📜
๑๓. เตวิชฺชสุตฺตวณฺณนา
๕๑๘. เอวํ ¶ ¶ โลหิจฺจสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ เตวิชฺชสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, โลหิจฺจสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส เตวิชฺชสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป… โกสเลสูติ เตวิชฺชสุตฺต’’นฺติ อาห. นามนฺติ นามมตฺตํ. ทิสาวาจีสทฺทโต ปยุชฺชมาโน เอนสทฺโท อทุรตฺเถ อิจฺฉิโต, ตปฺปโยเคน จ ปฺจมิยตฺเถ สามิวจนํ, ตสฺมา ‘‘อุตฺตเรนา’’ติ ปเทน อทูรตฺถโชตนํ, ปฺจมิยตฺเถ จ สามิวจนํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนสากฏโต อวิทูเร อุตฺตรปสฺเส’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ทิสาวาจีสทฺทโต ปฺจมีวจนสฺส อทูรตฺถโชตนโต อทูรตฺถํ ทสฺเสตุํ เอนสทฺเทน เอวํ วุตฺต’’นฺติ เกจิ, สตฺตมิยตฺเถ เจตํ ตติยาวจนํ ‘‘ปุพฺเพน คามํ รมณีย’’นฺติอาทีสุ วิย. ‘‘อกฺขรจินฺตกา ปน เอน-สทฺทโยเค อวธิวาจินิ ปเท อุปโยควจนํ อิจฺฉนฺติ, อตฺโถ ปน สามิวเสเนว อิจฺฉิโต, ตสฺมา อิธ สามิวจนวเสเนว วุตฺต’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๕๑๘) อยํ อาจริยมติ. ตรุณอมฺพรุกฺขสณฺเฑติ ตรุณมฺพรุกฺขสมูเห. รุกฺขสมุทายสฺส หิ วนสมฺา.
๕๑๙. กุลจาริตฺตาทิสมฺปตฺติยาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน มนฺตชฺเฌนาภิรูปตาทิสมฺปตฺตึ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ เทเส, กุเล วา. เต นิวาสฏฺาเนน วิเสเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. มนฺตสชฺฌายกรณตฺถนฺติ อาถพฺพณมนฺตานํ สชฺฌายกรณตฺถํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อฺเสํ พหูนํ ปเวสนํ นิวาเรตฺวา’’ติ. นทีตีเรติ อจิรวติยา นทิยา ตีเร.
มคฺคามคฺคกถาวณฺณนา
๕๒๐. ชงฺฆจารนฺติ จงฺกเมน, อิโต จิโต จ วิจรณํ. โส หิ ชงฺฆาสุ กิลมถวิโนทนตฺถํ จรณโต ‘‘ชงฺฆวิหาโร, ชงฺฆจาโร’’ติ จ วุตฺโต. เตนาห ปาฬิยํ ‘‘อนุจงฺกมนฺตานํ อนุวิจรนฺตาน’’นฺติ. จุณฺณมตฺติกาทิ นฺหานียสมฺภาโร. เตน วุตฺตนฺติ อุโภสุปิ ¶ อนุจงฺกมนานุวิจรณานํ ลพฺภนโต เอวํ วุตฺตํ. มคฺโค เจตฺถ พฺรหฺมโลกคมนูปายปฏิปทาภูโต อุชุมคฺโค. อิจฺฉิตฏฺานํ อุชุกํ มคฺคติ อุปคจฺฉติ เอเตนาติ ¶ หิ มคฺโค, ตทฺโ อมคฺโค, อ-สทฺโท วา วุทฺธิอตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ ‘‘กตมํ นุ โข’’ติอาทินา มคฺคเมว ทสฺเสติ. ปฏิปทนฺติ พฺรหฺมโลกคามิมคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทํ.
อฺชสายโนติ อุชุมคฺคสฺส เววจนํ ปริยายทฺวยสฺส อติเรกตฺถทีปนโต ยถา ‘‘ปทฏฺาน’’นฺติ. ทุติยวิกปฺเป อฺชสสทฺโท อุชุกปริยาโย. นิยฺยาตีติ นิยฺยานิโย, โส เอว นิยฺยานิโกติ ทสฺเสติ ‘‘นิยฺยายนฺโต’’ติ อิมินา. นิยฺยานิโก นิยฺยาตีติ จ เอกนฺตนิยฺยานํ วุตฺตํ, คจฺฉนฺโต หุตฺวา คจฺฉตีติ อตฺโถ. กสฺมา มคฺโค ‘‘นิยฺยาตี’’ติ วุตฺโต, นนฺเวส คมเน อพฺยาปาโรติ? สจฺจํ. ยสฺมา ปนสฺส นิยฺยาตุ-ปุคฺคลวเสน นิยฺยานภาโว ลพฺภติ, ตสฺมา นิยฺยายนฺตปุคฺคลสฺส โยนิโส ปฏิปชฺชนวเสน นิยฺยายนฺโต มคฺโค ‘‘นิยฺยาตี’’ติ วุตฺโต. กโรตีติ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทติ. ตถา อุปฺปาเทนฺโตเยว หิ ตํ ปฏิปชฺชติ นาม. สห พฺเยติ วตฺตตีติ สหพฺโย, สหวตฺตนโก, ตสฺส ภาโว สหพฺยตาติ วุตฺตํ ‘‘สหภาวายา’’ติ. สหภาโวติ จ สโลกตา, สมีปตา วา เวทิตพฺพา. ตถา จาห ‘‘เอกฏฺาเน ปาตุภาวายา’’ติ. สกเมวาติ อตฺตโน อาจริเยน โปกฺขรสาตินา กถิตเมว. โถเมตฺวาติ ‘‘อยเมว อุชุมคฺโค อยมฺชสายโน’’ติอาทินา ปสํสิตฺวา. ตถา ปคฺคณฺหิตฺวา. ภารทฺวาโชปิ สกเมว อตฺตโน อาจริเยน ตารุกฺเขน กถิตเมว อาจริยวาทํ โถเมตฺวา ปคฺคณฺหิตฺวา วิจรตีติ โยชนา. เตน วุตฺตนฺติ ยถา ตถา วา อภินิวิฏฺภาเวน ปาฬิยํ วุตฺตํ.
