📜
๒. สีหนาทวคฺโค
๑. จูฬสีหนาทสุตฺตวณฺณนา
๑๓๙. สุตฺตเทสนาวตฺถุสงฺขาตสฺส ¶ ¶ อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อฏฺุปฺปตฺติ, สา ตสฺส อตฺถีติ อฏฺุปฺปตฺติโกติ วุตฺโตวายมตฺโถ. ลาภสกฺการปจฺจยาติ ลาภสกฺการนิมิตฺตํ, ภควโต สงฺฆสฺส จ อุปฺปนฺนลาภสกฺการเหตุ, อตฺตโน วา ลาภสกฺการุปฺปาทนเหตุ. ติตฺถิยปริเทวิเตติ ติตฺถิยานํ ‘‘กึ โภ สมโณเยว โคตโม สมโณ’’ติอาทินา วิปฺปลปนิมิตฺตํ. ‘‘มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชี’’ติ วตฺวา สมนฺตปาสาทิกตฺถํ ตสฺส อุปฺปตฺติการณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุปฺปมาณิโก หี’’ติอาทิมาห. จตฺตาริ ปมาณานิ จตุปฺปมาณานิ, จตุปฺปมาณานิ เอตสฺส อตฺถีติ จตุปฺปมาณิโก. โลโกเยว สงฺคมฺม สมาคมฺม วสนฏฺเน โลกสนฺนิวาโส, สตฺตกาโยติ อตฺโถ. ปมินาติ อุฬารตาทิวิเสสํ เอเตนาติ ปมาณํ (อ. นิ. ฏี. ๒.๔.๖๕) รูปํ รูปกาโย ปมาณํ เอตสฺสาติ รูปปฺปมาโณ. ตโต เอว รูเป ปสนฺโนติ รูปปฺปสนฺโน. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย ¶ . โฆโสติ ปวตฺตถุติโฆโส (อ. นิ. ฏี. ๒.๔.๖๕). ลูขนฺติ ปจฺจยลูขตา. ธมฺโมติ สีลาทโย คุณธมฺมา อธิปฺเปตา.
เตสํ ¶ ปุคฺคลานํ. อาโรหนฺติ อุจฺจตํ. สา จ โข ตสฺมึ ตสฺมึ กาเล ปมาณยุตฺตา ทฏฺพฺพา. ปริณาหนฺติ นาติกิสนาติถูลตาวเสน มิตปริณาหํ. สณฺานนฺติ เตสํ เตสํ องฺคปจฺจงฺคานํ สุสณฺิตตํ. ปาริปูรินฺติ สพฺเพสํ สรีราวยวานํ ปริปุณฺณตํ อเวกลฺลตํ. ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวาติ ตสฺมึ รูเป รูปสมฺปตฺติยํ ปมาณภาวํ อุปาทาย. ปสาทํ ชเนตีติ อธิโมกฺขํ อุปฺปาเทติ.
ปรวณฺณนายาติ ‘‘อมุโก เอทิโส จ เอทิโส จา’’ติ ยสคุณวจเนน. ปรโถมนายาติ สมฺมุขาว ปรสฺส สิลาฆุปฺปาทเนน อภิตฺถวเนน. ปรปสํสนายาติ ปรมฺมุขา ปรสฺส คุณสํกิตฺตเนน. ปรวณฺณหาริกายาติ ปรมฺปรวณฺณหาริกาย ปรมฺปราย ปรสฺส กิตฺติสทฺทูปสํหาเรน. ตตฺถาติ ตสฺมึ ถุติโฆเส.
จีวรลูขนฺติ ถูลชิณฺณพหุตุนฺนกตาทึ จีวรสฺส ลูขภาวํ. ปตฺตลูขนฺติ อเนกคนฺถิกาหตาทึ ปตฺตสฺส ลูขภาวํ. วิวิธํ วา ทุกฺกรการิกนฺติ ธุตงฺคเสวนาทิวเสน ปวตฺตํ นานาวิธํ ทุกฺกรจริยํ.
สีลํ วา ปสฺสิตฺวาติ สีลปาริปูริวเสน วิสุทฺธํ กายวจีสุจริตํ าณจกฺขุนา ปสฺสิตฺวา. ฌานาทิอธิคมสิทฺธํ สมาธึ วา. วิปสฺสนาภิฺาสงฺขาตํ ปฺํ วา.
ภควโต สรีรํ ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ. รูปปฺปมาโณปิ สมฺมาสมฺพุทฺเธเยว ปสีทติ อปริมิตกาลสมุปจิตปฺุานุภาวนิปฺผนฺนาย สพฺพโส อนวชฺชาย สพฺพาการปริปุณฺณาวยวาย รูปกายสมฺปตฺติยา สมนฺตปาสาทิกตฺตา, ยสฺสา รุจิรภาโว วิสุทฺเธ วิคตวลาหเก เทเว ปุณฺณมาสิยํ ปริปุณฺณกลาภาคมณฺฑลํ จนฺทมณฺฑลํ อภิภวิตฺวา อติโรจติ, ปภสฺสรภาโว สรทสมยํ สํวทฺธิตทิคุณเตชกิรณชาลสมุชฺชลํ สูริยมณฺฑลํ อภิภวติ, โสมฺมกิรณรสสมุชฺชลภาเวหิ ตทุภเยหิ อภิภุยฺย วตฺตมานํ เอกสฺมึ ขเณ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ วิชฺโชตนสมตฺถํ มหาพฺรหฺมุโน ปภาสมุทยํ อภิวิหจฺจ ภาสเต ตปเต วิโรจติ จ.
สติปิ ¶ องฺคปริจฺจาคาทีนํ ทานปารมิภาเว ปริจฺจาควิเสสภาวทสฺสนตฺถฺเจว สุทุกฺกรภาวทสฺสนตฺถฺจ องฺคปริจฺจาคาทิคฺคหณํ, ตตฺถาปิ จ องฺคปริจฺจาคโต วิสุํ นยนปริจฺจาคคฺคหณํ, ปริจฺจาคภาวสามฺเปิ รชฺชปริจฺจาคโต ¶ ปุตฺตทารปริจฺจาคคฺคหณฺจ กตํ. อาทินา นเยนาติ อาทิ-สทฺเทน ปุพฺพโยคปุพฺพจริยาทิเหตุสมฺปตฺติยา, ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๕๗, ๒๕๕) วุตฺตาย ผลสมฺปตฺติยา, ‘‘โส ธมฺมํ เทเสตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๕๕) วุตฺตาย สตฺตุปการกิริยาย จ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. สมฺมาสมฺพุทฺเธเยว ปสีทติ ยถาวุตฺตคุณานํ อนฺสาธารณภาวโต อจฺฉริยพฺภุตภาวโต จ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
‘‘จีวรลูขํ ทิสฺวา’’ติ วตฺวา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สาณปํสุกูลจีวเรนาติ มตกเฬวรํ ปลิเวเตฺวา ฉฑฺฑิเตน ตุมฺพมตฺเต กิมี ปปฺโผเฏตฺวา คหิเตน สาณปํสุกูลจีวเรน. ภาริยนฺติ ครุกํ, ทุกฺกรนฺติ อตฺโถ. วธุยุวตีมชฺฌิมิตฺถิวเสน, พาลโยพฺพนปุราณวเสน วา ติวิธนาฏกตา. หเรณุยูสํ มณฺฑลกลายรโส. ‘‘ยาเปสฺสติ นามา’’ติ นาม-สทฺทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. นาม-สทฺทโยเคน หิ อนาคตกาลสฺส วิย ปโยโค, ยาเปติ อิจฺเจว อตฺโถ. อปฺปาณกนฺติ นิรสฺสาสํ นิโรธิตสฺสาสปสฺสาสํ.
สมาธิคุณนฺติ สาธารณโต วุตฺตมตฺถํ วิวรติ ฌานาทิคฺคหเณน. มานทพฺพนิมฺมทเนน นิพฺพิเสวนภาวาปาทนมฺปิ ทมนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘ปาถิกปุตฺตทมนาทีนี’’ติ. อาทิ-สทฺเทน สจฺจกาฬวกพกทมนาทีนํ สงฺคโห. พาเวรุนฺติ เอวํนามกํ วิสยํ. สรสมฺปนฺโนติ อฏฺงฺคสมนฺนาคเตน สเรน สมนฺนาคโต. เตน พฺรหฺมสฺสรตากรวีกภาณิตาทสฺสเนน ลกฺขณหารนเยน อวเสสลกฺขณปาริปูรึ วิย ตทวินาภาวโต พุทฺธานํ เทสนาวิลาสฺจ วิภาเวติ.
หตปฺปภาติ พุทฺธานุภาเวน วิคตเตชา. กาฬปกฺขูปเมติ สตฺตานํ พฺยาโมหนฺธการาภิภเวน กาฬปกฺขรตฺตูปเม. สูริเยติ สูริเย อุทยิตฺวา โอภาเสนฺเตติ อธิปฺปาโย.
สิงฺฆาฏเกติ ติโกณรจฺฉายํ. จตุกฺเกติ สนฺธิยํ. ปริเทวนฺตีติ อนุตฺถุนนวเสน วิปฺปลปนฺติ. โสกาธิกกโต หิ วจีปลาโป ปริเทโว. โลเก อุปฺปชฺชมาเนเยว อุปฺปนฺนาติ อตฺตโน ทิฏฺิวาทสฺส ปุราตนภาวํ ทีเปนฺติ.
