📜
๖. ปาสาทิกสุตฺตวณฺณนา
นิคณฺนาฏปุตฺตกาลงฺกิริยวณฺณนา
๑๖๔. ลกฺขสฺส ¶ ¶ ¶ สรเวธํ อวิรชฺฌิตฺวาน วิชฺฌนวิธึ ชานนฺตีติ เวธฺา. เตนาห ‘‘ธนุมฺหิ กตสิกฺขา’’ติ. สิปฺปํ อุคฺคหณตฺถายาติ ธนุสิปฺปาทิสิปฺปสฺส อุคฺคหณตฺถาย. มชฺฌิเมน ปมาเณน สรปาตโยคฺยตาวเสน กตตฺตา ทีฆปาสาโท.
สมฺปติ กาลํ กโตติ อจิรกาลํ กโต. ทฺเวธิกชาตาติ ชาตทฺเวธิกา สฺชาตเภทา. ทฺเวชฺฌชาตาติ ทุวิธภาวปฺปตฺตา. ภณฺฑนฺติ ปริภาสนฺติ เอเตนาติ ภณฺฑนํ, วิรุทฺธจิตฺตํ. ตนฺติ ภณฺฑนํ. ‘‘อิทํ นหานาทิ น กตฺตพฺพ’’นฺติ ปฺตฺตวตฺตํ ปณฺณตฺติ. ธมฺมวินยนฺติ ปาวจนํ สิทฺธนฺตํ. วิชฺฌนฺตา มุขสตฺตีหิ. สหิตํ เมติ มยฺหํ วจนํ สหิตํ สิลิฏฺํ ปุพฺพาปรสมฺพนฺธํ อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตํ. เตนาห ‘‘อตฺถสํหิต’’นฺติ. อธิจิณฺณนฺติ อาจิณฺณํ. วิปราวตฺตนฺติ วิโรธทสฺสนวเสน ปราวตฺติตํ, ปราวตฺตํ ทูสิตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘จิรกาลวเสน ปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม นิวตฺต’’นฺติ. ปริเยสมาโน วิจร ตตฺถ คนฺตฺวา สิกฺขาติ อตฺโถ. สเจ สกฺโกสิ, อิทานิเยว มยา เวิตํ โทสํ นิพฺเพเหิ. มรณเมวาติ ¶ อฺมฺฆาตนวเสน มรณเมว. นาฏปุตฺตสฺส อิเมติ นาฏปุตฺติยา, เต ปน ตสฺส สิสฺสาติ อาห ‘‘อนฺเตวาสิเกสู’’ติ. ปุริมปฏิปตฺติโต ปฏินิวตฺตนํ ปฏิวานํ, ตํ รูปํ สภาโว เอเตสนฺติ ปฏิวานรูปา. เตนาห ‘‘นิวตฺตนสภาวา’’ติ. กถนํ อตฺถสฺส อาจิกฺขนํ. ปเวทนํ เหตุทาหรณานิ อาหริตฺวา โพธนํ. เตนาห ‘‘ทุปฺปเวทิเตติ ทุวิฺาปิเต’’ติ. น อุปสมาย สํวตฺตตีติ อนุปสมสํวตฺตนํ, ตเทว อนุปสมสํวตฺตนิกํ, ตสฺมึ. สมุสฺสิตํ หุตฺวา ปติฏฺาเหตุภาวโต ถูปํ, ปติฏฺาติ อาห ‘‘ภินฺนถูเปติ ภินฺนปติฏฺเ’’ติ, ถูโปติ วา ธมฺมสฺส นิยฺยานภาโว เวทิตพฺโพ อฺเ ธมฺเม อภิภุยฺย สมุสฺสิตฏฺเน, โส นิคณฺสฺส สมเย. เกหิจิ อภินฺนสมฺมโตปิ ภินฺโน วินฏฺโ เอว สพฺเพน สพฺพํ อภาวโตติ โส ภินฺนถูโป, โส เอว ¶ นิยฺยานภาโว วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิตุกามานํ ปฏิสรณํ, ตเมตฺถ นตฺถีติ อปฺปฏิสรโณ ¶ , ตสฺมึ ภินฺนถูเป อปฺปฏิสรเณติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อาจริยปฺปมาณนฺติ อาจริยมุฏฺิ หุตฺวา ปมาณภูตํ. นานานีหาเรนาติ นานากาเรน.
๑๖๕. ตเถว สมุทาจรึสุ ภูตปุพฺพคติยา. สามากานนฺติ สามากธฺานํ.
‘‘เยนสฺส อุปชฺฌาโย’’ติ วตฺวา ยถาสฺส อายสฺมโต จุนฺทสฺส ธมฺมภณฺฑาคาริโก อุปชฺฌาโย อโหสิ, ตํ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธกาเล กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ พุทฺธกาเลติ ภูตกถนเมตํ, น วิเสสนํ. สตฺถุ ปรินิพฺพานโต ปุเรตรเมว หิ ธมฺมเสนาปติ ปรินิพฺพุโต.
ธมฺมรตนปูชาวณฺณนา
สทฺธิวิหาริกํ ¶ อทาสีติ สทฺธิวิหาริกํ กตฺวา อทาสิ.
กถาย มูลนฺติ ภควโต สนฺติกา ลภิตพฺพธมฺมกถาย การณํ. สมุฏฺาเปตีติ อุฏฺาเปติ, ทาลิทฺทิยปงฺกโต อุทฺธรตีติ อธิปฺปาโย. สนฺธมนฺติ สมฺมเทว ธมนฺโต. เอเกกสฺมึ ปหาเรเยว ตโย ตโย วาเร กตฺวา ทิวา นววาเร รตฺตึ นววาเร.อุปฏฺานเมว คจฺฉติ พุทฺธุปฏฺานวเสน, ปฺหาปุจฺฉนาทิวเสน ปน อนฺตรนฺตราปิ คจฺฉเตว, คจฺฉนฺโต จ ทิวสสฺส…เป… คจฺฉติ. าตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส อุทฺธรณภาวโต ปฺโหว ปฺหุทฺธาโร, ตํ คเหตฺวาว คจฺฉติ อตฺตโน มหาปฺตาย, สตฺถุ จ ธมฺมเทสนายํ อกิลาสุภาวโต.
อสมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตธมฺมวินยวณฺณนา
๑๖๖. อาโรจิเตปิ ตสฺมึ อตฺเถ. สามิโก โหติ, ตสฺส สามิกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘โสว ตสฺสา อาทิมชฺฌปริโยสานํ ชานาตี’’ติ อาห. เอวนฺติ วจนสมฺปฏิจฺฉนํ. จุนฺทตฺเถเรน หิ อานีตํ กถาปาภตํ ภควา สมฺปฏิจฺฉนฺโต ‘‘เอว’’นฺติ อาห. ‘‘เอว’’นฺติ ทุรกฺขาเต ธมฺมวินเย สาวกานํ ทฺเวธิกาทิภาเวน วิหรณกิริยาปรามสนฺเหตํ.
ยสฺมา ¶ …เป… ปากฏํ โหติ พฺยติเรกมุเขน จ เนยฺยสฺส อตฺถสฺส วิภูตภาวาปตฺติโต. อถ ¶ วา ยสฺมา…เป… ปากฏํ โหติ โทเสสุ อาทีนวทสฺสเนน ตปฺปฏิปกฺเขสุ คุเณสุ อานิสํสสฺส วิภูตภาวาปตฺติโต. โวกฺกมฺมาติ อปสกฺเกตฺวา. อาเมฑิตโลเปน จายํ นิทฺเทโส, โวกฺกมฺม โวกฺกมฺมาติ วุตฺตํ โหติ, เตน ตสฺส โวกฺกมนสฺส อนฺตรนฺตราติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘น นิรนฺตร’’นฺติอาทิ. ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติอาทโยติ เตน สตฺถารา วุตฺตมุตฺติธมฺมสฺส อนุธมฺมํ อปฺปฏิปชฺชนาทโย ¶ . อาทิ-สทฺเทน ปาฬิยํ อาคตา อสามีจิปฏิปทาทโย จ สงฺคยฺหนฺติ. มนุสฺสตฺตมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ‘‘วิจารณปฺาย อสมฺภโว, โทเสสุ อนภินิเวสิตา, อสนฺทิฏฺิปรามาสิตา’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ‘‘ตถา เอว’’นฺติ ปเทหิ ยถากฺกมํ ปการสฺส กามํ ติโรกฺขตา, ปจฺจกฺขตา วุจฺจติ, ตถาปิ ยถา ‘‘ตถา ปฏิปชฺชตู’’ติ ปเทน ปฏิปชฺชนากาโร นิยเมตฺวา วิหิโต, ตถา ‘‘เอวํ ปฏิปชฺชตู’’ติ อิมินาปีติ อิทํ ตสฺส อตฺถทสฺสนภาเวน วุตฺตํ. สมาทปิตตฺตา มิจฺฉาปฏิปทาย อปฺุํ ปสวติ.
๑๖๗. ายติ มุตฺติธมฺโม เอเตนาติ าโย, เตน สตฺถารา วุตฺโต ธมฺมานุธมฺโม, ตํ ปฏิปนฺโนติ ายปฺปฏิปนฺโน, โส ปน ยสฺมา ตสฺส มุตฺติธมฺมสฺส อธิคเม การณสมฺมโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘การณปฺปฏิปนฺโน’’ติ. นิปฺผาเทสฺสตีติ สาเธสฺสติ, สิทฺธึ คมิสฺสตีติ วุตฺตํ โหติ. ทุกฺขนิพฺพตฺตกนฺติ สมฺปติ, อายติฺจ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตกํ. วีริยํ กโรติ มิจฺฉาปฏิปนฺนตฺตา.
สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตธมฺมวินยาทิวณฺณนา
๑๖๘. นิยฺยาตีติ วตฺตติ, สํวตฺตตีติ วา อตฺโถ.
