📜
๘. มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา
อเจลกสฺสปวตฺถุวณฺณนา
๓๘๑. เอวํ ¶ ¶ ชาลิยสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ มหาสีหนาทสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, ชาลิยสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส มหาสีหนาทสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป… อุรฺุายํ วิหรตีติ มหาสีหนาทสุตฺต’’นฺติ อาห. เอตเทว นามนฺติ ยสฺมึ รฏฺเ ตํ นครํ, ตสฺส รฏฺสฺสปิ ยสฺมึ นคเร ภควา วิหาสิ, ตสฺส นครสฺสปิ ‘‘อุรฺุา’’ตฺเวว นามํ, ตสฺมา อุรฺุายนฺติ อุรฺุานามชนปเท อุรฺุานามนคเรติ อาวุตฺติอาทินเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมินา อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – น สพฺพตฺถ นิยตปุลฺลิงฺคปุถุวจนาว ชนปทวาจี สทฺทา, กตฺถจิ อนิยตปุลฺลิงฺคปุถุวจนาปิ ยถา ‘‘อาฬวิยํ วิหรตี’’ติ (ปาจิ. ๘๔, ๘๙) เกจิ ชนปทเมวตฺถํ วทนฺติ, ตํ อปเนตุํ ‘‘ภควา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. รมณีโยติ มโนหรภูมิภาคตาย, ฉายูทกสมฺปตฺติยา, ชนวิวิตฺตตาย จ มโนรโม. มิคานํ อภยํ เทติ เอตฺถาติ มิคทาโย. เตนาห ‘‘โส’’ติอาทิ. เจลํ วตฺถํ, ตํ นตฺถิ อสฺสาติ อเจโลติ วุตฺตํ ‘‘นคฺคปริพฺพาชโก’’ติ. นามนฺติ โคตฺตนามํ. ตปนํ สนฺตปนํ กายสฺส เขทนํ ตโป, โส เอตสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี. ยสฺมา ตถาภูโต ตปํ นิสฺสิโต, ตโป จ ตํ นิสฺสิโต โหติ, ตสฺมา ‘‘ตปนิสฺสิตก’’นฺติ อาห. มุตฺตาจาราทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ปรโต ปาฬิย (ที. นิ. ๑.๓๙๗) มาคตา หตฺถาปเลขนาทโย สงฺคหิตา. ลูขํ ผรุสํ สาธุสมฺมตาจารวิรหโต อปสาทนียํ อาชีวติ วตฺตตีติ ลูขาชีวีติ อฏฺกถามุตฺตกนโย. อุปฺปณฺเฑตีติ อุหสนวเสน ปริภาสติ. อุปวทตีติ อวฺาปุพฺพกํ อปวทติ. เตน วุตฺตํ ‘‘หีเฬติ วมฺเภตี’’ติ. ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ วิย ธมฺมสทฺโท เหตุปริยาโยติ อาห ‘‘การณสฺส อนุการณ’’นฺติ. ตถาวุตฺตสทฺทตฺโถเยเวตฺถ การณสทฺทสฺส เหตุภาวโต. อตฺถวสา ปยุตฺโต หิ สทฺทปโยโค. โสเยว จ สทฺทตฺโถ ปเรหิ วุจฺจมาโน อนุการณํ ตทนุรูปํ ตสฺสทิสํ วา ¶ ตโต ปจฺฉา วา วุตฺตการณภาวโต. ปเรหีติ เยสํ ตุมฺเหหิ อิทํ วุตฺตํ, เตหิ ปเรหิ. วุตฺตการเณนาติ ยถา ¶ เตหิ วุตฺตํ, ตถา เจ ตุมฺเหหิ น วุตฺตํ, เอวํ สติ เตหิ วุตฺตการเณน สการโณ หุตฺวา ตุมฺหากํ วาโท วา ตโต ปรํ ตสฺส อนุวาโท วา โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ วิฺูหิ ครหิตพฺพํ การณํ านํ นาคจฺเฉยฺย, กิเมวํ นาคจฺฉตีติ โยชนา. ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทินา ตเทวตฺถํ สงฺเขปโต ทสฺเสติ.
๓๘๒. อิทานิ ยํ วิภชฺชวาทํ สนฺธาย ภควตา ‘‘น เมเต วุตฺตวาทิโน’’ติ สงฺเขเปน วตฺวา ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิธาหํ กสฺสปา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ วิภาเคน ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเธกจฺโจ’’ติอาทิมาห. ภควา หิ นิรตฺถกํ อนุปสมสํวตฺตนิกํ กายกิลมถํ ‘‘อตฺตกิลมถานุโยโค ทุกฺโข อนริโย อนตฺถสํหิโต’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓). ครหติ, สาตฺถกํ ปน อุปสมสํวตฺตนิกํ กายกิลมถํ ‘‘อารฺิโก โหติ, ปํสุกูลิโก โหตี’’ติอาทินา (อ. นิ. ๕.๑๘๑, ๑๘๒; ปริ. ๓๒๕) วณฺเณติ. อปฺปปฺุตายาติ อปฺุตาย. อปฺปสทฺโท เจตฺถ ‘‘ทฺวตฺติฉทนสฺส ปริยายํ อปฺปหริเต ิเตน อธิฏฺาตพฺพ’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. ๑๓๕) วิย อภาวตฺโถ. มิจฺฉาทิฏฺิภาวโต กมฺมผลํ ปฏิกฺขิปนฺเตน ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๗๑; ม. นิ. ๑.๔๔๕; ๒.๙๔, ๒๒๕; ๓.๙๑, ๑๑๖, ๑๓๖; สํ. นิ. ๓.๒๑๐; อ. นิ. ๓.๑๑๘; ๑๐.๑๗๖; ธ. ส. ๑๒๒๑; วิภ. ๙๐๗) มิจฺฉาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา ชีวิตวุตฺติเหตุ ตถา ตถา ทุจฺจริตปูรณํ สนฺธาย ‘‘ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา’’ติ วุตฺตํ.
ภิยฺโยโสมตฺตายาติ มตฺตโต อติเรกํ. ‘‘ภิยฺโยโส’’ติ หิ อิทํ ภิยฺโยสทฺเทน สมานตฺถํ เนปาติกํ. อเนสนวเสนาติ โกหฺเ ตฺวา อสนฺตคุณสมฺภาวนิจฺฉาย ยถา ตถา ตปํ กตฺวา อเนสิตพฺพเมสนาวเสน มิจฺฉาชีเวนาติ อตฺโถ. ยถาวุตฺตนเยน ชีวิตวุตฺติเหตุ ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา.อิเม ทฺเวติ ‘‘อปฺปปฺุโ, ปฺุวา’’ติ จ วุตฺเต ทุจฺจริตการิโน ทฺเว ปุคฺคเล.
ทุติยนเย อิเม ทฺเวติ ‘‘อปฺปปฺุโ, ปฺุวา’’ติ จ วุตฺเต สุจริตการิโน ทฺเว ปุคฺคเล.
ปมทุติยนเยสุ วุตฺตนเยเนว ตติยจตุตฺถนเยสุปิ ยถากฺกมํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปมตติยนเยสุ เจตฺถ อเหตุกอกิริยวาทิโน. ทุติยจตุตฺถนเยสุ ปน กมฺมกิริยวาทิโนติ ทฏฺพฺพํ. อปฺปทุกฺขวิหารีติ ¶ อปฺปกํ ทุกฺเขน วิหารี. พาหิรกาจารยุตฺโตติ สาสนาจารโต พาหิรเกน ¶ ติตฺถิยาจาเรน ยุตฺโต. อตฺตานํ สุเขตฺวาติ อธมฺมิเกน อเนสนาย ลทฺธปจฺจยนิมิตฺเตน สุเขน อตฺตานํ สุเขตฺวา สุขํ กตฺวา, ‘‘สุเข เปตฺวา’’ติ อธุนา ปาโ.
‘‘น ทานิ มยา สทิโส อตฺถี’’ติอาทินา ตณฺหามานทิฏฺิสงฺขาตานํ ติสฺสนฺนํ มฺนานํ วเสน ทุจฺจริตปูรณมาห. ลาภสกฺการํ วา อุปฺปาเทนฺโต ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปุเรตฺวาติ สมฺพนฺโธ. มิจฺฉาทิฏฺิวเสนาติ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ เอวํ ปวตฺตมิจฺฉาทิฏฺิวเสน. ปริพฺพาชิกายาติ พาหิรปพฺพชฺชมุปคตาย ตาปสทาริกาย, ฉนฺนปริพฺพาชิกาย จ. ‘‘อปโร’’ติ เอตฺถาปิ หิ ‘‘ตาปโส วา ฉนฺนปริพฺพาชโก วา’’ติ อธิกาโร. ทหรายาติ ตรุณาย. มุทุกายาติ สุขุมาลาย. โลมสายาติ ตนุตมฺพโลมตาย อปฺปโลมวติยา. โลมํ เอติสฺสา อตฺถีติ โลมสา. ลิงฺคตฺตเยปิ หิ ส-ปจฺจเยน ปทสิทฺธิมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุ. ปาตพฺพตนฺติ ปริภฺุชิตพฺพํ. ปริโภคตฺโถ เหตฺถ ปา-สทฺโท, ตพฺพสทฺโท จ ภาวสาธโน. ตา-สทฺโท ปน สกตฺเถ ยถา ‘‘เทวตา’’ติ, ปาตพฺพตนฺติ วา ปริภฺุชนกตํ, กตฺตุสาธโน เจตฺถ ตพฺพสทฺโท ยถา อุปริปณฺณาสเก ปฺจตฺตยสุตฺเต ‘‘เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺพสงฺขารมตฺเตน เอตสฺส อายตนสฺส อุปสมฺปทํ ปฺเปนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๔) ตถา หิ ตทฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘วิชานาตีติ วิฺาตพฺพํ, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตมตฺเตน ปฺจทฺวาริกสฺาปวตฺติมตฺเตนาติ อยฺหิ เอตฺถ อตฺโถ’’ติ, (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๒๔) ตฏฺฏีกายฺจ ‘‘ยถา นิยฺยนฺตีติ นิยฺยานิกาติ พหุลํ วจนโต กตฺตุสาธโน นิยฺยานิกสทฺโท, เอวํ อิธ วิฺาตพฺพสทฺโทติ อาห ‘วิชานาตีติ วิฺาตพฺพ’นฺติ,’’ ตา-สทฺโท ปน ภาเว. อสฺสาทิยมานปกฺเข ิโต กิเลสกาโมปิ วตฺถุกามปริยาปนฺโนเยว, ตสฺมา เตสุ ยถารุจิ ปริภฺุชนฺโตติ อตฺโถ.