เสสปเทสุปีติ ¶ ¶ ‘‘อิธ ทุติโย สมโณ’’ติอาทีสุ เสสวาเรสุปิ (อ. นิ. ฏี. ๒.๔.๒๔๑-๒๔๒) ยถา หิ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติ (ปารา. ๑๑; ที. นิ. ๑.๒๒๖; สํ. นิ. ๒.๑๕๒; อ. นิ. ๔.๑๒๓) เอตฺถ กโต นิยโม ‘‘วิวิจฺจ อกุสเลหี’’ติ (ปารา. ๑๑; ที. นิ. ๑.๒๒๖; สํ. นิ. ๒.๑๕๒; อ. นิ. ๔.๑๒๓) เอตฺถาปิ กโตเยว โหติ สาวธารณสฺเสว อตฺถสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตา, เอวมิธาปีติ. เตนาห ‘‘ทุติยาทโยปี’’ติอาทิ. สามฺผลาธิคมวเสน นิปฺปริยายโต สมณภาโวติ เตสํ วเสเนตฺถ จตฺตาโร สมณา เทสิตาติ ตมตฺถํ สุตฺตนฺตเรน สมตฺเถตุํ ‘‘เตเนวาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปฏิปตฺติกฺกเมน เทสนากฺกเมน จ สกทาคามิอาทีนํ ทุติยาทิตา วุตฺตาติ โสตาปนฺนสฺส ปมตา อวุตฺตสิทฺธาติ น โจทิตา. ผลฏฺกสมณาว อธิปฺเปตา สมิตปาปสมณคฺคหณโต. กสฺมา ปเนตฺถ มหาปรินิพฺพาเน วิย มคฺคฏฺา ตทตฺถาย ปฏิปนฺนา จ น คหิตาติ? เวเนยฺยชฺฌาสยโต. ตตฺถ หิ มคฺคาธิคมตฺถาย วิปสฺสนาปิ อิโต พหิทฺธา นตฺถิ, กุโต มคฺคผลานีติ ทสฺเสนฺเตน ภควตา ‘‘ายสฺส ธมฺมสฺส ปเทสวตฺตี, อิโต พหิทฺธา สมโณปิ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. อิธ ปน นิฏฺานปฺปตฺตเมว ตํตํสมณภาวํ คณฺหนฺเตน ผลฏฺกสมณาว คหิตา ‘‘มคฺคฏฺโต ผลฏฺโ สวิเสสํ ทกฺขิเณยฺโย’’ติ. สฺวายมตฺโถ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ เทสนาเภเทเนว วิฺายตีติ.
ริตฺตาติ วิวิตฺตา. ตุจฺฉาติ นิสฺสารา ปฏิปนฺนกสาราภาวโต. ปวทนฺติ เอเตหีติ ปวาทา, ทิฏฺิคติกานํ นานาทิฏฺิทีปกา สมยาติ อาห ‘‘จตฺตาโร สสฺสตวาทา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาคมิสฺสติ. เตติ ยถาวุตฺตสมณา. เอตฺถาติ ‘‘ปรปฺปวาทา’’ติ วุตฺเต พาหิรกสมเย.
ยนฺติ ยสฺมึ. ภุมฺมตฺเถ หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํ. าโย วุจฺจติ สห วิปสฺสนาย อริยมคฺโค. เตน หิ นิพฺพานํ ายติ คมฺมติ ปฏิวิชฺฌตีติ. โส เอว นิพฺพานสมฺปาปกเหตุตาย ธมฺโมติ อาห ‘‘ายสฺส ธมฺมสฺสา’’ติ.
เตสํ ปรปฺปวาทสาสนานํ อเขตฺตตา เขตฺตตา จ อริยมคฺคสฺส อภาวภาวา สุปริสุทฺธสฺส สีลสฺส สุปริสุทฺธาย สมถวิปสฺสนาย อภาวโต สาวโต จ. ตทุภยฺจ ทุรกฺขาตสฺวากฺขาตภาวเหตุกํ, โส จ อสมฺมาสมฺพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺธปเวทิตตายาติ ปราชิกาย ¶ สตฺถุ วิปตฺติเหตุตาย สาสนสฺส อนิยฺยานภาโวติ ทสฺเสติ.
อิทานิ ¶ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปริยายโต จ ปาฬิยา จ สมตฺเถตุํ ‘‘เตนาห ภควา’’ติอาทินา ปาฬึ ทสฺเสตฺวา อุปมาปเทเสน ตตฺถ สุตฺตํ วิภาเวนฺโต ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมา เอกจฺจานํ วิเสสโต สีหานํ ปุริมํ ปาททฺวยํ หตฺถกิจฺจมฺปิ กโรติ, ตสฺมา อาห ‘‘สุรตฺตหตฺถปาโท’’ติ. สีหสฺส เกสา นาม เกสรายตนา ขนฺธโลมา. โคจริยหตฺถิกุลํ นาม ปกติหตฺถิกุลํ, ยํ ‘‘กาลาวก’’นฺติปิ วุจฺจติ. โฆฏโก นาม อสฺสขฬุงฺโก. สิเนรุปริภณฺเฑ สิมฺพลิรุกฺเขหิ สฺฉาทิโต ปฺาสโยชโน ทโห สิมฺพลิทโห, ตํ ปริวาเรตฺวา มหนฺตํ สิมฺพลิวนํ, ตํ สนฺธายาห ‘‘สิมฺพลิทหวเน’’ติ. อฺติตฺถาวาสภูมิยํ อิเมสุ สมเณสุ เอกจฺโจ น อุปฺปชฺชติ, อีทิโส ปเนตฺถ วิกปฺโป นตฺถิ, สพฺเพน สพฺพํ น อุปฺปชฺชนฺเตวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกสมโณปี’’ติ อาห. อริยมคฺคปริกฺขเตติ อริยมคฺคุปฺปตฺติยา อภิสงฺขเต, ยทา สาสนิกานํ สมฺมาปฏิปตฺติยา อริยมคฺโค ทิพฺพติ, ตทาติ อตฺโถ.
สมฺมาติ สุฏฺุ. สุฏฺุ นทนํ นาม เหตุยุตฺตํ สุฏฺุ กตฺวา กถนนฺติ อาห ‘‘เหตุนา’’ติ. โส จ เหตุ อวิปรีโต เอว อิจฺฉิตพฺโพติ อาห ‘‘นเยนา’’ติ, าเยนาติ อตฺโถ. เอวํภูโต จ โส ยถาธิปฺเปตตฺถํ กโรติ สาเธตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘การเณนา’’ติ. ยทิ ติรจฺฉานสีหสฺส นาโท สพฺพติรจฺฉานเอกจฺจมนุสฺสามนุสฺสนาทโต เสฏฺตฺตา เสฏฺนาโท, กิมงฺคํ ปน ตถาคตสีหนาโทติ อาห ‘‘สีหนาทนฺติ เสฏฺนาท’’นฺติ. ยทิ ติรจฺฉานสีหนาทสฺส เสฏฺนาทตา นิพฺภยตาย อปฺปฏิสตฺตุตาย อิจฺฉิตา, ตถาคตสีหนาทสฺเสว อยมตฺโถ สาติสโยติ อาห ‘‘อภีตนาทํ อปฺปฏินาท’’นฺติ. อิทานิสฺส เสฏฺนาทภาวํ การเณน ปฏิปาเทนฺโต ‘‘อิเมสฺหี’’ติอาทิมาห. เตน ‘‘สมฺมา’’ติ วุตฺตมตฺถํ สมตฺเถติ. ตตฺถ อตฺถิตายาติ อิมินา สีหนาทสฺส อุตฺตมตฺถตํ ทสฺเสติ. ภูตฏฺโ หิ อุตฺตมฏฺโ. ตาย เอว ภูตฏฺตาย อภีตนาทตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเม สมณา…เป… นาม โหตี’’ติ อาห. อภูตฺหิ วทโต กุโตจิ ¶ ภยํ วา อาสงฺกา วา สิยาติ ‘‘อิเธวา’’ติ นิยมสฺส อวิปรีตตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อมฺหากมฺปิ…เป… อปฺปฏินาโท นาม โหตี’’ติ อาห. ยฺหิ อฺตฺถาปิ อตฺถิ, ตํ อิเธวาติ อวธาเรตุํ น ยุตฺตนฺติ.
๑๔๐. โขติ อวธารเณ. เตน วิชฺชติ เอวาติ ทสฺเสติ. ยนฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตนฺติ อาห ‘‘เยน การเณนา’’ติ. ติตฺถํ นาม ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย ตพฺพินิมุตฺตสฺส กสฺสจิ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตสฺส อภาวโต. ปารคมนสงฺขาตํ ตรณํ ทิฏฺิคติกานํ (อ. นิ. ฏี. ๒.๓.๖๒) ตตฺถ ตตฺเถว อปราปรํ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนวเสน ปิลวนนฺติ อาห ‘‘ตรนฺติ อุปฺปลวนฺตี’’ติ. อุปฺปาเทตาติ ปูรณาทิโก. ติตฺเถ ชาตาติ ติตฺถิยา, ยถาวุตฺตํ วา ทิฏฺิคตสงฺขาตํ ¶ ติตฺถํ เอเตสํ อตฺถีติ ติตฺถิกา, ติตฺถิกา เอว ติตฺถิยา. อสฺสสนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา อสฺสาโส, อวสฺสโย.
