📜
๗. ชาลิยสุตฺตวณฺณนา
ทฺเวปพฺพชิตวตฺถุวณฺณนา
๓๗๘. เอวํ ¶ ¶ มหาลิสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ ชาลิยสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, มหาลิสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส ชาลิยสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป… โกสมฺพิยนฺติ ชาลิยสุตฺต’’นฺติ อาห. ‘‘โฆสิเตนา’’ติอาทินา มชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติ, โฆสิตสฺส อาราโมติปิ วตฺตพฺพํ. เอวมฺปิ หิ ‘‘อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติอาทีสุ (ปารา. ๒๓๔) วิย ทายกกิตฺตนํ โหติ, เอวํ ปน กิตฺเตนฺโต อายสฺมา อานนฺโท อฺเปิ ตสฺส ทิฏฺานุคติอาปชฺชเน นิโยเชตีติ อฺตฺถ วุตฺตํ. ตตฺถ โกยํ โฆสิตเสฏฺิ นาม, กถฺจาเนน อาราโม การิโต, กถํ ปน ตตฺถ ภควา วิหาสีติ ปุจฺฉาย สพฺพํ ตํ วิสฺสชฺชนํ สมุทาคมโต ปฏฺาย สงฺเขปโตว ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุพฺเพ กิรา’’ติอาทิมาห. อลฺลกปฺปรฏฺนฺติ พหูสุ โปตฺถเกสุ ทิสฺสติ, กตฺถจิ ปน ‘‘อทฺทิลรฏฺ’’นฺติ จ ‘‘ทมิฬรฏฺ’’นฺติ จ ลิขิตํ. ตโตติ อลฺลกปฺปรฏฺโต. ‘‘ปุตฺตํ…เป… อคมาสี’’ติ อิทมฺปิ ‘‘ตสฺเสตํ กมฺม’’นฺติ าเปตุํ วุตฺตํ. ตทาติ เตสํ คามํ ปวิฏฺทิวเส. พลวปายาสนฺติ ครุตรํ พหุปายาสํ. ชีราเปตุนฺติ สมเวปากินิยา คหณิยา ปกฺกาเปตุํ. อสนฺนิหิเตติ เคหโต พหิ อฺํ คเต. ภุสฺสตีติ นทติ, ‘‘ภุภุ’’อิติ สุนขสทฺทํ กโรตีติ อตฺโถ. อิทมฺปิสฺส เอกํ กมฺมํ. ปจฺเจกพุทฺเธ ปน จีวรกมฺมตฺถาย อฺํ านํ คเต สุนขสฺส หทยํ ผาลิตํ. ติรจฺฉานา นาเมเต อุชุชาติกา โหนฺติ อกุฏิลา, มนุสฺสา ปน อฺํ หทเยน จินฺเตติ, อฺํ มุเขน กเถนฺติ. เตเนวาห ‘‘คหนฺเหตํ ภนฺเต ยทิทํ มนุสฺสา, อุตฺตานกฺเหตํ ภนฺเต ยทิทํ ปสโว’’ติ (ม. นิ. ๒.๓).
อิติ โส ตาย ปจฺเจกพุทฺเธ สิเนหวเสน อุชุทิฏฺิตาย อกุฏิลตาย กาลงฺกตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺโต. ตํ สนฺธายาห ‘‘โส…เป… นิพฺพตฺตี’’ติ. ตสฺส ปน กณฺณมูเล กเถนฺตสฺส ¶ สทฺโท โสฬสโยชนฏฺานํ ¶ ผรติ, ปกติกถาสทฺโท ปน สกลํ ทสโยชนสหสฺสํ เทวนครํ, เอวํ สรโฆสสมฺปตฺติยา ‘‘โฆสกเทวปุตฺโต’’ ตฺเวว นามํ อโหสิ. อยมสฺส ปจฺเจกพุทฺเธ สิเนเหน ภุกฺกรณสฺส นิสฺสนฺโท. จวิตฺวาติ อาหารกฺขเยน จวิตฺวา. เทวโลกโต หิ เทวปุตฺตา อายุกฺขเยน, ปฺุกฺขเยน, อาหารกฺขเยน, โกเปนาติ จตูหิ การเณหิ จวนฺติ. อิมสฺส ปน กามคุเณ ปริภฺุชโต มุฏฺสฺสติสฺส อาหารกฺขเยน จวนํ โหติ. โส โกสมฺพิยํ นครโสภินิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. นครโสภินิโย กิร ธีตรํ ปฏิชคฺคนฺติ, น ปุตฺตํ. ธีตโร หิ ตาสํ ปเวณึ ฆฏยนฺติ, ตสฺมา สาปิ ตํ สงฺการกูเฏ ฉฑฺฑาเปติ. อยมสฺส ปุพฺเพ ปุตฺตฉฑฺฑนกมฺมสฺส นิสฺสนฺโท. ปาปกมฺมฺหิ นาเมตํ ‘‘อปฺปก’’นฺติ นาวมฺิตพฺพํ. ตเมโก มนุสฺโส กากสุนขปริวาริตํ ทิสฺวา ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ เคหํ เนสิ, ตสฺส ปน หตฺถโต โกสมฺพกเสฏฺิ กหาปณสหสฺสํ ทตฺวา อคฺคเหสิ, ตมตฺถํ สนฺธาย ‘‘โกสมฺพิยํ เอกสฺส กุลสฺส ฆเร นิพฺพตฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สตฺตกฺขตฺตุํ ฆาตาปนตฺถํ อุปกฺกมกรณมฺปิ ปุตฺตฉฑฺฑนกมฺมสฺเสว นิสฺสนฺโท. เสฏฺิธีตายาติ ชนปทเสฏฺิโน ธีตาย. เวยฺยตฺติเยนาติ ปฺาเวยฺยตฺติเยน. สา หิ ตสฺส ปิตรา เปสิตํ มาราปนปณฺณํ ผาเลตฺวา วิวาหปณฺณํ พนฺธิตฺวา ชีวิตลาภํ กโรติ. ตาเยว สรสมฺปตฺติยา โฆสิตเสฏฺิ นาม ชาโต.
สรีรสนฺตปฺปนตฺถนฺติ หิมวนฺเตว มูลผลาหารตาย กิลนฺตสรีรสฺส โลณมฺพิลเสวเนน ปีนนตฺถํ. ตสิตาติ ปิปาสิตา. กิลนฺตาติ ปริสฺสนฺตกายา. วฏรุกฺขนฺติ มหานิคฺโรธรุกฺขํ. เต กิร ตํ ปตฺวา ตสฺส มูเล นิสีทึสุ. อถ เชฏฺกตาปโส นิคฺโรธรุกฺขสฺส โสภาสมฺปตฺตึ ปสฺสิตฺวา ‘‘มหานุภาโว มฺเ เอตฺถ อธิวุตฺถา เทวตา. สาธุ วตายํ เทวตา อิสิคณสฺส ปานียาทิทาเนน อทฺธานปริสฺสมํ วิโนเทยฺยา’’ติ จินฺเตสิ. เทวตาปิ ตถา จินฺติตํ อุตฺวา อิสิคณสฺส ปานียนฺหานกโภชนานิ อทาสิ. เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. เชฏฺกตาปสสฺส ปน ตถา จินฺตนํ อวิเสสโต สพฺพตฺถ อาโรเปตฺวา ‘‘สงฺคหํ ปจฺจาสิสนฺตา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘หตฺถํ ปสาเรตฺวา’’ติ อิมินา หตฺถปฺปสารณมตฺเตน ตสฺสา ยถิจฺฉิตนิปฺผตฺตึ ทสฺเสติ. เทวตา อาหาติ สา อตฺตโน ปฺุสฺส ปริตฺตกตฺตา ลชฺชาย กเถตุํ อวิสหนฺตีปิ ปุนปฺปุนํ นิปฺปีฬิยมานา ¶ เอวมาห. โสติ อนาถปิณฺฑิโก คหปติ. ภตกานนฺติ ภติยา เวยฺยาวจฺจํ กโรนฺตานํ ทาสเปสกมฺมกรานํ. ปกติภตฺตเวตนเมวาติ ปกติยา ทาตพฺพภตฺตเวตนเมว. ตทา อุโปสถิกตฺตา กมฺมํ อกโรนฺตานมฺปิ กมฺมกรณทิวเส ทาตพฺพภตฺตเวตนเมว, น ตโต อูนนฺติ อตฺโถ. ธมฺมปทฏฺกถายํ ขุทฺทกภาณกานํ มเตน ‘‘สายมาสตฺถาย อาคโต’’ติ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๒.สามาวตีวตฺถุ) วุตฺตํ, อิธ ปน ทีฆภาณกานํ มเตน ‘‘มชฺฌนฺหิเก ปาตราสตฺถาย อาคโต’’ติ. กฺจีติ กฺจิปิ ภตกํ, กิฺจิปิ ภตกกมฺมนฺติ วา สมฺพนฺโธ. มชฺฌนฺหิกกาลตฺตา ¶ ‘‘อุปฑฺฒทิวโส คโต’’ติ อาห, เตน อุปฑฺฒทิวสเมว สมาทินฺนตฺตา ‘‘อุปฑฺฒูโปสโถ’’ติ ตํ โวหรนฺตีติ ทสฺเสติ. ธมฺมปทฏฺกถายํ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๒ สามาวตีวตฺถุ) รตฺติภาเคน อุปฑฺฒูโปสโถ วุตฺโต, อิธ ปน มชฺฌนฺหิกโต ปฏฺาย ทิวสภาเคเนว, ตทวเสสทิวสรตฺติภาเคน วา. อสเมปิ หิ ภาเค อุปฑฺฒสทฺโท ปวตฺตติ. ตทเหวาติ อรุณุคฺคมนกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ.