๕๒๑-๕๒๒. อนิยฺยานิกาวาติ อปฺปาฏิหาริกาว, อฺมฺสฺส วาเท โทสํ ทสฺเสตฺวา อวิปรีตตฺถทสฺสนตฺถํ อุตฺตรรหิตา เอวาติ อตฺโถ. ตุลนฺติ มานปตฺถตุลํ. อฺมฺวาทสฺส อาทิโตว วิรุทฺธคฺคหณํ วิคฺคโห, สฺเวว วิวทนวเสน อปราปรํ อุปฺปนฺโน วิวาโทติ อาห ‘‘ปุพฺพุปฺปตฺติโก’’ติอาทิ. ทุวิโธปิ เอโสติ วิคฺคโห, วิวาโทติ ทฺวิธา วุตฺโตปิ เอโส วิโรโธ. นานาอาจริยานํ วาทโตติ นานารุจิกานํ อาจริยานํ วาทภาวโต. นานาวาโท นานาวิโธ วาโทติ กตฺวา, อธุนา ปน ‘‘นานาอาจริยานํ วาโท นานาวาโท’’ติ ปาโ.
๕๒๓. เอกสฺสาปีติ ¶ ตุมฺเหสุ ทฺวีสุ เอกสฺสาปิ. เอกสฺมินฺติ สกวาทปรวาเทสุ เอกสฺมิมฺปิ. สํสโย นตฺถีติ ‘‘มคฺโค นุ โข, น มคฺโค’’ติ วิจิกิจฺฉา นตฺถิ, อฺชสานฺชสาภาเว ปน สํสโย. เตน วุตฺตํ ‘‘เอส กิรา’’ติอาทิ เอวํ สตีติ ยทิ สพฺพตฺถ ¶ มคฺคสฺิโน, เอวํ สติ ‘‘กิสฺมึ โว วิคฺคโห’’ติ ภควา ปุจฺฉติ. อิติสทฺเทน เจตฺถ อาทฺยตฺเถน วิวาโท, นานาวาโท จ สงฺคหิโต.
๕๒๔. ‘‘อิจฺฉิตฏฺานํ อุชุกํ มคฺคติ อุปคจฺฉติ เอเตนาติ มคฺโค, อุชุมคฺโค. ตทฺโ อมคฺโค, อ-สทฺโท วา วุทฺธิอตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ เหฏฺา วุตฺโตวายมตฺโถ. อนุชุมคฺเคติ เอตฺถาปิ อ-สทฺโท วุทฺธิอตฺโถ จ ยุชฺชติ. ตเมว วตฺถุนฺติ สพฺเพสมฺปิ พฺราหฺมณานํ มคฺคสฺส มคฺคภาวสงฺขาตํ, สกมคฺคสฺส อุชุมคฺคภาวสงฺขาตฺจ วตฺถุํ. สพฺเพ เตติ สพฺเพ เต นานาอาจริเยหิ วุตฺตมคฺคา, เย ปาฬิยํ ‘‘อทฺธริยา พฺราหฺมณา’’ติอาทินา วุตฺตา. อยเมตฺถ ปาฬิอตฺโถ – อทฺธโร นาม ยฺวิเสโส, ตทุปโยคิภาวโต อทฺธริยานิ วุจฺจนฺติ ยชูนิ, ตานิ สชฺฌายนฺตีติ อทฺธริยา, ยชุเวทิโน. ติตฺติรินา นาม อิสินา กตา มนฺตาติ ติตฺติรา, เต สชฺฌายนฺตีติ ติตฺติริยา, ยชุเวทิโน เอว. ยชุเวทสาขา เหสา, ยทิทํ ติตฺติรนฺติ. ฉนฺโท วุจฺจติ วิเสสโต สามเวโท, ตํ สเรน กายนฺตีติ ฉนฺโทกา, สามเวทิโน. ‘‘ฉนฺโทคา’’ติปิ ตติยกฺขเรน ปนฺติ, โส เอวตฺโถ. พหโว อิริโย โถมนา เอตฺถาติ พวฺหาริ, อิรุเวโท, ตํ อธียนฺตีติ พวฺหาริชฺฌา.
พหูนีติ เอตฺถายํ อุปมาสํสนฺทนา – ยถา เต นานามคฺคา เอกํสโต ตสฺส คามสฺส วา นิคมสฺส วา ปเวสาย โหนฺติ, เอวํ พฺราหฺมเณหิ ปฺาปิยมานาปิ นานามคฺคา เอกํสโต พฺรหฺมโลกูปคมนาย พฺรหฺมุนา สหพฺยตาย โหนฺตีติ.
๕๒๕. ปฏิชานิตฺวา ปจฺฉา นิคฺคยฺหมานา อวชานนฺตีติ ปุพฺเพ นิทฺโทสตํ สลฺลกฺขมานา ปฏิชานิตฺวา ปจฺฉา สโทสภาเวน นิคฺคยฺหมานา ‘‘เนตํ มม วจน’’นฺติ อวชานนฺติ, น ปฏิชานนฺตีติ อตฺโถ.