ปกตตฺถนิทฺเทโส ยํ-ตํ-สทฺโทติ ตสฺส ‘‘ภควตา’’ติอาทีหิ ปเทหิ สมานาธิกรณภาเวน วุตฺตสฺส เยน อภิสมฺพุทฺธภาเวน ภควา ปกโต สตฺถุภาเวน อธิคโต สุปากโฏ จ, ตํ อภิสมฺพุทฺธภาวํ สทฺธึ อาคมนปฏิปทาย อตฺถภาเวน ทสฺเสนฺโต ‘‘โย โส…เป… อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ อาห. สติปิ าณทสฺสนสทฺทานํ อิธ ปฺาเววจนภาเว เตน เตน วิเสเสน เนสํ สวิสเย วิเสสปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ (สารตฺถ. ฏี. ปริวาร ๓.๑) อสาธารณวิเสสวเสน วิชฺชาตฺตยวเสน วิชฺชาภิฺานาวรณวเสน สพฺพฺุตฺาณมํสจกฺขุวเสน ปฏิเวธเทสนาาณวเสน จ เต โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสํ เตส’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อาสยานุสยํ ชานตา อาสยานุสยาเณน, สพฺพํ เยฺยธมฺมํ ปสฺสตา สพฺพฺุตานาวรณาเณหิ. ปุพฺเพนิวาสาทีหีติ ปุพฺเพนิวาสอาสวกฺขยาเณหิ. อนฺสาธารณปฺุานุภาวนิพฺพตฺโต อนุตฺตราณาธิคมลทฺธปุราวตฺตโก จ ภควโต รูปกาโย อติกฺกมฺเมว เทวานํ เทวานุภาวํ วตฺตตีติ อาห ‘‘สพฺพสตฺตานํ…เป… ปสฺสตา’’ติ. ปฏิเวธปฺายาติ มคฺคปฺาย. ตาย หิ สพฺพโส เยฺยธมฺเมสุ สมฺโมหสฺส วิธมิตตฺตา ปจฺฉา ปวตฺตชานนํ ตสฺส ชานนํ วิย วุจฺจติ.
อรีนนฺติ กิเลสารีนํ, ปฺจวิธมารานํ วา สาสนปจฺจตฺถิกานํ วา อฺติตฺถิยานํ, เตสํ หนนํ ปาฏิหาริเยหิ อภิภวนํ อปฺปฏิภานตากรณํ อชฺฌุเปกฺขนํ ¶ วา. เกสิวินยสุตฺตฺเจตฺถ (อ. นิ. ๔.๑๑๑) นิทสฺสนํ. ตถา จ านาฏฺานาทีนิ วา ชานตา, ยถากมฺมุปเค สตฺเต ปสฺสตา, สวาสนานมาสวานํ ขีณตฺตา อรหตา, อภิฺเยฺยาทิเภเท ธมฺเม อภิฺเยฺยาทิโต อวิปรีตาวโพเธน สมฺมาสมฺพุทฺเธน. อถ วา ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณตาย ชานตา, กายกมฺมาทีนํ าณานุปริวตฺตเนน นิสมฺมการิตาย ปสฺสตา, รวาทีนมฺปิ (สารตฺถ. ฏี. ปริวาร ๓.๑) อภาวสาธิกาย ปหานสมฺปทาย อรหตา, ฉนฺทาทีนํ อหานิเหตุภูตาย อกฺขยปฏิภานสาธิกาย สพฺพฺุตาย สมฺมาสมฺพุทฺเธน. เอวํ ทสพลอฏฺารสาเวณิกพุทฺธธมฺมวเสนปิ โยชนา เวทิตพฺพา. เยติ จตุโร ธมฺเม. อตฺตนีติ อมฺเหสุ. น ราชราชมหามตฺตาทีสุ อุปตฺถมฺภํ สมฺปสฺสมานา, น กายพลํ สมฺปสฺสมานาติ โยชนา.
อุปฺปนฺนปสาโทติ อเวจฺจปฺปสาทํ วทติ. วกฺขติ หิ ‘‘จตฺตาริ โสตาปนฺนสฺส องฺคานิ กถิตานี’’ติ ¶ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔๐). กามํ อเสกฺขาปิ อเสกฺขาย สมสิกฺขตาย สหธมฺมิกา เอว, จิณฺณพฺรหฺมจริยตาย ปน สหธมฺมํ จรนฺตีติ น วตฺตพฺพาติ อเสกฺขวาโร น คหิโต. สพฺเพเปเตติ เอเต ยถาวุตฺตา ภิกฺขุอาทโย โสตาปนฺนาทโย จ ปุถุชฺชนา อริยา จาติ สพฺเพปิ เอเต ตํตํสิกฺขาหิ สมานธมฺมตฺตา สหธมฺมตฺตา ‘‘สหธมฺมิกา’’ติ วุจฺจนฺติ. อิทานิ นิพฺพตฺติตอริยธมฺมวเสเนว สหธมฺมิเก ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. มคฺคทสฺสนมฺหีติ ปริฺาภิสมยาทิวเสน สจฺจปฏิเวเธน ‘‘นว มคฺคงฺคานิ, อฏฺ โพชฺฌงฺคานี’’ติอาทินา วิวาโท นตฺถิ. เอกธมฺมจาริตายาติ สมานธมฺมจาริตาย. น หิ ปฏิวิทฺธสจฺจานํ ‘‘มยา ธมฺโม สุทิฏฺโ, ตยา ทุทฺทิฏฺโ’’ติอาทินา วิวาโท อตฺถิ. ทิฏฺิสีลสามฺเน สงฺฆาตา หิ เต อุตฺตมปุริสา. อิมินาติ ‘‘สหธมฺมิกา โข ปนา’’ติอาทิวจเนน. ตตฺถ ปิยมนาปคฺคหเณน สีเลสุ ปริปูรการิตาปเทเสน เอกเทเสน คหิตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺตึ ปริปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสติ. เย หิ สมฺปนฺนสีลา สุวิสุทฺธทสฺสนา, เต วิฺูนํ ปิยา มนาปาติ. เอตฺตาวตาติ ‘‘อตฺถิ โข โน อาวุโส’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน รตนตฺตยปสาทโชตเนน อกฺขาตา เตสุ เตสุ สุตฺตปเทเสสุ.
๑๔๑. สตฺถริ ปสาโทติ ปสาทคฺคหเณน ‘‘ภควตา’’ติอาทินา วา ปสาทนียา ธมฺมา คหิตา. เตน พุทฺธสุพุทฺธตํ ทสฺเสติ, ตถา ‘‘ธมฺเม ¶ ปสาโท’’ติ อิมินา ธมฺมสุธมฺมตํ, อิตเรน สงฺฆสุปฺปฏิปนฺนตํ. เยน จิตฺเตน อฺตฺถ อนุปลพฺภมาเนน สาสเนเยว สมโณ อิโต พหิทฺธา นตฺถีติ อยมตฺโถ, สมฺมเทว, ปติฏฺาปิโตติ เวทิตพฺพํ. ตตฺรายํ โยชนา – ยสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺโธ อมฺหากํ สตฺถา, ตสฺมา อตฺถิ โข โน, อาวุโส, สตฺถริ ปสาโท, สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา จสฺส สฺวาขาโต ธมฺโมติ อตฺถิ ธมฺเม ปสาโท, ตโต เอว จ อตฺถิ สีเลสุ ปริปูรการิตาติ สหธมฺมิกา…เป… ปพฺพชิตา จาติ เอวเมตฺถ สตฺถริ ปสาเทน ธมฺเม ปสาโท, เตน สงฺฆสุปฺปฏิปตฺตีติ อยฺจ นโย เลเสนปิ ปรปฺปวาเทสุ นตฺถีติ อิเธว สมโณ…เป… สมเณหิ อฺเหีติ.
ปฏิวิทฺธสจฺจานํ ปหีนานุโรธานํ เคหสฺสิตเปมสฺส อสมฺภโว เอวาติ ‘‘อิทานี’’ติ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ ‘‘อุปชฺฌาเยน, ภิกฺขเว, สทฺธิวิหาริกมฺหิ ปุตฺตเปมํ อุปฏฺเปตพฺพํ’’ติอาทิวจนํ (มหาว. ๖๕) กถนฺติ? นยิทํ เคหสฺสิตเปมํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํสทิสตฺตา ปน เปมมุเขน วุตฺโต เมตฺตาสฺเนโห. น หิ ภควา ภิกฺขู สํกิเลเส นิโยเชติ. เอวรูปํ เปมํ สนฺธายาติ ปสาทาวหคุณาวหโต ปูรณาทีสุ ภตฺติ ปสาโท น โหติ, ปสาทปติรูปกา ปน โลภปวตฺตีติ ทฏฺพฺพา. เถโรติ มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถโร. เยน อฏฺกถา โปตฺถกํ ¶ อาโรปิตา. เอโกว สตฺถา อนฺสาธารณคุณตฺตา, อฺถา อนจฺฉริยตฺตา สตฺถุลกฺขณเมว น ปริปูเรยฺย. วิสุํ กตฺวาติ อฺเหิ วิเวเจตฺวา อตฺตโน อาเวณิกํ กตฺวา. ‘‘อมฺหากํ สตฺถา’’ติ พฺยาวทนฺตานํ อฺเสํ สตฺถา น โหตีติ อตฺถโต อาปนฺนเมว โหติ, ตถา จ ปเทสวตฺตินึ ตสฺส สตฺถุตํ ปฏิชานนฺตา ปริปุณฺณลกฺขณสตฺถุตํ อิจฺฉนฺตานมฺปิ ตโต วิรุทฺธา สตฺถุภาวปริเยสเนน ปราชิตา โหนฺติ. ปริยตฺติธมฺเมติ อธิกพฺรหฺมคุณสุตฺตเคยฺยาทิปฺปเภทสมเย. ตตฺถ อชสีล…เป… กุกฺกุรสีลาทีสูติ อิทํ เยภุยฺเยน อฺติตฺถิยานํ ตาทิสํ วตสมาทานสพฺภาวโต วุตฺตํ, อาทิ-สทฺเทน ยมนิยมจาตุยามสํวราทีนํ สงฺคโหติ. อธิปฺปยาโสติ อธิกํ ปยสติ ปยุชฺชติ เอเตนาติ อธิปฺปยาโส, สวิเสสํ อธิกตฺตพฺพกิริยา (อ. นิ. ฏี. ๒.๓.๑๑๗). เตนาห ‘‘อธิกปฺปโยโค’’ติ.