๑๗๐. อิธ สาวกสฺส สมฺมาปฏิปตฺติยา เอกนฺติกอปสฺสยทสฺสนตฺถํ สตฺถุ สมฺมาสมฺพุทฺธตา, ธมฺมสฺส จ สฺวากฺขาตตา กิตฺติตาติ ‘‘สมฺมาปฏิปนฺนสฺส กุลปุตฺตสฺส ปสํสํ ทสฺเสตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เอวฺหิ อิมิสฺสา เทสนาย สํกิเลสภาคิยภาเวน อุฏฺิตาย โวทานภาคิยภาเวน ยถานุสนฺธินา ปวตฺติ ทีปิตา โหติ. อโพธิตตฺถาติ อปฺปเวทิตตฺถา, ปรมตฺถํ จตุตฺถสจฺจปฏิเวธํ อปาปิตาติ อตฺโถ. ปาฬิยํ ‘‘อสฺสา’’ติ ปทํ ¶ ‘‘สาวกา สทฺธมฺเม’’ติ ¶ ทฺวีหิ ปเทหิ โยเชตพฺพํ ‘‘อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกา, อสฺส สทฺธมฺเม’’ติ. สพฺพสงฺคหปเทหิ กตนฺติ สพฺพสฺส สาสนตฺถสฺส สงฺคณฺหนปเทหิ เอกชฺฌํ กตํ. เตนาห ‘‘สพฺพสงฺคาหิกํ กตํ น โหตีติ อตฺโถ’’ติ. ปุพฺเพนาปรํ สมฺพนฺธตฺถภาเวน สงฺคเหตพฺพตาย วา สงฺคหานิ ¶ ปทานิ กตานิ เอตสฺสาติ สงฺคหปทกตํ, พฺรหฺมจริยํ. ตปฺปฏิกฺเขเปน น จ สงฺคหปทกตนฺติ โยชนา. ราคาทิปฏิปกฺขหรณํ, ยถานุสิฏฺํ วา ปฏิปชฺชมานานํ วฏฺฏทุกฺขโต ปฏิหรณํ นิพฺพานปาปนํ ปฏิหาโร, โส เอว อา-การสฺส อิ-การํ กตฺวา ปฏิหิโร, ปฏิหิโร เอว ปาฏิหิโร, สห ปาฏิหิเรนาติ สปฺปาฏิหิรํ, ตถา สุปฺปเวทิตตาย สปฺปาฏิหิรํ กตนฺติ สปฺปาฏิหิรกตํ. ตาทิสํ ปน วฏฺฏโต นิยฺยาเน นิยุตฺตํ, นิยฺยานปฺปโยชนฺจ โหตีติ อาห ‘‘นิยฺยานิก’’นฺติ. เทวโลกโตติ เทวโลกโต ปฏฺาย รูปีเทวนิกายโต ปภุติ. สุปฺปกาสิตนฺติ สุฏฺุ ปกาสิตํ. ยาว เทวมนุสฺเสหีติ วา ยาว เทวมนุสฺเสหิ ยตฺตกา เทวา มนุสฺสา จ, ตาว เต สพฺเพ อภิพฺยาเปตฺวา สุปฺปกาสิตํ. อนุตาปาย โหตีติ อนุตปฺโป, โส ปน อนุตาปํ กโรนฺโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อนุตาปกโร โหตี’’ติ.
๑๗๒. ถิโรติ ิตธมฺโม เกนจิ อสํหาริโย, อเสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย เถรการกา ธมฺมา.
๑๗๓. โยเคหิ เขมตฺตาติ โยเคหิ อนุปทฺทุตตฺตา. สทฺธมฺมสฺสาติ ¶ อสฺส สทฺธมฺมสฺส. อสฺสาติ จ อสฺส สตฺถุโน.
๑๗๔. อุปาสกา พฺรหฺมจาริโน นาม วิเสสโต อนาคามิโน. โสตาปนฺนสกทาคามิโนปิ ตาทิสา ตถา วุจฺจนฺตีติ ‘‘พฺรหฺมจริยวาสํ วสมานา อริยสาวกา’’ อิจฺเจว วุตฺตํ.
๑๗๖. สพฺพการณสมฺปนฺนนฺติ ยตฺตเกหิ การเณหิ สมฺปนฺนํ นาม โหติ, เตหิ สพฺเพหิ การเณหิ สมฺปนฺนํ สมฺปตฺตํ อุปคตํ ปริปุณฺณํ, สมนฺนาคตํ วา. อิมเมว ธมฺมนฺติ อิมเมว สาสนธมฺมํ.
อุทเกน ¶ ปเทสฺุนา อตฺตโน ปฺาเวยฺยตฺติยตํ ทสฺเสตุํ อนิยฺยานิเก อตฺเถ ปยุตฺตํ ปเหฬิกสทิสํ วจนํ, ภควตา อตฺตโน สพฺพฺุตาย นิยฺยานิเก อตฺเถ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อุทโก สุท’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กิรา’’ติอาทิมาห.
สงฺคายิตพฺพธมฺมาทิวณฺณนา
๑๗๗. สงฺคมฺม สมาคมฺมาติ ตสฺมึเยว าเน ลพฺภมานานํ คติวเสน สงฺคมฺม านนฺตรโต ปกฺโกสเนน ¶ สมาคตานํ วเสน สมาคมฺม. เตนาห ‘‘สงฺคนฺตฺวา สมาคนฺตฺวา’’ติ. อตฺเถน อตฺถนฺติ ปทนฺตเร อาคตอตฺเถน สห ตตฺถ ตตฺถ อาคตมตฺถํ. พฺยฺชเนน พฺยฺชนนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สมาเนนฺเตหีติ สมานํ กโรนฺเตหิ, โอปมฺมํ วา อาเนนฺเตหิ. สงฺคายิตพฺพนฺติ สมฺมเทว คายิตพฺพํ กเถตพฺพํ, ตํ ปน สงฺคายนํ วาจนามคฺโคติ อาห ‘‘วาเจตพฺพ’’นฺติ.
๑๗๘. ตสฺส วา ภาสิเตติ ตสฺส ภิกฺขุโน ภาสิเต อตฺเถ เจว พฺยฺชเน จ. อตฺถมิจฺฉาคหณโรปนานิ ยถา โหนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อารมฺมณํ ‘‘สติปฏฺาน’’นฺติ คณฺหาติ, น สติเยว ‘‘สติปฏฺาน’’นฺติ. ‘‘สติปฏฺานานี’’ติ ¶ พฺยฺชนํ โรเปติ ตสฺมึ อตฺเถ, น ‘‘สติปฏฺานา’’ติ. อุปปนฺนตรานีติ ยุตฺตตรานิ. อลฺลีนตรานีติ สิลิฏฺตรานิ. ยา เจวาติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, วิภตฺติโลเปน วา. ปุน ยา เจวาติ ลิงฺควิปลฺลาเสเนว นิทฺเทโส. เนว อุสฺสาเทตพฺโพติ น อุกฺกํเสตพฺโพ วิรชฺฌิตฺวา วุตฺตตฺตา. น อปสาเทตพฺโพติ น สนฺตชฺเชตพฺโพ วิวาทปริหรณตฺถํ. ธารณตฺถนฺติ อุปธารณตฺถํ สลฺลกฺขณตฺถํ.