‘‘โฆโสปิ โข ทุลฺลโภ โลกสฺมึ ยทิทํ พุทฺโธ’’ติ สฺชาตปีติปาโมชฺโช. ตทเหวาติ โกสมฺพึ ปตฺตทิวสโต ทุติยทิวเสเยว. ตุริตาตฺถาติ ตุริตา อตฺถ, สีฆยายิโน ภวถาติ อตฺโถ. เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชํ สนฺธาย ‘‘ปพฺพชิตฺวา’’ติ วุตฺตํ. อรหตฺตนฺติ จตุปฏิสมฺภิทาสมลงฺกตํ อรหนฺตภาวํ. เตปิ เสฏฺิโน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย อฑฺฒมาสมตฺตํ ทานานิ ทตฺวา ปจฺจาคมฺม ตโย วิหาเร กาเรสุํ. ภควา ปน เทวสิกํ เอเกกสฺมึ วิหาเร วสติ. ยสฺส จ วิหาเร วุตฺโถ, ตสฺเสว ฆเร ปิณฺฑาย จรติ, ตทา ปน โฆสิตสฺส วิหาเร วิหรติ. เตน วุตฺตํ ‘‘โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม’’ติ.
พาหิรสมยมตฺเตน อุปชฺฌาโย, น สาสเน วิย อุปชฺฌายลกฺขเณน. อุเปจฺจ ปรสฺส วาจาย อารมฺภนํ พาธนํ อุปารมฺโภ, โทสทสฺสนวเสน ฆฏฺฏนนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘วาทํ อาโรเปตุกามา หุตฺวา’’ติ. วทนฺติ นินฺทาวเสน กเถนฺติ เอเตนาติ หิ วาโท, โทโส, ตมาโรเปตุกามา อุปริ ปติฏฺเปตุกามา หุตฺวาติ อตฺโถ. กถมาโรเปตุกามาติ อาห ‘‘อิติ กิรา’’ติอาทิ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ยํ วตฺถุ ชีวสฺิตํ, ตเทว สรีรสฺิตํ. อิทฺหิ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ ¶ วุตฺตวาทํ คเหตฺวา วทนฺติ. รูปฺจ อตฺตานฺจ อทฺวยํ เอกีภาวํ กตฺวา สมนุปสฺสนวเสน, ‘‘สตฺโต’’ติ วา พาหิรกปริกปฺปิตํ อตฺตานํ สนฺธาย วทนฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อิเธว สตฺโต ภิชฺชตี’’ติ. อสฺสาติ สมณสฺส โคตมสฺส. ภิชฺชตีติ นิรุทยวินาสวเสน วินสฺสติ. เตน ชีวิตสรีรานํ อนฺตฺตานุชานนโต, สรีรสฺส จ เภททสฺสนโต. น เหตฺถ ยถา ทิฏฺเภทวตา สรีรโต อนฺตฺตา อทิฏฺโปิ ชีวสฺส เภโท วุตฺโต, เอวํ อทิฏฺเภทวตา ชีวโต อนฺตฺตา สรีรสฺสาปิ อเภโทติ สกฺกา วตฺตุํ ตสฺส เภทสฺส ปจฺจกฺขสิทฺธตฺตา, ภูตุปาทายรูปวินิมุตฺตสฺส จ สรีรสฺส อภาวโตติ อิมินา อธิปฺปาเยนาห ‘‘อุจฺเฉทวาโท โหตี’’ติ.
อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ อฺเทว วตฺถุ ชีวสฺิตํ, อฺํ สรีรสฺิตํ. อิทฺหิ ‘‘รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตวาทํ คเหตฺวา วทนฺติ. รูปเภทสฺเสว ทิฏฺตฺตา ¶ , อตฺตนิ จ ตทภาวโต ‘‘อตฺตา นิจฺโจ’’ติ อยมตฺโถ อาปนฺโน วาติ อิมินา อธิปฺปาเยนาห ‘‘สตฺโต สสฺสโต อาปชฺชตี’’ติ.
๓๗๙-๓๘๐. ตยิทํ เนสํ วฺฌาปุตฺตสฺส ทีฆรสฺสตาทิปริกปฺปนสทิสํ, ตสฺมายํ ปฺโห ปนีโย. น เหส อตฺถนิสฺสิโต, น ธมฺมนิสฺสิโต, นาทิพฺรหฺมจริยโก, น นิพฺพิทาทิอตฺถาย สํวตฺตติ. โปฏฺปาทสุตฺตฺเจตฺถ นิทสฺสนํ. ตํ ตตฺถ ราชนิมีลนํ กตฺวา ‘‘เตน หาวุโสสุณาถา’’ติอาทินา สตฺถา เนสํ อุปริ ธมฺมเทสนมารภีติ อาห ‘‘อถ ภควา’’ติอาทิ. สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิโย ทฺเว อนฺตา. อริยมคฺโค มชฺฌิมา ปฏิปทา. ตสฺสาเยว ปฏิปทายาติ มิจฺฉาปฏิปทาย เอว.
สทฺธาปพฺพชิตสฺสาติ สทฺธาย ปพฺพชิตสฺส ‘‘เอวมหํ อิโต วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสริสฺสามี’’ติ ปพฺพชฺชมุปคตสฺส, ตทนุรูปฺจ สีลํ ปูเรตฺวา ปมชฺฌาเนน สมาหิตจิตฺตสฺส. เอตนฺติ กิเลสวฏฺฏปริวุทฺธิทีปนํ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติอาทิกํ ทิฏฺิสํกิเลสนิสฺสิตวจนํ. นิพฺพิจิกิจฺโฉ น โหตีติ ธมฺเมสุ ติณฺณวิจิกิจฺโฉ น โหติ, ตตฺถ ตตฺถ อาสปฺปนปริสปฺปนวเสน ปวตฺตตีติ อตฺโถ.
เอตเมวํ ¶ ชานามีติ เยน โส ภิกฺขุ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตํ สสมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ‘‘มหคฺคตจิตฺต’’นฺติ เอวํ ชานามิ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘มหคฺคตจิตฺตเมตนฺติ สฺํ เปสิ’’นฺติ. โน จ เอวํ วทามีติ ยถา ทิฏฺิคติกา ตํ ธมฺมชาตํ สนิสฺสยํ อเภทโต คณฺหนฺตา ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ, ตทุภยํ วา เภทโต คณฺหนฺตา ‘‘อฺํ ชีวํ อฺ สรีร’’นฺติ อตฺตโน มิจฺฉาคาหํ ปเวเทนฺติ, เอวมหํ น วทามิ ตสฺส ธมฺมสฺส สุปริฺาตตฺตา. เตนาห ‘‘อถ โข’’ติอาทิ. พาหิรกา เยภุยฺเยน กสิณชฺฌานานิ เอว นิพฺพตฺเตนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘กสิณปริกมฺมํ ภาเวนฺตสฺสา’’ติ. ยสฺมา ภาวนานุภาเวน ฌานาธิคโม, ภาวนา จ ปถวีกสิณาทิสฺชานนมุเขน โหตีติ กตฺวา สฺาสีเสน นิทฺทิสียติ, ตสฺมา ‘‘สฺาพเลน อุปฺปนฺน’’นฺติ อาห. เตน วุตฺตํ ‘‘ปถวีกสิณเมโก สฺชานาตี’’ติอาทิ. ยสฺมา ปน ภควตา ตตฺถ ตตฺถ วาเร ‘‘อถ จ ปนาหํ น วทามี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ภควโต วจนมุปเทสํ กตฺวา น วตฺตพฺพํ กิเรตํ เกวลินา อุตฺตมปุริเสนาติ อธิปฺปาเยน ‘‘น กลฺลํ ตสฺเสต’’นฺติ อาหํสุ, น สยํ ปฏิภาเนนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘มฺมานา วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ. เสสํ อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตนยตฺตา, ปากฏตฺตา จ สุวิฺเยฺยเมว.
อิติ ¶ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา ชาลิยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนา.
ชาลิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.