📜
๗. ลกฺขณสุตฺตวณฺณนา
ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณวณฺณนา
๑๙๙. อภินีหาราทิคุณมหตฺเตน ¶ ¶ ¶ มหนฺโต ปุริโสติ มหาปุริโส, โส ลกฺขียติ เอเตหีติ มหาปุริสลกฺขณานิ. ตํ มหาปุริสํ พฺยฺชยนฺติ ปกาเสนฺตีติ มหาปุริสพฺยฺชนานิ. มหาปุริโส นิมียติ อนุมียติ เอเตหีติ มหาปุริสนิมิตฺตานิ. เตนาห ‘‘อยํ…เป… การณานี’’ติ.
๒๐๐. ธาเรนฺตีติ ลกฺขณปาํ ธาเรนฺติ, เตน ลกฺขณานิ เต สรูปโต ชานนฺติ, น ปน สมุฏฺานโตติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘โน จ โข’’ติอาทิ, เตน อนฺสาธารณเมตํ, ยทิทํ มหาปุริสลกฺขณานํ การณวิภาวนนฺติ ทสฺเสติ. กสฺมา อาหาติ ยถาวุตฺตสฺส สุตฺตสฺส สมุฏฺานการณํ ปุจฺฉติ, อาจริโย ‘‘อฏฺุปฺปตฺติยา อนุรูปตฺตา’’ติ วตฺวา ตเมวสฺส อฏฺุปฺปตฺตึ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘สา ปนา’’ติอาทิมาห. สพฺพปาลิผุลฺโลติ สพฺพโส สมนฺตโต วิกสิตปุปฺโผ. วิกสนเมว หิ ปุปฺผสฺส นิปฺผตฺติ. ปาริจฺฉตฺตโก วิยาติ อนุสฺสวลทฺธมตฺตํ คเหตฺวา วทนฺติ. อุปฺปชฺชตีติ ลพฺภติ, นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ.
เยน กมฺเมนาติ เยน กุสลกมฺมุนา. ยํ นิพฺพตฺตนฺติ ยํ ยํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺตํ. ทสฺสนตฺถนฺติ ตสฺส ตสฺส กุสลกมฺมสฺส สรูปโต, กิจฺจโต, ปวตฺติอาการวิเสสโต, ปจฺจยโต, ผลวิเสสโต จ ทสฺสนตฺถํ, เอเตเนว ปฏิปาฏิยา อุทฺทิฏฺานํ ลกฺขณานํ ¶ อสมุทฺเทสการณวิภาวนาย การณํ ทีปิตํ โหติ สมานการณานํ ลกฺขณานํ เอกชฺฌํ การณทสฺสนวเสนสฺส ปวตฺตตฺตา. เอวมาหาติ ‘‘พาหิรกาปิ อิสโย ธาเรนฺตี’’ติอาทินา อิมินา อิมินา ปกาเรน อาห.
สุปฺปติฏฺิตปาทตาลกฺขณวณฺณนา
๒๐๑. ‘‘ปุริมํ ¶ ชาตินฺติ ปุริมายํ ชาติยํ, ภุมฺมตฺเถ เอตํ อุปโยควจน’’นฺติ วทนฺติ. ‘‘ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตาเน ิโต’’ติ วจนโต อจฺจนฺตสํโยเค วา อุปโยควจนํ. ยตฺถ ยตฺถ หิ ชาติยํ มหาสตฺโต ปฺุกมฺมํ ¶ กาตุํ อารภติ, อารภโต ปฏฺาย อจฺจนฺตเมว ตตฺถ ปฺุกมฺมปฺปสุโต โหติ. เตนาห ‘‘ทฬฺหสมาทาโน’’ติอาทิ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. นิวุตฺถกฺขนฺธา ‘‘ชาตี’’ติ วุตฺตา ขนฺธวินิมุตฺตาย ชาติยา อภาวโต, นิพฺพตฺติลกฺขณสฺส จ วิการสฺส อิธ อนุปยุชฺชนโต. ชาตวเสนาติ ชายนวเสน. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธา’’ติ อิมํ ปทํ อุปสํหรติ. ภวนวเสนาติ ปจฺจยโต นิพฺพตฺตนวเสน. นิวุตฺถวเสนาติ นิวุสิตตาวเสน. อาลยฏฺเนาติ อาวสิตภาเวน. นิวาสตฺโถ หิ นิเกตตฺโถ.
ตตฺถาติ เทวโลกาทิมฺหิ. อาทิ-สทฺเทน เอกจฺจํ ติรจฺฉานโยนึ สงฺคณฺหาติ. น สุกรนฺติ เทวคติยา เอกนฺตสุขตาย, ทุคฺคติยา เอกนฺตทุกฺขตาย, ทุกฺขพหุลตาย จ ปฺุกิริยาย โอกาโส น สุลภรูโป ปจฺจยสมวายสฺส ทุลฺลภภาวโต, อุปฺปชฺชมานา จ สา อุฬารา, วิปุลา จ น โหตีติ คติวเสนาปิ เขตฺตวิเสสตา อิจฺฉิตพฺพา ‘‘ติรจฺฉานคเต ทานํ ทตฺวา สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา, ปุถุชฺชนทุสฺสีเล ทานํ ทตฺวา สหสฺสคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๗๙) วจนโต ¶ . มนุสฺสคติยา ปน สุขพหุลตาย ปฺุกิริยาย โอกาโส สุลภรูโป ปจฺจยสมวายสฺส จ เยภุยฺเยน สุลภภาวโต. ยฺจ ตตฺถ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตมฺปิ วิเสสโต ปฺุกิริยาย อุปนิสฺสโย โหติ, ทุกฺขูปนิสา สทฺธาติ. ยถา หิ อโยฆเนน สตฺถเก นิปฺผาทิยมาเน ตสฺส เอกนฺตโต อคฺคิมฺหิ ตาปนํ, อุทเกน วา เตมนํ เฉทนกิริยาสมตฺถตาย น วิเสสปจฺจโย, ตาเปตฺวา ปน สมานโยคโต อุทกเตมนํ ตสฺสา วิเสสปจฺจโย, เอวเมว สตฺตสนฺตานสฺส เอกนฺตทุกฺขสมงฺคิตา ทุกฺขพหุลตา เอกนฺตสุขสมงฺคิตา สุขพหุลตา จ ปฺุกิริยาสมตฺถตาย น วิเสสปจฺจโย, สติ ปน สมานโยคโต ทุกฺขสนฺตาปเน, สุขุมพฺรูหเน จ ลทฺธูปนิสฺสยา ปฺุกิริยา สมตฺถตาย สมฺภวติ, ตถา สติ อุปฺปชฺชมานา ปฺุกิริยา มหาชุติกา มหาวิปฺผารา ปฏิปกฺขจฺเฉทนสมตฺถา โหติ. ตสฺมา มนุสฺสภาโว ปฺุกิริยาย วิเสสปจฺจโย. เตน วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ น สุกรํ, มนุสฺสภูตสฺเสว สุกร’’นฺติ.
อถ ¶ ‘‘มนุสฺสภูตสฺสา’’ติ เอตฺถ โก วจนตฺโถ? ‘‘มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสาติ, สูรภาวสติมนฺตตาพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน ¶ อุปจิตมนกา อุกฺกฏฺคุณจิตฺตาติ อตฺโถ. เก ปน เต? ชมฺพุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา. เตนาห ภควา –
‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’ติ (อ. นิ. ๙.๒๑; กถา. ๒๗๑).
ตถา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, ปจฺเจกพุทฺธา, อคฺคสาวกา ¶ , มหาสาวกา, จกฺกวตฺติโน, อฺเ จ มหานุภาวา สตฺตา ตตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติ. เต หิ สมานรูปาทิตาย ปน สทฺธึ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ มนุสฺสา ตฺเวว ปฺายึสู’’ติ เกจิ. อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา. เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ วิเสสโต โลภาทโย, อโลภาทโย จ อุสฺสนฺนา, เต โลภาทิอุสฺสนฺนตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทิอุสฺสนฺนตาย สุคติมคฺคํ, นิพฺพานคามิมคฺคฺจ ปริปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธึ จตุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา มนุสฺสาติ วุจฺจนฺตี’’ติ. โลกิยา ปน ‘‘มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสา’’ติ วทนฺติ. มนุ นาม ปมกปฺปิโก โลกมริยาทาย อาทิภูโต สตฺตานํ หิตาหิตวิธายโก กตฺตพฺพากตฺตพฺพตาสุ นิโยชนตาวเสน ปิตุฏฺานิโย, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ วุจฺจติ อมฺหากํ มหาโพธิสตฺโต, ปจฺจกฺขโต, ปรมฺปรา จ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ ิตา สตฺตา ปุตฺตสทิสตาย ‘‘มนุสฺสา, มานุสา’’ติ จ วุจฺจนฺติ. ตโต เอว หิ เต ‘‘มานวา, มนุชา’’ติ จ โวหรียนฺติ. มนุสฺสภูตสฺสาติ มนุสฺเสสุ ภูตสฺส ชาตสฺส, มนุสฺสภาวํ วา ปตฺตสฺสาติ อตฺโถ. อยฺจ นโย โลกิยมหาชนสฺส วเสน วุตฺโต. มหาโพธิสตฺตานํ ปน สนฺตานสฺส มหาภินีหารโต ปฏฺาย กุสลธมฺมปฏิปตฺติยํ สมฺมเทว อภิสงฺขตตฺตา เตสํ สุคติยํ, อตฺตโน อุปฺปชฺชนทุคฺคติยฺจ นิพฺพตฺตานํ กุสลกมฺมํ ครุตรเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อการณํ วา เอต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
เอวรูเป ¶ อตฺตภาเวติ หตฺถิอาทิอตฺตภาเว. ิเตน กตกมฺมํ น สกฺกา สุเขน ทีเปตุํ โลเก อปฺปฺาตรูปตฺตา. สุเขน ทีเปตุํ ‘‘อสุกสฺมึ เทเส อสุกสฺมึ นคเร อสุโก นาม ราชา, พฺราหฺมโณ หุตฺวา อิมํ กุสลกมฺมํ อกาสี’’ติ เอวํ สุวิฺาปยภาวโต. ถิรคฺคหโณติ ¶ อสิถิลคฺคาหี ถามปฺปตฺตคฺคหโณ. นิจฺจลคฺคหโณติ อจฺจลคฺคาหี ตตฺถ เกนจิปิ อสํหาริโย ¶ . ปฏิกุฏตีติ สํกุฏติ, ชิคุจฺฉนวเสน วิวฏฺฏติ วา. ปสาริยตีติ วิตฺถตํ โหติ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ.
ตเวโส มหาสมุทฺทสทิโสติ เอโส อุทโกโฆ เตว มหาสมุทฺทสทิโส.