๑๘๑. อตฺเถน อุเปตนฺติ อวิปรีเตน อตฺเถน อุเปตํ ตํ ‘‘อยเมตฺถ อตฺโถ’’ติ อุเปจฺจ ปฏิชานิตฺวา ิตํ. ตถารูโป จ ตสฺส พุชฺฌิตา นาม โหตีติ อาห ‘‘อตฺถสฺส วิฺาตาร’’นฺติ. เอวเมตํ ภิกฺขุํ ปสํสถาติ วุตฺตนเยน ธมฺมภาณกํ อมุํ ภิกฺขุํ ‘‘เอวํ ลาภา โน อาวุโส’’ติอาทิอากาเรน ปสํสถ. อิทานิสฺส ปสํสภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอโส หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอสาติ ปริยตฺติธมฺมสฺส สตฺถุกิจฺจกรณโต, ตตฺถ จสฺส สมฺมเทว อวฏฺิตภาวโต ‘‘พุทฺโธ นาม เอสา’’ติ ¶ วุตฺโต. ‘‘ลาภา โน’’ติอาทินา จสฺส ภิกฺขูนํ ปิยครุภาวํ วิภาเวนฺโต สตฺถา ตํ อตฺตโน าเน เปสีติ วุตฺโต.
ปจฺจยานฺุาตการณาทิวณฺณนา
๑๘๒. ตโตปิ อุตฺตริตรนฺติ ยา ปุพฺเพ สมฺมาปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน ปสํสนวเสน ‘‘อิธ ปน จุนฺท สตฺถา จ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๑๖๗, ๑๖๙) ปวตฺติตเทสนาย อุปริ ‘‘อิธ จุนฺท สตฺถา จ โลเก อุทปาที’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๑๗๐, ๑๗๑) เทสนา วฑฺฒิตา. ตโตปิ อุตฺตริตรํ สวิเสสํ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต ‘‘ปจฺจยเหตู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปจฺจยเหตูติ ปจฺจยสํวตฺตนเหตุ. อุปฺปชฺชนกา อาสวาติ ปจฺจยานํ ปริเยสนเหตุ ¶ เจว ปริโภคเหตุ จ อุปฺปชฺชนกา กามาสวาทโย. เตสํ ทิฏฺธมฺมิกานํ ¶ อาสวานํ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๘) ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓; อ. นิ. ๖.๕๘) จ สมฺมาปฏิปตฺตึ อุปทิสนฺโต ภควา ปฏิฆาตาย ธมฺมํ เทเสติ นาม. ‘‘โย ตุมฺเหสุ ปาฬิยา อตฺถพฺยฺชนานิ มิจฺฉา คณฺหาติ, โส เนว อุสฺสาเทตพฺโพ, น อปสาเทตพฺโพ, สาธุกํ สฺาเปตพฺโพ ตสฺเสว อตฺถสฺส นิสนฺติยา’’ติ เอวํ ปริยตฺติธมฺเม มิจฺฉาปฏิปนฺเน สมฺมาปฏิปตฺติยํ ภิกฺขู นิโยเชนฺโต ภควา ภณฺฑนเหตุ อุปฺปชฺชนกานํ สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตาย ธมฺมํ เทเสติ นาม. ยถา เต น ปวิสนฺตีติ เต อาสวา อตฺตโน จิตฺตสนฺตานํ ยถา น โอตรนฺติ. มูลฆาเตน ปฏิหนนายาติ ยถา มูลฆาโต โหติ, เอวํ มูลฆาตวเสน ปชหนาย. ตนฺติ จีวรํ. ยถา จีวรํ อิทมตฺถิกตเมว อุปาทาย อนฺุาตํ, เอวํ ปิณฺฑปาตาทโยปิ.
สุขลฺลิกานุโยคาทิวณฺณนา
๑๘๓. สุขิตนฺติ สฺชาตสุขํ. ปีณิตนฺติ ธาตํ สุหิตํ. ตถาภูโต ปน ยสฺมา ถูลสรีโร โหติ, ตสฺมา ‘‘ถูลํ กโรตี’’ติ วุตฺตํ.
๑๘๖. นิตสภาวาติ ¶ อนวฏฺิตสภาวา, เอวรูปาย กถาย อนวฏฺานภาวโต สภาโวปิ เตสํ อนวฏฺิโตติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ชิวฺหา โน อตฺถี’’ติอาทิ. กามํ ‘‘ปฺจหิ จกฺขูหี’’ติ วุตฺตํ, อคฺคหิตคฺคหเณน ปน ¶ จตฺตาริ จกฺขูนิ เวทิตพฺพานิ. สพฺพฺุตฺาณฺหิ สมนฺตจกฺขูติ. ตสฺส วา เยฺยธมฺเมสุ ชานนวเสน ปวตฺตึ อุปาทาย ‘‘ชานตา’’ติ วุตฺตํ. หตฺถามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺสนวเสน ปวตฺตึ อุปาทาย ‘‘ปสฺสตา’’ติ วุตฺตํ. เนมํ วุจฺจติ ถมฺภาทีหิ อนุปวิฏฺภูมิปฺเปเทโสติ อาห ‘‘คมฺภีรภูมึ อนุปวิฏฺโ’’ติ. สุฏฺุ นิขาโตติ ภูมึ นิขนิตฺวา สมฺมเทว ปิโต. ตสฺมินฺติ ขีณาสเว. อนชฺฌาจาโร อจโล อสมฺปเวธี, ยสฺมา อชฺฌาจาโร เสตุฆาโต ขีณาสวานํ. โสตาปนฺนาทโยติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน คหิเตสุ อนาคามิโน ตาว นวสุปิ าเนสุ ขีณาสวา วิย อภพฺพา, โสตาปนฺนสกทาคามิโน ปน ‘‘ตติยปฺจมฏฺาเนสุ อภพฺพา’’ติ น วตฺตพฺพา, อิตเรสุ สตฺตสุ าเนสุ อภพฺพาว.