๕๒๗-๕๒๙. เต ¶ เตวิชฺชาติ เตวิชฺชกา เต พฺราหฺมณา. เอวสทฺเทน าปิโต อตฺโถ อิธ นตฺถีติ ว-กาโร คหิโต, โส จ อนตฺถโกวาติ ทสฺเสติ ‘‘อาคมสนฺธิมตฺต’’นฺติ อิมินา, วณฺณาคเมน ปทนฺตรสนฺธิมตฺตํ กตนฺติ อตฺโถ. อนฺธปเวณีติ อนฺธปนฺติ. ‘‘ปณฺณาสสฏฺิ อนฺธา’’ติ อิทํ ตสฺสา อนฺธปเวณิยา มหโต คจฺฉคุมฺพสฺส อนุปริคมนโยคฺยตาทสฺสนํ. เอวฺหิ เต ‘‘สุจิรํ เวลํ มยํ มคฺคํ คจฺฉามา’’ติ สฺิโน โหนฺติ. อนฺธานํ ปรมฺปรสํสตฺตวจเนน ยฏฺิคาหกวิรหตา ทสฺสิตาติ วุตฺตํ ‘‘ยฏฺิคาหเกนา’’ติอาทิ. ตทุทาหรณํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เอโก กิรา’’ติอาทิ อารทฺธํ. อนุปริคนฺตฺวาติ กฺจิ กาลํ อนุกฺกเมน สมนฺตโต ¶ คนฺตฺวา. กจฺฉนฺติ กจฺฉพนฺธทุสฺสกณฺณํ. ‘‘กจฺฉํ พนฺธนฺตี’’ติอาทีสุ (จูฬว. อฏฺ. ๒๘๐; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๓๔.๔๒) วิย หิ กจฺฉสทฺโท นิพฺพสนวิเสสปริยาโย. อปิจ กจฺฉนฺติ อุปกจฺฉกฏฺานํ. ‘‘สมฺพาโธ นาม อุโภ อุปกจฺฉกา มุตฺตกรณ’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. ๘๐๐) วิย หิ กาเยกเทสวาจโก กจฺฉสทฺโท. จกฺขุมาติ ยฏฺิคาหกํ วทติ. ‘‘ปุริโม’’ติอาทิ ยถาวุตฺตกฺกเมน เวทิตพฺโพ. นามกฺเวาติ อตฺถาภาวโต นามมตฺตเมว, ตํ ปน ภาสิตํ เตหิ สารสฺิตมฺปิ นามมตฺตตาย อสารภาวโต นิหีนเมวาติ อตฺถมตฺตํ ทสฺเสติ ‘‘ลามกํเยวา’’ติ อิมินา.
๕๓๐. โยติ พฺรหฺมโลโก. ยโตติ ภุมฺมตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ. สามฺโชตนาย วิเสเส อวติฏฺนโต วิเสสปรามสนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมึ กาเล’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อุคฺคมนกาเล’’ติอาทินา ปกรณาธิคตมาห. อายาจนฺตีติ อุคฺคมนํ ปตฺเถนฺติ. กสฺมา? โลกสฺส พหุการภาวโต. ตถา โถมนาทีสุ. โสมฺโมติ สีตโล. อยํ กิร พฺราหฺมณานํ ลทฺธิ ‘‘ปุพฺเพพฺราหฺมณานมายาจนาย จนฺทิมสูริยา’คนฺตฺวา โลเก โอภาสํ กโรนฺตี’’ติ.
๕๓๒. อิธ ปน กึ วตฺตพฺพนฺติ อิมสฺมึ ปน อปฺปจฺจกฺขภูตสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยตาย มคฺคเทสเน เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ กึ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, เย ปจฺจกฺขภูตานมฺปิ จนฺทิมสูริยานํ สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสตุํ น สกฺโกนฺตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ยตฺถา’’ติ อิมินา ‘‘อิธา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปจฺจามสติ.
อจิรวตีนทีอุปมากถาวณฺณนา
๕๔๒. สมภริตาติ ¶ สมฺปุณฺณา. ตโต เอว กากเปยฺยา. ปาราติ ปาริมตีร, อาลปนเมตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อมฺโภ’’ติ วุตฺตํ. อปารนฺติ โอริมตีรํ. เอหีติ อาคจฺฉาหิ. วตาติ เอกํเสน. อถ คมิสฺสสิ, เอวํ สติ เอหีติ โยชนา. ‘‘อตฺถิเม’’ติอาทิ อวฺหานการณํ.
๕๔๔. ปฺจสีล…เป… เวทิตพฺพา ยมนิยมาทิพฺราหฺมณธมฺมานํ ตทนฺโตคธภาวโต. ตพฺพิปรีตาติ ปฺจสีลาทิวิปรีตา ปฺจเวราทโย. อินฺทนฺติ อินฺทนามกํ เทวปุตฺตํ, สกฺกํ วา. ‘‘อจิรวติยา ตีเร นิสินฺโน’’ติ อิมินา ยสฺสา ตีเร นิสินฺโน, ตเทว อุปมํ กตฺวา อาหรติ ธมฺมราชา ¶ ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตาติ ทสฺเสติ. ‘‘ปุนปี’’ติ วตฺวา ‘‘อปรมฺปี’’ติ วจนํ อิตรายปิ นทีอุปมาย สงฺคณฺหนตฺถํ.