ทียติ เอเตนาติ ทานํ, ปริจฺจาคเจตนา. ทิยฺยนวเสนาติ เทยฺยธมฺมสฺส ปริยตฺตํ กตฺวา ปริจฺจชนวเสน ทานํ. สํวิภาคกรณวเสนาติ ตสฺเสว อตฺตนา สทฺธึ ปรสฺส สํวิภชนวเสน สํวิภาโค, ตถาปวตฺตา เจตนา. สีลสมาทาเนติ สีลสฺส สมฺมเทว อาทาเน, คหเณ ปวตฺตเนติ อตฺโถ. ตํ ปวตฺติกาเลน ทสฺเสนฺโต ‘‘ปูรณกาเล’’ติ อาห. มาตุ หิโต มตฺเตยฺโย, ยสฺส ปน ธมฺมสฺส วเสน โส ‘‘มตฺเตยฺโย’’ติ วุจฺจติ, โส มตฺเตยฺยตาติ อาห ‘‘มาตุ กาตพฺพวตฺเต’’ติ. เอเสว นโย ‘‘เปตฺเตยฺยตายา’’ติอาทีสุ. อฺตรฺตเรสูติ อฺมฺวิสิฏฺเสุ อฺเสุ, เต ปน กุสลภาเวน วุตฺตา กุสลาติ อาห ‘‘เอวรูเปสู’’ติ. อธิกุสเลสูติ อภิวิสิฏฺเสุ กุสเลสุ, สา ปน อภิวิสิฏฺตา อุปาทายุปาทาย โหติ. ยํ ปเนตฺถ อุกฺกํสคตํ อธิกุสลํ, ตทุกฺกํสนเยน อิธาธิปฺเปตนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อธิกุสลา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นนุ ปฺาปารมิสงฺคหาณสมฺภารภูตา กุสลา ธมฺมา นิปฺปริยาเยน สพฺพฺุตฺาณปฏิลาภปจฺจยา กุสลา นาม, อิเม ปน มหาปุริสลกฺขณนิพฺพตฺตกา ปฺุสมฺภารภูตา กสฺมา ตถา วุตฺตาติ? สพฺเพสมฺปิ มหาโพธิสตฺตสนฺตานคตานํ ปารมิธมฺมานํ ¶ สพฺพฺุตฺาณปฏิลาภปจฺจยภาวโต. มหาภินีหารโต ปฏฺาย หิ มหาปุริโส ยํ กิฺจิ ปฺุํ กโรติ, สพฺพํ ตํ สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมาเยว ปริณาเมติ. ตถา หิ สสมฺภาราพฺยาโส, ทีฆกาลาพฺยาโส, นิรนฺตราพฺยาโส, สกฺกจฺจาพฺยาโสติ จตฺตาโร อพฺยาสา จตุรธิฏฺานปริปูริตสมฺพนฺธา อนุปุพฺเพน มหาโพธิฏฺานา สมฺปชฺชนฺติ.
สกิมฺปีติ ¶ ปิ-สทฺเทน อเนกวารมฺปิ กตํ วิชาติเยน อนฺตริตํ สงฺคณฺหาติ. อภิณฺหกรเณนาติ พหุลีกาเรน. อุปจิตนฺติ อุปรูปริ วฑฺฒิตํ. ปิณฺฑีกตนฺติ ปิณฺฑโส กตํ. ราสีกตนฺติ ราสิภาเวน กตํ. อเนกกฺขตฺตฺุหิ ปวตฺติยมานํ กุสลกมฺมํ สนฺตาเน ตถาลทฺธปริภาวนํ ปิณฺฑีภูตํ วิย, ราสีภูตํ วิย จ โหติ. วิปากํ ปติ สํหจฺจการิภาวตฺตา จกฺกวาฬํ อติสมฺพาธํ ภวคฺคํ อตินีจํ, สเจ ปเน ตํ รูปํ สิยาติ อธิปฺปาโย. วิปุลตฺตาติ มหนฺตตฺตา. ยสฺมา ปน ตํ กมฺมํ เมตฺตากรุณาสติสมฺปชฺาหิ ปริคฺคหิตตาย ทุรสมุสฺสาริตํ ปมาณกรณธมฺมนฺติ ปมาณรหิตตาย ‘‘อปฺปมาณ’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, ตสฺมา ‘‘อปฺปมาณตฺตา’’ติ วุตฺตํ.
อธิภวตีติ ¶ ผลสฺส อุฬารภาเวน อภิภุยฺย ติฏฺติ. อตฺถโต ปณีตปณีตานํ โภคานํ ปฏิลาโภ เอวาติ อาห ‘‘อติเรกํ ลภตี’’ติ. อธิคจฺฉตีติ วินฺทติ, นิพฺพตฺตมาโนว เตน สมนฺนาคโต โหตีติ อตฺโถ. เอกเทเสน อผุสิตฺวา สพฺพปฺปเทเสหิ ผุสนโต สพฺพปฺปเทเสหิ ¶ ผุสนฺติโย เอเตสํ ปาทตลานํ สนฺตีติ ‘‘สพฺพาวนฺเตหิ ปาทตเลหี’’ติ วุตฺตํ. ยถา นิกฺขิปเน สพฺเพ ปาทตลปฺปเทสา สํหจฺจการิโน อนินฺนตาย สมภาวโต, เอวํ อุทฺธรเณปีติ วุตฺตํ ‘‘สมํ ผุสติ, สมํ อุทฺธรตี’’ติ. อิทานิ อิมสฺส มหาปุริสลกฺขณสฺส สมธิคเมน ลทฺธพฺพนิสฺสนฺทผลวิภาวนมุเขน อานุภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘สเจปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นรกนฺติ อาวาฏํ. อนฺโต ปวิสติ สมภาวาปตฺติยา. ‘‘จกฺกลกฺขเณนปติฏฺาตพฺพฏฺาน’’นฺติ อิทํ ยํ ภูมิปฺปเทสํ ปาทตลํ ผุสติ, ตตฺถ จกฺกลกฺขณมฺปิ ผุสนวเสน ปติฏฺาตีติ กตฺวา วุตฺตํ. ตสฺส ปน ตถา ปติฏฺานํ สุปฺปติฏฺิตปาทตาย เอวาติ สุปฺปติฏฺิตปาทตาย อานุภาวกิตฺตเน ‘‘ลกฺขณนฺตรานยนํ กิมตฺถิย’’นฺติ น จินฺเตตพฺพํ. สีลเตเชนาติ สีลปฺปภาเวน. ปฺุเตเชนาติ กุสลปฺปภาเวน. ธมฺมเตเชนาติ าณปฺปภาเวน. ตีหิปิ ปเทหิ ภควโต พุทฺธภูตสฺส ธมฺมา คหิตา, ‘‘ทสนฺนํ ปารมีน’’นฺติ อิมินา พุทฺธกรธมฺมา คหิตา.
๒๐๒. มหาสมุทฺโทว สีมา สพฺพภูมิสฺสรภาวโต. ‘‘อขิลมนิมิตฺตมกณฺฏก’’นฺติ ตีหิปิ ปเทหิ เถยฺยาภาโวว วุตฺโตติ อาห ‘‘นิจฺโจร’’นฺติอาทิ ¶ . ขรสมฺผสฺสฏฺเนาติ ฆฏฺฏเนน ทุกฺขสมฺผสฺสภาเวน ขิลาติ. อุปทฺทวปจฺจยฏฺเนาติ อนตฺถเหตุตาย นิมิตฺตาติ. ‘‘อขิล’’นฺติอาทินา เอกจารีหิ โจราภาโว วุตฺโต, ‘‘นิรพฺพุท’’นฺติ อิมินา ปน คณพนฺธวเสน วิจรณโจราภาโว วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘คุมฺพํ คุมฺพํ หุตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อวิกฺขมฺภนีโยติ ¶ น วิพนฺธนีโย เกนจิ อปฺปฏิพาหนีโย านโต อนิกฺกฑฺฒนีโย. ปฏิปกฺขํ อนิฏฺํ อตฺเถตีติ ปจฺจตฺถิโก, เอเตน ปากฏภาเวน วิโรธํ อกโรนฺโต เวริปุคฺคโล วุตฺโต. ปฏิวิรุทฺโธ อมิตฺโต ปจฺจามิตฺโต, เอเตน ปากฏภาเวน วิโรธํ กโรนฺโต เวริปุคฺคโล วุตฺโต. วิกฺขมฺเภตุํ นาสกฺขึสุ, อฺทตฺถุ สยเมว วิฆาตพฺยสนํ ปาปุณึสุ เจว สาวกตฺตฺจ ปเวเทสุํ.
‘‘กมฺม’’นฺติอาทีสุ กมฺมํ นาม พุทฺธภาวํ อุทฺทิสฺส กตูปจิโต ลกฺขณสํวตฺตนิโย ปฺุสมฺภาโร. เตนาห ‘‘สตสหสฺสกปฺปาธิกานี’’ติอาทิ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ตสฺเสว ปฺุสมฺภารสฺส กรณกาเล เกนจิ อกมฺปนียสฺส ทฬฺหาวตฺถิตภาวสฺส อนุจฺฉวิโก สุปฺปติฏฺิตปาทตาสงฺขาตสฺส ลกฺขณสฺส ปเรหิ อวิกฺขมฺภนียตาย าปกนิมิตฺตภาโว, สฺวายํ นิมิตฺตภาโว ตสฺเสว ลกฺขณสฺสาติ อฏฺกถายํ ‘‘กมฺมสริกฺขกํ นาม…เป… มหาปุริสลกฺขณ’’นฺติ ¶ วุตฺตํ. านคมเนสุ ปาทานํ ทฬฺหาวตฺถิตภาโว ลกฺขณํ นาม. ปาทานํ ภูมิยํ สมํ นิกฺขิปนํ, ปาทตลานํ สพฺพภาเคหิ ผุสนํ, สมเมว อุทฺธรณํ, ตสฺมา สุฏฺุ สมํ สพฺพภาเคหิ ปติฏฺิตา ปาทา เอตสฺสาติ สุปฺปติฏฺิตปาโท, ตสฺส ภาโว สุปฺปติฏฺิตปาทตาติ วุจฺจติ ลกฺขณํ. สุฏฺุ สมํ ภูมิยา ผุสเนเนว หิ เนสํ ตตฺถ ทฬฺหาวตฺถิตภาโว สิทฺโธ, ยํ ‘‘กมฺมสริกฺขก’’นฺติ วุตฺตํ. ลกฺขณานิสํโสติ ลกฺขณปฏิลาภสฺส อุทฺรโย, ลกฺขณสํวตฺตนิยสฺส กมฺมสฺส อานิสํสผลนฺติ อตฺโถ. นิสฺสนฺทผลํ ปน เหฏฺา ภาวิตเมว.
๒๐๓. กมฺมาทิเภเทติ กมฺมกมฺมสริกฺขกลกฺขณ ลกฺขณานิสํสวิสฺิเต วิภาเค. คาถาพนฺธํ สนฺธาย วุตฺตํ, อตฺโถ ปน อปุพฺพํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. โปราณกตฺเถราติ อฏฺกถาจริยา. วณฺณนาคาถาติ ¶ โถมนาคาถา วุตฺตเมวตฺถํ คเหตฺวา โถมนาวเสน ปวตฺตตฺตา. อปรภาเค ¶ เถรา นาม ปาฬึ, อฏฺกถฺจ โปตฺถกาโรปนวเสน สมาคตา มหาเถรา, เย สาฏฺกถํ ปิฏกตฺตยํ โปตฺถการุฬฺหํ กตฺวา สทฺธมฺมํ อทฺธนิยจิรฏฺิติกํ อกํสุ. เอกปทิโกติ ‘‘ทฬฺหสมาทาโน อโหสี’’ติอาทิปาเ เอเกกปทคาหี. อตฺถุทฺธาโรติ ตทตฺถสฺส สุขคฺคหณตฺถํ คาถาพนฺธวเสน อุทฺธรณโต อตฺถุทฺธารภูโต, ตยิทํ ปาฬิยํ อาคตปทานิ คเหตฺวา คาถาพนฺธวเสน ตทตฺถวิจารณภาวทสฺสนํ, น ปน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปิตภาวปฏิกฺขิปนนฺติ ทฏฺพฺพํ.
กุสลธมฺมานํ วจีสจฺจสฺส พหุการตํ, ตปฺปฏิปกฺขสฺส จ มุสาวาทสฺส มหาสาวชฺชตํ ทสฺเสตุํ อนนฺตรเมว กุสลกมฺมปถธมฺเม วทนฺโตปิ ตโต วจีสจฺจํ นีหริตฺวา กเถติ สจฺเจติ วา สนฺนิธาเนว ‘‘ธมฺเม’’ติ วุจฺจมานา กุสลกมฺมปถธมฺมา เอว ยุตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘ธมฺเมติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺเม’’ติ. โคพลีพทฺทาเยน วา เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อินฺทฺริยทมเนติ อินฺทฺริยสํวเร. กุสลกมฺมปถคฺฆเณนสฺส วาริตฺตสีลเมว คหิตนฺติ อิตรมฺปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ สํยมสฺเสว คหณํ กตนฺติ ‘‘สํยเมติ สีลสํยเม’’ติ วุตฺตํ. สุจิ วุจฺจติ ปุคฺคโล ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน, ตํ โสเจยฺยํ, กายสุจริตาทิ. เอตสฺเสว หิ วิภาคสฺส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตมฺปิ เจตํ ปุน วุตฺตํ, มโนโสเจยฺยคฺคหเณน วา ฌานาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺมานมฺปิ สงฺคณฺหนตฺถํ โสเจยฺยคฺคหณํ. อาลยภูตนฺติ สมถวิปสฺสนานํ ¶ อธิฏฺานภูตํ. อุโปสถกมฺมนฺติ อุโปสถทิวเส สมาทิยิตฺวา สมาจริตพฺพํ ปฺุกมฺมํ อุโปสโถ สหจรณาเยน. ‘‘อวิหึสายาติ สตฺตานํ อวิเหนายา’’ติ วทนฺติ, ตํ ปน สีลคฺคหเณเนว คหิตํ. ตสฺมา อวิหึสายาติ กรุณายาติ อตฺโถ. อวิหึสาคฺคหเณเนว เจตฺถ อปฺปมฺาสามฺเน จตฺตาโรปิ พฺรหฺมวิหารา อุปจาราวตฺถา คหิตา ลกฺขณหารนเยน. สกลนฺติ อนวเสสํ ปริปุณฺณํ. เอวเมตฺถ กามาวจรตฺตภาวปริยาปนฺนตฺตา ลกฺขณสฺส ตํสํวตฺตนิกกามาวจรกุสลธมฺมา เอว ปารมิตาสงฺคหปฺุสมฺภารภูตกายสุจริตาทีหิ ¶ ทฺวาทสธา วิภตฺตา เอว. คาถายํ ‘‘สจฺเจ’’ติอาทินา ทสธา สงฺคยฺห ทสฺสิตา. เอส นโย เสสลกฺขเณปิ.
อํนุภีติ คาถาสุขตฺถํ อการํ สานุนาสิกํ กตฺวา วุตฺตํ. พฺยฺชนานิ ลกฺขณานิ อาจิกฺขนฺตีติ เวยฺชนิกา.วิกฺขมฺเภตพฺพนฺติ ปฏิพาหิตพฺพํ ตสฺสาติ ¶ มหาปุริสสฺส, ตสฺส วา มหาปุริสลกฺขณสฺส. ลกฺขณสีเสน เจตฺถ ตํสํวตฺตนิกปฺุสมฺภาโร วุจฺจติ.
ปาทตลจกฺกลกฺขณวณฺณนา
๒๐๔. ภยํ นาม ภีติ, ตํ ปน อุพฺพิชฺชนากาเรน, อุตฺตสนากาเรน จ ปวตฺติยา ทุวิธนฺติ อาห ‘‘อุพฺเพคภยฺเจว อุตฺตาสภยฺจา’’ติ. ตทุภยมฺปิ ภยํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปนูทิตาติ ยถา โจราทโย วิลุปฺปนพนฺธนาทีนิ ปรสฺส น กโรนฺติ, กตฺจ ปจฺจาหรณาทินา ปฏิปากติกํ โหติ, เอวํ ยถา จ จณฺฑหตฺถิอาทโย ¶ ทูรโต ปริวชฺชิตา โหนฺติ, อปริวชฺชิเต ตสฺส ยถา าเน ิเตหิ อภิภโว น โหติ, เอวํ อปนูทิตา. อติวาเหตีติ อติกฺกาเมติ. ตํ านนฺติ ตํ สาสงฺกฏฺานํ. อสกฺโกนฺตานนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, อสกฺโกนฺเตติ อตฺโถ. อสกฺโกนฺตานนฺติ วา อนาทเร สามิวจนํ. สห ปริวาเรนาติ สปริวารํ. ตตฺถ กิฺจิ เทยฺยธมฺมํ เทนฺโต ยทา ตสฺส ปริวารภาเวน อฺมฺปิ เทยฺยธมฺมํ เทติ, เอวํ ตสฺส ตํ ทานมยํ ปฺุํ สปริวารํ นาม โหติ.
ตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ อนฺน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถา เทยฺยธมฺมํ ตสฺส อนฺนทานสฺส ปริวาโร, เอวํ ตสฺส สกฺกจฺจกรณํ ปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ โข’’ติอาทิมาห. ยาคุภตฺตํ ทตฺวาว อทาสีติ โยชนา. เอส นโย อิโต ปรโตปิ. สุตฺตํ วฏฺเฏตีติ จีวรสฺส สิพฺพนสุตฺตกํ ทุวฏฺฏติวฏฺฏาทิวเสน วฏฺฏิตํ อกาสิ. รชนนฺติ อลฺลิอาทิรชนวตฺถุํ. ปณฺฑุปลาสนฺติ รชนุปคเมว ปณฺฑุวณฺณํ ปลาสํ.
เหฏฺิมานีติ อนฺนาทีนิ จตฺตาริ. นิสทคฺคหเณเนว นิสทโปโตปิ คหิโต. จีนปิฏฺํ สินฺธุรกจุณฺณํ. โกชวนฺติ อุทฺทโลมิเอกนฺตโลมิอาทิโกชวตฺถรณ. สุวิภตฺตอนฺตรานีติ สุฏฺุ วิภตฺตอนฺตรานิ, เอเตน จกฺกาวยวฏฺานานํ สุปริจฺฉินฺนตํ ทสฺเสติ.
ลทฺธาภิเสกา ขตฺติยา อตฺตโน วิชิเต วิสวิตาย พฺราหฺมณาทิเก ¶ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ รฺเชตุํ ¶ สกฺโกนฺติ, น อิตราติ อาห ‘‘ราชาโนติ อภิสิตฺตา’’ติ. ราชโต ยถาลทฺธคามนิคมาทึ อิสฺสรวตาย ภฺุชนฺตีติ โภชกา, ตาทิโส โภโค เอเตสํ อตฺถิ ¶ , ตตฺถ วา นิยุตฺตาติ โภคิกา, เต เอว ‘‘โภคิยา’’ติ วุตฺตา. สปริวารํ ทานนฺติ วุตฺตนเยน สปริวารทานํ. ชานาตูติ ‘‘สเทวโก โลโก ชานาตู’’ติ อิมินา วิย อธิปฺปาเยน นิพฺพตฺตํ จกฺกลกฺขณนฺติ ลกฺขณสฺเสว กมฺมสริกฺขตา ทสฺสิตา. เอวํ สติ ติกเมว สิยา, น จตุกฺกํ, ตสฺมา จกฺกลกฺขณสฺส มหาปริวารตาย าปกนิมิตฺตภาโว กมฺมสริกฺขกํ นาม. เตเนวาห ‘‘สปริวารํ…เป… ชานาตูติ นิพฺพตฺต’’นฺติ. ‘‘ทีฆายุกตาย ตํ นิมิตฺต’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๒๐๗) จ วกฺขติ, ตถา ‘‘ตํ ลกฺขณํ ภวติ ตทตฺถโชตก’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๒๒๑) จ. นิสฺสนฺทผลํ ปน ปฏิปกฺขาภิภโว ทฏฺพฺโพ. เตเนวาห คาถายํ ‘‘สตฺตุมทฺทโน’’ติ.
๒๐๕. เอตนฺติ เอตํ คาถาพนฺธภูตํ วจนํ, ตํ ปนตฺถโต คาถา เอวาติ อาห ‘‘อิมา ตทตฺถปริทีปนา คาถา วุจฺจนฺตี’’ติ.
ปุรตฺถาติ วา ‘‘ปุเร’’ติ วุตฺตโตปิ ปุพฺเพ. ยสฺมา มหาปุริโส น อตีตาย เอกชาติยํ, นาปิ กติปยชาตีสุ, อถ โข ปุริมปุริมตราสุ ตถาว ปฏิปนฺโน, ตสฺมา ตตฺถ ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุเร ปุรตฺถา’’ติ วุตฺตํ. อิมิสฺสาปิ ชาติยํ อตีตกาลวเสน ‘‘ปุเรปุรตฺถา’’ติ วตฺตุํ ลพฺภาติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ปุริมาสุ ¶ ชาตีสู’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิมิสฺสา’’ติอาทิ. เกจิ ‘‘อิมิสฺสา ชาติยา ปุพฺเพ ตุสิตเทวโลเก กตกมฺมปฏิกฺเขปวจน’’นฺติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ตตฺถ ตาทิสสฺส กตกมฺมสฺส อภาวโต. อปนูทโนติ อปเนตา. อธิมุตฺโตติ ยุตฺตปยุตฺโต.
ปฺุกมฺเมนาติ ทานาทิปฺุกมฺเมน. เอวํ สนฺเตติ สตมตฺเตน ปฺุกมฺเมน เอเกกํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺเตยฺย, เอวํ สติ. น โรจยึสูติ เกวลํ สตมตฺเตน ปฺุกมฺเมน ลกฺขณนิพฺพตฺตึ น โรจยึสุ อฏฺกถาจริยา. กถํ ปน โรจยึสูติ อาห ‘‘อนนฺเตสุ ปนา’’ติอาทิ. เอเกกํ กมฺมนฺติ เอเกกํ ทานาทิปุพฺพกมฺมํ. เอเกกํ สตคุณํ กตฺวาติ อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ ยตฺตกา สตฺตา, เตหิ สพฺเพหิ ปจฺเจกํ สตกฺขตฺตุํ กตานิ ทานาทิปฺุกมฺมานิ ยตฺตกานิ, ตโต เอเกกํ ปฺุกมฺมํ มหาสตฺเตน สตคุณํ กตํ ‘‘สต’’นฺติ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อิธ สต-สทฺโท พหุภาวปริยาโย, น สงฺขฺยาวจโนติ ทสฺเสติ ‘‘สตคฺฆิ สตํ เทวมนุสฺสา’’ติอาทีสุ ¶ วิย. เตนาห ‘‘ตสฺมา สตปฺุลกฺขโณติ อิมมตฺถํ โรจยึสู’’ติ.
อายตปณฺหิตาทิติลกฺขณวณฺณนา
๒๐๖. สรสจุติ ¶ นาม ชาตสฺส สตฺตสฺส ยาวชีวํ ชีวิตฺวา ปกติยา มรณํ. อากฑฺฒชิยสฺส ธนุทณฺฑสฺส วิย ปาทานํ อนฺโตมุขํ กุฏิลตาย อนฺโตวงฺกปาทตา. พหิมุขํ กุฏิลตาย พหิวงฺกปาทตา. ปาทตลสฺส มชฺเฌ อูนตาย อุกฺกุฏิกปาทตา. อคฺคปาเทน ขฺชนกา อคฺคโกณฺฑา. ปณฺหิปฺปเทเสน ขฺชนกา ปณฺหิโกณฺฑา. อุนฺนตกาเยนาติ อโนนตภาเวน สมุสฺสิตสรีเรน ¶ . มุฏฺิกตหตฺถาติ อาวุธาทีนํ คหณตฺถํ กตมุฏฺิหตฺถา. ผณหตฺถกาติ อฺมฺํ สํสฏฺงฺคุลิหตฺถา. อิทเมตฺถ กมฺมสริกฺขกนฺติ อิทํ อิเมสํ ติณฺณมฺปิ ลกฺขณานํ ตถาคตสฺส ทีฆายุกตาย าปกนิมิตฺตภาโว เอตฺถ อายตปณฺหิตา, ทีฆงฺคุลิตา พฺรหฺมุชุคตฺตตาติ เอตสฺมึ ลกฺขณตฺตเย กมฺมสริกฺขกตฺตํ. นิสฺสนฺทผลํ ปน อนนฺตรายตาทิ ทฏฺพฺพํ.