ตสฺส ¶ ปสาทสฺส ปริโยสานภูตาติ ตสฺส สตฺถริ ธมฺเม จ ปสาทสฺส นิฏฺานภูตา. นิฏฺาติ โมกฺโข. สมยวาทีนฺหิ ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย ตทุปเทสเก จ ปสาโท ยาวเทว โมกฺขาธิคมนฏฺโ. ทิฏฺิคติกา ตถา ตถา อตฺตโน ลทฺธิวเสน นิฏฺํ ปริกปฺเปนฺติ เยวาติ อาห ‘‘นิฏฺํ อปฺเปนฺโต นาม นตฺถี’’ติ. พฺราหฺมณานนฺติ พฺราหฺมณวาทีนํ. เตสํ เอกจฺเจ พฺรหฺมุนา สโลกตา นิฏฺาติ วทนฺติ, เอกจฺเจ ตสฺส สมีปตา, เอกจฺเจ เตน สํโยโค นิฏฺาติ วทนฺติ. ตตฺถ เย สโลกตาวาทิโน สมีปตาวาทิโน จ, เต ทฺเวธาวาทิโน, อิตเร อทฺเวธาวาทิโน. สพฺเพปิ เต อตฺถโต พฺรหฺมโลกุปปตฺติยํเยว นิฏฺาสฺิโน. ตตฺถ หิ เนสํ นิจฺจาภินิเวโส ยถา ตํ พกสฺส พฺรหฺมุโน. เตน วุตฺตํ ‘‘พฺรหฺมโลโก นิฏฺา’’ติ. พฺรหฺมโลโกติ ปมชฺฌานภูมิ. มหาตาปสานนฺติ เวขนสาทิตาปสานํ. มหาพฺรหฺมา วิย ปมชฺฌานภูมิยํ อาภสฺสเรสุ เอโก สพฺพเสฏฺโ นตฺถีติ ‘‘อาภสฺสรา’’ติ ปุถุวจนํ. ปริพฺพาชกานนฺติ สฺจยาทิปริพฺพาชกานํ. อนฺโต จ มโน จ เอตสฺส นตฺถีติ อนนฺตมานโส. อาชีวกานฺหิ สพฺพทาภาวโต อนนฺโต, สุขทุกฺขาทิสมติกฺกมนโต อมานโส. อิมินา อฏฺหิ โลกธมฺเมหิ อุปกฺกิลิฏฺจิตฺตตํ ทสฺเสติ.
ปปฺเจ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ตณฺหาทิฏฺิโยว อธิปฺเปตา มมงฺการอหงฺการวิคมสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ยถา ปฺจสุ าเนสุ เอโกว กิเลโส โลโภ อาคโต, เอวํ ทฺวีสุ าเนสุ ตโย กิเลสา อาคตา ‘‘โทโส โมโห ทิฏฺี’’ติ. ‘‘สโทสสฺสา’’ติ หิ วุตฺตฏฺาเน ปฏิฆํ อกุสลมูลํ คหิตํ, ‘‘ปฏิวิรุทฺธสฺสา’’ติ วิโรโธ, ‘‘สโมหสฺสา’’ติ โมโห อกุสลมูลํ, ‘‘อวิทฺทสุโน’’ติ มลฺยํ, อสมฺปชฺํ วา, ‘‘สอุปาทานสฺสา’’ติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา นเยน คหณํ, ‘‘ปปฺจารามสฺสา’’ติ ปปฺจุปฺปตฺติวเสน.
อาการโตติ ¶ ปวตฺติอาการโต. ปทนฺตเรน ราควิเสสสฺส วุจฺจมานตฺตาอาทิโต วุตฺตํ สราควจนํ โอฬาริกํ ราควิสยนฺติ อาห ‘‘ปฺจกามคุณิกราควเสนา’’ติ. คหณวเสนาติ ทฬฺหคฺคหณวเสน. ‘‘อนุรุทฺธปฏิวิรุทฺธสฺสา’’ติ เอกปทวเสน ปาฬิยํ อาคตตฺตา เอกชฺฌํ ปทุทฺธาโร กโต. ตตฺถ ปน ‘‘อนุรุทฺธสฺสา’’ติ สุภวเสนาติ เอวมตฺโถ วตฺตพฺโพ. น หิ ปฏิวิรุชฺฌนํ สุภวเสน โหติ. ปปฺจุปฺปตฺติทสฺสนวเสนาติ กิเลสกมฺมวิปากานํ อปราปรุปฺปตฺติปจฺจยตาย ¶ สํสารสฺส ปปฺจนํ ปปฺโจ, ตสฺส อุปฺปตฺติเหตุภาวทสฺสนวเสน. ตณฺหา หิ ภวุปฺปตฺติยา วิเสสปจฺจโย. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานทสฺสนวเสนาติ ตณฺหาปจฺจยสฺส อุปาทานสฺส ทสฺสนวเสน, ยทวตฺถา ตณฺหา อุปาทานสฺส ปจฺจโย, ตทวตฺถาทสฺสนวเสน. ผเลน หิ เหตุวิเสสกิตฺตนเมตนฺติ. เอวํ วิทฺธํเสถาติ กามราคภวตณฺหาทิวเสน โลภํ กสฺมา เอวํ วิปฺปกิเรถ. ตณฺหากรณวเสนาติ ตณฺหายนกรณวเสน สุภาการคฺคหณวเสน. สุภนฺติ หิ อารมฺมเณ ปวตฺโต ราโค ‘‘สุภ’’นฺติ วุตฺโต.
๑๔๒. วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, ทิฏฺิวาโท. ทิฏฺิวเสน หิ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ จ ทิฏฺิคติกา ปฺเปนฺติ. เตนาห ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๔๒). ตณฺหารหิตาย ทิฏฺิยา อภาวโต ตณฺหาวเสเนว จ อตฺตโน สสฺสตภาวาภินิเวโสติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ตณฺหาทิฏฺิวเสนา’’ติ. อลฺลีนาติ นิสฺสิตา. อุปคตาติ อวิสฺสชฺชนวเสน เอกิภาวมิว คตา. อชฺโฌสิตาติ ตาย ทิฏฺิยา คิลิตฺวา ปรินิฏฺาปิตา วิย ตทนฺโตคธา. เตนาห ‘‘อนุปวิฏฺา’’ติ. ยถา คหฏฺานํ กามชฺโฌสานํ วิวาทมูลํ, เอวํ ปพฺพชิตานํ ทิฏฺชฺโฌสานนฺติ อาห ‘‘วิภวทิฏฺิยา เต ปฏิวิรุทฺธา’’ติ. ทิฏฺิวิโรเธน หิ ทิฏฺิคติกวิโรโธ.
ขณิกสมุทโย อุปฺปาทกฺขโณติ อาห ‘‘ทิฏฺีนํ นิพฺพตฺตี’’ติ. ทิฏฺินิพฺพตฺติคฺคหเณเนว เจตฺถ ยถา ทิฏฺีนํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนตา วิภาวิตา, เอวํ ทิฏฺิวตฺถุโนปีติ อุภเยสมฺปิ อนิจฺจตา ทุกฺขตา อนตฺตตา จ วิภาวิตาติ ทฏฺพฺพํ. ยานิ ปฏิสมฺภิทานเยน (ปฏิ. ม. ๑.๑๒๒) ‘‘ปจฺจยสมุทโย อฏฺ านานี’’ติ วุตฺตานิ, ตานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ขนฺธาปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ขนฺธาปิ ทิฏฺิฏฺานํ อารมฺมณฏฺเน ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. ๓.๘๑; ๔.๓๔๕). อวิชฺชาปิ ทิฏฺิฏฺานํ อุปนิสฺสยาทิวเสน ปจฺจยภาวโต. ยถาห – ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๒, ๔๖๑; สํ. นิ. ๓.๑, ๗). ผสฺโสปิ ทิฏฺิฏฺานํ. ยถา จาห ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา (ที. นิ. ๑.๑๑๘-๑๓๐), ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวทิยนฺตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๔๔) จ ¶ . สฺาปิ ทิฏฺิฏฺานํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘สฺานิทานา หิ ปปฺจสงฺขาติ ¶ (สุ. นิ. ๘๘๐), ปถวึ ปถวิโต สฺตฺวา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒) จ อาทิ. วิตกฺโกปิ ทิฏฺิฏฺานํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ตกฺกฺจ ทิฏฺีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู’’ติ (สุ. นิ. ๘๙๒; มหานิ. ๑๒๑) ‘‘ตกฺกี โหติ วีมํสี’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๔) จ อาทิ. อโยนิโสมนสิกาโรปิ ทิฏฺิฏฺานํ. ยถาห ภควา ‘‘ตสฺเสว อโยนิโส มนสิกโรโต ฉนฺนํ ทิฏฺีนํ อฺตรา ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, อตฺถิ เม อตฺตาติ อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๑๙). สมุฏฺาติ เอเตนาติ สมุฏฺานํ, ตสฺส ภาโว สมุฏฺานฏฺโ, เตน. ขณิกตฺถงฺคโม ขณิกนิโรโธ. ปจฺจยตฺถงฺคโม อวิชฺชาทีนํ อจฺจนฺตนิโรโธ. โส ปน เยน โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสตาปตฺติมคฺโค’’ติ อาห. จตฺตาโร หิ อริยมคฺคา ยถารหํ ตสฺส ตสฺส สงฺขารคตสฺส อจฺจนฺตนิโรธเหตุ, ขณิกนิโรโธ ปน อเหตุโก.