อิทนฺติ นยจตุกฺกวเสน วุตฺตํ อตฺถปฺปเภทวิภชนํ. ‘‘ติตฺถิยวเสน อาคตํ อฏฺกถายํ ตถา วิภตฺตตฺตา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๘๒) อาจริเยน วุตฺตํ, ตถาเยว ปน ปาฬิยมฺปิ วิภตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. สาสเนปีติ อิมสฺมึ สาสเนปิ.
กถํ ¶ ลพฺภตีติ อาห ‘‘เอกจฺโจ หี’’ติอาทิ. ยสฺมา น ลภติ, ตสฺมา อเนสนํ กตฺวาติอาทินา โยเชตพฺพํ. อรหตฺตํ วา อตฺตนิ อสนฺตํ ‘‘อตฺถิ เม’’ติ ยถารุตํ ปฏิชานิตฺวา. สามนฺตชปฺปนปจฺจยปฏิเสวนอิริยาปถสนฺนิสฺสิตสงฺขาตานิ ตีณิ วา กุหนวตฺถูนิ ปฏิเสวิตฺวา.
ตาทิโสวาติ ¶ ธุตงฺค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๒; เถรคา. อฏฺ. ๒.๘๔๔ อาทโย) สมาทานวเสน ลูขาชีวี เอว. อเนสนวเสนาติ นิทสฺสนมตฺตํ. ‘‘อรหตฺตปฏิชานเนนา’’ติอาทิปิ หิ วตฺตพฺพํ.
ทุลฺลภสุโข ภวิสฺสามิ ทุคฺคตีสุ อุปปตฺติยาติ อธิปฺปาโย. อสกฺโกนฺโตติ เอตฺถ อนฺตสทฺโท ภาวลกฺขเณ, อสกฺกุณมาเน สตีติ อตฺโถ.
๓๘๓. อสุกฏฺานโตติ อสุกภวโต. อาคตาติ อุปปตฺติวเสน อิธาคตา. อิทานิ คนฺตพฺพฏฺานฺจาติ อุปปตฺติวเสเนว อายตึ คมิตพฺพภวฺจ. ตโตติ อตีตภวโต. ปุน อุปปตฺตินฺติ อายตึ อนนฺตรภเว ปุน อุปปตฺตึ, ตโต อนนฺตรภเวปิ ปุน อุปปตฺตินฺติ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺตึ. เกน การเณน ครหิสฺสามีติ เอตฺถ ยถาภูตมชานนฺโต อิจฺฉาโทสวเสน ยํ กิฺจิ ครเหยฺย, น ตถา จาหํ, อหํ ปน ยถาภูตํ ชานนฺโต สพฺพมฺเปตํ เกน การเณน ครหิสฺสามิ, สพฺพสฺสเปตสฺส ตปสฺส ครหาย การณํ นตฺถีติ อิมมธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ครหิตพฺพเมวา’’ติอาทิมาห. ภณฺฑิกนฺติ ปุฏภณฺฑิกํ. อุปมาปกฺเข ปริสุทฺธตาย โธตํ, ตถา อโธตฺจ, อุปเมยฺยปกฺเข ปน ปสํสิตพฺพคุณตาย โธตํ ปริสุทฺธํ, ตถา อโธตฺจาติ อตฺโถ. ตมตฺถนฺติ ครหิตพฺพสฺส เจว ครหณํ, ปสํสิตพฺพสฺส จ ปสํสนํ.
๓๘๔. ทิฏฺธมฺมิกสฺส, สมฺปรายิกสฺส จ อตฺถสฺส สาธนวเสน ปวตฺติยา ครุกตฺตา น โกจิ น สาธูติ วทติ. ปฺจวิธํ เวรนฺติ ปาณาติปาตาทิปฺจวิธเวรํ. ตฺหิ ปฺจวิธสฺส สีลสฺส ปฏิปกฺขภาวโต, สตฺตานํ เวรเหตุตาย จ ‘‘เวร’’นฺติ วุจฺจติ, ตโต เอว จ ตํ น โกจิ ‘‘สาธู’’ติ วทติ ตถา ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถานมสาธนโต, สตฺตานํ สาธุภาวสฺส ทูสนโต จ. น นิรุนฺธิตพฺพนฺติ รูปคฺคหเณ น นิวาเรตพฺพํ. ทสฺสนียทสฺสนตฺโถ หิ จกฺขุปฏิลาโภติ เตสมธิปฺปาโย. อยเมว นโย ¶ โสตาทีสุปิ. ยทคฺเคน เตสํ ปฺจทฺวาเร อสํวโร สาธุ, ตทคฺเคน ตตฺถ สํวโร น สาธูติ อธิปฺปาโย โหตีติ อาห ‘‘ปุน…เป… อสํวร’’นฺติ.
อยเมตฺถ อฏฺกถาโต อปโร นโย – ยํ เต เอกจฺจํ วทนฺติ ‘‘สาธู’’ติ เต ‘‘เอเก สมณพฺราหฺมณา’’ติ วุตฺตา ติตฺถิยา ยํ อตฺตกิลมถานุโยคาทึ ‘‘สาธู’’ติ วทนฺติ, ตํ มยํ น ‘‘สาธู’’ติ วทาม. ยํ เต…เป… ‘‘น สาธู’’ติ ยํ ปน เต อนวชฺชปจฺจยปริโภคํ, สุนิวตฺถสุปารุตาทิสมฺมาปฏิปตฺติฺจ ‘‘น สาธู’’ติ วทนฺติ, ตํ มยํ ‘‘สาธู’’ติ วทามาติ.
อิติ ¶ ยํ ปรวาทมูลกํ จตุกฺกํ ทสฺสิตํ, ตเทว ปุน สกวาทมูลกํ จตุกฺกํ กตฺวา ทสฺสิตนฺติ วิฺาเปตุํ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยฺหิ กิฺจิ เกนจิ สมานํ, เตนปิ ตํ สมานเมว. ยฺจ กิฺจิ เกนจิ อสมานํ, เตนปิ ตํ อสมานเมวาติ อาห ‘‘สมานาสมานต’’นฺติ. เอตฺถ จ สมานตนฺติ สมานตามตฺตํ. อนวเสสโต หิ ปหาตพฺพธมฺมานํ ปหานํ, อุปสมฺปาเทตพฺพธมฺมานํ อุปสมฺปาทนฺจ สกวาเทว ทิสฺสติ, น ปรวาเท. เตน วุตฺตํ ‘‘ตฺยาหํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วทามี’’ติอาทิ. สกวาทปรวาทานุรูปํ วุตฺตนเยน ปฺจสีลาทิวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
สมนุยฺุชาปนกถาวณฺณนา
๓๘๕. อนฺตมิติ อาณตฺติยํ ปฺจมีอตฺตโนปทํ. ลทฺธึ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘กึ สมโณ โคตโม สํกิเลสธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตติ, อุทาหุ ปเร คณาจริยา, เอตฺถ ตาว อตฺตโน ลทฺธึ วเทหี’’ติ เอวํ ปฏิฺาตํ สิทฺธนฺตํ ปุจฺฉนฺโต. การณํ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘สมโณว โคตโม สํกิเลสธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตตี’’ติ วุตฺเต ‘‘การเณนปิ เอตมตฺถํ คาหยา’’ติ เอวํ เหตุํ ปุจฺฉนฺโต. อุภยํ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘อิทํ นาเมตฺถ การณ’’นฺติ การณํ วตฺวา ปฏิฺาเต อตฺเถ สาธิยมาเน อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ การณํ สมตฺเถตุํ สทิสาสทิสปฺปเภทํ อุปโมทาหรณทฺวยํ ปุจฺฉนฺโต. อปิจ เหตุปโมทาหรณวเสน ติลกฺขณสมฺปตฺติยา ยถาปฏิฺาเต อตฺเถ สาธิเต สมฺมเทว อนุ ปจฺฉา ภาสนฺโต นิคเมนฺโตปิ สมนุภาสติ นามาติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อุปสํหริตฺวา’’ติ ปาเสโส. ‘‘กึ เต’’ติอาทิ อุปสํหรณาการทสฺสนํ ¶ . ทุติยปเทปีติ ‘‘สงฺเฆน วา สงฺฆ’’นฺติ ปเทปิ. วจนเสสํ, อุปสํหรณาการฺจ สนฺธาย ‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตํ.
ตมตฺถนฺติ ตํ ปหาตพฺพธมฺมานํ อนวเสสํ ปหาย วตฺตนสงฺขาตํ, สมาทาตพฺพธมฺมานํ อนวเสสํ สมาทาย วตฺตนสงฺขาตฺจ อตฺถํ. โยเชตฺวาติ อกุสลาทิปเทหิ โยเชตฺวา. อโกสลฺลสมฺภูตาทิอตฺเถน อกุสลา เจว ตโตเยว อกุสลาติ จ สงฺขาตา,สงฺขาตสทฺโท เจตฺถ าตตฺโถ, โกฏฺาสตฺโถ จ ยุชฺชตีติ อาห ‘‘าตา, โกฏฺาสํ วา กตฺวา ปิตา’’ติ, ปุริเมน เจตฺถ ปเทน เอกนฺตากุสเล วทติ, ปจฺฉิเมน ตํ สหคเต, ตปฺปฏิปกฺขิเย จ. เอวฺหิ โกฏฺาสกรเณน ปนํ อุปปนฺนํ โหติ. อกุสลปกฺขิกภาเวน หิ ววตฺถาปนํ โกฏฺาสกรณํ. อวชฺชสทฺโท โทสตฺโถ คารยฺหปริยายตฺตา, อ-สทฺทสฺส จ ตพฺภาววุตฺติโตติ อาห ‘‘สโทสา’’ติ. อริยา ¶ นาม นิทฺโทสา. อิเม ปน อกุสลา กถฺจิปิ นิทฺโทสา น โหนฺตีติ นิทฺโทสฏฺเน อริยา ภวิตุํ นาลํ อสมตฺถา.