ปฺหพฺยากรณวณฺณนา
๑๘๗. คิหิพฺยฺชเนนาติ ¶ คิหิลิงฺเคน. ขีณาสโว ปน คิหิพฺยฺชเนน อรหตฺตํ ปตฺโตปิ น ติฏฺติ วิเวกฏฺานสฺส อภาวาติ อธิปฺปาโย. ตสฺส วเสนาติ ภุมฺมเทวตฺตภาเว ตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตสฺส วเสน. อยํ ปฺโหติ ‘‘อภพฺโพ โส นว านานิ อชฺฌาจริตุ’’นฺติ อยํ ปฺโห อาคโต อิตรสฺส ปพฺพชฺชาย, ปรินิพฺพาเนน วา อภพฺพตาย อวุตฺตสิทฺธตฺตา. ยทิ เอวํ กถํ ภิกฺขุคหณนฺติ อาห ‘‘ภินฺนโทสตฺตา’’ติอาทิ. อปริจฺเฉทนฺติ อปริยนฺตํ, ตยิทํ สุวิปุลนฺติ อาห ‘‘มหนฺต’’นฺติ. เยฺยสฺส หิ วิปุลตาย าณสฺส วิปุลตา เวทิตพฺพา, เอเตน ‘‘อปริจฺเฉท’’นฺติ วุจฺจมานมฺปิ เยฺยํ สตฺถุ าณสฺส วเสน ปริจฺเฉทเมวาติ ทสฺสิตํ โหติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘าณปริยนฺติกํ เนยฺย’’นฺติ (มหานิ. ๖๙, ๑๕๖; จูฬนิ. ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕) อนาคเต ¶ อปฺาปนนฺติ อนาคเต วิสเย าณสฺส อปฺาปนํ. ‘‘ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา’’ติ กสฺมา วิย-สทฺทคฺคหณํ กตํ, นนุ พุทฺธานํ สพฺพมฺปิ าณํ อตฺตโน วิสยํ ปจฺจกฺขเมว กตฺวา ปวตฺตติ เอกปฺปมาณภาวโตติ? สจฺจเมตํ, ‘‘อกฺข’’นฺติ ปน จกฺขาทิอินฺทฺริยํ วุจฺจติ, ตํ อกฺขํ ปติ วตฺตตีติ จกฺขาทินิสฺสิตํ วิฺาณํ, ตสฺส ¶ จ อารมฺมณํ ‘‘ปจฺจกฺข’’นฺติ โลเก นิรุฬฺหเมตนฺติ ตํ นิทสฺสนํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา’’ติ อโวจ, น ปน ภควโต าณสฺส อปฺปจฺจกฺขากาเรน ปวตฺตนโต. ตถา หิ วทนฺติ –
‘‘อาวิภูตํ ปกาสนํ, อนุปทฺทุตเจตสํ;
อตีตานาคเต าณํ, ปจฺจกฺขานํ วสิสฺสตี’’ติ.
อฺตฺถ วิหิตเกนาติ อฺสฺมึ วิสเย ปวตฺติเตน. สงฺคาเหตพฺพนฺติ สมํ กตฺวา กถยิตพฺพํ, กถนํ ปน ปฺาปนํ นาม โหตีติ ปฺาเปตพฺพนฺติ อตฺโถ วุตฺโต. ตาทิสนฺติ สตตํ สมิตํ ปวตฺตกํ. าณํ นาม นตฺถีติ อาวชฺชเนน วินา าณุปฺปตฺติยา อสมฺภวโต. เอกากาเรน จ าเณ ปวตฺตมาเน นานาการสฺส วิสยสฺส อวโพโธ น สิยา. อถาปิ สิยา, อนิรุปิตรูเปเนว อวโพโธ สิยา, เตน จ าณํ เยฺยํ อฺาตสทิสเมว สิยา. น หิ ‘‘อิทํ ต’’นฺติ วิเวเกน อนวพุทฺโธ อตฺโถ าโต นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘จรโต จ ติฏฺโต จา’’ติอาทิ พาลลาปนมตฺตํ. เตนาห ‘‘ยถริว พาลา อพฺยตฺตา, เอวํ มฺนฺตี’’ติ.