๒๐๗. ภายิตพฺพวตฺถุนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ ภยํ อตฺตสิเนหเหตุกํ ปหีนสิเนหสฺส ตทภาวโตติ อาห ‘‘ยถา มยฺหํ มรณโต ภยํ มม ชีวิตํ ปิย’’นฺติ. สุจิณฺเณนาติ สุฏฺุ กตูปจิเตน สุจริตกมฺมุนา.
จวิตฺวาติ สคฺคโต จวิตฺวา. ‘‘สุชาตคตฺโต สุภุโช’’ติ อาทโย สรีราวยวคุณา อิเมหิ ลกฺขเณหิ อวินาภาวิโนติ ทสฺเสตุํ วุตฺตา. จิรยปนายาติ อตฺตภาวสฺส จิรกาลํ ปวตฺตนาย. เตนาห ‘‘ทีฆายุกภาวายา’’ติ. ตโตติ จกฺกวตฺตี หุตฺวา ยาปนโต. วสิปฺปตฺโตติ ฌานาทีสุ วสีภาวฺเจว เจโตวสิภาวฺจ ปตฺโต หุตฺวา, กถํ อิทฺธิภาวนาย อิทฺธิปาทภาวนายาติ อตฺโถ. ยาเปติ จิรตรนฺติ โยชนา.
สตฺตุสฺสทตาลกฺขณวณฺณนา
๒๐๘. รโส ชาโต เอเตสนฺติ รสิตานิ, มหารสานิ. เตนาห ‘‘รสสมฺปนฺนาน’’นฺติ. ปิฏฺขชฺชกาทีนีติ ปูปสกฺขลิโมทกาทีนิ. อาทิ-สทฺเทน ปน กทลิผลาทึ สงฺคณฺหาติ. ปิฏฺํ ปกฺขิปิตฺวา ปจิตพฺพปายสํ ปิฏฺปายสํ. อาทิ-สทฺเทน ตถารูปโภชฺชยาคุอาทึ สงฺคณฺหาติ.
อิธ ¶ ¶ ¶ กมฺมสริกฺขกํ นาม สตฺตุสฺสทตาลกฺขณสฺส ปณีตลาภิตาย าปกนิมิตฺตภาโว. อิมินา นเยน ตตฺถ ตตฺถ ลกฺขเณ กมฺมสริกฺขกํ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺพํ.
๒๐๙. อุตฺตโม อคฺครสทายโกติ สพฺพสตฺตานํ อุตฺตโม โลกนาโถ อคฺคานํ ปณีตานํ รสานํ ทายโก. อุตฺตมานํ อคฺครสานนฺติ ปณีเตสุปิ ปณีตรสานํ. ขชฺชโภชฺชาทิโชตกนฺติ ขชฺชโภชฺชาทิลาภโชตกํ. ลาภสํวตฺตนิกสฺส กมฺมสฺส ผลํ ‘‘ลาภสํวตฺตนิก’’นฺติ การณูปจาเรน วทติ. ตทตฺถโชตกนฺติ วา ตสฺส ปณีตโภชนทายกตฺตสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส โชตกํ. ตทาธิคจฺฉตีติ เอตฺถ อา-กาโร นิปาตมตฺตนฺติ อาห ‘‘ตํ อธิคจฺฉตี’’ติ. ลาภิรุตฺตมนฺติ ร-กาโร ปทสนฺธิกโร.
กรจรณาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๑๐. ปพฺพชิตปริกฺขารํ ปตฺตจีวราทึ คิหิปริกฺขารํ วตฺถาวุธยานสยนาทึ.
สพฺพนฺติ สพฺพํ อุปการํ. มกฺเขตฺวา นาเสติ มกฺขิภาเว ตฺวา. เตเลน วิย มกฺเขตีติ สตโธตเตเลน มกฺเขติ วิย. อตฺถสํวฑฺฒนกถายาติ หิตาวหกถาย. กถาคหณฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ. ปเรสํ หิตาวโห กายปโยโคปิ อตฺถจริยา. อฏฺกถายํ ปน วจีปโยควเสเนว อตฺถจริยา วุตฺตา.
สมานตฺตตายาติ สทิสภาเว สมานฏฺาเน ปเนน, ตํ ปนสฺส สมานฏฺาเน ปนํ อตฺตสทิสตากรณํ, สุเขน เอกสมฺโภคตา, อตฺตโน สุขุปฺปตฺติยํ; ตสฺส จ ทุกฺขุปฺปตฺติยํ เตน อตฺตโน เอกสมฺโภคตาติ อาห ‘‘สมานสุขทุกฺขภาเวนา’’ติ. สา จ สมานสุขทุกฺขตา เอกโต นิสชฺชาทินา ปากฏา โหตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกาสเน’’ติอาทิมาห. น หิ สกฺกา เอกปริโภโค กาตุํ ชาติยา หีนตฺตา. ตถา อกริยมาเน ¶ จ โส กุชฺฌติ โภเคน อธิกตฺตา, ตสฺมา ทุสฺสงฺคโห. น หิ โส เอกปริโภคํ อิจฺฉติ ชาติยา หีนภาวโต. น อกริยมาเน จ กุชฺฌติ โภเคน หีนภาวโต. อุโภหีติ ชาติโภเคหิ. สทิโสปิ สุสงฺคโห เอกสทิสภาเวเนว ¶ อิตเรน สห เอกปริโภคสฺส ปจฺจาสีสาย, อกรเณ จ ตสฺส กุชฺฌนสฺสาภาวโต. อทียมาเนปิ กิสฺมิฺจิ อามิเส อกริยมาเนปิ สงฺคเห. น ปาปเกน จิตฺเตน ปสฺสติ เปสลภาวโต. ตโต เอว ปริโภโคปิ…เป… โหติ.เอวรูปนฺติ คิหี เจ, อุโภหิ สทิสํ; ปพฺพชิโต เจ, สีลวนฺตนฺติ อธิปฺปาโย.
สุสงฺคหิตาว ¶ โหนฺตีติ สุฏฺุ สงฺคหิตา เอว โหนฺติ ทฬฺหภตฺติภาวโต. เตนาห ‘‘น ภิชฺชนฺตี’’ติ.
ทานาทิสงฺคหกมฺมนฺติ ทานาทิเภทํ ปรสงฺคณฺหนวเสน ปวตฺตํ กุสลกมฺมํ.
๒๑๑. อนวฺาเตน อปริภูเตน สมฺภาวิเตน. ปโมโท วุจฺจติ หาโส, น อปฺปโมเทนาติ เอตฺถ ปฏิเสธทฺวเยน โส เอว วุตฺโต. โส จ โอทคฺยสภาวตฺตา น ทีโน ธมฺมูปสฺหิตตฺตา น คพฺภยุตฺโตติ อาห ‘‘น ทีเนน น คพฺภิเตนาติ อตฺโถ’’ติ. สตฺตานํ อคณฺหนคุเณนาติ โยชนา.
อติรุจิรนฺติ อติวิย รุจิรกตํ, ตํ ปน ปสฺสนฺตานํ ปสาทาวหนฺติ อาห ‘‘สุปาสาทิก’’นฺติ. สุฏฺุ เฉกนฺติ อติวิย สุนฺทรํ. วิธาตพฺโพติ วิธาตุํ สนฺทิสิตุํ สกฺกุเณยฺโย. ปิยํ วทตีติ ปิยวทู ยถา ‘‘สพฺพวิทู’’ติ. สุขเมว สุขตา, ตํ สุขตํ. ธมฺมฺจ ¶ อนุธมฺมฺจาติ โลกุตฺตรธมฺมฺเจว ตสฺส อนุรูปปุพฺพภาคธมฺมฺจ.
อุสฺสงฺขปาทาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๑๒. ‘‘อตฺถูปสํหิต’’นฺติ อิมินา วฏฺฏนิสฺสิตา ธมฺมกถา วุตฺตาติ อาห ‘‘อิธโลกปรโลกตฺถนิสฺสิต’’นฺติ. ‘‘ธมฺมูปสํหิต’’นฺติ อิมินา วิวฏฺฏนิสฺสิตา, ตสฺมา ทสกุสลกมฺมปถา วิวฏฺฏสนฺนิสฺสยา เวทิตพฺพา. นิทํเสสีติ สนฺทสฺเสสิ เต ธมฺเม ปจฺจกฺเข กตฺวา ปกาเสสิ. นิทํสนกถนฺติ ปากฏกรณกถํ. เชฏฺฏฺเน อคฺโค, ปาสํสฏฺเน เสฏฺโ, ปมุขฏฺเน ปาโมกฺโข, ปธานฏฺเน อุตฺตโม, หิตสุขตฺถิเกหิ ปการโต วรณียโต รชนียโต ปวโรติ เอวํ อตฺถวิเสสวาจีนมฺปิ ‘‘อคฺโค’’ติอาทีนํ ปทานํ ภาวตฺถสฺส เภทาภาวโต ‘‘สพฺพานิ อฺมฺเววจนานี’’ติ อาห.
อุทฺธงฺคมนียาติ ¶ สุณนฺตานํ อุปรูปริ วิเสสํ คเมนฺตีติ อุทฺธงฺคมนียา. สงฺขาย อโธ ปิฏฺิปาทสมีเป เอว ปติฏฺิตตฺตา อโธสงฺขา ปาทา เอตสฺสาติ อโธสงฺขปาโท. สงฺขาติ จ โคปฺผกานมิทํ นามํ.
๒๑๓. ธมฺมทานยฺนฺติ ธมฺมทานสงฺขาตํ ยฺํ.
สุฏฺุ ¶ สณฺิตาติ สมฺมเทว สณฺิตา. ปิฏฺิปาทสฺส อุปริ ปกติองฺคุเลน จตุรงฺคุเล ชงฺฆาปเทเส นิคูฬฺหา อปฺายมานรูปา หุตฺวา ิตาติ อตฺโถ.
เอณิชงฺฆลกฺขณวณฺณนา
๒๑๔. สิปฺปนฺติ สิกฺขิตพฺพฏฺเน ‘‘สิปฺป’’นฺติ ลทฺธนามํ สตฺตานํ ชีวิกาเหตุภูตํ อาชีววิธึ. ชีวิกตฺถํ, สตฺตานํ อุปการตฺถฺจ เวทิตพฺพฏฺเน วิชฺชา, มนฺตสตฺถาทิ. จรนฺติ เตน สุคตึ, สุขฺจ คจฺฉนฺตีติ จรณํ. กมฺมสฺสกตาาณํ ¶ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘กมฺม’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กมฺมนฺติ กมฺมสฺสกตาชานนปฺา’’ติ. ตานิ เจวาติ ปุพฺเพ วุตฺตหตฺถิอาทีนิ เจว. สตฺต รตนานีติ มุตฺตาทีนิ สตฺต รตนานิ. จ-สทฺเทน รฺโ อุปโภคภูตานํ วตฺถเสยฺยาทีนํ สงฺคโห. รฺโ อนุจฺฉวิกานีติ รฺโ ปริภฺุชนโยคฺยานิ. สพฺเพสนฺติ ‘‘ราชารหานี’’ติอาทินา วุตฺตานํ สพฺเพสํเยว เอกชฺฌํ คหณํ. พุทฺธานํ ปริสา นาม โอธิโส อโนธิโส จ สมิตปาปา, ตถตฺถาย ปฏิปนฺนา จ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สมณานํ โกฏฺาสภูตา จตสฺโส ปริสา’’ติ.