๓๘๖-๓๙๒. ‘‘ย’’นฺติ เอตํ การเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เยนา’’ติ อิมินา. ยํ วา ปนาติ อสมฺภาวนาวจนเมตํ, ยํ วา ปน กิฺจีติ อตฺโถ. ปหาย วตฺตนฺตีติ จ อตฺถวสา ปุถุวจนวิปริณาโมติ วุตฺตํ ‘‘ยํ วา ตํ วา อปฺปมตฺตกํ ปหาย วตฺตนฺตี’’ติ. คณาจริยา เจตฺถ ปูรณมกฺขลิอาทโย. สตฺถุปภวตฺตา สงฺฆสฺส สงฺฆสมฺปตฺติยาปิ สตฺถุสมฺปตฺติ วิภาวียตีติ อาห ‘‘สงฺฆ…เป… สิทฺธิโต’’ติ, สา ปน ปสํสา ปสาทเหตุกาติ ปสาทมุเขน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปสีทมานาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺเถน ปิ-สทฺเทน อปฺปสีทมานาปิ เอวเมว น ปสีทนฺตีติ สมฺปิณฺเฑติ. ยถา หิ อนฺวยโต สตฺถุสมฺปตฺติยา สาวเกสุ, สาวกสมฺปตฺติยา จ สตฺถริ ปสาโท สมุจฺจียติ, เอวํ พฺยติเรกโต สตฺถุวิปตฺติยา สาวเกสุ, สาวกวิปตฺติยา จ สตฺถริอปฺปสาโทติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ตถา หี’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํ. สรีรสมฺปตฺตินฺติ รูปสมฺปตฺตึ, รูปกายปาริปูรินฺติ อตฺโถ. รูปปฺปมาเณ สตฺเต สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ, ‘‘ธมฺมเทสนํ วา สุตฺวา’’ติ อิทนฺตุ โฆสปฺปมาเณ, ธมฺมปฺปมาเณ จ, ‘‘ภิกฺขูนํ ปนาจารโคจร’’นฺติอาทึ ปน ธมฺมปฺปมาเณ, ลูขปฺปมาเณ จ. อาจารโคจราทีหิ ธมฺโม, สมฺมาปฏิปตฺติยา ลูโข จ โหติ ¶ . ตสฺมา ‘‘ภวนฺติ วตฺตาโร’’ติ ปมปเท รูปปฺปมาณา, โฆสปฺปมาณา, ธมฺมปฺปมาณา จ, ทุติยปเท ธมฺมปฺปมาณาว โยเชตพฺพา. กีวรูโปติ กิตฺตกชาติโก. ยา สงฺฆสฺส ปสํสาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ, อยเมว วา ปาโ.
ตตฺถ ยา พุทฺธานํ, พุทฺธสาวกานเมว จ ปาสํสตา, อฺเสฺจ ตทภาโว โชติโต, ตํ วิรติปฺปหานสํวรุทฺเทสวเสน นีหริตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อยมธิปฺปาโย’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เสตุฆาตวิรติยา อริยมคฺคสมฺปยุตฺตตฺตา ‘‘สพฺเพน สพฺพํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. อฏฺสมาปตฺติวเสน วิกฺขมฺภนปฺปหานมตฺตํ, วิปสฺสนามตฺตวเสน ตทงฺคปฺปหานมตฺตนฺติ ยถาลาภํ โยเชตพฺพํ. วิปสฺสนามตฺตวเสนาติ จ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วา ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วา วิวิธํ ทสฺสนมตฺตวเสน, น ปน นามรูปววตฺถานปจฺจยปริคฺคณฺหนปุพฺพกํ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา สงฺขารานํ สมฺมสนวเสน. นามรูปปริจฺเฉโท, หิ อนตฺตานุปสฺสนา จ พาหิรกานํ นตฺถิ. อิตรานิ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณปฺปหานานิ ตีณิ สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิ มคฺคผลนิพฺพานตฺตา. โลกิยปฺจสีลโต อฺโ สพฺโพปิ สีลสํวโร, ‘‘ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๔; ๓.๑๕๙; อ. นิ. ๔.๑๑๔) วุตฺโต สุปริสุทฺโธ ขนฺติสํวโร, ‘‘ปฺาเยเต ปิธิยฺยเร’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๑๐๔๑; จูฬนิ. ๖๐) วุตฺโต กิเลสานํ สมุจฺเฉทโก ¶ มคฺคาณสงฺขาโต าณสํวโร, มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ ปิทหนวเสน ปวตฺโต สุปริสุทฺโธ อินฺทฺริยสํวโร, ‘‘อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทายา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๔๐๓; ม. นิ. ๑.๑๓๕; สํ. นิ. ๕.๘; วิภ. ๒๐๕) วุตฺโต สมฺมปฺปธานสงฺขาโต วีริยสํวโรติ อิมํ สํวรปฺจกํ สนฺธาย ‘‘เสสํ สพฺเพน สพฺพํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ.
‘‘ปฺจ โข ปนิเม ปาติโมกฺขุทฺเทสา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตสีลสฺเสว ปุน คหณํ สาสเน สีลสฺส พหุภาวํ ทสฺเสตฺวา ตเทกเทเส เอว ปเรสํ อวฏฺานทสฺสนตฺถํ. ‘‘อุโปสถุทฺเทสา’’ติ อธุนา ปาโ. ปฺายตีติ ปติฏฺิตภาเวน ปากโฏ โหติ, ตสฺมา มยา หิ…เป… นตฺถีติ โยเชตพฺพํ. สีหนาทนฺติ เสฏฺนาทํ, อภีตนาทํ เกนจิ อปฺปฏิวตฺติยวาทํ. ยํ ปน วทนฺติ –
‘‘อุตฺตรสฺมึ ¶ ปเท พฺยคฺฆ-ปุงฺคโวสภกฺุชร;
สีหสทฺทูลนาคาทฺยา, ปุเม เสฏฺตฺถโคจรา’’ติ.
ตํ เยภุยฺยวเสนาติ ทฏฺพฺพํ.
อริยอฏฺงฺคิกมคฺควณฺณนา
๓๙๓. ‘‘อยํ ปน ยถาวุตฺโต มม วาโท อวิปรีโตว, ตสฺเสวํ อวิปรีตภาโว อิมํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา อปรปฺปจฺจยโต ชานิตพฺโพ’’ติ เอวํ อวิปรีตภาวาวโพธนตฺถํ. ปาฬิยํ ‘‘อตฺถิ กสฺสปา’’ติอาทีสุ อยํ โยชนา – ยํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน สามํเยว อตฺตปจฺจกฺขโต เอวํ สฺสติ ทกฺขติ ‘‘สมโณ โคตโม วทนฺโต ยุตฺตปตฺตกาเล ตถภาวโต ภูตํ, เอกํเสน หิตาวหภาวโต อตฺถํ, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมํ, วินยโยคโต, ปเรสฺจ วินยนโต วินยํ วทตี’’ติ, โส มยา สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิโต สกลวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณภูโต อตฺถิ กสฺสป มคฺโค, ตสฺส จ อธิคมูปายภูตา ปุพฺพภาคปฏิปทาติ, เตน ‘‘สมโณ โคตโม อิเม ธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตตี’’ติอาทิ นยปฺปวตฺโต วาโท เกนจิ อสมฺปกมฺปิโต ยถาภูต สีหนาโทติ ทสฺเสติ. ทกฺขตีติ เจตฺถ สฺสติ-สทฺเทน ปทสิทฺธิ ‘‘ยตฺร หิ นาม สาวโก เอวรูปํ สฺสติ วา ทกฺขติ วา สกฺขึ กริสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย.
‘‘เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสตี’’ติอาทิ สุตฺตปเทสุ (อ. นิ. ๓.๑๓๔) วิย ¶ จ มคฺคฺจ ปฏิปทฺจ เอกโต กตฺวา ทสฺเสนฺโต. ‘‘อยเมวา’’ติ สาวธารณวจนํ มคฺคสฺส ปุถุภาวปฏิกฺเขปตฺถํ, สพฺพอริยสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ, สาสเน ปากฏภาวทสฺสนตฺถฺจ. เตนาห ‘‘เอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. ๑.๑๐๖; สํ. นิ. ๕.๓๖๗, ๓๘๔).
‘‘เอเสว มคฺโค นตฺถฺโ, ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา’’ติ, (ธ. ป. ๒๗๔) –
‘‘เอกายนํ ¶ ชาติขยนฺตทสฺสี,
มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน อตรึ สุ ปุพฺเพ,
ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ. (สํ. นิ. ๕.๓๘๔, ๔๐๙; จูฬนิ. ๑๐๗, ๒๑๑; เนตฺติ. ๑๗๐) จ –
สพฺเพสุ เจว สุตฺตปเทเสสุ, อภิธมฺมปเทเสสุ (วิภ. ๓๕๕) จ เอโกวายํ มคฺโค ปากโฏติ.
ตโปปกฺกมกถาวณฺณนา
๓๙๔. ตโปเยว อุปกฺกมิตพฺพโต, อารภิตพฺพโต ตโปปกฺกมาติ อาห ‘‘ตปารมฺภา’’ติ, อารมฺภนฺเจตฺถ ตปกรณเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘ตโปกมฺมานี’’ติ อิมินา. สมณกมฺมสงฺขาตาติ สมเณหิ กตฺตพฺพกมฺมสฺิตา. พฺราหฺมณกมฺมสงฺขาตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. นิจฺโจโลติ นิสฺสฏฺโจโล สพฺเพน สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตโจโล. เจลํ, โจโลติ จ ปริยายวจนํ. โกจิ ฉินฺนภินฺนปฏปิโลติกธโรปิ ทสนฺตยุตฺตสฺส วตฺถสฺส อภาวโต ‘‘นิจฺโจโล’’ติ วตฺตพฺพตํ ลเภยฺยาติ ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘นคฺโค’’ติ วุตฺตํ, นคฺคิยวตสมาทาเนน สพฺพถา นคฺโคติ อตฺโถ. โลกิยกุลปุตฺตาจารวิรหิตตาว วิสฺสฏฺาจารตาติ ทสฺเสติ ‘‘อุจฺจารกมฺมาทีสู’’ติอาทินา. กถํ วิรหิโตติ อาห ‘‘ิตโกวา’’ติอาทิ, อิทฺจ นิทสฺสนมตฺตํ วมิตฺวา มุขวิกฺขาลนาทิอาจารสฺสปิ เตน วิสฺสฏฺตฺตา. อปลิขตีติ อุทเกน อโธวนโต อปลิหติ. โส กิร ทณฺฑกํ ‘‘สตฺโต’’ติ ปฺเปติ, ตสฺมา ตํ ปฏิปทํ ปูเรนฺโต เอวํ กโรตีติ วุตฺตํ ‘‘อุจฺจารํ วา’’ติอาทิ. ตตฺถ อปลิขตีติ อปกสติ.