อานิสํสนฺติ อุทยํ. โส ปน ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สมฺปรายิโก ทุคฺคติปริกิเลสตายอาทีนวปกฺขิโก เอวาติ อิตรํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ สนฺธายา’’ติอาทิมาห. อาทีนวมฺปิ ทิฏฺธมฺมิกเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺิคฺคหณมูลกํ อุปทฺทว’’นฺติอาทิมาห. โสติอาทีนโว. อาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน นคฺคิยานสนสงฺกฏิวตาทีนํ สงฺคโห. นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณนฺติ วุจฺจมาเน ทสฺสนมคฺโค เอว ทิฏฺีนํ นิสฺสรณํ สิยา, ตสฺส ปน อตฺถงฺคมปริยาเยน คหิตตฺตา สพฺพสงฺขตนิสฺสฏํ นิพฺพานํ ทิฏฺีหิปิ นิสฺสฏนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺีนํ นิสฺสรณํ นาม นิพฺพาน’’นฺติ. อิมินาติอาทีสุ วตฺตพฺพํ อนุโยควตฺเต วุตฺตนยเมว.
๑๔๓. ทิฏฺิจฺเฉทนํ ทสฺเสนฺโตติ สพฺพุปาทานปริฺาทสฺสเนน สพฺพโส ทิฏฺีนํ สมุจฺเฉทวิธึ ทสฺเสนฺโต. วุตฺตาเยวาติ –
‘‘อุปาทานานิ จตฺตาริ, ตานิ อตฺถวิภาคโต;
ธมฺมสงฺเขปวิตฺถารา, กมโต จ วิภาวเย’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๒.๖๔๕) –
คาถํ อุทฺทิสิตฺวา อตฺถวิภาคาทิวเสน วุตฺตาเยว. กามํ อิโต พาหิรกานํ ‘‘อิมานิ อุปาทานานิ เอตฺตกานิ จตฺตาริ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ อีทิสํ าณํ นตฺถิ, เกวลํ ปน เกจิ ‘‘กามา ปหาตพฺพา’’ติ วทนฺติ, เกจิ ‘‘นตฺถิ ปโร โลโกติ จ, มิจฺฉา’’ติ วทนฺติ, อปเร ‘‘สีลพฺพเตน สุทฺธีติ ¶ จ, มิจฺฉา’’ติ วทนฺติ, อตฺตทิฏฺิยา ปน มิจฺฉาภาวํ สพฺพโส น ชานนฺติ เอว. ยตฺตกํ ปน ชานนฺติ, ตสฺสปิ อจฺจนฺตปฺปหานํ น ชานนฺติ, ตถาปิ สพฺพสฺส ปริฺเยฺยสฺส ¶ ปริฺเยฺยํ ปฺเปมอิจฺเจว ติฏฺนฺติ. เอวํภูตานํ ปน เนสํ ตตฺถ ยาทิสี ปฏิปตฺติ, ตํ ทสฺเสนฺโต สตฺถา ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สนฺตีติ สํวิชฺชนฺติ. เตน เตสํ ทิฏฺิคติกานํ วิชฺชมานตาย อวิจฺเฉทตํ ทสฺเสติ. เอเกติ เอกจฺเจ. สมณพฺราหฺมณาติ ปพฺพชฺชุปคมเนน สมณา, ชาติมตฺเตน จ พฺราหฺมณา. สพฺเพสนฺติ อนวเสสานํ อุปาทานานํ สมติกฺกมํ ปหานํ. สมฺมา น ปฺเปนฺตีติ เยสํ ปฺเปนฺติ, เตสมฺปิ สมฺมา ปริฺํ น ปฺเปนฺติ. อิทานิ ตํ อตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘เกจี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โหติก-กุฏีจก-พหูทก-หํส-ปรมหํส-กาชก-ติทณฺฑ-โมนวต-เสว-ปารุปก-ปฺจมรตฺติก- โสมการก-มุคพฺพต-จรพาก-ตาปส-นิคนฺถา-ชีวก-อิสิ-ปารายนิก-ปฺจาตปิก-กาปิล- กาณาท-สํสารโมจก-อคฺคิภตฺติก-มควติก-โควติก-กุกฺกุรวติก-กามณฺฑลุก- วคฺคุลิวติก-เอกสาฏก-โอทกสุทฺธิก-สรีรสนฺตาปก-สีลสุทฺธิก-ฌานสุทฺธิก-จตุพฺพิธ- สสฺสตวาทาทโย ฉนฺนวุติ ตณฺหาปาเสน ฑํสนโต, อริยธมฺมสฺส วา วิพาธนโต ปาสณฺฑา. วตฺถุปฏิเสวนํ กามนฺติ พฺยาปารสฺส วตฺถุโน ปฏิเสวนสงฺขาตํ กามํ. เถยฺเยน เสวนฺตีติ ปฏิหตฺถอาทิสมฺาย โลกสฺส วจนวเสน เสวนฺติ. ตีณิ การณานีติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตานิ ทิฏฺิวิเสสภูตานิ วฏฺฏการณานิ.
อตฺถสลฺลาปิกาติ อตฺถสฺส สลฺลาปิกา, ทฺวินฺนํ อธิปฺเปตตฺถสลฺลาปวิภาวินีติ อธิปฺปาโย. ทฺวินฺนฺหิ วจนํ สลฺลาโป. เตนาห ‘‘ปถวี กิรา’’ติอาทิ.
โย ติตฺถิยานํ อตฺตโน สตฺถริ ธมฺเม สหธมฺมิเกสุ จ ปสาโท วุตฺโต, ตสฺส อนายตนคตตฺตา อปฺปสาทกภาวทสฺสนํ ปสาทปจฺเฉโท. ตถาปวตฺโต วาโท ปสาทปจฺเฉทวาโท วุตฺโต. เอวรูเปติ อีทิเส วุตฺตนเยน กิเลสานํ อนุปสมสํวตฺตนิเก. ธมฺเมติ ธมฺมปติรูปเก. วินเยติ วินยปติรูปเก. ติตฺถิยา หิ โกหฺเ ตฺวา โลกํ วฺเจนฺตา ธมฺมํ กเถมาติ ‘‘สตฺติเม กายา อกฏา อกฏวิธา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๗๔) ยํ กิฺจิ กเถตฺวา ตถา ‘‘วินยํ ปฺเปมา’’ติ ¶ โคสีลวคฺคุลิวตาทีนิ ปฺเปตฺวา ตาทิสํ สาวเก สิกฺขาเปตฺวา ‘‘ธมฺมวินโย’’ติ กเถนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘ธมฺมวินเย’’ติ. เตนาห ‘‘อุภเยนปิ อนิยฺยานิกํ สาสนํ ทสฺเสตี’’ติ. ปริตฺตมฺปิ นาม ปฺุํ กาตุกามํ มจฺเฉรมลาภิภูตตาย นิวาเรนฺตสฺส อนฺตรายํ ตสฺส กโรโต ทิฏฺเว ธมฺเม วิฺูหิ ครหิตพฺพตา สมฺปราเย จ ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา, กิมงฺคํ ปน สกลวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณาวเห ชินจกฺเก ปหารทายิโน ติตฺถกรสฺส ตโทวาทกรสฺส จาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิยฺยานิกสาสนมฺหิ หี’’ติอาทิมาห. ยถา โส ปสาโท ¶ สมฺปราเย น สมฺมคฺคโต อตฺตโน ปวตฺติวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กฺจิ กาลํ คนฺตฺวาปิ ปจฺฉา วินสฺสติ เยวา’’ติ อาห, อเวจฺจปฺปสาโท วิย อจฺจนฺติโก น โหตีติ อตฺโถ.