สิปฺปาทิวาจนนฺติ สิปฺปานํ สิกฺขาปนํ. ปาฬิยมฺปิ หิ ‘‘วาเจตา’’ติ วาจนสีเสน สิกฺขาปนํ ทสฺสิตํ. อุกฺกุฏิกาสนนฺติ ตํตํเวยฺยาวจฺจกรเณน อุกฺกุฏิกสฺส นิสชฺชา. ปโยชนวเสน เคหโต เคหํ คามโต คามํ ชงฺฆาโย กิลเมตฺวา เปสนํ ชงฺฆเปสนิกา. ลิขิตฺวา ปาติตํ วิย โหติ อปริปุณฺณภาวโต. อนุปุพฺพอุคฺคตวฏฺฏิตนฺติ โคปฺผกฏฺานโต ปฏฺาย ยาว ชาณุปฺปเทสา มํสูปจยสฺส อนุกฺกเมน สมนฺตโต วฑฺฒิตตฺตา อนุปุพฺเพน อุคฺคตํ หุตฺวา สุวฏฺฏิตํ. เอณิชงฺฆลกฺขณนฺติ สณฺานมตฺเตน เอณิมิคชงฺฆาสทิสชงฺฆลกฺขณํ.
๒๑๕. ‘‘ยตุปฆาตายา’’ติ ¶ เอตฺถ ต-กาโร ปทสนฺธิกโร, อนุนาสิกโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ย’’นฺติอาทิ. ‘‘อุทฺธคฺคโลมา สุขุมตฺตโจตฺถตา’’ติ วุตฺตตฺตา โจทเกน ‘‘กึ ปน อฺเน กมฺเมน อฺํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺตตี’’ติ โจทิโต, อาจริโย ‘‘น นิพฺพตฺตตี’’ติ วตฺวา ¶ ‘‘ยทิ เอวํ อิธ กสฺมา ลกฺขณนฺตรํ กถิต’’นฺติ อนฺโตลีนเมว โจทนํ ปริหรนฺโต ‘‘ยํ ปน นิพฺพตฺตตีติ…เป… อิธ วุตฺต’’นฺติ อาห. ตตฺถ ยํ ปน นิพฺพตฺตตีติ ยํ ลกฺขณํ วุจฺจมานลกฺขณนิพฺพตฺตเกน กมฺมุนา นิพฺพตฺตติ. ตํ อนุพฺยฺชนํ โหตีติ ตํ ลกฺขณํ วุจฺจมานสฺส ลกฺขณสฺส อนุกูลลกฺขณํ นาม โหติ. ตสฺมา เตน การเณน อิธ เอณิชงฺฆลกฺขณกถเน ‘‘อุทฺธคฺคโลมา สุขุมตฺตโจตฺถตา’’ติ ลกฺขณนฺตรํ วุตฺตํ.
สุขุมจฺฉวิลกฺขณวณฺณนา
๒๑๖. สมิตปาปฏฺเน ¶ สมณํ, น ปพฺพชฺชามตฺเตน. พาหิตปาปฏฺเน พฺราหฺมณํ, น ชาติมตฺเตน.
มหนฺตานํ อตฺถานํ ปริคฺคณฺหนโต มหตี ปฺา เอตสฺสาติ มหาปฺโ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโยติ อาห ‘‘มหาปฺาทีหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ’’ติ. นานตฺตนฺติ ยาหิ มหาปฺาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา ภควา ‘‘มหาปฺโ’’ติอาทินา กิตฺตียติ, ตาสํ มหาปฺาทีนํ อิทํ นานตฺตํ อยํ เวมตฺตตา.
ยสฺส กสฺสจิ วิเสสโต อรูปธมฺมสฺส มหตฺตํ นาม กิจฺจสิทฺธิยา เวทิตพฺพนฺติ ตทสฺสา กิจฺจสิทฺธิยา ทสฺเสนฺโต ‘‘มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เหตุมหนฺตตาย, ปจฺจยมหนฺตตาย, นิสฺสยมหนฺตตาย, ปเภทมหนฺตตาย, กิจฺจมหนฺตตาย, ผลมหนฺตตาย, อานิสํสมหนฺตตาย จ สีลกฺขนฺธสฺส มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพ. ตตฺถ เหตุ อโลภาทโย. ปจฺจโย หิโรตฺตปฺปสทฺธาสติวีริยาทโย. นิสฺสโย สาวกโพธิปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธินิยตตา, ตํสมงฺคิโน จ ปุริสวิเสสา. ปเภโท จาริตฺตวาริตฺตาทิวิภาโค. กิจฺจํ ตทงฺคาทิวเสน ปฏิปกฺขวิธมนํ. อานิสํโส ปิยมนาปตาทิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค, (วิสุทฺธิ. ๑.๖) อากงฺเขยฺยสุตฺตาทีสุ ¶ (ม. นิ. ๑.๖๕) จ อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมินา นเยน ¶ สมาธิกฺขนฺธาทีนมฺปิ มหนฺตตา ยถารหํ วิตฺถาเรตฺวา เวทิตพฺพา. านาานานํ ปน มหาวิสยตาย, สา พหุธาตุกสุตฺเต อาคตนเยน เวทิตพฺพา. วิหารสมาปตฺติโย สมาธิกฺขนฺธนิทฺธารณนเยน เวทิตพฺพา. อริยสจฺจานํ สกลสาสนสงฺคหโต, โส สจฺจวิภงฺค- (วิภ. ๑๘๙) ตํสํวณฺณนาสุ (วิภ. อฏฺ. ๑๘๙) อาคตนเยน, สติปฏฺานา ทีนํ สติปฏฺานวิภงฺคาทีสุ, (วิภ. ๓๕๕) ตํสํวณฺณนาสุ (วิภ. อฏฺ. ๓๕๕) จ อาคตนเยน, สามฺผลานํ มหโต หิตสฺส, มหโต สุขสฺส, มหโต อตฺถสฺส, มหโต โยคกฺเขมสฺส นิพฺพตฺติภาวโต, สนฺตปณีตนิปุณอตกฺกาวจรปณฺฑิตเวทนียภาวโต จ; อภิฺานํ มหาสมฺภารโต, มหาวิสยโต, มหากิจฺจโต, มหานุภาวโต, มหานิพฺพตฺติโต จ, นิพฺพานสฺส มทนิมฺมทนาทิมหตฺตสิทฺธิโต มหนฺตตา เวทิตพฺพา.
ปุถุปฺาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส – นานาขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ‘‘อยํ รูปกฺขนฺโธ นาม…เป… อยํ วิฺาณกฺขนฺโธ นามา’’ติ ¶ เอวํ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นานากรณํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ. เตสุปิ ‘‘เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ, เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ, พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ, พหุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส อตีตาทิเภทวเสนาปิ นานากรณํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ. ตถา ‘‘อิทํ จกฺขายตนํ นาม…เป...อิทํ ธมฺมายตนํ นาม. ตตฺถ ทสายตนา กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมกา’’ติ เอวํ อายตนานํ นานตฺตํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ. นานาธาตูสูติ ‘‘อยํ จกฺขุธาตุ นาม…เป… อยํ มโนวิฺาณธาตุ นาม. ตตฺถ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว ธาตุโย จตุภูมิกา’’ติ ¶ เอวํ นานาธาตูสุ าณํ ปวตฺตติ, ตยิทํ อุปาทินฺนกธาตุวเสน วุตฺตํ. ปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ หิ ทฺวินฺนฺจ อคฺคสาวกานํ อุปาทินฺนกธาตูสุ เอวํ นานากรณํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ, ตฺจ โข เอกเทสโตว, น นิปฺปเทสโต. อนุปาทินฺนกธาตูนํ ปน ลกฺขณาทิมตฺตเมว ชานนฺติ, น นานากรณํ. สพฺพฺุพุทฺธานเมว ปน ‘‘อิมาย นามธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตา อิมสฺส รุกฺขสฺส ขนฺโธ เสโต, อิมสฺส กาโฬ, อิมสฺส มฏฺโ, อิมสฺส พหลตฺตโจ ¶ , อิมสฺส ตนุตโจ. อิมสฺส ปตฺตํ วณฺณสณฺานาทิวเสน เอวรูปํ. อิมสฺส ปุปฺผํ นีลํ, อิมสฺส ปีตกํ, โลหิตกํ, โอทาตํ, สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธํ. ผลํ ขุทฺทกํ, มหนฺตํ, ทีฆํ, วฏฺฏํ, สุสณฺานํ, ทุสฺสณฺานํ, มฏฺํ, ผรุสํ, สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธํ, มธุรํ, ติตฺตกํ, อมฺพิลํ, กฏุกํ, กสาวํ. กณฺฏโก ติขิโณ, อติขิโณ, อุชุโก, กุฏิโล, กณฺโห, นีโล, โอทาโต โหตี’’ติ ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ.
นานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสูติ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต จ นานาปเภเทสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ. อวิชฺชาทิองฺคานิ หิ ปจฺเจกํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺิตานิ. เตนาห สงฺขารปิฏเก ‘‘ทฺวาทส ปจฺจยา ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติ. นานาสฺุตมนุปลพฺเภสูติ นานาสภาเวสุ นิจฺจสาราทิวิรหิเตสุ สฺุตภาเวสุ ตโต เอว อิตฺถิปุริสอตฺตตฺตนิยาทิวเสน อนุปลพฺภนสภาเวสุ ปกาเรสุ. ม-กาโร เหตฺถ ปทสนฺธิกโร. นานาอตฺเถสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาย วิสยภูเตสุ ปจฺจยุปฺปนฺนาทิวเสน นานาวิเธสุ อตฺเถสุ. ธมฺเมสูติ ธมฺมปฏิสมฺภิทาย ¶ วิสยภูเตสุ ปจฺจยาทิวเสน นานาวิเธสุ ธมฺเมสุ. นิรุตฺตีสูติ เตสํเยว อตฺถธมฺมานํ นิทฺธารณวจนสงฺขาเตสุ นานานิรุตฺตีสุ. ปฏิภาเนสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาทีสุ วิสยภูเตสุ ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ (วิภ. ๗๒๖, ๗๒๙, ๗๓๑, ๗๓๒, ๗๓๔, ๗๓๖, ๗๓๙) ตถา ตถา ปฏิภานโต อุปติฏฺนโต ‘‘ปฏิภานานี’’ติ ลทฺธนาเมสุ นานาาเณสุ. ‘‘ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสู’’ติอาทีสุ สีลสฺส ปุถุตฺตํ วุตฺตเมว, อิตเรสํ ปน วุตฺตนยานุสาเรน สุวิฺเยฺยตฺตา ปากฏเมว. ยํ ปน อภินฺนํ เอกเมว นิพฺพานํ, ตตฺถ อุปจารวเสน ¶ ปุถุตฺตํ คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺมา’’ติ, เตนสฺส มทนิมฺมทนาทิปริยาเยน ปุถุตฺตํ ปริทีปิตํ โหติ.