‘‘เอหิ ภทนฺโต’’ติ วุตฺเต อุปคมนสงฺขาโต วิธิ เอหิภทฺทนฺโต, ตํ จรตีติ เอหิภทฺทนฺติโก ¶ , รุฬฺหิสทฺเทน เจตฺถ ตทฺธิตสิทฺธิ ยถา ‘‘เอหิปสฺสิโก’’ติ, (ม. นิ. ๑.๗๔) ตปฺปฏิกฺเขเปน นเอหิภทฺทนฺติโก, ตเทวตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ภิกฺขาคหณตฺถ’’นฺติอาทินา. น เอตีติ น อาคจฺฉติ. เอวํ นติฏฺภทฺทนฺติโกติ เอตฺถาปิ. สมเณน นาม สยํวจนกเรเนว ภวิตพฺพํ, น ปรวจนกเรนาติ อธิปฺปาเยน ตทุภยมฺปิ…เป… น กโรติ. ปุเรตรนฺติ ตํ านํ อตฺตนา อุปคมนโต ปมตรํ, ตํ กิร โส ‘‘ภิกฺขุนา นาม ยาทิจฺฉกี ¶ เอว ภิกฺขา คเหตพฺพา’’ติ อธิปฺปาเยน น คณฺหาติ. อุทฺทิสฺสกตํ ปน ‘‘มม นิมิตฺตภาเวน พหู ขุทฺทกา ปาณา สงฺฆาฏมาปาทิตา’’ติ อธิปฺปาเยน นาธิวาเสติ. นิมนฺตนมฺปิ ‘‘เอวํ เตสํ วจนํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ อธิปฺปาเยน น สาทิยติ. กุมฺภีติ ปกฺกภิกฺขาปกฺขิตฺตกุมฺโภ. อุกฺขลีติ ภิกฺขาปจนกุมฺโภ. ปจฺฉีติ ภิกฺขาปกฺขิตฺตปิฏกํ. ตโตปีติ กุมฺภีกโฬปิโตปิ. กุมฺภีอาทีสุปิ โส สตฺตสฺีติ อาห ‘‘กุมฺภีกโฬปิโย’’ติอาทิ. ‘‘อยํ ม’’นฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อนฺตรนฺติ อุภินฺนมนฺตราฬํ.
กพฬนฺตราโยติ อาโลปสฺส อนฺตราโย. เอตฺถาปิ โส สตฺตสฺี. ปุริสนฺตรคตายาติ ปุริสสมีปคตาย. รติอนฺตราโยติ กามรติยา อนฺตราโย. คามสภาคาทิวเสน สงฺคมฺม กิตฺเตนฺติ เอติสฺสาติ สํกิตฺติ. ตถา สํหฏตณฺฑุลาทิสฺจโย เตน กตภตฺตมิธาธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘สํกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสู’’ติ. มชฺฌิมนิกาเย มหาสีหนาทสุตฺตนฺตฏีกายํ ปน อาจริเยเนว เอวํ วุตฺตํ ‘‘สํกิตฺตยนฺติ เอตายาติ สํกิตฺติ, คามวาสีหิ สมุทายวเสน กิริยมานกิริยา, เอตฺถ ปน ภตฺตสํกิตฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘สํกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสู’ติ’’. อิทํ ปน ตสฺส อุกฺกฏฺปฏิปทาติ ทสฺเสติ ‘‘อุกฺกฏฺโ’’ติอาทินา. ยถา เจตฺถ, เอวํ ‘‘นเอหิภทฺทนฺติโก’’ติอาทีสุปิ อุกฺกฏฺปฏิปทาทสฺสนํ เวทิตพฺพํ. สาสทฺโท สุนขปริยาโย. ตสฺสาติ สุนขสฺส. ตตฺถาติ ตสฺมึ าเน. สมูหสมูหจารินีติ สงฺฆสงฺฆจารินี. มนุสฺสาติ เวยฺยาวจฺจกรมนุสฺสา.
โสวีรกนฺติ กฺชิกํ. ‘‘โลณโสวีรก’’นฺติ เกจิ, ตทยุตฺตเมว, ‘‘สพฺพสสฺสสมฺภาเรหิ กต’’นฺติ วุตฺตตฺตา. โลณโสวีรกฺหิ สพฺพมจฺฉมํสปุปฺผผลาทิสมฺภารกตํ. สุราปานเมวาติ มชฺชลกฺขณปฺปตฺตาย สุราย ปานเมว. เมรยมฺเปตฺถ สงฺคหิตํ ลกฺขณหาเรน, เอกเสสนเยน วา. สพฺเพสุปีติ สาวชฺชานวชฺเชสุปิ กฺชิกสุราทีสุ. เอกาคารเมว ภิกฺขาจริยาย อุปคจฺฉตีติ เอกาคาริโก. นิวตฺตตีติ ปจฺจาคจฺฉติ, สติ ภิกฺขาลาเภ ตทุตฺตริ น คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ. เอกาโลเปเนว วตฺตตีติ เอกาโลปิโก. ทียติ เอตายาติ ทตฺติ, ทฺวตฺติอาโลปมตฺตคฺคาหิ ขุทฺทกํ ภิกฺขาทานภาชนํ. เตนาห ‘‘ขุทฺทกปาตี’’ติ. อคฺคภิกฺขนฺติ อนามฏฺภิกฺขํ ¶ , สมาภิสงฺขตตาย วา อุตฺตมภิกฺขํ. อภฺุชนวเสน เอโก ¶ โห เอตสฺสาติ เอกาหิโก, อาหาโร, ตํ อาหารํ อาหาเรตีติ อตฺโถ. โส ปน อตฺถโต เอกทิวสลงฺฆโกติ วุตฺตํ ‘‘เอกทิวสนฺตริก’’นฺติ. เอส นโย ‘‘ทฺวาหิก’’นฺติอาทีสุปิ. อปิจ เอกาหํ อภฺุชิตฺวา เอกาหํ ภฺุชนํ, เอกาหวาโร วา เอกาหิกํ. ทฺวีหํ อภฺุชิตฺวา ทฺวีหํ ภฺุชนํ, ทฺวีหวาโร วา ทฺวาหิกํ. เสสทฺวเยปิ อยํ นโย. อุกฺกฏฺโ หิ ปริยายภตฺตโภชนิโก ทฺวีหํ อภฺุชิตฺวา เอกาหเมว ภฺุชติ. เอวํ เสสทฺวเยปิ. มชฺฌิมาคมฏีกายํ ปน ‘‘เอกาหํ อนฺตรภูตํ เอตสฺส อตฺถีติ เอกาหิกํ. เสสปเทสุปิ เอส นโย’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เถรา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย โอวทนฺติ ปริยาเยนา’’ติอาทีสุ วิย วารตฺโถ ปริยาย สทฺโท. เอกาหวาเรนาติ เอกาหิกวาเรน. ‘‘เอกาหิก’’นฺติอาทินา วุตฺตวิธิเมว ปฏิปาฏิยา ปวตฺตภาเวน ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘อิติ เอวรูป’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๓๙๕. สามาโก นาม โคธุโม. สยํชาตา วีหิชาตีติ อโรปิมวีหิชาติ. ยเทว ‘‘วีหี’’ติ วทนฺติ. ลิขิตฺวาติ กสิตฺวา. สิเลโสปีติ กณิการาทิรุกฺขนิยฺยาโสปิ. กุณฺฑกนฺติ ตนุตรํ ตณฺฑุลสกลํ, ตณฺฑุลขณฺฑกนฺติ อตฺโถ. โอทเนน กตํ กฺชิยํ โอทนกฺชิยํ. ‘‘วาสิตเกน ปิฺาเกน นหาเยยฺยา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๑๒๐๓) วิย ปิฺาก สทฺโท ติลปิฏฺปริยาโย. ยถาห ‘‘ปิฺากํ นาม ติลปิฏฺํ วุจฺจตี’’ติ. ‘‘ตรุณกทลิกฺขนฺธเมว ปิฺาก’’นฺติ เกจิ, น คเหตพฺพเมตํ กตฺถจิปิ ตถา อวจนโต.
๓๙๖. สเณหิ สณวาเกหิ นิพฺพตฺติตานิ สาณานิ, อฺเหิ มิสฺสกานิ สาณานิ เอว มสาณานิ นิรุตฺตินเยน, น ฉจีวรปริยาปนฺนานิ ภงฺคานิ. เกจิ ปน ‘‘มสาณานิ นาม โจฬวิเสสานีติ ปริกปฺเปตฺวา มสฺสกโจฬานี’’ติ ปนฺติ, ตทยุตฺตเมว โปราเณหิ ตถา อวุตฺตตฺตา. เอรกติณาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อกฺกมกจิกทลิวากาทีนํ สงฺคโห, เอรกาทีหิ กตานิ หิ ฉวานิ ลามกานิ ทุสฺสานีติ วตฺตพฺพตํ ลภนฺติ. ฉวสทฺโท เหตฺถ หีนวาจโก, ปุริมวิกปฺเป ปน มตสรีรวาจโก. ฉฑฺฑิตนนฺตกานีติ ฉฑฺฑิตปิโลติกานิ. อชินสฺเสทนฺติ อชินํ, ปกติอชินมิคจมฺมํ, ตเทว มชฺเฌ ผาลิตกฺเจ, อชินสฺส ขิปํ ผาลิตมุปฑฺฒนฺติ อชินกฺขิปํ ¶ . ‘‘สขุรกนฺติปิ วทนฺตี’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๕๕) ปปฺจสูทนิยํ วุตฺตํ, ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา สมุทิตฺเจ, อชินกฺขิปนฺติ เตสมธิปฺปาโย. วินยสํวณฺณนาสุ ปน ‘‘อชินเมว อเภทโต อชินกฺขิป’’นฺติ วุตฺตํ. กนฺทิตฺวาติ อุชฺชวุชฺชเวน กนฺทิตฺวา. ‘‘คนฺเถตฺวา’’ติปิ ปาโ, วฏฺเฏตฺวา พนฺธิตฺวาติ อตฺโถ. เอวฺหิ ผลกจีเร ¶ นิทสฺสนํ อุปปนฺนํ โหติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อชิตวาทสฺส ปฏิกิฏฺตรภาเว อุปมาทสฺสนตฺถํ ยเทว เกสกมฺพลํ สนฺธาย องฺคุตฺตราคเม (อ. นิ. ๓.๑๓๘) วุตฺตํ.