สตึ ¶ อนุสฺสรตีติ สตานุสาริ, สติยานุวตฺตนวเสน ปวตฺตาณํ. เตนาห ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติสมฺปยุตฺตก’’นฺติ ¶ . าณํ เปเสสีติ าณํ ปวตฺเตสิ. สพฺพตฺถกเมว เยฺยาวรณสฺส สุปฺปหีนตฺตา อปฺปฏิหตํ อนิวาริตํ าณํ คจฺฉติ ปวตฺตติจฺเจว อตฺโถ. ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณ’’นฺติ (จูฬนิ. ๒๑๑) วจนโต จตุมคฺคาณํ โพธิ, ตโต ตสฺส อธิคตตฺตา อุปฺปชฺชนกํ ปจฺจเวกฺขณาณํ ‘‘โพธิชํ าณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. โพธิชํ โพธิมูเล ชาตํ จตุมคฺคาณํ, ตฺจ โข อนาคตํ อารพฺภ อุทฺทิสฺส ตสฺส อปฺปวตฺติอตฺถํ ตถาคตสฺส อุปฺปชฺชติ ตสฺส อุปฺปนฺนตฺตา อายตึ ปุนพฺภวาภาวโต. กถํ ตถาคโต อนาคตมทฺธานํ อารพฺภ อตีรกํ าณทสฺสนํ ปฺาเปตีติ? อตีตสฺส ปน อทฺธุโน มหนฺตตาย อตีรกํ าณทสฺสนํ ตตฺถ ปฺาเปตีติ โก เอตฺถ วิโรโธ. ติตฺถิยา ปน อิมมตฺถํ ยาถาวโต อชานนฺตา – ‘‘ตยิทํ กึ สุ, ตยิทํ กถํสู’’ติ อตฺตโน อฺาณเมว ปากฏํ กโรนฺติ. ตสฺมา ภควตา สสนฺตติปริยาปนฺนธมฺมปฺปวตฺตึ สนฺธาย ‘‘อฺวิหิตกํ าณทสฺสน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อิตรํ ปน สนฺธาย วุจฺจมาเน สติ ตถารูเป ปโยชเน อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ¶ อารพฺภ อตีรกเมว าณทสฺสนํ ปฺาเปยฺย ภควาติ อนตฺถสํหิตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘น อิธโลกตฺถํ วา ปรโลกตฺถํ วา นิสฺสิต’’นฺติ. ยํ ปน สตฺตานํ อนตฺถาวหตฺตา อนตฺถสํหิตํ, ตตฺถ เสตุฆาโต ตถาคตสฺส. ‘‘ภารตยุทฺธสีตาหรณสทิส’’นฺติ ¶ อิมินา ตสฺสา กถาย เยภุยฺเยน อภูตตฺถตํ ทีเปติ. สเหตุกนฺติ าปเกน เหตุนา สเหตุกํ. โส ปน เหตุ เยน นิทสฺสเนน สาธียติ, ตํ ตสฺส การณนฺติ เตน สการณํ กตฺวา. ยถา หิ ปฏิฺาตตฺถสาธนโต เหตุ, เอวํ สาธกํ นิทสฺสนนฺติ. ยุตฺตปตฺตกาเลเยวาติ ยุตฺตานํ ปตฺตกาเล เอว. เย หิ เวเนยฺยา ตสฺสา กถาย ยุตฺตา อนุจฺฉวิกา, เตสํเยว โยชเน สนฺธาย วา กถาย ปตฺโต อุปการาวโห กาโล, ตทา เอว กเถตีติ อตฺโถ.
๑๘๘. ‘‘ตถา ตเถว คทนโต’’ติ อิมินา ‘‘ตถาคโต’’ติ อาเมฑิตโลเปนายํ นิทฺเทโสติ ทสฺเสติ. ตถา ตเถวาติ จ ธมฺมอตฺถสภาวานุรูปํ, เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปฺจาติ อธิปฺปาโย. ทิฏฺนฺติ รูปายตนํ ทฏฺพฺพโต, เตน ยํ ทิฏฺํ, ยํ ทิสฺสติ, ยํ ทกฺขติ, ยํ สติ สมวาเย ปสฺเสยฺยํ, ตํ สพฺพํ ‘‘ทิฏฺํ’’ ตฺเวว คหิตํ กาลวิเสสสฺส อนามฏฺภาวโต. ‘‘สุต’’นฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. สุตนฺติ สทฺทายตนํ โสตพฺพโต. มุตนฺติ สนิสฺสเยน ฆานาทิอินฺทฺริเยน สยํ ปตฺวา ปาปุณิตฺวา คเหตพฺพํ. เตนาห ‘‘ปตฺวา คเหตพฺพโต’’ติ. วิฺาตนฺติ วิชานิตพฺพํ, ตํ ปน ทิฏฺาทิวินิมุตฺตํ วิฺเยฺยนฺติ อาห ‘‘สุขทุกฺขาทิธมฺมายตน’’นฺติ. ปตฺตนฺติ ยถา ตถา ปตฺตํ, หตฺถคตํ อธิคตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา’’ติ. ปริเยสิตนฺติ ปตฺติยามตฺถํ ปริยิฏฺํ, ตํ ปน ¶ ปตฺตํ วา สิยา อปฺปตฺตํ วา อุภยถาปิ ปริเยสิตเมวาติ อาห ‘‘ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา’’ติ. ปททฺวเยนาปิ ทฺวิปฺปการมฺปิ ปตฺตํ, ทฺวิปฺปการมฺปิ ¶ ปริเยสิตํ, เตน เตน ปกาเรน ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธนฺติ ทสฺเสติ. จิตฺเตน อนุสฺจริตนฺติ โจปนํ อปาเปตฺวา จิตฺเตเนว อนุสํจริตํ, ปริวิตกฺกิตนฺติ อตฺโถ. ปีตกนฺติ อาทีติ อาทิ-สทฺเทน โลหิตกโอทาตาทิ สพฺพํ รูปารมฺมณวิภาคํ สงฺคณฺหาติ. สุมโนติ ราควเสน, โลภวเสน, สทฺธาทิวเสน วา สุมโน. ทุมฺมโนติ พฺยาปาทวิตกฺกวเสน, วิหึสาวิตกฺกวเสน วา ทุมฺมโน. มชฺฌตฺโตติ อฺาณวเสน วา าณวเสน ¶ วา มชฺฌตฺโต. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. ตตฺถ ตตฺถ อาทิ-สทฺเทน สงฺขสทฺโท ปณวสทฺโท, ปตฺตคนฺโธ ปุปฺผคนฺโธ, ปตฺตรโส ผลรโส, อุปาทินฺนํ อนุปาทินฺนํ, มชฺฌตฺตเวทนา กุสลกมฺมํ อกุสลกมฺมนฺติ เอวํ อาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
อปฺปตฺตนฺติ าเณน อสมฺปตฺตํ, อวิทิตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘าเณน อสจฺฉิกต’’นฺติ. ตเถว คตตฺตาติ ตเถว าตตฺตา อภิสมฺพุทฺธตฺตา. คต-สทฺเทน เอกตฺถํ พุทฺธิอตฺถนฺติ อตฺโถ. ‘‘คติอตฺถา หิ ธาตโว พุทฺธิอตฺถา ภวนฺตี’’ติ อกฺขรจินฺตกา.