๕๔๖. กามยิตพฺพฏฺเนาติ กามนียภาเวน. พนฺธนฏฺเนาติ กามยิตพฺพโต สตฺตานํ จิตฺตสฺส อาพนฺธนภาเวน. กามฺจายํ คุณสทฺโท อตฺถนฺตเรสุปิ ทิฏฺปโยโค, เตสํ ปเนตฺถ อสมฺภวโต ปาริเสสาเยน พนฺธนฏฺโเยว ยุตฺโตติ ทสฺเสตุํ อยมตฺถุทฺธาโร อารทฺโธ. อหตานนฺติ อโธตานํ อภินวานํ. เอตฺถาติ ขนฺธกปาฬิปเท ปฏลฏฺโติ ปฏลสทฺทสฺส, ปฏลสงฺขาโต วา อตฺโถ. คุณฏฺโติ คุณสทฺทสฺส อตฺโถ นาม. เอส นโย เสเสสุปิ. อจฺเจนฺตีติ อติกฺกมฺม ปวตฺตนฺติ. เอตฺถาติ โสมนสฺสชาตกปาฬิปเท. ทกฺขิณาติ ติรจฺฉานคเต ทานเจตนา. เอตฺถาติ ทกฺขิณวิภงฺคสุตฺตปเท (ม. นิ. ๓.๓๗๙) มาลาคุเณติ มาลาทาเม. เอตฺถาติ สติปฏฺาน- (ที. นิ. ๒.๓๗๘; ม. นิ. ๑.๑๐๙) ธมฺมปทปาฬิปเทสุ, (ธ. ป. ๕๓) นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ โกฏฺาสาปธานสีลาทิสุกฺกาทิสมฺปทาชิยาสุปิ ปวตฺตนโต. โหติ เจตฺถ –
‘‘คุโณ ปฏลราสานิสํเส โกฏฺาสพนฺธเน;
สีลสุกฺกาทฺยปธาเน, สมฺปทาย ชิยาย จา’’ติ.
เอเสวาติ ¶ พนฺธนฏฺโ เอว. น หิ รูปาทีนํ กาเมตพฺพภาเว วุจฺจมาเน ปฏลฏฺโ ยุชฺชติ ตถา กาเมตพฺพตาย อนธิปฺเปตตฺตา. ราสฏฺาทีสุปิ เอเสว นโย. ปาริเสสโต ปน พนฺธนฏฺโว ยุชฺชติ. ยทคฺเคน หิ เนสํ กาเมตพฺพตา, ตทคฺเคน พนฺธนภาโวติ.
โกฏฺาสฏฺโปิ เจตฺถ ยุชฺชเตว จกฺขุวิฺเยฺยาทิโกฏฺาสภาเวน เนสํ กาเมตพฺพโต. โกฏฺาเส จ คุณสทฺโท ทิสฺสติ ‘‘ทิคุณํ วฑฺเฒตพฺพ’’นฺติอาทีสุ วิย.
‘‘อสงฺขฺเยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;
คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติ. (ธ. ส. อฏฺ. ๑๓๑๓; อุทา. อฏฺ. ๕๓; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๗๖) –
อาทีสุ ปน สมฺปทาฏฺโ คุณสทฺโท, โสปิ อิธ น ยุชฺชตีติ อนุทฺธโฏ.
ทสฺสนเมว อิธ วิชานนนฺติ อาห ‘‘ปสฺสิตพฺพา’’ติ. ‘‘โสตวิฺาเณน โสตพฺพา’’ติอาทิอตฺถํ ¶ ‘‘เอเตนุปาเยนา’’ติ อติทิสติ. คเวสิตาปิ ‘‘อิฏฺา’’ติ วุจฺจนฺติ, เต อิธ นาธิปฺเปตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยิฏฺา วา โหนฺตุ มา วา’’ติ วุตฺตํ. อิจฺฉิตา เอว หิ อิธ อิฏฺา, เตนาห ‘‘อิฏฺารมฺมณภูตา’’ติ, สุขารมฺมณภูตาติ อตฺโถ. กามนียาติ กาเมตพฺพา. อิฏฺภาเวน มนํ อปฺปยนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ มนาปา. ปิยชาติกาติ ปิยสภาวา. อารมฺมณํ กตฺวาติ อตฺตานมารมฺมณํ กตฺวา. กมฺมภูเต อารมฺมเณ สติ ราโค อุปฺปชฺชตีติ ตํ การณภาเวน นิทสฺเสนฺโต ‘‘ราคุปฺปตฺติการณภูตา’’ติ อาห.
เคเธนาติ โลเภน. อภิภูตา หุตฺวา ปฺจ กามคุเณ ปริภฺุชนฺตีติ โยชนา. มุจฺฉาการนฺติ โมหนาการํ. อธิโอสนฺนาติ อธิคยฺห อชฺโฌสาย อวสนฺนา. เตน วุตฺตํ ‘‘โอคาฬฺหา’’ติ. สานนฺติ อวสานํ. ปรินิฏฺานปฺปตฺตาติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺาปนวเสน ปรินิฏฺานํ อุยฺยาตา. อาทีนวนฺติ กามปริโภเค สมฺปติ, อายติฺจ โทสํ อปสฺสนฺตา. ฆาสจฺฉาทนาทิสมฺโภคนิมิตฺตสํกิเลสโต นิสฺสรนฺติ อปคจฺฉนฺติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, โยนิโส ปจฺจเวกฺขิตฺวา เตสํ ปริโภคปฺา. ตทภาวโต อนิสฺสรณปฺาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทเมตฺถา’’ติอาทิมาห. ปจฺจเวกฺขณปริโภควิรหิตาติ ยถาวุตฺตปจฺจเวกฺขณาเณน ปริโภคโต วิรหิตา.
