเถ กรณวจนนฺติทสฺเสติอุสฺสาหสมฺปตฺติอาทินา. มหตา ราชานุภาเวน, มหตา จ กิตฺติสทฺเทน สมนฺนาคตตฺตา จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ มหาชนสฺส รฺชนโต มหาปนาโท นาม ราชา ชาโต. ชาตเกติ มหาปนาทชาตเก (ชา. ๑.๓.๔๐ มหาปนาทชาตเก).
ปนาโท นาม โส ราชาติ ‘‘อตีเต ปนาโท นาม โส ราชา อสฺโสสี’’ติ อตฺตภาวนฺตรตาย อตฺตานํ ปรํ วิย นิทฺทิสติ. อายสฺมา หิ ภทฺทชิตฺเถโร อตฺตนา อชฺฌาวุตฺถปุพฺพํ สุวณฺณปาสาทํ ทสฺเสตฺวา เอวมาห. ยสฺส ยูโป สุวณฺณโยติ ยสฺส รฺโ อยํ ยูโป ปาสาโท สุวณฺณโย สุวณฺณมโย. ติริยํ โสฬสุพฺเพโธติ วิตฺถารโต โสฬสสรปาตปฺปมาโณ, โส ปน อฑฺฒโยชนปฺปมาโณ โหติ. อุพฺภมาหุ ¶ สหสฺสธาติ อุพฺภํ อุจฺจภาวํ อสฺส ปาสาทสฺส สหสฺสธา สหสฺสกณฺฑปฺปมาณํ อาหุ, โส ปน โยชนโต ปฺจวีสติโยชนปฺปมาโณ โหติ. เกจิ ปเนตฺถ คาถาสุขตฺถํ ‘‘อาหู’’ติ ทีฆํ กตํ, อหุ อโหสีติ อตฺถํ วทนฺติ.
สหสฺสกณฺโฑติ สหสฺสภูมิโก, ‘‘สหสฺสขณฺโฑ’’ ติปิ ปาโ, โส เอว อตฺโถ. สตเคณฺฑูติ อเนกสตนิยูหโก. ธชาลูติ ตตฺถ ตตฺถ นิยูหสิขราทีสุ ปติฏฺปิเตหิ สตฺติธชวีรงฺคธชาทีหิ ธเชหิ สมฺปนฺโน. หริตามโยติ จามีกรสุวณฺณมโย. เกจิ ปน หริตามโยติ ‘‘หริตมณิปริกฺขโฏ’’ติ วทนฺติ. คนฺธพฺพาติ นฏา. ฉสหสฺสานิ สตฺตธาติ ฉมตฺตานิ คนฺธพฺพสหสฺสานิ สตฺตธา ตสฺส ปาสาทสฺส สตฺตสุ าเนสุ รฺโ อภิรมาปนตฺถํ นจฺจึสูติ อตฺโถ. เต ¶ เอวํ นจฺจนฺตาปิ กิร ราชานํ หาเสตุํ นาสกฺขึสุ. อถ สกฺโก เทวราชา เทวนฏํ เปเสตฺวา สมชฺชํ กาเรสิ, ตทา ราชา หสีติ.
โกฏิคาโม นาม มาปิโต. วตฺถูติ ภทฺทชิตฺเถรสฺส วตฺถุ. ตํ เถรคาถาวณฺณนายํ (เถรคา. อฏฺ. ภทฺทชิตฺเถรคาถาวณฺณนาย) วิตฺถารโต อาคตเมว. อิตรสฺสาติ นฬการเทวปุตฺตสฺส. อานุภาวาติ ปฺุานุภาวนิมิตฺตํ.
ทานวเสน ทตฺวาติ ตํ ปาสาทํ อตฺตโน ปริคฺคหภาววิโยชเนน ทานมุเข นิโยเชตฺวา. วิสฺสชฺเชตฺวาติ จิตฺเตเนว ปริจฺจชนวเสน ทตฺวา ปุน ทกฺขิเณยฺยานํ สนฺตกภาวกรเณน นิรเปกฺขปริจฺจาควเสน วิสฺสชฺเชตฺวา. เอตฺตเกนาติ ‘‘ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว’’ติ อาทึ กตฺวา ยาว ‘‘ปพฺพชิสฺสตี’’ติ ปทํ เอตฺตเกน เทสนามคฺเคน.
ภิกฺขุโน อายุวณฺณาทิวฑฺฒนกถาวณฺณนา
๑๑๐. อิทํ ¶ ภิกฺขุโน อายุสฺมินฺติ อายุสฺมึ สาเธตพฺเพ อิทํ ภิกฺขุโน อิจฺฉิตพฺพํ จิรชีวิตาย เหตุภาวโตติ. เตนาห ‘‘อิทํ อายุการณ’’นฺติ.
สมฺปนฺนสีลสฺส อวิปฺปฏิสารปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธิสุขสมาธิยถาภูตาณาทิสมฺภวโต ตํสมุฏฺานปณีตรูเปหิ กายสฺส ผุฏตฺตา สรีเร วณฺณธาตุ ¶ วิปฺปสนฺนา โหติ, กลฺยาโณ จ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตีติ อาห ‘‘สีลวโต หี’’ติอาทิ.
วิเวกชํ ปีติสุขาทีติ อาทิ-สทฺเทน สมาธิชํ ปีติสุขํ, อปีติชํ กายสุขํ, สติปาริสุทฺธิชํ อุเปกฺขาสุขฺจ สงฺคณฺหาติ.
อปฺปฏิกฺกูลตาวโหติ อปฺปมาณานํ สตฺตานํ, อตฺตโน จ เตสุ อปฺปฏิกฺกูลภาวโต. หิตูปสํหาราทิวเสน ปวตฺติยา สพฺพทิสาสุ ผรณอปฺปมาณวเสน สพฺพทิสาสุ วิปฺผาริกตา.
‘‘อรหตฺตผลสงฺขาตํ พล’’นฺติ วุตฺตํ ตสฺส อกุปฺปธมฺมตาย เกนจิ อนภิภวนียภาวโต.
‘‘โลเก’’ติ อิทํ ยถา ‘‘เอกพลมฺปี’’ติ อิมินา สมฺพนฺธียติ, เอวํ ¶ ‘‘ทุปฺปสหํ ทุรภิสมฺภว’’นฺติ อิเมหิปิ สมฺพนฺธิตพฺพํ. โลกปริยาปนฺเนเหว หิ ธมฺเมหิ เตสํ พลสฺส ทุปฺปสหตา, ทุรภิสมฺภวตา, น โลกุตฺตเรหีติ. เอตฺเถวาติ เอตสฺมึ อรหตฺตผเล เอว, ตทตฺถนฺติ อตฺโถ.
โลกุตฺตรปฺุมฺปีติ โลกุตฺตรปฺุมฺปิ ปฺุผลมฺปิ. ยาว อาสวกฺขยา ปวฑฺฒติ วิวฏฺฏคามิกุสลธมฺมานํ สมาทานเหตูติ โยชนา. อมตปานํ ปิวึสุ เหฏฺิมมคฺคผลสมธิคมวเสนาติ อธิปฺปาโย.
จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.