อพฺยากตฏฺานาทิวณฺณนา
๑๘๙. ‘‘อสมตํ กเถตฺวา’’ติ วตฺวา สโมปิ นาม โกจิ นตฺถิ, กุโต อุตฺตริตโรติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุตฺตรต’’นฺติ วุตฺตํ. สา ปนายํ อสมตา, อนุตฺตรตา จ สพฺพฺุตํ ปูเรตฺวา ิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพฺุต’’นฺติ วุตฺตํ. สา สพฺพฺุตา สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติภาเวน โลเก ปากฏา ชาตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมราชภาวํ กเถตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ตถา สพฺพฺุภาเวน จ สตฺถา อิเมสุ ทิฏฺิคตวิปลฺลาเสสุ ¶ เอวํ ปฏิปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทานี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สีหนาทนฺติ อภีตนาทํ เสฏฺนาทํ. เสฏฺนาโท เหส, ยทิทํ ปนียสฺส ปฺหสฺส ปนียภาวทสฺสนํ. ปนียตา จสฺส ปาฬิอารุฬฺหา เอว ‘‘น เหต’’นฺติอาทินา. ยถา อุปจิตกมฺมกิเลเสน อิตฺถตฺตํ อาคนฺตพฺพํ, ตถา นํ อาคโตติ ตถาคโต, สตฺโต. ตถา หิ โส รูปาทีสุ สตฺโต วิสตฺโตติ กตฺวา ‘‘สตฺโต’’ติ จ วุจฺจติ. อิตฺถตฺตนฺติ จ ปฏิลทฺธตฺตา ตถา ปจฺจกฺขภูโต อตฺตภาโวติ เวทิตพฺโพ.
‘‘อตฺถสํหิตํ น โหตี’’ติ อิมินา อุภยตฺถ วิธุรตาทสฺสเนน นิรตฺถกวิปฺปลาปตํ ตสฺส วาทสฺส วิภาเวติ, อุภยโลกตฺถวิธุรมฺปิ สมานํ ‘‘กึ นุ โข วิวฏฺฏนิสฺสิต’’นฺติ โกจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘น จ ธมฺมสํหิต’’นฺติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตํ น โหตี’’ติ. ยทิปิ ตํ น วิวฏฺโฏคตํ โหติ, วิวฏฺฏสฺส ปน อธิฏฺานภูตํ ¶ นุ โขติ โกจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘น อาทิพฺรหฺมจริยก’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
๑๙๐. กามํ ¶ ตณฺหาปิ ทุกฺขสภาวตฺตา ‘‘ทุกฺข’’นฺติ พฺยากาตพฺพา, ปภวภาเวน ปน สา ตโต วิสุํ กาตพฺพาติ ‘‘ตณฺหํ เปตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ตสฺเสว ทุกฺขสฺส ปภาวิกา’’ติอาทิ. นนุ จ อวิชฺชาทโยปิ ทุกฺขสฺส สมุทโยติ? สจฺจํ สมุทโย, ตสฺสา ปน กมฺมสฺส วิจิตฺตภาวเหตุโต, ทุกฺขุปฺปาทเน วิเสสปจฺจยภาวโต จ สาติสโย สมุทยฏฺโติ สา เอว สุตฺเตสุ ตถา วุตฺตา. เตนาห ‘‘ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ ¶ พฺยากต’’นฺติ. อุภินฺนํ อปฺปวตฺตีติ ทุกฺขสมุทยานํ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ. ‘‘ทุกฺขปริชานโน’’ติอาทิ มคฺคกิจฺจทสฺสนํ, เตน มคฺคสฺส ภาวนตฺโถปิ อตฺถโต ทสฺสิโตวาติ ทฏฺพฺพํ. น หิ ภาวนาภิสมเยน วินา ปริฺาภิสมยาทโย สมฺภวนฺตีติ. สจฺจววตฺถาปนํ อปฺปมาทปฏิปตฺติภาวโต อสมฺโมหกลฺยาณกิตฺติสทฺทาทินิมิตฺตตาย ยถา สาติสยํ อิธโลกตฺถาวหํ, เอวํ ยาว าณสฺส ติกฺขวิสทภาวปฺปตฺติยา อภาเวน นวโลกุตฺตรธมฺมสมฺปาปกํ น โหติ, ตาว ตตฺถ ตตฺถ สมฺปตฺติภเว อพฺภุทยสมฺปตฺติ อนุคตเมว สิยาติ วุตฺตํ ‘‘เอตํ อิธโลกปรโลกตฺถนิสฺสิต’’นฺติ. นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตนฺติ นววิธมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํ นิสฺสาย ปวตฺตํ ตทธิคมูปายภาวโต. ยสฺมา สจฺจสมฺโพธํ อุทฺทิสฺส สาสนพฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, น อฺทตฺถํ, ตสฺมา เอตํ สจฺจววตฺถาปนํ ‘‘อาทิปธาน’’นฺติ วุตฺตํ ปมตรํ จิตฺเต อาทาตพฺพโต.
ปุพฺพนฺตสหคตทิฏฺินิสฺสยวณฺณนา
๑๙๑. ตํ มยา พฺยากตเมวาติ ตํ มยา ตถา พฺยากตเมว, พฺยากาตพฺพํ นาม มยา อพฺยากตํ นตฺถีติ พฺยากรณาเวกลฺเลน อตฺตโน ธมฺมสุธมฺมตาย พุทฺธสุพุทฺธตํ วิภาเวติ. เตนาห ‘‘สีหนาทํ นทนฺโต’’ติ. ปุริมุปฺปนฺนา ทิฏฺิโย อปราปรุปฺปนฺนานํ ทิฏฺีนํ อวสฺสยา โหนฺตีติ ‘‘ทิฏฺิโยว ทิฏฺินิสฺสยา’’ติ วุตฺตํ. ทิฏฺิคติกาติ ทิฏฺิคติโย, ทิฏฺิปฺปวตฺติโยติ อตฺโถ. อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจนฺติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ อโมฆํ อวิปรีตํ. อฺเสํ วจนํ โมฆนฺติ ‘‘อสสฺสโต อตฺตา จ โลโก ¶ จา’’ติ เอวมาทิกํ อฺเสํ สมณพฺราหฺมณานํ วจนํ โมฆํ ตุจฺฉํ, มิจฺฉาติ อตฺโถ. น สยํ กาตพฺโพติ อสยํกาโรติ อาห ‘‘อสยํกโต’’ติ, ยาทิจฺฉิกตฺตาติ อธิปฺปาโย.