๕๔๘-๙. อาวรนฺตีติ ¶ กุสลธมฺมุปฺปตฺตึ อาทิโต วาเรนฺติ. นิวาเรนฺตีติ นิรวเสสโต วารยนฺติ. โอนนฺธนฺตีติ โอคาหนฺตา วิย ฉาเทนฺติ. ปริโยนนฺธนฺตีติ สพฺพโส ฉาเทนฺติ. อาวรณาทีนํ วเสนาติ ยถาวุตฺตานํ อาวรณาทิอตฺถานํ วเสน. เต หิ อาเสวนพลวตาย ปุริมปุริเมหิ ปจฺฉิมปจฺฉิมา ทฬฺหตรตมาทิภาวปฺปตฺตา.
สํสนฺทนกถาวณฺณนา
๕๕๐. อิตฺถิปริคฺคเห สติ ปุริสสฺส ปฺจกามคุณปริคฺคโห ปริปุณฺโณ เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อิตฺถิปริคฺคเหน สปริคฺคโห’’ติ. ‘‘อิตฺถิปริคฺคเหน อปริคฺคโห’’ติ จ อิทํ เตวิชฺชพฺราหฺมเณสุ ทิสฺสมานปริคฺคหานํ ทุฏฺุลฺลตมปริคฺคหาภาวทสฺสนํ. เอวํ ภูตานํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ กา พฺรหฺมุนา สํสนฺทนา, พฺรหฺมา ปน สพฺเพน สพฺพํ อปริคฺคโหติ. เวรจิตฺเตน อเวโร, กุโต เอตสฺส เวรปโยโคติ อธิปฺปาโย. จิตฺตเคลฺสงฺขาเตนาติ จิตฺตุปฺปาทเคลฺสฺิเตน, อิมินา ตสฺส รูปกายเคลฺภาโว วุตฺโต โหติ. พฺยาปชฺเฌนาติ ทุกฺเขน. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาทีหีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ตเทกฏฺา สํกิเลสธมฺมา สงฺคยฺหนฺติ. อโตเยเวตฺถ ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาภาวโต’’ติ ¶ ตทุภยาภาวมตฺตเหตุวจนํ สมตฺถิตํ โหติ. อปฺปฏิปตฺติเหตุภูตาย วิจิกิจฺฉาย สติ น กทาจิ จิตฺตํ ปุริสสฺส วเส วตฺตติ, ปหีนาย ปน ตาย สิยา จิตฺตสฺส ปุริสวเส วตฺตนนฺติ อาห ‘‘วิจิกิจฺฉายา’’ติอาทิ. จิตฺตคติกาติ จิตฺตวสิกา. เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสฺส วเส วตฺตนฺตี’’ติ. น ตาทิโสติ พฺราหฺมณา วิย น จิตฺตวสิโก โหติ, อถ โข วสีภูตฌานาภิฺตาย จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ วสวตฺตี.
๕๕๒. พฺรหฺมโลกมคฺเคติ พฺรหฺมโลกคามิมคฺเค ปฏิปชฺชิตพฺเพ, ปฺาเปตพฺเพ วา, ตํ ปฺเปนฺตาติ อธิปฺปาโย. อุปคนฺตฺวาติ มิจฺฉาปฏิปตฺติยา อุปสงฺกมิตฺวา, ปฏิชานิตฺวา วา. สมตลนฺติ สฺายาติ มตฺถเก เอกงฺคุลํ วา อุปฑฺฒงฺคุลํ วา สุกฺขตาย สมตลนฺติ สฺาย. ปงฺกํ โอติณฺณา วิยาติ อเนกโปริสํ มหาปงฺกํ โอติณฺณา วิย. อนุปฺปวิสนฺตีติ อปายมคฺคํ พฺรหฺมโลกมคฺคสฺาย โอคาหนฺติ. ตโต เอว สํสีทิตฺวา วิสาทํ ปาปุณนฺติ. เอวนฺติ ‘‘สมตล’’นฺติอาทินา วุตฺตนเยน. สํสีทิตฺวาติ นิมุชฺชิตฺวา ¶ . มรีจิกายาติ มิคตณฺหิกาย กตฺตุภูตาย. วฺเจตฺวาติ นทีสทิสํ ปกาสเนน วฺเจตฺวา. วายมานาติ วายมมานา, อยเมว วา ปาโ. สุกฺขตรณํ มฺเ ตรนฺตีติ สุกฺขนทีตรณํ ตรนฺติ มฺเ. อภินฺเนปิ เภทวจนเมตํ. ตสฺมาติ ยสฺมา เตวิชฺชา อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ อุปคนฺตฺวา สํสีทนฺติ, ตสฺมา. ยถา เตติ เต ‘‘สมตล’’นฺติ สฺาย ปงฺกํ โอติณฺณา สตฺตา หตฺถปาทาทีนํ สํภฺชนํ ปริภฺชนํ ปาปุณนฺติ ยถา. อิเธว จาติ อิมสฺมิฺจ อตฺตภาเว. สุขํ วา สาตํ วา น ลภนฺตีติ ฌานสุขํ วา วิปสฺสนาสาตํ วา น ลภนฺติ, กุโต มคฺคสุขํ วา นิพฺพานสาตํ วาติ อธิปฺปาโย. มคฺคทีปกนฺติ ‘‘มคฺคทีปก’’ มิจฺเจว เตหิ อภิมตํ. เตวิชฺชกนฺติ เตวิชฺชตฺถาปกํ. ปาวจนนฺติ ปกฏฺวจนสมฺมตํ ปาํ. เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานนฺติ สมฺพนฺเธ สามิวจนํ. อิริณนฺติ อรฺานิยา อิทํ อธิวจนนฺติ อาห ‘‘อคามกํ มหารฺ’’นฺติ. อนุปโภครุกฺเขหีติ มิครุรุอาทีนมฺปิ อนุปโภคารเหหิ กึ ปกฺกาทิวิสรุกฺเขหิ. ยตฺถาติ ยสฺมึ วเน. ปริวตฺติตุมฺปิ น สกฺกา โหนฺติ มหากณฺฏกคจฺฉคหนตาย. าตีนํ พฺยสนํ วินาโส าติพฺยสนํ. เอวํ โภคสีลพฺยสเนสุปิ. โรโค เอว พฺยสติ วิพาธตีติ โรคพฺยสนํ. เอวํ ทิฏฺิพฺยสเนปิ.