ตนฺตาวุตานีติ ตนฺตํ ปสาเรตฺวา วีตานิ. ปฏิกิฏฺโติ หีโน. กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘เกสกมฺพโล’’ติอาทิ. ปาฬิยํ อุพฺภฏฺโก’’ติ เอตสฺส ‘‘อุทฺธํ ิตโก’’ติ อตฺโถ มชฺฌิมาคมฏฺกถายํ มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๑๕) วุตฺโต. อุพฺภสทฺโท หิ อุปริอตฺเถ เนปาติโก ยถา ‘‘อุพฺภชาณุมณฺฑล’’นฺติ. อเนกปริมาณา, หิ นิปาตา, อเนกตฺถา จ.
มิจฺฉาวายามวเสเนว อุกฺกุฏิกวตานุโยโคติ อาห ‘‘อุกฺกุฏิกวีริยํ อนุยุตฺโต’’ติ. น เกวลํ นิสินฺโนเยว อุกฺกุฏิโก, อถ โข คจฺฉนฺโตปิ…เป… คจฺฉติ. อยกณฺฏเกติ อโยมยกณฺฏเก. ปกติกณฺฏเกติ สลากกณฺฏเก. อุจฺจภูมิยํ ถณฺฑิลสทฺโทติ วุตฺตํ ‘‘อุจฺเจ ภูมิฏฺาเน’’ติ. อยํ อฏฺกถาโต อปโร นโย – ถณฺฑิลนฺติ สมาปกติภูมิ วุจฺจติ ‘‘ปตฺถณฺฑิเล ปาตุรโหสี’’ติอาทีสุ วิย. อมรโกเสปิ หิ นิฆณฺฏุสตฺเถ วุตฺตํ ‘‘เวที ปริกฺขตา ภูมิ, สเม ถณฺฑิลํ จาตุเร’’ติ (สตฺตรสมวคฺเค ๑๘ คาถายํ) ตสฺมา ถณฺฑิเล อนนฺตรหิตาย ปกติภูมิยํ เสยฺยมฺปิ กปฺเปตีติ อตฺโถ. ยํ สนฺธาย ตตฺเถว นิฆณฺฏุสตฺเถ วุตฺตํ ‘‘โย ถณฺฑิเล วต วสา, เสเต ถณฺฑิลสายิ โส’’ติ (สตฺตรสมวคฺเค ๔๔ คาถายํ) รโช เอว ชลฺลํ มลีนํ รโชชลฺลํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สรีร’’นฺติอาทิ. ลทฺธํ อาสนนฺติ นิสีทิตุํ ยถาลทฺธมาสนํ. อโกเปตฺวาติ อฺตฺถ อนุปคนฺตฺวา. ตถา จาห ‘‘ตตฺเถว นิสีทนสีโล’’ติ. เอวํ นิสีทนฺโต หิ ตํ อโกเปนฺโต นาม โหติ. จตูสุ มหาวิกเฏสุ คูถเมวิธาธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘คูถํ วุจฺจตี’’ติ. ตฺหิ อาสยวเสน วิรูปํ กฏตฺตา ‘‘วิกฏ’’นฺติ วุจฺจติ. สายํ ตติยนฺติ สายนฺหสมยสงฺขาตํ ตติยสมยํ. อสฺสาติ อุทโกโรหนานุโยคสฺส. ปาโตปทมิว สายํปทํ เนปาติกํ ¶ . อนุสารโลเปน ปน ‘‘สายตติยก’’นฺติปิ ปาโ ทิสฺสติ.
เอตฺถ จ ‘‘อเจลโก โหตี’’ติอาทีนิ ยาว ‘‘ถุโสทกํ ปิวตี’’ติ เอตานิ วตปทานิ เอกวารานิ, ‘‘เอกาคาริโก วา โหตี’’ติอาทีนิ ปน นานาวารานิ, นานากาลิกานิ วา. ตถา ‘‘สากภกฺโข วา โหตี’’ติอาทีนิ, ‘‘สาณานิปิ ธาเรติ, มสาณานิปิ ธาเรตี’’ติอาทีนิ จ. ตถา เหตฺถ วา-สทฺทคฺคหณํ, ปิ-สทฺทคฺคหณฺจ กตํ. ปิ-สทฺโทปิ อิธ วิกปฺปตฺโถ เอว ทฏฺพฺโพ. ปุริเมสุ ปน วตปเทสุ ตทุภยมฺปิ น กตํ, เอวฺจ กตฺวา ‘‘อเจลโก โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘สาณานิปิ ธาเรตี’’ติอาทิวจนสฺส, ‘‘รโชชลฺลธโรปิ โหตี’’ติ ¶ วตฺวา ‘‘อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรตี’’ติ วจนสฺส จ อวิโรโธ สิทฺโธ โหติ. อถ วา กิเมตฺถ อวิโรธจินฺตาย. อุมฺมตฺตกปจฺฉิสทิโส หิ ติตฺถิยวาโท. อปิจ ‘‘อเจลโก โหตี’’ติ อารภิตฺวา ตปฺปสงฺเคน สพฺพมฺปิ อฺมฺวิโรธเมว อตฺตกิลมถานุโยคํ ทสฺเสนฺเตน เตน อเจลกสฺสเปน ‘‘สาณานิปิ ธาเรตี’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ตโปปกฺกมนิรตฺถกตาวณฺณนา
๓๙๗. สีลสมฺปทาทีหีติ สีลสมฺปทา, สมาธิสมฺปทา, ปฺาสมฺปทาติ อิมาหิ โลกุตฺตราหิ สมฺปทาหิ. วินาติ วิรหิตตฺตา, วินา วา ตาหิ น กทาจิปิ สามฺํ วา พฺรหฺมฺํ วา สมฺภวติ, ตสฺมา เตสํ ตโปปกฺกมานํ นิรตฺถกตํ ทสฺเสนฺโตติ สปาเสสโยชนา. โทสเวรวิรหิตนฺติ โทสสงฺขาตเวรโต วิรหิตํ. อิทฺหิ โทสสฺส เมตฺตาย อุชุปฏิปกฺขโต วุตฺตํ. ยํ ปน อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘โทสคฺคหเณน วา สพฺเพปิ ฌานปฏิปกฺขา สํกิเลสธมฺมา คหิตา. เวรคฺคหเณน ปจฺจตฺถิกภูตา สตฺตา. ยทคฺเคน หิ โทสรหิตํ, ตทคฺเคน เวรรหิต’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๙๗), ตเทตํ ปาฬิยํ เวรสทฺทสฺเสว วิชฺชมานตฺตา, อฏฺกถายฺจ ตทตฺถเมว ทสฺเสตุํ โทสสทฺทสฺส วุตฺตตฺตา วิจาเรตพฺพํ.
๓๙๘. เอตฺตกมตฺตนฺติ นคฺคจริยาทิมตฺตํ. ปากฏภาเวน กายติ อตฺถํ คเมตีติ ปกติ, โลกสิทฺธวาโท. เตนาห ‘‘ปกติกถา เอสา’’ติ. ‘‘มตฺตา สุขปริจฺจาคา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๙๐) วิย มตฺตาสทฺโท อปฺปตฺตํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ¶ ปมาณวาจโกติ อาห ‘‘อิมินา’’ติอาทิ. เตน ปน ปมาเณน ปหาตพฺโพ เอว ปฏิปตฺติกฺกโม ปกรณปฺปตฺโต. อิมินา ‘‘ตโปปกฺกเมนา’’ติ สทฺทนฺตเรน วา อธิคโตติ ทสฺเสติ ‘‘ปฏิปตฺติกฺกเมนา’’ติ อิมินา. ตโตติ ตสฺมา สามฺพฺรหฺมฺสฺส อปฺปมตฺตเกเนว ปฏิปตฺติกฺกเมน สุทุกฺกรภาวโต. อิมํ เหตุสมฺพนฺธํ สนฺธาย ‘‘ปทสมฺพนฺเธน สทฺธิ’’นฺติ วุตฺตํ. สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุ.
๓๙๙. อฺถาติ ยทิ อเจลกภาวาทินา สามฺํ วา พฺรหฺมฺํ วา อภวิสฺส, เอวํ สติ สุวิชาโนว สมโณ, สุวิชาโน พฺราหฺมโณ. ยสฺมา ปน ตุมฺเห อิโต อฺถาว สามฺํ, อฺถา พฺรหฺมฺํ วทถ, ตสฺมา ทุชฺชาโนว สมโณ ทุชฺชาโน พฺราหฺมโณติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อิทํ สนฺธายาหา’’ติ. ตํ ปกติวาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ ยํ ปุพฺเพ ปากติกํ สามฺํ, พฺรหฺมฺฺจ หทเย เปตฺวา เตน อเจลกสฺสเปน ‘‘ทุกฺกรํ สุทุกฺกร’’นฺติ วุตฺตํ, ภควตา จ ตเมว ¶ สนฺธาย ‘‘ปกติ โข เอสา’’ติอาทิ ภาสิตํ, ตเมว อิธ ปากติกสามฺพฺรหฺมฺวิสยํ กถํ ปฏิสํหริตฺวา. สภาวโตว ปรมตฺถโต เอว สมณสฺส, พฺราหฺมณสฺส จ ทุชฺชานภาวํ อาวิกโรนฺโต ปุนปิ ‘‘ปกติ โข’’ติอาทิมาห. ตตฺราปีติ สมณพฺราหฺมณวาเทปิ. ปทสมฺพนฺธนฺติ เหตุปเทน สทฺธึ ปุพฺพาปรวากฺยสมฺพนฺธํ.