เอวํ วิสยวเสน ปฺาย มหตฺตํ, ปุถุตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน หาสภาวํ, ปวตฺติอาการวเสน ชวนภาวํ, กิจฺจวเสน ติกฺขาทิภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตมา หาสปฺา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ หาสพหุโลติ ปีติพหุโล. เสสปทานิ ตสฺเสว เววจนานิ. สีลํ ปริปูเรตีติ หฏฺปหฏฺโ อุทคฺคุทคฺโค หุตฺวา เปตฺวา อินฺทฺริยสํวรํ ตสฺส วิสุํ วุตฺตตฺตา อนวเสสสีลํ ปริปูเรติ. ปีติโสมนสฺสสหคตา หิ ปฺา อภิรติวเสน อารมฺมเณ ผุลฺลิตวิกสิตา วิย ¶ ปวตฺตติ, น เอวํ อุเปกฺขาสหคตา. ปุน สีลกฺขนฺธนฺติ อริยสีลกฺขนฺธมาห. ‘‘สมาธิกฺขนฺธ’’นฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
สพฺพํ ตํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ยา รูปธมฺเม ‘‘อนิจฺจา’’ติ สีฆเวเคน ปวตฺตติ, ปฏิปกฺขทูรภาเวน ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส สาติสยตฺตา อินฺเทน วิสฺสฏฺวชิรํ วิย ลกฺขณํ อวิรชฺฌนฺตี อทนฺธายนฺตี ¶ รูปกฺขนฺเธ อนิจฺจลกฺขณํ เวคสา ปฏิวิชฺฌติ, สา ชวนปฺา นามาติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอวํ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาวเสน ชวนปฺํ ทสฺเสตฺวา พลววิปสฺสนาวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ขยฏฺเนาติ ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนโต ขยสภาวตฺตา. ภยฏฺเนาติ ภยานกภาวโต. อสารกฏฺเนาติ อสารกภาวโต อตฺตสารวิรหโต, นิจฺจสาราทิวิรหโต จ. ตุลยิตฺวาติ ตุลนภูตาย วิปสฺสนาปฺาย ตุเลตฺวา. ตีรยิตฺวาติ ตาย เอว ตีรณภูตาย ตีรยิตฺวา. วิภาวยิตฺวาติ ยาถาวโต ปกาเสตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา. วิภูตํ กตฺวาติ ปากฏํ กตฺวา. รูปนิโรเธติ รูปกฺขนฺธนิโรธเหตุภูเต นิพฺพาเน นินฺนโปณปพฺภารภาเวน. อิทานิ สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาวเสน ชวนปฺํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาวเสนา’’ติ เกจิ.
าณสฺส ติกฺขภาโว นาม สวิเสสํ ปฏิปกฺขปหาเนน เวทิตพฺโพติ. ‘‘ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปฺา’’ติ วตฺวา เต ปน กิเลเส วิภาเคน ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺก’’นฺติอาทิมาห. ติกฺขปฺโ ขิปฺปาภิฺโ โหติ, ปฏิปทา จสฺส น จลตีติ อาห ‘‘เอกสฺมึ อาสเน จตฺตาโร อริยมคฺคา…เป… อธิคตา โหนฺตี’’ติอาทิ.
‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา ¶ วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา’’ติ ยาถาวโต ทสฺสเนน สจฺจปฺปฏิเวโธ อิชฺฌติ, น อฺถาติ การณมุเขน นิพฺเพธิกปฺํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุพฺเพคพหุโลติ วุตฺตนเยน สพฺพสงฺขาเรสุ อภิณฺหปวตฺตสํเวโค. อุตฺตาสพหุโลติ าณุตฺตาสวเสน สพฺพสงฺขาเรสุ พหุโส อุตฺราสมานโส ¶ , เอเตน อาทีนวานุปสฺสนมาห. ‘‘อุกฺกณฺนพหุโล’’ติ ปน อิมินา นิพฺพิทานุปสฺสนมาห ¶ , ‘‘อรติพหุโล’’ติอาทินา ตสฺสา เอว อปราปรุปฺปตฺตึ. พหิมุโขติ สพฺพสงฺขารโต พหิภูตํ นิพฺพานํ อุทฺทิสฺส ปวตฺตาณมุโข, ตถา วา ปวตฺติตวิโมกฺขมุโข. นิพฺพิชฺฌนํ นิพฺเพโธ, โส เอติสฺสา อตฺถิ, นิพฺพิชฺฌตีติ วา นิพฺเพธิกา, สา เอว ปฺา นิพฺเพธิกปฺา. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา, อุตฺตานตฺถตฺตา จ สุวิฺเยฺยเมว.
๒๑๗. ปพฺพชิตํ อุปาสิตาติ เอตฺถ ยาทิสํ ปพฺพชิตํ อุปาสโต ปฺาปฏิลาโภ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปณฺฑิตํ ปพฺพชิต’’นฺติ วุตฺตํ. อุปาสนฺเจตฺถ อุปฏฺานวเสน อิจฺฉิตํ, น อุปนิสีทนมตฺเตนาติ อาห ‘‘ปยิรุปาสิตา’’ติ. อตฺถนฺติ หิตํ. อพฺภนฺตรํ กริตฺวาติ อพฺภนฺตรคตํ กตฺวา. เตนาห ‘‘อตฺถยุตฺต’’นฺติ. ภาวนปุํสกนิทฺเทโส จายํ, หิตูปสฺหิตํ กตฺวาติ อตฺโถ. อนฺตร-สทฺโท วา จิตฺตปริยาโย ‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา’’ติอาทีสุ (อุทา. ๒๐) วิย. ตสฺมา อตฺถนฺตโรติ หิตชฺฌาสโยติ อตฺโถ.
ปฏิลาภตฺถาย คเตนาติ ปฏิลาภตฺถาย ปวตฺเตน, ปฏิลาภสํวตฺตนิเยนาติ อตฺโถ. อุปฺปาเท จ นิมิตฺเต จ เฉกาติ อุปฺปาทวิธิมฺหิ เจว นิมิตฺตวิธิมฺหิ จ กุสลา. อุปฺปาทนิมิตฺตโกวิทตาสีเสน เจตฺถ ลกฺขณโกสลฺลเมว ทสฺเสติ. อถ วา เสสลกฺขณานํ นิพฺพตฺติยา พุทฺธานํ, จกฺกวตฺตีนฺจ อุปฺปาโท อนุมียติ, ยานิ เตหิ ลทฺธพฺพอานิสํสานิ นิมิตฺตานิ ¶ , ตสฺมึ อุปฺปาเท จ นิมิตฺเต จ อนุมินนาทิวเสน เฉกา นิปุณาติ อตฺโถ. ตฺวา ปสฺสิสฺสตีติ าเณน ชานิตฺวา ปสฺสิสฺสติ, น จกฺขุวิฺาเณนาติ อธิปฺปาโย.
อตฺถานุสาสนีสูติ อตฺถานํ หิตานํ อนุสาสนีสุ. ยสฺมา อนตฺถปฏิวชฺชนปุพฺพิกา สตฺตานํ อตฺถปฏิปตฺติ, ตสฺมา อนตฺโถปิ ปริจฺฉิชฺช คเหตพฺโพ, ชานิตพฺโพ จาติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถานตฺถํ ปริคฺคาหกานิ าณานี’’ติ, ยโต ‘‘อายุปายโกสลฺลํ วิย อปายโกสลฺลมฺปิ อิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ.
สุวณฺณวณฺณลกฺขณวณฺณนา
๒๑๘. ปฏิสงฺขานพเลน ¶ ¶ โกธวินเยน อกฺโกธโน, น ภาวนาพเลนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น อนาคามิมคฺเคนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวํ อกฺโกธวสิกตฺตาติ เอวํ มฆมาณโว วิย น โกธวสํ คตตฺตา. นาภิสชฺชีติ กุชฺฌนวเสเนว น อภิสชฺชิ. ยฺหิ โกธสฺส อุปฺปตฺติฏฺานภูเต อารมฺมเณ อุปนาหสฺส ปจฺจยภูตํ กุชฺฌนวเสน อภิสชฺชนํ, ตํ อิธาธิปฺเปตํ, น ลุพฺภนวเสน. เตนาห ‘‘กุฏิลกณฺฏโก วิยา’’ติอาทิ. โส หิ ยตฺถ ลคฺคติ, ตํ โขเภนฺโต เอว ลคฺคติ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ มมฺมฏฺาเน. มมฺมนฺติ ผุฏฺมตฺเตปิ รุชฺชนฏฺานํ. ปุพฺพุปฺปตฺติโกติ ปมุปฺปนฺโน. ตโต พลวตโร พฺยาปาโท ลทฺธาเสวนตาย จิตฺตสฺส พฺยาปชฺชนโต. ตโต พลวตรา ¶ ปติตฺถิยนาติ สาติสยํ ลทฺธาเสวนตาย ตโต พฺยาปาทาวตฺถายปิ พลวตรา ปติตฺถิยนา ปจฺจตฺถิกภาเวน ถามปฺปตฺติโต.
สุขุมตฺถรณาทีติ อาทิ-สทฺเทน ปณีตโภชนียาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ โภชนทานสฺสปิ วณฺณสมฺปทานิมิตฺตภาวโต. เตนาห ภควา ‘‘โภชนํ ภิกฺขเว ททมาโน ทายโก ปฏิคฺคาหกานํ…เป… อายุํ เทติ, วณฺณํ เทตี’’ติ (อ. นิ. ๕.๓๗) ตถา จ วกฺขติ ‘‘อามิสทาเนน วา’’ติ.
๒๑๙. ติ อทาสิ. เทโวติ เมโฆ, ปชฺชุนฺโน เอว วา. วรตโรติ อุตฺตมตโร. ปพฺพชฺชาย วิสทิสาวตฺถาทิ ภาวโต น ปพฺพชฺชาติ อปพฺพชฺชา, คิหิภาโว. อจฺฉาเทนฺติ โกปีนํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ เอเตหีติ อจฺฉาทนานิ, นิวาสนานิ, เตสํ อจฺฉาทนานฺเจว เสส วตฺถานฺจ โกชวาทิ อุตฺตมปาวุรณานฺจ. วินาโสติ กตสฺส กมฺมสฺส อวิปจฺจิตฺวา วินาโส.
โกโสหิตวตฺถคุยฺหลกฺขณวณฺณนา
๒๒๐. สมาเนตาติ สมฺมเทว อาเนตา สมาคเมตา. รชฺเช ปติฏฺิเตน สกฺกา กาตุํ พหุภติกสฺเสว อิชฺฌนโต. กตฺตา นาม นตฺถีติ วชฺชํ ปฏิจฺฉาเทนฺตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ, กโรนฺติ วชฺชปฏิจฺฉาทนกมฺมนฺติ วา. นนุ วชฺชปฏิจฺฉาทนกมฺมํ นาม สาวชฺชนฺติ? สจฺจํ สาวชฺชํ สํกิลิฏฺจิตฺเตน ¶ ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส, อิทํ ปน อสํกิลิฏฺจิตฺเตน ปรสฺส อุปฺปชฺชนกอนตฺถํ ¶ ปริหรณวเสน ปวตฺตํ อธิปฺเปตํ. ‘‘าติสงฺคหํ กโรนฺเตนา’’ติ ¶ เอเตน าตตฺถจริยาวเสน ตํ กมฺมํ ปวตฺตตีติ ทสฺเสติ.
๒๒๑. อมิตฺตตาปนาติ อมิตฺตานํ ตปนสีลา, อมิตฺตตาปนํ โหตุ วา มา วา เอวํสภาวาติ อตฺโถ. น หิ จกฺกวตฺติโน ปุตฺตานํ อมิตฺตา นาม เกจิ โหนฺติ, เย เต ภเวยฺยุํ, จกฺกานุภาเวเนว สพฺเพปิ ขตฺติยาทโย อนุวตฺตกา เตสํ ภวนฺติ.
ปมภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปริมณฺฑลาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๒๒. สมนฺติ สมานํ. เตน เตน โลเก วิฺาตคุเณน สมํ สมานํ ชานาติ, ยโต ตตฺถ ปฏิปชฺชนวิธินาว อิตรสฺมึ ปฏิปชฺชติ. สยํ ชานาตีติ อปรเนยฺโย หุตฺวา สยเมว ชานาติ. ปุริสํ ชานาตีติ วา ‘‘อยํ เสฏฺโ, อยํ มชฺฌิโม, อยํ นิหีโน’’ติ ตํ ตํ ปุริสํ ยาถาวโต ชานาติ. ปุริสวิเสสํ ชานาตีติ ตสฺมึ ตสฺมึ ปุริเส วิชฺชมานํ วิเสสํ ชานาติ, ยโต ตตฺถ ตตฺถ อนุรูปทานปทานาทิปฏิปตฺติยา ยุตฺตปตฺตการี โหติ. เตนาห ‘‘อยมิทมรหตี’’ติอาทิ.
สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเนาติ ทิฏฺธมฺมิกาทิสมฺปตฺตีนํ ปฏิลาภาปนฏฺเน. สมสงฺคหกมฺมนฺติ สมํ ชานิตฺวา ตทนุรูปํ ตสฺส ตสฺส สงฺคณฺหนกมฺมํ.
๒๒๓. ตุลยิตฺวาติ ตีรยิตฺวา. ปฏิวิจินิตฺวาติ วีมํสิตฺวา. นิปุณโยคโต นิปุณา, อติวิย นิปุณา อตินิปุณา, สา ปน เตสํ นิปุณตา สณฺหสุขุมา ปฺาติ อาห ‘‘สุขุมปฺา’’ติ.
สีหปุพฺพทฺธกายาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๒๔. เขมกาโมติ ¶ ¶ อนุปทฺทวกาโม. กมฺมสฺสกตาาณํ สตฺตานํ วฑฺฒิอาวหํ สพฺพสมฺปตฺติวิธายกนฺติ อาห ‘‘ปฺายาติ กมฺมสฺสกตาปฺายา’’ติ.
สมนฺตปริปูรานีติ ¶ สมนฺตโต สพฺพภาเคหิ ปริปุณฺณานิ. ตโต เอว อหีนานิ อนูนานิ. ธนาทีหีติ ธนธฺาทีหิ.
๒๒๕. โอกปฺปนสทฺธา สทฺเธยฺยวตฺถุํ โอกฺกนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา สทฺทหนสทฺธา. สา เอว ปสาทนียวตฺถุสฺมิมฺปิ อภิปฺปสีทนวเสน ปวตฺติยา ปสาทสทฺธา.ปริยตฺติสวเนนาติ สตฺตานํ หิตสุขาวหาย ปริยตฺติยา สวเนน. ธารณปริจยาทีนํ ตํมูลกตฺตา ตถา วุตฺตํ. เอเตสนฺติ สทฺธาทีนํ. สห หานธมฺเมนาติ สหานธมฺโม, น สหานธมฺโมติ อสหานธมฺโม, ตสฺส ภาโว อสหานธมฺมตา, ตํ อสหานธมฺมตํ, อปริหานิยสภาวนฺติ อตฺโถ.
รสคฺคสคฺคิตาลกฺขณวณฺณนา
๒๒๖. ติลผลมตฺตมฺปิ โภชนํ. สพฺพตฺถ ผรตีติ สพฺพา รสาหรณิโย อนุสฺสรนฺตํ สภาเวน สพฺพสฺมึ กาเย ผรติ. สมา หุตฺวา วหนฺตีติ อวิสมา อุชุกา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ.
อาโรคฺยกรณกมฺมนฺติ อโรคภาวกรํ สตฺตานํ อวิเหนกมฺมํ. มธุราทิเภทํ รสํ คสติ หรติ เอเตหิ, สยเมว วา ตํ คสนฺติ คิลนฺติ อนฺโต ปเวเสนฺตีติ รสคฺคสา, รสคฺคสานํ อคฺคา รสคฺคสคฺคา, เต เอตฺถ สนฺตีติ รสคฺคสคฺคี, ตเทว ลกฺขณํ. ภวติ หิ อภินฺเนปิ วตฺถุสฺมึ ตคฺคตวิเสสาวโพธนตฺถํ ภินฺนํ วิย กตฺวา โวหาโร ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติ ¶ . รสคฺคสคฺคิตาสงฺขาตํ วา ลกฺขณํ รสคฺคสคฺคิลกฺขณํ.
๒๒๗. วธ-สทฺโท ‘‘อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรทตี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๘๗๙) พาธนตฺโถปิ โหตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘มารณวเธนา’’ติ วุตฺตํ, มารณสงฺขาเตน วเธนาติ อตฺโถ. พาธนตฺโถ เอว วา วธ-สทฺโท, มารเณน, พาธเนน จาติ อตฺโถ. อุพฺพาธนายาติ พนฺธนาคาเร ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธํ อุทฺธํ พาธเนน. เตนาห ‘‘พนฺธนาคารปฺปเวสเนนา’’ติ.
อภินีลเนตฺตาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๒๘. วิสฏนฺติ ¶ กุชฺฌนวเสน วินิสฏํ กตฺวา. เตนาห ‘‘กกฺกฏโก วิยา’’ติอาทิ. วิสาจีติ วิรูปํ สาจิตกํ, วิชิมฺหนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘วงฺกกฺขิโกฏิยา’’ติ ¶ , กุฏิลอกฺขิโกฏิปาเตนาติ อตฺโถ. วิเจยฺย เปกฺขิตาติ อุชุกํ อโนโลเกตฺวา ทิฏฺิปาตํ วิจาเรตฺวา โอโลเกตฺวา. เตนาห ‘‘โย กุชฺฌิตฺวา’’ติอาทิ. ปโรติ กุชฺฌิโต. น โอโลเกติ ตํ สมฺมุขา คจฺฉนฺตํ กุชฺฌิตฺวา น โอโลเกติ, ปรมฺมุขา. วิเตยฺยาติ วิรูปํ ติริยํ, วิฺูนํ โอโลกนกฺกมํ วีติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. ชิมฺหํ อโนโลเกตฺวา อุชุกํ โอโลกนํ นาม กุฏิลภาวกรานํ ปาปธมฺมานํ อภาชนอุชุกตจิตฺตตสฺเสว ¶ โหตีติ อาห ‘‘อุชุมโน หุตฺวา อุชุํ เปกฺขิตา’’ติ. ยถา จ อุชุํ เปกฺขิตา โหตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. ปสฏนฺติ อุมฺมีลนวเสน สมฺมเทว ปตฺถฏํ. วิปุลํ วิตฺถตนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ปิยํ ปิยายิตพฺพํ ทสฺสนํ โอโลกนํ เอตสฺสาติ ปิยทสฺสโน.
กาโณติ อกฺขีนิ นิมฺมีเลตฺวา เปกฺขนโก. กากกฺขีติ เกกรกฺโข. วงฺกกฺขีติ ชิมฺหเปกฺขนโก. อาวิลกฺขีติ อากุลทิฏฺิปาโต. นีลปีตโลหิตเสตกาฬวณฺณานํ วเสน ปฺจวณฺโณ. ตตฺถ ปีตโลหิตวณฺณา เสตมณฺฑลคตราชิวเสน, นีลเสตกาฬวณฺณา ปน ตํตํมณฺฑลวเสเนว เวทิตพฺพา. ‘‘ปสาโทติ ปน เตสํ วณฺณานํ ปสนฺนาการํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ เกจิ. ปฺจวณฺโณ ปสาโทติ ปน ยถาวุตฺตปฺจวณฺณปริวาโร, เตหิ วา ปฏิมณฺฑิโต ปสาโทติ อตฺโถ. เนตฺตสมฺปตฺติกรานีติ ‘‘ปฺจวณฺณปสาทตา ติโรหิตวิทูรคตทสฺสนสมตฺถตา’’ติ เอวมาทิ จกฺขุสมฺปทาย การณานิ. ลกฺขณสตฺเถ ยุตฺตาติ ลกฺขณสตฺเถ อายุตฺตา สุกุสลา.
อุณฺหีสสีสลกฺขณวณฺณนา
๒๓๐. ปุพฺพงฺคโมติ เอตฺถ ปุพฺพงฺคมตา นาม ปมุขตา, เชฏฺเสฏฺกภาโว พหุชนสฺส อนุวตฺตนียตาติ อาห ‘‘คณเชฏฺโก’’ติอาทิ.
ปุพฺพงฺคมตาติ ปุพฺพงฺคมสฺส กมฺมํ. ยสฺส หิ กายสุจริตาทิกมฺมสฺส วเสน มหาปุริโส พหุชนสฺส ปุพฺพงฺคโม อโหสิ, ตทสฺส กมฺมํ ‘‘ปุพฺพงฺคมตา’’ติ อธิปฺเปตํ, น ปุพฺพงฺคมภาโว. เตนาห ‘‘อิธ กมฺมํ นาม ปุพฺพงฺคมตา’’ติ. ปีติปาโมชฺเชน ¶ ปริปุณฺณสีโสติ ปีติยา, ¶ ปาโมชฺเชน จ สมฺปุณฺณปฺาสีโส พหุลํ โสมนสฺสสหคตาณสมฺปยุตฺตจิตฺตสมงฺคี ¶ เอว หุตฺวา วิจรติ. มหาปุริโสติ มหาปุริสชาติโก.
๒๓๑. พหุชนนฺติ สามิอตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘พหุชนสฺสา’’ติ. ปริภฺุชนฏฺเน ปฏิโภโค, อุปโยควตฺถุ ปฏิโภโค, ตสฺส หิตาติ ปฏิโภคิยา. เทสกาลํ ตฺวา ตทุปกรณูปฏฺานาทิ เวยฺยาวจฺจกรา สตฺตา. อภิหรนฺตีติ พฺยาหรนฺติ. ตสฺส ตสฺส เวยฺยาวจฺจสฺส ปฏิหรณโต ปวตฺตนกรณโต ปฏิหาโร, เวยฺยาวจฺจกโร, ตสฺส ภาโว ปฏิหารกนฺติ อาห ‘‘เวยฺยาวจฺจกรภาว’’นฺติ. วิสวนํ วิสโว, กามกาโร วสิตา, โส เอตสฺส อตฺถีติ วิสวีติ อาห ‘‘จิณฺณวสี’’ติ.
เอเกกโลมตาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๓๒. อุปวตฺตตีติ อนุกูลภาวํ อุเปจฺจ วตฺตติ. เตนาห ‘‘อชฺฌาสยํ อนุวตฺตตี’’ติ.
เอเกกโลมลกฺขณนฺติ เอเกกสฺมึ โลมกูเป เอเกกโลมตาลกฺขณํ. เอเกเกหิ โลเมหีติ อฺเสํ สรีเร เอเกกสฺมิมฺปิ โลมกูเป อเนกานิปิ โลมานิ อุฏฺหนฺติ, น ตถาคตสฺส. เตหิ ปุน ปจฺเจกํ โลมกูเปสุ เอเกเกเหว อุปฺปนฺเนหิ กุณฺฑลาวตฺเตหิ ปทกฺขิณาวตฺตกชาเตหิ นิจิตํ วิย สรีรํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘เอเกกโลมูปจิตงฺควา’’ติ.
จตฺตาลีสาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๓๔. อภินฺทิตพฺพปริโสติ ปเรหิ เกนจิ สงฺคเหน สงฺคเหตฺวา, ยุตฺติการณํ ทสฺเสตฺวา วา น ภินฺทิตพฺพปริโส.
อปิสุณวาจายาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, เปสฺุสฺส ปฏิปกฺขภูตํ กุสลกมฺมํ. ปิสุณา วาจา เอตสฺสาติ ปิสุณวาโจ, ตสฺส ปิสุณวาจสฺส ปุคฺคลสฺส. อปริปุณฺณาติ ¶ จตฺตารีสโต อูนภาเวน น ปริปุณฺณา. วิรฬาติ สวิวรา.
ปหูตชิวฺหาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๓๖. อาเทยฺยวาโจติ ¶ ¶ อาทรคารววเสน อาทาตพฺพวจโน. ‘‘เอวเมต’’นฺติ คเหตพฺพวจโน สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตสาสโน.