๕๕๔. นนุ ชาตสทฺเทเนว อยมตฺโถ สิทฺโธติ โจทนมปเนติ ‘‘โย หี’’ติอาทินา. ชาโต หุตฺวา สํวฑฺฒิโต ชาตสํวฑฺโฒติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๕๕๔) วุตฺตํ, ชาโต จ โส สํวฑฺโฒ จาติ ชาตสํวฑฺโฒติ ปน ยุชฺชติ วิเสสนปรนิปาตตฺตา. น สพฺพโส ปจฺจกฺขา โหนฺติ ปริจยาภาวโต. จิรนิกฺขนฺโตติ นิกฺขนฺโต หุตฺวา จิรกาโล. จิรํ นิกฺขนฺตสฺส อสฺสาติ ¶ หิ จิรนิกฺขนฺโต. ‘‘ชาตสํวฑฺโฒ’’ติ ปททฺวเยน อตฺถสฺส ปริปุณฺณาภาวโต ‘‘ตเมน’’นฺติ กมฺมปทํ ‘‘ตาวเทว อวสฏ’’นฺติ ปุน วิเสเสตีติ วุตฺตํ โหติ. ทนฺธายิตตฺตนฺติ วิสฺสชฺชเน มนฺทตฺตํ สณิกวุตฺติ, ตํ ปน สํสยวเสน จิรายนํ นาม โหตีติ อาห ‘‘กงฺขาวเสน จิรายิตตฺต’’นฺติ. วิตฺถายิตตฺตนฺติ สารชฺชิตตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน วิตฺถายิตตฺตํ นาม ถมฺภิตตฺตนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ถทฺธภาวคฺคหณ’’นฺติ วุตฺตํ. อปฺปฏิหตภาวํ ทสฺเสติ ตสฺเสว อนาวรณาณภาวโต. นนฺเวตมฺปิ อนฺตรายปฏิหตํ สิยาติ อาสงฺกํ ปริหรติ ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทินา. มาราวฏฺฏนาทิวเสนาติ เอตฺถ จกฺขุโมหมุจฺฉากาลาทิ สงฺคยฺหติ. น สกฺกา ¶ ตสฺส เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ จตูสุ อนนฺตรายิกธมฺเมสุ ปริยาปนฺนภาวโต.
๕๕๕. อุอิจฺจุปสคฺคโยเค ลุมฺปสทฺโท, ลุปิสทฺโท วา อุทฺธรณตฺโถ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุทฺธรตู’’ติ. อุปสคฺควิเสเสน หิ ธาตุสทฺทา อตฺถวิเสสวุตฺติโน โหนฺติ ยถา ‘‘อาทาน’’นฺติ. ปชาสทฺโท ปกรณาธิคตตฺตา ทารกวิสโยติ อาห ‘‘พฺราหฺมณทารก’’นฺติ.
พฺรหฺมโลกมคฺคเทสนาวณฺณนา
๕๕๖-๗. ‘‘อปุพฺพนฺติ อิมินา สํวณฺเณตพฺพตาการณํ ทีเปติ. ยสฺส อติสเยน พลํ อตฺถิ, โส พลวาติ วุตฺตํ ‘‘พลสมฺปนฺโน’’ติ. สงฺขํ ธเมตีติ สงฺขธมโก, สงฺขํ ธมยิตฺวา ตโต สทฺทปวตฺตโก. ‘‘พลวา’’ติอาทิวิเสสนํ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘ทุพฺพโล หี’’ติอาทิ. พลวโต ปน สงฺขสทฺโทติ สมฺพนฺโธ. อปฺปนาว วฏฺฏติ ปฏิปกฺขโต สมฺมเทว เจตโส วิมุตฺติภาวโต, ตสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย.
ปมาณกตํ กมฺมํ นาม กามาวจรํ วุจฺจติ ปมาณกรานํ สํกิเลสธมฺมานํ อวิกฺขมฺภนโต. ตถา หิ ตํ พฺรหฺมวิหารปุพฺพภาคภูตํ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา โอทิสฺสกาโนทิสฺสกทิสาผรณวเสน วฑฺเฒตุํ น สกฺกา. วุตฺตวิปริยายโต ปน รูปารูปาวจรํ อปฺปมาณกตํ กมฺมํ นาม. เตนาห ‘‘ตฺหี’’ติอาทิ. ตตฺถ อรูปาวจเร โอทิสฺสกาโนทิสฺสกวเสน ผรณํ น ลพฺภติ, ตถา ทิสาผรณฺจ. เกจิ ปน ‘‘ตํ อาคมนวเสน ลพฺภตี’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ. น หิ พฺรหฺมวิหารนิสฺสนฺโท อารุปฺปํ, อถ โข กสิณนิสฺสนฺโท, ตสฺมา ยํ สุภาวิตํ วสีภาวํ ปาปิตํ อารุปฺปํ, ตํ อปฺปมาณกตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ยํ วา สาติสยํ พฺรหฺมวิหารภาวนาย อภิสงฺขเตน สนฺตาเนน นิพฺพตฺติตํ, ยฺจ พฺรหฺมวิหารสมาปตฺติโต ¶ วุฏฺาย สมาปนฺนํ อรูปาวจรชฺฌานํ, ตํ อิมินา ปริยาเยน ผรณปมาณวเสน อปฺปมาณกต’’นฺติ อปเร. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.