สมฺปชฺชมานา ยถาวิธิปฏิปตฺติยา ติรจฺฉานโยนึ อาวหติ. กมฺมสริกฺขเกน หิ วิปาเกเนว ภวิตพฺพํ. สพฺพมฺปิ การณเภทนฺติ สพฺพมฺปิ ยถาวุตฺตํ ติตฺถกรานํ สาวกานํ อปายทุกฺขาวหํ มิจฺฉาปฏิปตฺติสงฺขาตํ การณวิเสสํ. โส ปเนส ปสาโท น นิยฺยาติ มิจฺฉตฺตปกฺขิกตฺตา สุราปีตสิงฺคาเล ปสาโท วิย. สุรํ ปริสฺสาเวตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ สุราชลฺลิกํ. พฺราหฺมณา นาม ธนลุทฺธาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อิมํ วฺเจสฺสามี’’ติ. กํสสตาติ กหาปณสตา.
๑๔๔. ตสฺสาติ ปสาทสฺส. สพฺโพปิ โลโภ กามุปาทานนฺเตว วุจฺจตีติ อาห ‘‘อรหตฺตมคฺเคน กามุปาทานสฺส ปหานปริฺ’’นฺติ. เอวรูเปติ อีทิเส สพฺพโส กิเลสานํ อุปสมสํวตฺตนิเก. ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมานานํ อปาเยสุ อปตนวเสน ธารณฏฺเน ธมฺเม. สพฺพโส วินยนฏฺเน วินเย. ตตฺถ ภวทุกฺขนิสฺสรณาย สํวตฺตเน.
นมสฺสมาโน อฏฺาสิ ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ ปจฺเจกโพธิปารมีนํ ปูรเณน ตตฺถ พุทฺธสาสเน ปริจเยน จ ภควติ ปสนฺนจิตฺตตาย จ. ‘‘อุลูกา’’ตฺยาทิคาถา รุกฺขเทวตาย ภาสิตา. กาลุฏฺิตนฺติ สายนฺหกาเล ทิวาวิหารโต อุฏฺิตํ. ทุคฺคเตโส น คจฺฉตีติ ทุคฺคตึ เอโส น คมิสฺสติ. โมรชิโก มุรชวาทโก. มหาเภริวาทกวตฺถุอาทีนิปิ สิตปาตุกรณํ อาทึ กตฺวา วิตฺถาเรตพฺพานิ.
ปรมตฺเถติ ¶ โลกุตฺตรธมฺเม. กึ ปน วตฺตพฺพนฺติ ธมฺเมปิ ปรมตฺเถ นิมิตฺตํ คเหตฺวา สุณนฺตานํ. สามเณรวตฺถูติ ปพฺพชิตทิวเสเยว สปฺเปน ทฏฺโ หุตฺวา กาลํ กตฺวา เทวโลกํ อุปปนฺนสามเณรวตฺถุ.
ขีโรทนนฺติ ขีเรน สทฺธึ สมฺมิสฺสํ โอทนํ. ติมฺพรุสกนฺติ ตินฺทุกผลํ. ติปุสสทิสา เอกา วลฺลิชาติ ติมฺพรุสํ, ตสฺส ผลํ ติมฺพรุสกนฺติ จ วทนฺติ. กกฺการิกนฺติ ขุทฺทกเอลาฬุกํ. มหาติปุสนฺติ จ วทนฺติ. วลฺลิปกฺกนฺติ ขุทฺทกติปุสวลฺลิยา ผลํ. หตฺถปตาปกนฺติ มนฺทามุขิ. อมฺพกฺชิกนฺติ อมฺพิลกฺชิกํ. ขฬยาคุนฺติปิ วทนฺติ. โทณินิมฺมชฺชนินฺติ สเตลํ ติลปิฺากํ. วิธุปนนฺติ จตุรสฺสพีชนึ ¶ . ตาลวณฺฏนฺติ ตาลปตฺเตหิ กตมณฺฑลพีชนึ. โมรหตฺถนฺติ โมรปิฺเฉหิ กตํ มกสพีชนึ.
วุตฺตนยานุสาเรเนวาติ ยสฺมา อิธาปิ ยถาวุตฺตํ สพฺพมฺปิ การณเภทํ เอกโต กตฺวา ทสฺเสนฺโต สตฺถา ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’นฺติอาทิมาห, ตสฺมา ตตฺถ อนิยฺยานิกสาสเน วุตฺตนยสฺส อนุสฺสรณวเสน โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ.
๑๔๕. ปริฺนฺติ ปหานปริฺํ. เตสํ ปจฺจยํ ทสฺเสตุนฺติ อุปาทานานํ ปริฺา นาม ปหานปริฺา. เตสํ อจฺจนฺตนิโรโธ อธิปฺเปโต, โส จ ปจฺจยนิโรเธน โหตีติ เตสํ ปจฺจยํ มูลการณโต ปภุติ ทสฺเสตุํ. อยนฺติ อิทานิ วุจฺจมาโน เอตฺถ ‘‘อิเม จา’’ติอาทิปาเ ‘‘กึ นิทานา’’ติอาทิสมาสปทานํ อตฺโถ. สพฺพปเทสูติ ‘‘ตณฺหาสมุทยา’’ติอาทีสุ สพฺเพสุ ปเทสุ. อิมินา เอว จ สพฺพคฺคหเณน ‘‘ผสฺสนิทานา’’ติอาทีนมฺปิ ปทานํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อิเม อฺติตฺถิยา อุปาทานานมฺปิ สมุทยํ น ชานนฺติ, กุโต นิโรธํ, ตถาคโต ปน เตสํ ตปฺปจฺจยปจฺจยานมฺปิ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ ยาถาวโต ชานาติ, ตสฺมา – ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป… สฺุา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อฺเหี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๓๙) ยถารทฺธสีหนาทํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเม จ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อุปาทานา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๑๔๕) นเยน เทสนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน โอตาเรนฺโต วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ยโต จ โข’’ติอาทินา วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต อรหตฺเตน เทสนาย กูฏํ คณฺหิ, ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมา ปน ภควา’’ติอาทิมาห. ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
จูฬสีหนาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๒. มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา
เวสาลีนครวณฺณนา
๑๔๖. อปราปรนฺติ ¶ ¶ ปุนปฺปุนํ. วิสาลีภูตตายาติ คาวุตนฺตรํ คาวุตนฺตรํ ปุถุภูตตาย. ตตฺราติ ตสฺสํ วิสาลีภูตตายํ. ฉฑฺฑิตมตฺเตติ วิสฺสฏฺมตฺเต. อูมิภยาทีหีติ อูมิกุมฺภีลอาวฏฺฏสํสุกาภเยหิ. อุทกปฺปวาเหนาคตสฺสปิ จ อุสฺมา น วิคจฺฉติ, อุสฺมา จ นาม อีทิสสฺส สวิฺาณกตาย ภเวยฺยาติ ‘‘สิยา คพฺโภ’’ติ จินฺเตสิ. ตถา หีติอาทิ ตตฺถ การณจินฺตา. ปฺุวนฺตตาย ทุคฺคนฺธํ นาโหสิ, สอุสุมตาย ปูติกภาโว. ทารกานํ ปฺุูปนิสฺสยโต องฺคุฏฺกโต จสฺส ขีรํ นิพฺพตฺติ, ขีรภตฺตฺจ ลภิ. จริมกภเว โพธิสตฺเต กุจฺฉิคเต โพธิสตฺตมาตุ วิย อุทรจฺฉวิยา อจฺฉวิปฺปสนฺนตาย นิจฺฉวิ วิยาติ กตฺวา อาห ‘‘นิจฺฉวี อเหสุ’’นฺติ. เตสนฺติ ทฺวินฺนํ ทารกานํ. มาตาปิตโรติ โปสกมาตาปิตโร. อภิสิฺจิตฺวา ราชานํ อกํสุ รชฺชสมฺปตฺติยา ทายกสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา, อสมฺภินฺเน เอว ราชกุเล อุปฺปนฺนตฺตา จ. กุมารสฺส ปฺุานุภาวสฺโจทิตา เทวตาธิคฺคหิตาติ เกจิ.
ปุรสฺส อปเรติ ปุรสฺส อปรทิสาย คาวุตมตฺเต าเน ชีวกมฺพวนํ วิย สปาการมนฺทิรเก. อจิรปกฺกนฺโตติ เอตฺถ น เทสนฺตรปกฺกมนํ อธิปฺเปตํ, อถ โข สาสนโต อปกฺกมนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิพฺภมิตฺวา’’ติอาทิมาห. เตเนวาห ‘‘อิมสฺมา ธมฺมวินยา’’ติ. ปริสตีติ ปริสายํ, ชนสมูเหติ อตฺโถ. ชนสมูหคโต ปน ‘‘ปริสมชฺเฌ’’ติ วุตฺโต. ภาวนามนสิกาเรน วินา ปกติยาว มนุสฺเสหิ นิพฺพตฺเตตพฺโพ ธมฺโมติ มนุสฺสธมฺโม, มนุสฺสตฺตภาวาวโห วา ธมฺโม มนุสฺสธมฺโม, อนุฬารํ ปริตฺตกุสลํ. ยํ อสติปิ พุทฺธุปฺปาเท วตฺตติ, ยฺจ สนฺธายาห ‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชตี’’ติ. ‘‘อมฺหากํ พุทฺโธ’’ติ พุทฺเธ มมตฺตการิโน พุทฺธมามกา. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย.