พทฺธชิวฺหาติ ยถา สุเขน ปริวตฺตติ, เอวํ สิราทีหิ ปลิพุทฺธชิวฺหา. คูฬฺหชิวฺหาติ รสพหลตาย คูฬฺหคณฺฑสทิสชิวฺหา. ทฺวิชิวฺหาติ อคฺเค กปฺปภาเวน ทฺวิธาภูตชิวฺหา. มมฺมนาติ อปฺปริปฺปุฏตลาปา. ขรผรุสกกฺกสาทิวเสน สทฺโท ภิชฺชติ ภินฺนกาโร โหติ. วิจฺฉินฺทิตฺวา ปวตฺตสฺสรตาย ฉินฺนสฺสรา วา. อเนกาการตาย ภินฺนสฺสรา วา. กากสฺส วิย อมนฺุสฺสรตาย กากสฺสรา วา. มธุโรติ อิฏฺเ, กมฺมผเลน วตฺถุโน สุวิสุทฺธตฺตา. เปมนีโยติ ปีติสฺชนโน, ปิยายิตพฺโพ วา.
๒๓๗. อกฺโกสยุตฺตตฺตาติ อกฺโกสุปสฺหิตตฺตา อกฺโกสวตฺถุสหิตตฺตา. อาพาธกรินฺติ ฆฏฺฏนวเสน ปเรสํ ปีฬาวหํ. พหุโน ชนสฺส อวมทฺทนโต, ปมทฺทาภาวกรณโต วา พหุชนปฺปมทฺทนํ. อพาฬฺหนฺติ วา เอตฺถ อ-กาโร วุทฺธิอตฺโถ ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๑) วิย, ตสฺมา อติวิย พาฬฺหํ ผรุสํ คิรนฺติ เอวเมตฺถ ¶ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. น ภณีติ เจตฺถ ‘‘น อภณิ น ภณี’’ติ สรโลเปน นิทฺเทโส. สุสํหิตนฺติ สุฏฺุ สํหิตํ. เกน ปน สุฏฺุ สํหิตํ? ‘‘มธุร’’นฺติ อนนฺตรเมว วุตฺตตฺตา มธุรตายาติ วิฺายติ, กา ปนสฺส มธุรตาติ อาห ‘‘สุฏฺุ เปมสํหิต’’นฺติ. อุปโยคปุถุตฺตวิสโย ยํ วาจา-สทฺโทติ อาห ‘‘วาจาโย’’ติ, สา จสฺสา อุปโยคปุถุตฺตวิสยตา ‘‘หทยคามินิโย’’ติ ปเทน สมานาธิกรณตาย ทฏฺพฺพา. ‘‘กณฺณสุข’’นฺติ ปาเ ภาวนปุํสกนิทฺเทโสยนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เวทยถาติ กาลวิปลฺลาเสนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘เวทยิตฺถา’’ติ. พฺรหฺมสฺสรตนฺติ เสฏฺสฺสรตํ, พฺรหฺมุโน สรสทิสสฺสรตํ วา. พหูนํ พหุนฺติ พหูนํ ชนานํ พหุํ สุภณิตนฺติ โยชนา.
สีหหนุลกฺขณวณฺณนา
๒๓๘. อปฺปธํสิโกติ อปฺปธํสิโย. ย-การสฺส หิ ก-การํ กตฺวา อยํ นิทฺเทโส ยถา ‘‘นิยฺยานิกา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๙๗) คุณโตติ อตฺตนา อธิคตคุณโต. านโตติ ยถาิตฏฺานนฺตรโต.
ปลาปกถายาติ ¶ ¶ สมฺผปฺปลาปกถาย. อนฺโตปวิฏฺหนุกา เอกโต, อุภโต วา สํกุจิตวิสุกา. วงฺกหนุกา เอกปสฺเสน กุฏิลวิสุกา. ปพฺภารหนุกา ปุรโต โอลมฺพมานวิสุกา.
๒๓๙. วิกิณฺณวจนา ¶ นาม สมฺผปฺปลาปิโน, ตปฺปฏิกฺเขเปน อวิกิณฺณวจนา มหาโพธิสตฺตา. วาจา เอว ตทตฺถาธิคมุปายตาย ‘‘พฺยาปฺปโถ’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อวิกิณฺณ…เป… วจนปโถ อสฺสา’’ติ. ‘‘ทฺวีหิ ทฺวีหี’’ติ นยิทํ อาเมฑิตวจนํ อสมานาธิกรณโต, อถ โข ทฺวีหิ ทิคุณตาทสฺสนนฺติ อาห ‘‘ทฺวีหิ ทฺวีหีติ จตูหี’’ติ. ตสฺมา ‘‘ทฺวิทุคมา’’ติ จตุคมา วุตฺตาติ อาห ‘‘จตุปฺปทาน’’นฺติ. ตถาสภาโวติ ยถาสฺส วุตฺตนเยน เกนจิ อปฺปธํสิยตา โหติ คุเณหิ, ตถาสภาโว.
สมทนฺตาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๔๐. วิสุทฺธสีลาจารตาย ปริสุทฺธา สมนฺตโต สพฺพถา วา สุทฺธา ปุคฺคลา ปริวารา เอตสฺสาติ ปริสุทฺธปริวาโร.
๒๔๑. ปหาสีติ ตทงฺควเสน, วิกฺขมฺภนวเสน จ ปริจฺจชิ. ติทิวํ ตาวตึสภวนํ ปุรํ นครํ เอเตสนฺติ ติทิวปุรา, ตาวตึสเทวา, เตสํ วโร ติทิวปุรวโร, อินฺโท. เตน ติทิวปุรวเรน. เตนาห ‘‘สกฺเกนา’’ติ. ลปนฺติ กเถนฺติ เอเตนาติ ลปนํ, มุขนฺติ อาห ‘‘ลปนชนฺติ มุขช’’นฺติ. สุฏฺุ ธวลตาย สุกฺกา, อีสกมฺปิ อสํกิลิฏฺตาย สุจิ. สุนฺทรสณฺานตาย สุฏฺุ ภาวนโต, วิปสฺสนโต จ โสภนา. กามํ ชนานํ มนุสฺสานํ นิวาสนฏฺานาทิภาเวน ปติฏฺาภูโต เทสวิเสโส ‘‘ชนปโท’’ติ วุจฺจติ, อิธ ปน สปริวารจตุมหาทีปสฺิโต สพฺโพ ปเทโส ตถา วุตฺโตติ อาห ‘‘จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโน ชนปโท’’ติ. นนุ จ ยถาวุตฺโต ปเทโส สมุทฺทปริจฺฉินฺโน, น จกฺกวาฬปพฺพตปริจฺฉินฺโนติ? โส ปเทโส จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโนปิ โหตีติ ตถา วุตฺตํ ¶ . เย วา สมุทฺทนิสฺสิตา, จกฺกวาฬปาทนิสฺสิตา จ สตฺตา, เตสํ เต เต ปเทสา ปติฏฺาติ เตปิ สงฺคณฺหนฺโต ‘‘จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโน’’ติ อโวจ. จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโนติ จ จกฺกวาเฬน ปริจฺฉินฺโนติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตสฺสาติ ตสฺส จกฺกวตฺติโน. ปุน ¶ ตสฺสาติ ตสฺส ชนปทสฺส. พหุชน สุขนฺติ เอตฺถ ปจฺจตฺตพหุวจนโลเปน พหุชนคฺคหณนฺติ อาห ‘‘พหุชนา’’ติ. ยถา ปน เต หิตสุขํ จรนฺติ, ตํ วิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘สมานสุขทุกฺขา หุตฺวา’’ติ วุตฺตํ. วิคตปาโปติ สพฺพโส ¶ สมุจฺฉินฺทเนน วินิทฺธุตปาปธมฺโม. ทรโถ วุจฺจติ กายิโก, เจตสิโก จ ปริฬาโห. ตตฺถ เจตสิกปริฬาโห ‘‘วิคตปาโป’’ติ อิมินาว วุตฺโตติ อาห ‘‘วิคตกายิกทรถกิลมโถ’’ติ. ราคาทโย ยสฺมึ สนฺตาเน อุปฺปนฺนา, ตสฺส มลีนภาวกรเณน มลา. กจวรภาเวน ขิลา. สตฺตานํ มหานตฺถกรตฺตา วิเสสโต โทโส กลีติ วุตฺตํ ‘‘โทสกลีนฺจา’’ติ. ปนูเทหีติ สมุจฺฉินฺทนวเสน สสนฺตานโต นีหารเกหิ, ปชหนเกหีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
เอตฺถ จ ยสฺมา สพฺเพสมฺปิ ลกฺขณานํ มหาปุริสสนฺตานคตปฺุสมฺภารเหตุกภาเวน สพฺพํเยว ตํ ปฺุกมฺมํ สพฺพสฺส ลกฺขณสฺส การณํ วิสิฏฺรูปตฺตา ผลสฺส. น หิ อภินฺนรูปการณํ ภินฺนสภาวสฺส ผลสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ยสฺส ยสฺส ลกฺขณสฺส ยํ ยํ ปฺุกมฺมํ วิเสสการณํ, ตํ ตํ วิภาเคน ทสฺเสนฺตี อยํ เทสนา ปวตฺตา. ตตฺถ ยถา ยาทิสํ กายสุจริตาทิปฺุกมฺมํ สุปฺปติฏฺิตปาทตาย การณํ วุตฺตํ, ตาทิสเมว ‘‘อุณฺหีสสีสตาย’’ การณนฺติ น สกฺกา วตฺตุํ ทฬฺหสมาทานตาวิสิฏฺสฺส ตสฺส สุปฺปติฏฺิตปาทตาย การณภาเวน ¶ วุตฺตตฺตา, อิตรสฺส จ ปุพฺพงฺคมตาวิสิฏฺสฺส วุตฺตตฺตา, เอวํ ยาทิสํ อายตปณฺหิตาย การณํ, น ตาทิสเมว ทีฆงฺคุลิตาย, พฺรหฺมุชุคตฺตตาย จ การณํ วิสิฏฺรูปตฺตา ผลสฺส. น หิ อภินฺนรูปการณํ ภินฺนสภาวสฺส ผลสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติ. ตตฺถ ยถา เอเกเนว กมฺมุนา จกฺขาทินานินฺทฺริยุปฺปตฺติยํ อวตฺถาเภทโต, สามตฺถิยเภทโต วา กมฺมเภโท อิจฺฉิตพฺโพ. น หิ ยทวตฺถํ กมฺมํ จกฺขุสฺส การณํ, ตทวตฺถเมว โสตาทีนํ การณํ โหติ อภินฺนสามตฺถิยํ วา, ตสฺมา ปฺจายตนิกตฺตภาวปตฺถนาภูตา ปุริมนิปฺผนฺนา กามตณฺหา ปจฺจยวเสน วิสิฏฺสภาวา กมฺมสฺส วิสิฏฺสภาวผลนิพฺพตฺตนสมตฺถตาสาธนวเสน ปจฺจโย โหตีติ เอกมฺปิ อเนกวิธผลนิพฺพตฺตนสมตฺถตาวเสน อเนกรูปตํ อาปนฺนํ วิย โหติ, เอวมิธาปิ ‘‘เอกมฺปิ ปาณาติปาตา เวรมณิวเสน ¶ ปวตฺตํ กุสลกมฺมํ อายตปณฺหิตาทีนํ ติณฺณมฺปิ ลกฺขณานํ นิพฺพตฺตกํ โหตี’’ติ วุจฺจมาเนปิ น โกจิ วิโรโธ. เตน วุตฺตํ ‘‘โส ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา…เป… อิมานิ ตีณิ มหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิลภตี’’ติ นานากมฺมุนา ปน เตสํ นิพฺพตฺติยํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ปาฬิยํ ปน ‘‘ตสฺส กมฺมสฺสา’’ติ เอกวจนนิทฺเทโส สามฺวเสนาติ ทฏฺพฺโพ. เอวฺจ กตฺวา สตปฺุลกฺขณวจนํ สมตฺถิตํ โหติ. ‘‘อิมานิ ทฺเว มหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิลภตี’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยติ.
ลกฺขณสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.