๑๙๒. อตฺถิ ¶ โขติ เอตฺถ โข-สทฺโท ปุจฺฉายํ, อตฺถิ นูติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อตฺถิ ¶ โข อิทํ อาวุโส วุจฺจตี’’ติอาทิ. อาวุโส ยํ ตุมฺเหหิ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ วุจฺจติ, อิทมตฺถิ โข อิทํ วาจามตฺตํ, โน นตฺถิ, ตสฺมา วาจาวตฺถุมตฺตโต ตสฺส ยํ โข เต เอวมาหํสุ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆํ อฺ’’นฺติ, ตํ เตสํ นานุชานามีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ จ โยชนา จ เวทิตพฺพา. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ พฺรหฺมชาลฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๐) วุตฺตเมว. ทิฏฺิปฺตฺติยาติ ทิฏฺิยา ปฺาปเน ‘‘เอวํ เอสา ทิฏฺิ อุปฺปนฺนา’’ติ ตสฺสา ทิฏฺิยา สมุทยโต, อตฺถงฺคมโต, อสฺสาทโต, อาทีนวโต, นิสฺสรณโต จ ยาถาวโต ปฺาปเน. อวิปรีตวุตฺติยา สเมน าเณน สมํ กฺจิ เนว สมนุปสฺสามิ. อธิปฺตฺตีติ อภิฺเยฺยธมฺมปฺาปนา. ยํ อชานนฺตา พาหิรกา ทิฏฺิปฺตฺติเยว อลฺลีนาติ ตฺจ ปฺตฺติโต อชานนฺตา ถามสา ปรามาสา อภินิวิสฺส โวหรนฺติ. เอตฺถ จ ยายํ ‘‘ทิฏฺิปฺตฺติ นามา’’ติ วุตฺตา ทิฏฺิยา ทิฏฺิคติเกหิ เอวํ คหิตตาย วิภาวนา, ตตฺถ จ ภควโต อุตฺตริตโร นาม โกจิ นตฺถิ, สฺวายมตฺโถ พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐) วิภาวิโต เอว. ‘‘อธิปฺตฺตี’’ติ วุตฺตา ปน วิภาวิยมานา โลกสฺส นิพฺพิทาเหตุภาเวน พหุลีการาติ ตสฺสา วเสน ภควา อนุตฺตรภาวํ ปเวเทนฺโต ‘เนว อตฺตนา สมสมํ สมนุปสฺสามี’ติ สีหนาทํ นที’’ติ เกจิ. อฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๙๒) ปน ‘‘ยฺจ วุตฺตํ ‘ปฺตฺติยา’ติ ยฺจ ‘อธิปฺตฺตี’ติ ¶ , อุภยเมตํ อตฺถโต เอก’’นฺติ ‘‘อิธ ปน ปฺตฺติยาติ เอตฺถาปิ ปฺตฺติ เจว อธิปฺตฺติ จ อธิปฺเปตา, อธิปฺตฺตีติ เอตฺถาปี’’ติ จ วุตฺตา, อุภยสฺสปิ วเสเนตฺถ ภควา สีหนาทํ นทีติ วิฺายติ. อุภยํ เปตํ อตฺถโต เอกนฺติ จ ปฺตฺติภาวสามฺํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เภทาภาวโต. เตนาห ‘‘เภทโต หี’’ติอาทิ. ขนฺธปฺตฺตีติ ขนฺธานํ ‘‘ขนฺธา’’ติ ปฺาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปนา นิกฺขิปนา. ‘‘อาจิกฺขติ ทสฺเสติ ปฺาเปติ ปฏฺเปตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๐, ๙๗) อาคตฏฺาเน หิ ปฺาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปฺตฺติ นาม, ‘‘สุปฺตฺตํ มฺจปี’’นฺติ (ปารา. ๒๖๙) อาคตฏฺาเน ปนา นิกฺขิปนา ปฺตฺติ นาม, อิธ อุภยมฺปิ ยุชฺชติ.
ทิฏฺินิสฺสยปฺปหานวณฺณนา
๑๙๖. ปชหนตฺถนฺติ ¶ อจฺจนฺตาย ปฏินิสฺสชฺชนตฺถํ. ยสฺมา เตน ปชหเนน สพฺเพ ทิฏฺินิสฺสยา สมฺมเทว อติกฺกนฺตา โหนฺติ วีติกฺกนฺตา, ตสฺมา ‘‘สมติกฺกมายาติ ตสฺเสว เววจน’’นฺติ อโวจ. น เกวลํ สติปฏฺานา กถิตมตฺตา, อถ โข เวเนยฺยสนฺตาเน ปติฏฺาปิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เทสิตา’’ติ วตฺวา ‘‘ปฺตฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เทสิตาติ กถิตา. ปฺตฺตาติ ปิตา’’ติ. อิทานิ สติปฏฺานเทสนาย ทิฏฺินิสฺสยานํ เอกนฺติกํ ปหานาวหภาวํ ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘สติปฏฺานภาวนาย หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สติปฏฺานภาวนายาติ อิมินา เตสํ ภาวนาย เอว เนสํ ปหานํ, เทสนา ปน ตทุปนิสฺสยภาวโต ตถา วุตฺตาติ ทสฺเสติ. เสสํ สพฺพํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปาสาทิกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.