สีลสมาธิปฺาสมฺปทาวณฺณนา
๔๐๐-๑. ปณฺฑิโตติ เหตุสมฺปตฺติสิทฺเธน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต. กถํ อุคฺคเหสีติ ปริปกฺกาณตฺตา ฆเฏ ปทีเปน วิย อพฺภนฺตเร สมุชฺชลนฺเตน ปฺาเวยฺยตฺติเยน ตตฺถ ตตฺถ ภควตา เทสิตมตฺถํ ปริคฺคณฺหนฺโต ตํ เทสนํ อุปธาเรสิ. ยสฺมา อุคฺคเหสิ, ตสฺมา…เป… วิทิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส จาติ โย อเจลโก โหติ, ยาว อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ, ตสฺส จ. ตสฺส เจติ วา ปทจฺเฉโท, อภาวิตา อสจฺฉิกตา โหติ เจติ โยชนา. ตา สมฺปตฺติโย ปุจฺฉามิ, ยาหิ สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ โหตีติ อธิปฺปาโย. สีลสมฺปทาทิวิชานนตฺถนฺติ สีลสมฺปทาทิวิชานนเหตุ. ‘‘กสฺมา ปุจฺฉตี’’ติ หิ วุตฺตํ. อถ-สทฺโท เจตฺถ การเณ. เอวมีทิเสสุ. สีลสมฺปทายาติ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ, อุปลกฺขณนิทฺเทโส ¶ วายํ, เตน ‘‘จิตฺตสมฺปทาย, ปฺาสมฺปทายา’’ติ ปททฺวยํ สงฺคณฺหาติ. เตนาห ‘‘สีลจิตฺตปฺาสมฺปทาหิ อฺา’’ติ. อิเมหิ จ อเสกฺขสีลาทิกฺขนฺธตฺตยํ สงฺคหิตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อรหตฺตผลเมวา’’ติ. ตตฺถ การณํ ทสฺเสติ ‘‘อรหตฺตผลปริโยสาน’’นฺติอาทินา. อิทฺหิ กาโกโลกนมิว อุภยาเปกฺขวจนํ.
สีหนาทกถาวณฺณนา
๔๐๒. อนุตฺตรนฺติ อนฺสาธารณตาย, อนฺสาธารณตฺถวิสยตาย จ อนุตฺตรํ. มหาสีหนาทนฺติ มหนฺตํ พุทฺธสีหนาทํ. อติวิย อจฺจนฺตวิสุทฺธตาย ปรมวิสุทฺธํ. ‘‘ปรมนฺติ อุกฺกฏฺํ. เตนาห ‘อุตฺตม’นฺติ’’ อาจริเยน วุตฺตํ, อุกฺกฏฺปริยาโย จ ปรมสทฺโท อตฺถีติ ตสฺสาธิปฺปาโย. สีลเมวาติ โลกิยสีลมตฺตตฺตา สีลสามฺเมว. ยถา อนฺสาธารณํ ภควโต โลกุตฺตรสีลํ สวาสนปฏิปกฺขธมฺมวิทฺธํสนโต, เอวํ โลกิยสีลมฺปิ อนฺสาธารณเมว ตทนุจฺฉวิกภาเวน ปวตฺตตฺตา. เอวฺหิ ‘‘นาหํ ตตฺถา’’ติ ปาฬิวจนํ อุปปนฺนํ โหติ. ‘‘ยาวตา กสฺสป อริยํ ปรมํ สีล’’นฺติ อิทํ ‘‘สีลสฺส วณฺณํ ภาสนฺตี’’ติ เอตฺถ อาการทสฺสนํ. ‘‘ยทิทํ อธิสีล’’นฺติ อิทํ ปน ‘‘ตตฺถา’’ติ ปททฺวเย อนิยมวจนํ ¶ . ‘‘ยทิทํ อธิสีล’’นฺติ จ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธมฺปิ พุทฺธสีลํ เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา ต-สทฺเทนปิ อุภยสฺเสว ปรามสนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ สีเลปิ ปรมสีเลปี’’ติอาทิมาห. สมสมนฺติ สเมน วิเสสนภูเตน สีเลน สมนฺติ อตฺถํ วิฺาเปตุํ ‘‘มม สีลสเมน สีเลน มยา สม’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺมึ สีเลติ ทุวิเธปิ สีเล. อิติ อิมนฺติ เอวํ อิมํ สีลวิสยํ. ปมนฺติ อุปฺปตฺติกฺกมโต ปมํ ปวตฺตตฺตา ปมภูตํ.
ตปตีติ กิเลเส สนฺตปฺปติ, วิธมตีติ อตฺโถ. ‘‘ตเทวา’’ติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณสมาสมาห. ชิคุจฺฉตีติ หีเฬติ ลามกโต เปติ. อารกา กิเลเสหีติ กตฺวา นิทฺโทสตฺตา อริยา. อารมฺภวตฺถุวเสนาติ อฏฺารมฺภวตฺถุวเสน. วิปสฺสนาวีริยสงฺขาตาติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตวีริยสงฺขาตา. โลกิยมตฺตตฺตา ตโปชิคุจฺฉาว. มคฺคผลสมฺปยุตฺตา วีริยสงฺขาตา ตโปชิคุจฺฉาติ อธิการวเสน สมฺพนฺโธ. สพฺพุกฺกฏฺภาวโต ¶ ปรมา นาม. ยถา ยุวิโน ภาโว โยพฺพนํ, เอวํ ชิคุจฺฉิโน ภาโว เชคุจฺฉํ. ยทิทํ อธิเชคุจฺฉนฺติ สีเล วิย โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธมฺปิ พุทฺธเชคุจฺฉํ. ตตฺถาติ เชคุจฺเฉปิ อธิเชคุจฺเฉปิ. กมฺมสฺสกตาปฺาติ ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺ’’นฺติอาทิ (ม. นิ. ๑.๔๔๑; วิภ. ๗๙๓) นยปฺปวตฺตํ าณํ. ยถาห วิภงฺเค –
‘‘ตตฺถ กตรํ กมฺมสฺสกตาาณํ, อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกฏทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก…เป… เปตฺวา สจฺจานุโลมิกํ าณํ สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปฺา กมฺมสฺสกตาาณ’’นฺติ (วิภ. ๗๙๓).
สพฺพมฺปิ หิ อกุสลํ อตฺตโน วา โหตุ, ปรสฺส วา, น สกํ นาม. กสฺมา? อตฺถภฺชนโต, อนตฺถชนนโต จ. ตถา สพฺพมฺปิ กุสลํ สกํ นาม. กสฺมา? อนตฺถภฺชนโต, อตฺถชนนโต จ. เอวํ กมฺมสฺสกภาเว ปวตฺตา ปฺา กมฺมสฺสกตาปฺา นาม. วิปสฺสนาปฺาติ มคฺคสจฺจสฺส, ปรมตฺถสจฺจสฺส จ อนุโลมนโต สจฺจานุโลมิกสฺิตา วิปสฺสนาปฺา, โลกิยมตฺตโต ปฺาว. อิตฺถิลิงฺคสฺส นปุํสกลิงฺควิปริยาโย อิธ ลิงฺควิปลฺลาโส. ยายํ อธิปฺาติ สีเล วิย โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธาปิ พุทฺธปฺา. ตตฺถาติ ปฺายปิ อธิปฺายปิ. ยถารหํ ปริตฺตมหคฺคตภาวโต วิมุตฺติเยว นาม. มคฺคผลวเสน กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนปฏิปฺปสฺสมฺภนานิ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติโย. อถ วา สมฺมาวาจาทิวิรตีนํ อธิสีลคฺคหเณน, สมฺมาวายามสฺส อธิเชคุจฺฉคฺคหเณน, สมฺมาทิฏฺิยา อธิปฺาคฺคหเณน คหิตตฺตา อคฺคหิตคฺคหเณน ¶ สมฺมาสงฺกปฺปสติสมาธโย มคฺคผลปริยาปนฺนา สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติโย ทฏฺพฺพา. นิสฺสรณวิมุตฺติ ปน นิพฺพานเมว. ยา อยํ อธิวิมุตฺตีติ สีเล วุตฺตนเยน ทุวิธาปิ อธิวิมุตฺติ. ตตฺถาติ วิมุตฺติยาปิ อธิวิมุตฺติยาปิ.
๔๐๓. ยํ กิฺจิ ชนวิวิตฺตฏฺานํ สฺุาคารมิธาธิปฺเปตํ. ตตฺถ นทนฺเตน วินา อฺโ ชโน นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกโกวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺสุ ปริสาสูติ ขตฺติยปริสา, พฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวตึสมารพฺรหฺมปริสาติ อิมาสุ อฏฺสุ ปริสาสุ.
ตทตฺถํ ¶ มชฺฌิมาคมวเร มหาสีหนาทสุตฺตปเทน (ม. นิ. ๑.๑๕๐) สาเธนฺโต ‘‘จตฺตาริมานี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เวสารชฺชานีติ วิสารทภาวา, าณปฺปหานอนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺมเทสนานิมิตฺตํ กุโตจิปิ อสนฺตสฺสนภาวา นิพฺภยภาวาติ อตฺโถ. ‘‘เวสารชฺช’’นฺติ หิ จตูสุ าเนสุ สารชฺชาภาวํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนโสมนสฺสมยาณสฺเสตํ นามํ. อฺเหิ ปน อสาธารณตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถาคตสฺส ตถาคตเวสารชฺชานี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ยถา วา ปุพฺพพุทฺธานํ เวสารชฺชานิ ปฺุุสฺสยสมฺปตฺติยา อาคตานิ, ตถา อาคตเวสารชฺชานี’’ติ วา ทุติยสฺส ตถาคตสทฺทสฺส ตุลฺยาธิกรณตฺตา เอวํ วุตฺตํ. อยํ อฏฺกถานโย. เนรุตฺติกา ปน วทนฺติ ‘‘สมาเส สิทฺเธ สามฺตฺตา, สฺาสทฺทตฺตา จ ตถา วุตฺต’’นฺติ. อาสภํ านนฺติ เสฏฺฏฺานํ อุตฺตมฏฺานํ. สพฺพฺุตํ ปฏิชานนวเสน อภิมุขํ คจฺฉนฺติ, อฏฺปริสํ อุปสงฺกมนฺตีติ วา อาสภา, พุทฺธา, เตสํ านนฺติปิ อตฺโถ.