รูปาวจรารูปาวจรกมฺเมติ รูปาวจรกมฺเม จ อรูปาวจรกมฺเม จ สติ. น โอหียติ น ติฏฺตีติ กตูปจิตมฺปิ กามาวจรกมฺมํ ยถาธิคเต มหคฺคตชฺฌาเน อปริหีเน ตํ อภิภวิตฺวา ปฏิพาหิตฺวา สยํ โอหียกํ หุตฺวา ¶ ปฏิสนฺธึ ทาตุํ สมตฺถภาเว น ติฏฺติ. ‘‘น อวสิสฺสตี’’ติ เอตสฺส หิ อตฺถวจนํ ‘‘น โอหียตี’’ติ, ตเทตํ ‘‘น อวติฏฺตี’’ติ เอตสฺส วิเสสวจนํ, ปริยายวจนํ วา. เตนาห ‘‘กึ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ. ลคฺคิตุนฺติ อาวริตุํ นิเสเธตุํ. าตุนฺติ ปฏิพลํ หุตฺวา ปติฏฺาตุํ. ผริตฺวาติ ปฏิผริตฺวา. ปริยาทิยิตฺวาติ ตสฺส สามตฺถิยํ เขเปตฺวา. โอกาสํ คเหตฺวาติ วิปากทาโนกาสํ คเหตฺวา, อิมินา ‘‘ลคฺคิตุํ วา าตุํ วา’’ติ วจนเมว วิตฺถาเรตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อถ โข’’ติอาทิ อตฺถาปตฺติทสฺสนํ. กมฺมสฺส ปริยาทิยนํ นาม ตสฺส วิปากุปฺปาทนํ นิเสเธตฺวา อตฺตโน วิปากุปฺปาทนเมวาติ อาห ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิ. ตสฺสาติ กามาวจรกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา. สยเมวาติ รูปารูปาวจรกมฺมเมว. พฺรหฺมสหพฺยตํ อุปเนติ อสติ ตาทิสานํ เจโตปณิธิวิเสเสติ อธิปฺปาโย. ติสฺสพฺรหฺมาทีนํ วิย หิ มหาปฺุานํ เจโตปณิธิวิเสเสน มหคฺคตกมฺมํ ปริตฺตกมฺมสฺส วิปากํ น ปฏิพาหตีติ ทฏฺพฺพํ.
อถ มหคฺคตสฺส ครุกกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา ปริตฺตํ ลหุกกมฺมํ กถมตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตีติ? ตีสุปิ กิร วินยคณฺิปเทสุ เอวํ วุตฺตํ ‘‘นิกนฺติพเลเนว ฌานํ ปริหายติ, ตโต ปริหีนฌานตฺตา ปริตฺตกมฺมํ ลทฺโธกาส’’นฺติ. เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘อนีวรณาวตฺถาย นิกนฺติยา ฌานสฺส ปริหานิ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพา’’ติ. อิทเมตฺถ ยุตฺตตรการณํ – อสติปิ มหคฺคตกมฺมุโน วิปากปฏิพาหนสมตฺเถ ปริตฺตกมฺเม ‘‘อิชฺฌติ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา สีลสฺสา’’ติ (ที. นิ. ๑.๕๐๔; สํ. นิ. ๔.๓๕๒; อ. นิ. ๘.๓๕) วจนโต กามภเว เจโตปณิธิ มหคฺคตกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา ปริตฺตกมฺมุโน วิปาโกกาสํ กโรตีติ. เอวํ เมตฺตาทิวิหารีติ วุตฺตนเยน อปฺปนาปตฺตานํ เมตฺตาทีนํ พฺรหฺมวิหารานํ วเสน วิหารี.
๕๕๙. ปมมุปนิธาย ทุติยํ, กิเมตํ, ยมุปนิธียตีติ วุตฺตํ ‘‘ปมเมวา’’ติอาทิ. มชฺฌิมปณฺณาสเก สงฺคีตนฺติ อชฺฌาหริตฺวา สมฺพนฺโธ. ปุนปฺปุนํ สรณคมนํ ทฬฺหตรํ, มหปฺผลตรฺจ, ตสฺมา ทุติยมฺปิ สรณคมนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. กติปาหจฺจเยนาติ ทฺวีหตีหจฺจเยน ¶ . ปพฺพชิตฺวาติ ¶ สามเณรปพฺพชฺชํ คเหตฺวา. อคฺคฺสุตฺตมฺปิ (ที. นิ. ๓.๑๑๒) อมุํเยว วาเสฏฺมารพฺภ กเถสิ, นาฺนฺติ าเปตุํ ‘‘อคฺคฺสุตฺเต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาคตนเยน อุปสมฺปทฺเจว อรหตฺตฺจ อลตฺถุํ ปฏิลภึสูติ อตฺโถ. ยเมตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตเทตํ สุวิฺเยฺยเมว.
อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย อชฺชวมทฺทวโสรจฺจสทฺธาสติธิติพุทฺธิขนฺติวีริยาทิธมฺมสมงฺคินา สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย อสงฺคาสํหีรวิสารทาณจารินา อเนกปฺปเภทสกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหินา มหาคณินา มหาเวยฺยากรเณน าณาภิวํสธมฺมเสนาปตินามเถเรน มหาธมฺมราชาธิราชครุนา กตาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา เตวิชฺชสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนา.
เตวิชฺชสุตฺตสํวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตตฺริทํ สาธุวิลาสินิยา สาธุวิลาสินิตฺตสฺมึ โหติ –
พฺยฺชนฺเจว อตฺโถ จ, วินิจฺฉโย จ สพฺพถา;
สาธเกน วินา วุตฺโต, นตฺถิ เจตฺถ ยโต ตโต.
สมฺปสฺสตํ สุธีมตํ, สาธูนํ จิตฺตโตสนํ;
กโรติ วิวิธํ สายํ, เตน สาธุวิลาสินีติ.
นิคมนกถา
สทฺธมฺเม ปาฏวตฺถาย, สาสนสฺส จ วุทฺธิยา;
วณฺณนา ยา สมารทฺธา, สีลกฺขนฺธกถาย สา.
สาธุวิลาสินี นาม, สพฺพโส ปรินิฏฺิตา;
ปณฺณาสาย สาธิกาย, ภาณวารปฺปมาณโต.
อเนกเสติภินฺโท โย, อนนฺตพลวาหโน;
สิรีปวราทินาโม, ราชา นานารฏฺิสฺสโร.
ชมฺพุทีปตเล รมฺเม, มรมฺมวิสเย อกา;
ตมฺพทีปรฏฺเ ปุรํ, อมรปุรนามกํ.
มณฺฑลาจลสามนฺตํ, เอราวตีนทิสฺสิตํ;
นานาชนานมาวาสํ, เหมปาสาทลงฺกตํ.
ตตฺราภิเสกปตฺโต โส, รชฺชํ กาเรสิ ธมฺมโต;
ราชาคารมหาถูปํ, อกาสิ สมฺปสาทนํ.
อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยฺจ, ปหาย ชินสาสนํ;
วิโสเธสิ ยถาภูตํ, สตตํ ทฬฺหมานโส.
เตเนว การิเต รมฺเม, ฉายูทกสมปฺปิเต;
ทฺวิปาการปริกฺขิตฺเต, ภาวนาภิรตารเห.
มหามุนิสมฺา ยา, สมฺพุทฺธสมฺมุขา กตา;
ปฏิมา ตํปาสาทมฺหา, อุชุอาสนฺนทกฺขิเณ.
อโสการามอาราเม ¶ , ปฺจภูมิมหาลเย;
รตนภูมิกิตฺติ วฺหเย, ธมฺมปาสาทลงฺกเต.
ตถา ทกฺขิณเทวิยา, นครสมีเป กเต;
ปุพฺพุตฺตเร ชยภูมิ-กิตฺตาภิธานเกปิ จ.
ตเถวุตฺตรเทวิยา ¶ , นครพฺภนฺตเร กเต;
โสณฺณคุหถูปนฺติเก, ปริมาณกนามเก.
ตถา จ อุปราเชน, กเต นครปจฺฉิเม;
มหาคุหถูปนฺติเก, มงฺคลาวาสนามเก.
อิติ โสณฺณวิหาเรสุ, วสํเนเกสุ วารโต;
สกฺกโต สพฺพราชูนํ, ติกฺขตฺตุํ ลทฺธลฺฉโน.
าณาภิวํสธมฺมเสนาปตีติ สุวิขฺยาโต;
ทฺเววิภงฺคาทิธารณา, อุปชฺฌาจริยตํ ปตฺโต.
ลงฺกาทีปาคตานมฺปิ, ปรทีปนิวาสินํ;
ภิกฺขูนํ วาจโก ธมฺมํ, ปฏิปตฺตึ นิโยชโก.
ยํ นิสฺสาย วิโสเธสิ, สาสนํ เอส ภูปติ;
อตฺถพฺยฺชนสมฺปนฺนํ, โส’กาสิ วณฺณนํ อิมํ.
สมฺพุทฺธปรินิพฺพานา, ปฺจตาลีสเก’ทฺธเก;
ติสเต ทฺวิสหสฺเส จ, สมฺปตฺเต สา สุนิฏฺิตา.
เปฏกาลงฺการวฺหยํ, เนตฺติสํวณฺณนํ สุภํ;
อิมฺจ สงฺขโรนฺเตน, ยํ ปฺุํ ปสุตํ มยา.
อฺมฺปิ ¶ เตน ปฺุเน, ปตฺวาน โพธิมุตฺตมํ;
ตารยิตฺวา พหู สตฺเต, โมเจยฺยํ ภวพนฺธนา.
สทา รกฺขนฺตุ ราชาโน, ธมฺเมเนว ปชํ อิมํ;
นิรตา ปฺุกมฺเมสุ, โชเตนฺตุ ชินสาสนํ.
อิเม จ ปาณิโน สพฺเพ, สพฺพทา นิรุปทฺทวา;
นิจฺจํ กลฺยาณสงฺกปฺปา, ปปฺโปนฺตุ อมตํ ปทนฺติ.
อิติ ทีฆนิกายฏฺกถาย สีลกฺขนฺธวคฺคสํวณฺณนาย
สาธุวิลาสินี นาม อภินวฏีกา สมตฺตา.
สีลกฺขนฺธวคฺคอภินวฏีกา นิฏฺิตา.