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาทิวณฺณนา
อลํ ¶ อริยาย อริยภาวายาติ อลมริโย, รูปายตนํ ชานาติ จกฺขุวิฺาณํ วิย ปสฺสติ จาติ าณทสฺสนํ, ทิพฺพจกฺขุ. สมฺมสนุปเค จ ปน ธมฺเม ลกฺขณตฺตยฺจ ตถา ชานาติ ¶ ปสฺสติ จาติ าณทสฺสนํ, วิปสฺสนา. นิพฺพานํ, จตฺตาริ วา สจฺจานิ อสมฺโมหปฏิเวธโต ชานาติ ปสฺสติ จาติ าณทสฺสนํ, มคฺโค. ผลํ ปน นิพฺพานวเสเนว โยเชตพฺพํ. ปจฺจเวกฺขณา มคฺคาธิคตสฺส อตฺถสฺส ปจฺจกฺขโต ชานนฏฺเน าณทสฺสนํ, สพฺพฺุตา อนาวรณตาย สมนฺตจกฺขุตาย จ าณทสฺสนํ. โลกุตฺตรมคฺโค อธิปฺเปโต, ตสฺมิฺหิ ปฏิสิทฺเธ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธคุณานํ อสมฺภโวติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ตฺหิ โส ภควโต ปฏิเสเธตี’’ติ.
สุขุมํ ธมฺมนฺตรํ นาม ฌานวิปสฺสนาทิกํ อาจริยานุคฺคเหน คหิตํ นาม นตฺถิ. ตกฺกปริยาหตนฺติ ‘‘อิติ ภวิสฺสติ, เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ ตํตํทสฺเสตพฺพมตฺถตกฺกเนน วิตกฺกนมตฺเตน ปริโต อาหตํ ปริวตฺติตํ กตฺวา. เตนาห ‘‘ตกฺเกตฺวา’’ติอาทิ. โลกิยปฺํ อนุชานาติ อุปนิสินฺนปริสาย อนุกูลธมฺมกถนโตติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘สมโณ โคตโม’’ติอาทิ. ปฏิภาตีติ ปฏิภานํ, ‘‘อิติ วกฺขามี’’ติ เอวํปวตฺตํ กถนจิตฺตํ, ตโต ปฏิภานโต ชานนํ ปฏิภานํ, อาคมาภาวโต สยเมว อุปฏฺิตตฺตา สยํปฏิภานํ. เตนาห ‘‘อิมินาสฺส ธมฺเมสุ ปจฺจกฺขภาวํ ปฏิพาหตี’’ติ. สุผุสิตนฺติ นิพฺพิวรํ. อผุสิตตฺเต หิ สุเขน วจีโฆโส น นิจฺฉรติ. ทนฺตาวรณนฺติ โอฏฺทฺวยํ. ชิวฺหาปิ ถทฺธตาย สุเขน วจีโฆโส น นิจฺฉรตีติ อาห ‘‘มุทุกา ชิวฺหา’’ติ. กรวีกรุตมฺชุตาย มธุโร สโร. เอลํ วุจฺจติ โทโส, เอลํ คฬตีติ เอลคฬา, น เอลคฬา อเนลคฬา, นิทฺโทสา, น รุชฺฌตีติ อตฺโถ. สพฺพเมตํ รฺชนสฺเสว การณํ ทสฺเสนฺโต วทติ.
ปฺจ ธมฺมาติ คมฺภีราณจริยภูตานํ ขนฺธาทีนํ อุคฺคหณ-สวน-ธารณ-ปริจย-โยนิโสมนสิกาเร สนฺธายาห. ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ เอตฺถ สมฺมา-สทฺโท อุภยตฺถาปิ โยเชตพฺโพ ‘‘สมฺมา ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติ. โย หิ สมฺมา ธมฺมํ ปฏิปชฺชติ, ตสฺเสว สมฺมา ทุกฺขกฺขโย โหติ. โย ปน วุตฺตนเยน ตกฺกโร, ตสฺส นิยฺยานํ อตฺถโต ธมฺมสฺเสว นิยฺยานนฺติ อาห ‘‘โส ธมฺโม…เป… นิยฺยาติ คจฺฉตี’’ติ.
๑๔๗. โกธโนติ ¶ กุชฺฌนสีโล. ยสฺมา ปน สุนกฺขตฺโต โกธวเสน กุรูโร ผรุสวจโน จ, ตสฺมา อาห ‘‘โกธโนติ จณฺโฑ ผรุโส จา’’ติ. ตสฺมึ อตฺตภาเว มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย นตฺถีติ ตสฺมึ อตฺตภาเว อุปฺปชฺชนารหานํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย นตฺถิ. ตํ พุทฺธา ‘‘โมฆปุริโส’’ติ วทนฺติ ยถา ตํ สุทินฺนลาฬุทายิอาทิเก. อุปนิสฺสเย สติปิ ตสฺมึ ขเณ มคฺเค วา ผเล วา อสติ ‘‘โมฆปุริโส’’ติ วทนฺติ ยถา ตํ ธนิยูปเสนตฺเถราทิเก. สมุจฺฉินฺโนปนิสฺสเย ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ยถา ‘‘มกฺขลิ โมฆปุริโส มนุสฺสขิปฺปํ ¶ มฺเ’’ติ (อ. นิ. ๑.๓๑๑) ตถา สุนกฺขตฺโตปีติ อาห ‘‘อิมสฺส ปนา’’ติอาทิ. อสฺสาติ เอเตน. กตฺตริ หิทํ สามิวจนํ. โกเธนาติ โกธเหตุนา.
ภควโตติ สมฺปทานวจนํ กุทฺธปทาเปกฺขาย. ปุพฺเพติ ภิกฺขุกาเล. สทฺทํ โสตุกาโมติ โส กิร ทิพฺพจกฺขุนา ตาวตึสภวเน เทวตานํ รูปํ ปสฺสนฺโต โอฏฺจลนํ ปสฺสติ, น ปน สทฺทํ สุณาติ, ตสฺมา ตาสํ สทฺทํ โสตุกาโม อโหสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘สทฺทํ โสตุกาโม…เป… ปุจฺฉี’’ติ. โส จ อตีเต เอกํ สีลวนฺตํ ภิกฺขุํ กณฺณสกฺขลิยํ ปหริตฺวา พธิรมกาสิ, ตสฺมา ปริกมฺมํ กโรนฺโตปิ อภพฺโพว ทิพฺพโสตาธิคมาย. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อุปนิสฺสโย นตฺถีติ ตฺวา ปริกมฺมํ น กเถสี’’ติ. จินฺเตสีติ อตฺตโน มิจฺฉาปริวิตกฺกิเตน อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺโต จินฺเตสิ.
นิยฺยานิกตฺตาวโพธนโต อเภโทปจาเรน ‘‘เทสนาธมฺโม นิยฺยานิโก’’ติ วุตฺโต. นิยฺยาโน วา อริยมคฺโค โพเธตพฺโพ เอตสฺส อตฺถีติ นิยฺยานิโก เทสนาธมฺโม. อตฺตนิ อตฺถิตํ ทสฺเสติ กิจฺจสิทฺธิทสฺสเนน ตตฺถ ตตฺถ ปากฏีกตตฺตา, น ปฏิฺามตฺเตน. ตถา หิ ยถาปราธํ ตํตํสิกฺขาปทปฺตฺติยา ยถาธมฺมํ เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปฺจ อวิปรีตธมฺมเทสนาย เทวมนุสฺเสหิ ยถาภิสงฺขตปฺหานํ ตทชฺฌาสยานุกูลํ านโส วิสฺสชฺชเนน จ ภควโต สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาณจารภาเวน สพฺพฺุตฺาณํ วิฺูนํ ปากฏํ, ตถา ตตฺถ ตตฺถ ยมกปาฏิหาริยกรณาทีสุ อิทฺธิวิธาณาทีนีติ. เตนาห ‘‘มยฺหฺจา’’ติอาทิ. อนฺเวติ ยถาคหิตสงฺเกตสฺส อนุคมนวเสน เอติ ¶ ชานาตีติ อนฺวโย. เตนาห ‘‘อนุพุชฺฌตีติ อตฺโถ’’ติ. สงฺเกตานุคมนฺเจตฺถ ‘‘ยถาปราธํ ตํตํสิกฺขาปทปฺตฺติยา’’ติอาทินา วุตฺตนยเมว. เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาติ ยถา สพฺพฺุตฺาเณน โยชนา กตา, เอวํ ‘‘เอวรูปมฺปิ นาม มยฺหํ อิทฺธิวิธาณสงฺขาตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺม’’นฺติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา.