อปิจ ตโย ปุงฺควา – ควสตเชฏฺโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺโก วสโภ. วชสตเชฏฺโก วา อุสโภ, วชสหสฺสเชฏฺโก วสโภ. เอกคามเขตฺเต วา เชฏฺโ อุสโภ, ทฺวีสุ คามเขตฺเตสุ เชฏฺโ วสโภ, สพฺพควเสฏฺโ สพฺพตฺถ เชฏฺโ สพฺพปริสฺสยสโห เสโต ปาสาทิโก มหาภารวโห อสนิสตสทฺเทหิปิ อกมฺปนีโย นิสโภติ. นิสโภว อิธ ‘‘อุสโภ’’ติ อธิปฺเปโต. อิทมฺปิ หิ ตสฺส ปริยายวจนํ. อุสภสฺส อิทนฺติ อาสภํ, อิทํ ปน อาสภํ วิยาติ อาสภํ. ยเถว หิ นิสภสงฺขาโต อุสโภ อุสภพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ ปาเทหิ ปถวึ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺาเนน ติฏฺติ, เอวํ ตถาคโตปิ ทสตถาคตพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ เวสารชฺชปาเทหิ อฏฺปริสาปถวึ อุปฺปีเฬตฺวา สเทวเก โลเก เกนจิ ปจฺจตฺถิเกน ปจฺจามิตฺเตน อกมฺปิโย อจลฏฺาเนน ติฏฺติ. เอวํ ติฏฺมาโนว ตํ อาสภํ านํ ปฏิวิชานาติ อุปคจฺฉติ น ปจฺจกฺขาติ อตฺตนิ อาโรเปติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อาสภํ านํ ปฏิชานาตี’’ติ.
สีหนาทํ ¶ นทตีติ ‘‘เสฏฺนาทํ อภีตนาทํ นทตี’’ติ วุตฺโตวายมตฺโถ. อถ วา สีหนาทสทิสํ นาทํ นทติ. อยมตฺโถ ขนฺธวคฺคสํยุตฺเต อาคเตน สีหนาทสุตฺเตน (สํ. นิ. ๓.๗๘) ทีเปตพฺโพ. ยถา วา สีโห มิคราชา ปริสฺสยานํ ¶ สหนโต, โคณมหึ สมตฺตวารณาทีนํ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโต มุนิราชา โลกธมฺมานํ สหนโต, ปรปฺปวาทานํ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ. เอวํ วุตฺตสฺส สีหสฺส นาทํ นทติ. ตตฺถ ยถา มิคสีโห สีหพเลน สมนฺนาคโต สพฺพตฺถ วิสารโท วิคตโลมหํโส สีหนาทํ นทติ, เอวํ ตถาคตสีโห ทสตถาคตพเลน สมนฺนาคโต อฏฺสุ ปริสาสุ วิสารโท วิคตโลมหํโส ‘‘อิติ รูป’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๗๘; อ. นิ. ๘.๒) นเยน นานาวิธเทสนาวิลาสสมฺปนฺนํ สีหนาทํ นทติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปริสาสุ สีหนาทํ นทตี’’ติ.
ปฺหํ อภิสงฺขริตฺวาติ าตุมิจฺฉิตํ อตฺถํ อตฺตโน าณพลานุรูปํ อภิสงฺขริตฺวา. ตงฺขณฺเวาติ ปุจฺฉิตกฺขเณเยว านุปฺปตฺติกปฏิภาเนน วิสฺสชฺเชติ. อชฺฌาสยานุรูปํ, อตฺถธมฺมานุรูปฺจ วิสฺสชฺชนโต จิตฺตํ ปริโตเสติเยว. อสฺสาติ สมณสฺส โคตมสฺส. โสตพฺพํ มฺนฺตีติ อฏฺกฺขณวชฺชิเตน นวเมน ขเณน ลพฺภมานตฺตา ‘‘ยํ โน สตฺถา สาสติ, ตํ มยํ โสสฺสามา’’ติ อาทรภาวชาตา มหนฺเตเนว อุสฺสาเหน โสตพฺพํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ มฺติ. กลฺลจิตฺตา มุทุจิตฺตาติ ปสาทาภิวุทฺธิยา วิคตุปกฺกิเลสตาย กลฺลจิตฺตา มุทุจิตฺตา โหนฺติ. มุทฺธปฺปสนฺนาติ ตุจฺฉปฺปสนฺนา นิรตฺถกปฺปสนฺนา. ปสนฺนากาโร นาม ปสนฺเนหิ กาตพฺพสกฺกาโร, โส ทุวิโธ ธมฺมามิสปูชาวเสน, ตตฺถ อามิสปูชํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปณีตานี’’ติอาทิมาห. ธมฺมปูชา ปน ปาฬิยเมว ‘‘ตถตฺตาย ปฏิปชฺชนฺตี’’ติ อิมินา ทสฺสิตา. ตถาภาวายาติ ยถาภาวาย ยสฺส วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณสฺส อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, ตถาภาวาย. ตเทวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติปูรณตฺถายา’’ติ วุตฺตํ. ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ หิ วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณปริโยสานา, สา จ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ ยาย อนุปุพฺพิยา ปฏิปชฺชิตพฺพา, ปฏิปชฺชนฺตานฺจ สติ อชฺฌตฺติกงฺคสมวาเย เอกํสิกา ตสฺสา ปาริปูรีติ ตํ อนุปุพฺพึ ทสฺเสนฺโต ‘‘เกจิ สรเณสู’’ติอาทิมาห. ยถา ปูเรนฺตา ปูเรตุํ สกฺโกติ นาม, ตถา ปูรณํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพากาเรน ปน ปูเรนฺตี’’ติ วุตฺตํ.
อิมสฺมึ ปโนกาเสติ ‘‘ปฏิปนฺนา จ อาราเธนฺตี’’ติ สีหนาทกิจฺจปาริปูริฏฺปเน ปาฬิปเทเส. สโมธาเนตพฺพาติ สงฺกลยิตพฺพา. เอกจฺจํ…เป… ปสฺสามีติ ภควโต เอโก สีหนาโท อสาธารโณ อฺเหิ ¶ อปฺปฏิวตฺติโย เสฏฺนาโท อภีตนาโทติ กตฺวา. เอส นโย เสเสสุปิ. อปรํ ตปสฺสินฺติ อธิกาโร. ปุริมานํ ทสนฺนนฺติ ‘‘เอกจฺจํ ตปสฺสึ นิรเย นิพฺพตฺตํ ปสฺสามี’’ติ ¶ วุตฺตสีหนาทโต ปฏฺาย ยาว ‘‘วิมุตฺติยา มยฺหํ สทิโส นตฺถี’’ติ วุตฺตสีหนาทา ปุริมกานํ ทสนฺนํ สีหนาทานํ, นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํ. เตนาห ‘‘เอเกกสฺสา’’ติ. ‘‘ปริสาสุ จ นทตี’’ติ อาทโย ‘‘ปฏิปนฺนา จ มํ อาราเธนฺตี’’ติ ปริโยสานา ทส ทส สีหนาทา ปริวารา. ‘‘เอกจฺจํ ตปสฺสึ นิรเย นิพฺพตฺตํ ปสฺสามี’’ติ หิ สีหนาทํ นทนฺโต ภควา ปริสาสุ นทติ วิสารโท หุตฺวา นทติ, ตตฺถ จ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ปฺหํ วิสฺสชฺเชติ, วิสฺสชฺชเนน ปรสฺส จิตฺตํ อาราเธติ, สุตฺวา โสตพฺพํ มฺนฺติ, สุตฺวา จ ภควโต ปสีทนฺติ, ปสนฺนา จ ปสนฺนาการํ กโรนฺติ, ยํ ปฏิปตฺตึ เทเสติ, ตถตฺตาย ปฏิปชฺชนฺติ, ปฏิปนฺนา จ มํ อาราเธนฺตีติ เอวํ ปริวาเรตฺวา อตฺถโยชนา สมฺภวติ. อยเมว นโย เสเสสุปิ นวสุ.
‘‘เอว’’นฺติอาทินา ยถาวุตฺตานํ สีหนาทานํ สงฺกลยิตฺวา ทสฺสนํ. เต ทสาติ ‘‘ปริสาสุ จ นทตี’’ติ อาทโย ทส สีหนาทา. ปุริมานํ ทสนฺนนฺติ ยถาวุตฺตานํ มูลภูตานํ ปุริมกานํ ทสสีหนาทานํ. ปริวารวเสนาติ มูลึ กตฺวา ปจฺเจกํ ปริวารวเสน โยชิยมานา สตํ สีหนาทา. ปุริมา จ ทสาติ มูลมูลิโย กตฺวา ปริวารวเสน อโยชิยมานา ปุริมกา จ ทสาติ เอวํ ทสาธิกํ สีหนาทสตํ โหติ. อฺสฺมึ ปน สุตฺเตติ มชฺฌิมาคมจูฬสีหนาทสุตฺตาทิมฺหิ (ม. นิ. ๑.๑๙๓) เตนาติ สงฺขฺยามหตฺเตน. มหาสีหนาทตฺตา อิทํ สุตฺตํ ‘‘มหาสีหนาท’’นฺติ วุจฺจติ, น ปน มชฺฌิมนิกาเย มหาสีหนาทสุตฺตมิว จูฬสีหนาทสุตฺตมุปาทายาติ อธิปฺปาโย.
ติตฺถิยปริวาสกถาวณฺณนา
๔๐๔. ปฏิเสเธตฺวาติ ตถา ภาวาภาวทสฺสเนน ปฏิกฺขิปิตฺวา. ยํ ภควา ปาถิกวคฺเค อุทุมฺพริกสุตฺเต (ที. นิ. ๓.๕๗) ‘‘อิธ นิคฺโรธ ตปสฺสี’’ติอาทินา อุปกฺกิเลสวิภาคํ, ปาริสุทฺธิวิภาคฺจ ทสฺเสนฺโต สปริสสฺส นิคฺโรธปริพฺพาชกสฺส ปุรโต สีหนาทํ นทติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. นทิตปุพฺพนฺติ อุทุมฺพริกสุตฺเต อาคตนเยน ปุพฺเพ นิคฺโรธปริพฺพาชกสฺส นทิตํ ¶ . ตปพฺรหฺมจารีติ อุตฺตมตปจารี, ตเปน วา วีริเยน พฺรหฺมจารี. อิทนฺติ ‘‘ราชคเห…เป… ปฺหํ อปุจฺฉี’’ติ ปาฬิยํ อาคตวจนํ. อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๔๐๓) ปน ยถาวุตฺตํ อฏฺกถาวจนเมว ปจฺจามฏฺํ. เอตฺถ จ กามํ ยทา นิคฺโรโธ ปฺหมปุจฺฉิ, ภควา จสฺส วิสฺสชฺเชสิ, น ตทา ภควา คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรติ, ราชคหสมีเปเยว อุทุมฺพริกาย เทวิยา อุยฺยาเน วิหรติ ตตฺเถว ตถา ปุจฺฉิตตฺตา, วิสฺสชฺชิตตฺตา ¶ จ, ตถาปิ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต ภควโต วิหาโร น ตาว วิจฺฉินฺโน, ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘ตตฺร ม’’นฺติอาทิวจนํ, อฏฺกถายฺจ ‘‘ตตฺร ราชคเห คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรนฺตํ ม’’นฺติอาทิวจนํ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถมฺปิ ‘‘ยํ ตํ ภควา’’ติอาทินา วิฺาเปตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต’’ติ อิทํ ตตฺถ กตวิหารํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘คิชฺฌกูเฏ มหาวิหาเร’’ติ อิมินา. อุทุมฺพริกายาติ ตนฺนามิกาย. อุยฺยาเนติ ตตฺถ กตปริพฺพาชการามํ สนฺธาย วทติ. นิคฺโรโธ นาม ฉนฺนปริพฺพาชโก. สนฺธาโน นาม ปฺจอุปาสกสตปริวาโร อนาคามิอุปาสโก. กถาสลฺลาปนฺติ ‘‘ยคฺเฆ คหปติ ชาเนยฺยาสิ, เกน สมโณ โคตโม สทฺธึ สลฺลปตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๕๓) สลฺลาปกถํ. ปรนฺติ อติสยตฺเถ นิปาโต. วิยาติ ปทปูรณมตฺเต ยถา ตํ ‘‘อติวิยา’’ติ. อนฺธพาลนฺติ ปฺาจกฺขุนา อนฺธํ พาลชนํ. โยเคติ นเย, ทุกฺขนิสฺสรณูปาเยติ อตฺโถ.
๔๐๕. อเนนาติ ภควตา. ขนฺธเกติ มหาวคฺเค ปพฺพชฺชขนฺธเก (มหาว. ๙๖) ยํ ปริวาสํ ปริวสตีติ โยชนา. ‘‘ปุพฺเพ อฺติตฺถิโย ภูโตติ อฺติตฺถิยปุพฺโพ’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๗๖) อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํ. ปมํ ปพฺพชฺชํ คเหตฺวาว ปริวสตีติ อาห ‘‘สามเณรภูมิยํ ิโต’’ติ. ตนฺติ ทฺวีหิ อากาเรหิ วุตฺตํ ปริวาสํ. ปพฺพชฺชนฺติ ‘‘อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปท’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตํ ปพฺพชฺชคฺคหณํ. ‘‘อุตฺตริทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ กปฺเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๕๑) เอตฺถ ทิรตฺตคฺคหณํ วิย วจนสิลิฏฺตาวเสเนว วุตฺตํ. ยสฺมา ปน สามเณรภูมิยํ ิเตเนว ปริวสิตพฺพํ, น คิหิภูเตน, ตสฺมา อปริวสิตฺวาเยว ปพฺพชฺชํ ลภติ. น คามปฺปเวสนาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน นเวสิยาวิธวาถุลฺลกุมาริกปณฺฑกภิกฺขุนิโคจรตา, สพฺรหฺมจารีนํ กึ กรณีเยสุ ทกฺขานลสาทิตา, อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีสุ ติพฺพจฺฉนฺทตา, ยสฺส ติตฺถายตนโต ¶ อิธาคโต, ตสฺส อวณฺณภณเน อตฺตมนตา, พุทฺธาทีนํ อวณฺณภณเน อนตฺตมนตา, ยสฺส ติตฺถายตนโต อิธาคโต, ตสฺส วณฺณภณเน อนตฺตมนตา, พุทฺธาทีนํ วณฺณภณเน อตฺตมนตาติ อิเมสํ สตฺตวตฺตานํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. ปูเรนฺเตน ปริวสิตพฺพนฺติ ยทา ปริวสติ, ตทา ปูรมาเนน ปริวสิตพฺพํ. อฏฺวตฺตปูรเณนาติ ยถาวุตฺตานํ อฏฺนฺนํ วตฺตานํ ปูรเณน. เอตฺถาติ ปริวาเส, อุปสมฺปทาย วา. ฆํสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวาติ อชฺฌาสยวีมํสนวเสน สุวณฺณํ วิย ฆํสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา. ปพฺพชฺชายาติ นิทสฺสนมตฺตํ. อุปสมฺปทาปิ หิ เตน สงฺคยฺหติ.
‘‘คณมชฺเฌ นิสีทิตฺวาติ อุปสมฺปทากมฺมสฺส คณปฺปโหนกานํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ สงฺฆตฺเถโร วิย ตสฺส อนุคฺคหตฺถํ นิสีทิตฺวา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๔๐๕) อาจริเยน วุตฺตํ, อิทานิ ¶ ปน พหูสุปิ โปตฺถเกสุ ‘‘ตํ นิสีทาเปตฺวา’’ติ การิตวเสน ปาโ ทิสฺสติ. อจิรมุปสมฺปนฺนสฺส อสฺสาติ อจิรูปสมฺปนฺโน, อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา นจิรเมวา’’ติ อาห. กายจิตฺตวิเวกาว อิธาธิปฺเปตา อุปธิวิเวกตฺถํ ปฏิปชฺชนาธิการตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘กาเยน เจว จิตฺเตน จา’’ติ. วูปกฏฺโติ วิวิตฺโต. ตาทิสสฺส สีลวิโสธเน อปฺปมาโท อวุตฺตสิทฺโธติ กมฺมฏฺาเน อปฺปมาทเมว ทสฺเสติ. เปสิตจิตฺโตติ นิพฺพานํ ปติ เปสิตจิตฺโต, ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโรติ วุตฺตํ โหติ, เอวํภูโต จ ตถา อนเปกฺขตาย วิสฺสชฺชิตกาโย นามาติ อธิปฺปายมาวิกาตุํ ‘‘วิสฺสฏฺอตฺตภาโว’’ติ วุตฺตํ. อตฺตาติ เจตฺถ จิตฺตํ วุจฺจติ รูปกายสฺส อวิสยตฺตา. ยสฺสาติ อรหตฺตผลสฺส. ชาติกุลปุตฺตาปิ อาจารสมฺปนฺนา เอว อรหตฺตาธิคมาย ปพฺพชฺชาเปกฺขา โหนฺตีติ เตปิ ชาติกุลปุตฺเต เตเหว อาจารกุลปุตฺเตหิ เอกสงฺคเห กโรนฺโต ‘‘อาจารกุลปุตฺตา’’ติ อาห. อิมินา หิ อาจารสมฺปนฺนา ชาติกุลปุตฺตาปิ สงฺคหิตา โหนฺติ. อาจารสมฺปนฺนานเมวาธิปฺเปตภาโว จ ‘‘สมฺมเทวา’’ติ สทฺทนฺตเรน วิฺายติ. ‘‘โอติณฺโณมฺหิ ชาติยา’’ติอาทินา นเยน หิ สํเวคปุพฺพิกํ ยถานุสิฏฺํ ปพฺพชฺชํ สนฺธาย ‘‘สมฺมเทวา’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘เหตุนาว การเณเนวา’’ติ. ตตฺถ เหตุนาติ นเยน อุปาเยน. การเณเนวาติ ตพฺพิวรณวจนํ ¶ . ตนฺติ อรหตฺตผลํ. ตเทว หิ ‘‘อนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ วตฺตุมรหติ อฺเสํ ตถา อภาวโต. ‘‘ยํตํสทฺทา นิจฺจสมฺพนฺธา’’ติ สทฺทนเยนปิ ตทตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทินา. ‘‘ยสฺสตฺถาย…เป… ปพฺพชฺชนฺตี’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตสฺส ตสฺส อรหตฺตผลสฺส อตฺถาย กุลปุตฺตา ปพฺพชนฺติ, ตสฺมา อรหตฺตผลมิธาธิปฺเปตนฺติ วิฺายตีติ อธิปฺปาโย. นตฺถิ ปโร ชโน ตถา สจฺฉิกรเณ ปจฺจโย ยสฺสาติ อปรปฺปจฺจโย, ตํ. อุป-สทฺโท วิย สํ-สทฺโทปิ ธาตุสทฺทานุวตฺตโกติ วุตฺตํ ‘‘ปาปุณิตฺวา’’ติ, ปตฺวา อธิคนฺตฺวาติ อตฺโถ. อุป-สทฺโท วา ธาตุสทฺทานุวตฺตโก, สํ-สทฺโท ปน ธาตุวิเสสโกติ อาห ‘‘สมฺปาเทตฺวา’’ติ, อเสกฺขา สีลสมาธิปฺาโย นิปฺผาเทตฺวา, ปริปูเรตฺวาวาติ อตฺโถ.
นิฏฺาเปตุนฺติ นิคมนวเสน ปริโยสาเปตุํ. ‘‘พฺรหฺมจริยปริโยสานํ…เป… วิหาสี’’ติ อิมินา เอว หิ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนา ปริโยสาปิตา, ตํ ปน นิคเมตุํ ‘‘อฺตโร…เป… อโหสี’’ติ ธมฺมสงฺคาหเกหิ วุตฺตํ. เอกโตว อิธ อฺตโร, น ปน นามโคตฺตาทีหิ อปากฏโต. อรหนฺตานนฺติ อุพฺพาหเน เจตํ สามิวจนํ. ตถา อุพฺพาหิตตฺตา จ เตสมพฺภนฺตโรติ อตฺโถ อาปนฺโนติ อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควโต’’ติอาทิมาห. เกจิ ปน เอวํ วทนฺติ – อรหนฺตานนฺติ เจตํ สมฺพนฺเธเยว สามิวจนํ, อโต เจตฺถ สห ปาเสเสน อธิปฺปายมตฺถํ ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควโต’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปฺปกาสนิยา มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนา.
มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.