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทสพลาณวณฺณนา
๑๔๘. ยทิปิ อาทิโต อภิฺาตฺตยวเสน เทสนาย อาคตตฺตา เจโตปริยาณานนฺตรํ อุปริ ติสฺโส อภิฺา วตฺตพฺพา สิยุนฺติ วตฺตพฺพํ สิยา, อตฺถโต ปน วิชฺชาตฺตยํ ยถาวุตฺตอภิฺาตฺตยเมวาติ ¶ กตฺวา ‘‘ติสฺโส วิชฺชา วตฺตพฺพา สิยุ’’นฺติ วุตฺตํ. กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ตาสุ วุตฺตาสุ อุปริ ทสพลาณํ น ปริปูรตี’’ติ วุตฺตํ, นนุ อิมานิ าณานิ เสสาภิฺา วิย อตฺตโน วิสยสฺส อภิชานนฏฺํ อุปาทาย อภิฺาสุ วตฺตพฺพานิ, อกมฺปิยฏฺํ ปน อุปตฺถมฺภนฏฺฺจ อุปาทาย พลาเณสุ ยถา สมฺมาสติอาทโย อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺเคสูติ? นยิทเมวํ. ตตฺถ หิ ธมฺมานํ ธมฺมกิจฺจวิเสสวิภาวนปราย เทสนาย วุตฺตํ, อิธ ปน สตฺถุ คุณวิเสสวิภาวนปราย เทสนาย ตถา วตฺตุํ น สกฺกา อตฺถโต อนฺตฺตา, เอกจฺจานํ ปุถุชฺชนานํ เอวํ จิตฺตํ อุปฺปชฺเชยฺย ‘‘กิมิทํ ภควา เหฏฺา วุตฺตคุเณ ปุนปิ คณฺหนฺโต คุณาธิกทสฺสนํ กโรตี’’ติ. ตสฺมา สุวุตฺตเมตํ ‘‘อุปริ ทสพลาณํ น ปริปูรตี’’ติ.
อฺเหิ อสาธารณานีติ กสฺมา วุตฺตํ (อ. นิ. ฏี. ๓.๑๐.๒๑), นนุ เจตานิ สาวกานมฺปิ เอกจฺจานํ อุปฺปชฺชนฺตีติ? กามํ อุปฺปชฺชนฺติ, ยาทิสานิ ปน พุทฺธานํ านาฏฺานาณาทีนิ, น ตาทิสานิ ตทฺเสํ กทาจิปิ อุปฺปชฺชนฺตีติ อฺเหิ อสาธารณานีติ. เตนาห ‘‘ตถาคตสฺเสว พลานี’’ติ. อิมเมว หิ ยถาวุตฺตเลสํ อเปกฺขิตฺวา ตทภาวโต อาสยานุสยาณาทีสุ เอว อสาธารณคุณสมฺา นิรุฬฺหา. กามํ าณพลานํ าณสมฺภาโร วิเสสปจฺจโย, ปฺุสมฺภาโรปิ ปน เนสํ ปจฺจโย เอว ¶ , าณสมฺภารสฺสปิ วา ปฺุสมฺภารภาวโต ‘‘ปฺุุสฺสยสมฺปตฺติยา อาคตานี’’ติ วุตฺตํ.
ปกติหตฺถิกุลนฺติ (สํ. นิ. ๒.๒๒) คิริจรนทีจรวนจราทิปฺปเภทา โคจริยกาลาวกนามา สพฺพาปิ พเลน ปากติกา หตฺถิชาติ. ทสนฺนํ ปุริสานนฺติ ถามมชฺฌิมานํ ทสนฺนํ ปุริสานํ. เอกสฺส ตถาคตสฺส กายพลนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. เอกสฺสาติ จ ตถา เหฏฺากถายํ อาคตตฺตา เทสนาโสเตน วุตฺตํ. นารายนสงฺฆาตพลนฺติ เอตฺถ นารา วุจฺจนฺติ รสฺมิโย, ตา พหู นานาวิธา อิโต อุปฺปชฺชนฺตีติ นารายนํ, วชิรํ, ตสฺมา นารายนสงฺฆาตพลนฺติ วชิรสงฺฆาตพลนฺติ อตฺโถ. าณพลํ ปน ปาฬิยํ อาคตเมว, น กายพลํ วิย อฏฺกถารุฬฺหเมวาติ อธิปฺปาโย. ‘‘สํยุตฺตเก อาคตานิ เตสตฺตติ าณานิ สตฺตสตฺตติ าณานี’’ติ วุตฺตํ (วิภ. มูลฏี. ๗๖๐), ตตฺถ ปน นิทานวคฺเค สตฺตสตฺตติ อาคตานิ จตุจตฺตารีสฺจ, เตสตฺตติ ปน ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. ๑.๗๓ มาติกา) สุตมยาทีนิ อาคตานิ ทิสฺสนฺติ, น สํยุตฺตเก. อฺานิปีติ เอเตน าณวตฺถุวิภงฺเค เอกกาทิวเสน วุตฺตานิ, อฺตฺถ จ ‘‘ปุพฺพนฺเต าณ’’นฺติอาทินา (ธ. ส. ๑๐๗๖) พฺรหฺมชาลาทีสุ (ที. นิ. ๑.๓๖) จ ‘‘ตยิทํ ตถาคโต ปชานาติ, อิมานิ ทิฏฺิฏฺานานิ เอวํ คหิตานี’’ติอาทินา วุตฺตานิ อเนกานิ าณปฺปเภทานิ สงฺคณฺหาติ. ยาถาวปฏิเวธโต สยฺจ ¶ อกมฺปิยํ ปุคฺคลฺจ ตํสมงฺคึ เนยฺเยสุ อธิพลํ กโรตีติ อาห ‘‘อกมฺปิยฏฺเน อุปตฺถมฺภนฏฺเน จา’’ติ.
อุสภสฺส อิทนฺติ อาสภํ, (อ. นิ. ฏี. ๒.๔.๘) เสฏฺํ านํ. สพฺพฺุตปฏิชานนวเสน อภิมุขํ คจฺฉนฺติ, อฏฺ วา ปริสา อุปสงฺกมนฺตีติ อาสภา, ปุพฺพพุทฺธา. อิทํ ปนาติ พุทฺธานํ านํ สพฺพฺุตเมว วทติ. ติฏฺมาโนวาติ อวทนฺโตปิ (สํ. นิ. ฏี. ๒.๒.๒๒) ติฏฺมาโนว ปฏิชานาติ นามาติ อตฺโถ. อุปคจฺฉตีติ อนุชานาติ.
อฏฺสุ ปริสาสูติ ‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ, สาริปุตฺต, อเนกสตํ ขตฺติยปริสํ…เป… ตตฺร วต มํ ภยํ วา สารชฺชํ วา โอกฺกมิสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ, สาริปุตฺต, น สมนุปสฺสามี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๕๑) วุตฺตาสุ อฏฺสุ ปริสาสุ. อภีตนาทํ ¶ นทตีติ ปรโต ทสฺสิตาณโยเคน ทสพโลหนฺติ อภีตนาทํ นทติ. สีหนาทสุตฺเตน ขนฺธวคฺเค (สํ. นิ. ๓.๗๘) อาคเตน.
‘‘เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ วตฺตตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๓๑) สุตฺตเสเสน สปฺปุริสูปสฺสยาทีนํ ผลสมฺปตฺติปวตฺติ, ปุริมสปฺปุริสูปสฺสยาทึ อุปนิสฺสาย ปจฺฉิมสปฺปุริสูปสฺสยาทีนํ สมฺปตฺติปวตฺติ วา วุตฺตาติ อาทิ-สทฺเทน ตตฺถ จ จกฺก-สทฺทสฺส คหณํ เวทิตพฺพํ. วิจกฺกสณฺานา อสนิ เอว อสนิวิจกฺกํ. อุรจกฺกาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน อาณาสมูหาทีสุปิ จกฺก-สทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ‘‘สงฺฆเภทํ กริสฺสาม จกฺกเภท’’นฺติอาทีสุ (ปารา. ๔๐๙; จูฬว. ๓๔๓) หิ อาณา ‘‘จกฺก’’นฺติ วุตฺตา, ‘‘เทวจกฺกํ อสุรจกฺก’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. ฏี. ๒.๔.๘) สมูโหติ. ปฏิเวธนิฏฺตฺตา อรหตฺตมคฺคาณํ ปฏิเวโธติ ‘‘ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นามา’’ติ วุตฺตํ. เตน ปฏิลทฺธสฺสปิ เทสนาาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติ ปรสฺส พุชฺฌนมตฺเตน โหตีติ ‘‘อฺาตโกณฺฑฺสฺส โสตาปตฺติ…เป… ผลกฺขเณ ปวตฺตํ นามา’’ติ วุตฺตํ. ตโต ปรํ ปน ยาว ปรินิพฺพานา เทสนาาณปฺปวตฺติ ตสฺเสว ปวตฺติตสฺส ธมฺมจกฺกสฺส านนฺติ เวทิตพฺพํ ปวตฺติตจกฺกสฺส จกฺกวตฺติโน จกฺกรตนสฺส านํ วิย.
‘‘ติฏฺตี’’ติ วุตฺตํ, กึ ภูมิยํ ปุริโส วิย? โนติ อาห ‘‘ตทายตฺตวุตฺติตายา’’ติ. านนฺติ เจตฺถ อตฺตลาโภ ธรมานตา จ, น คตินิวตฺตีติ อาห ‘‘อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จา’’ติ ¶ . ยตฺถ ปเนตํ ทสพลาณํ วิตฺถาริตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิธมฺเม ปนา’’ติอาทิมาห. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
สมาทิยนฺตีติ สมาทานานิ, ตานิ ปน สมาทิยิตฺวา กตานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘สมาทิยิตฺวา กตาน’’นฺติ. กมฺมเมว วา กมฺมสมาทานนฺติ เอเตน สมาทานสทฺทสฺส อปุพฺพตฺถาภาวํ ทสฺเสติ มุตฺตคตสทฺเท คตสทฺทสฺส วิย. คตีติ นิรยาทิคติโย. อุปธีติ อตฺตภาโว. กาโลติ กมฺมสฺส วิปจฺจนารหกาโล. ปโยโคติ วิปากุปฺปตฺติยา ปจฺจยภูตา กิริยา.
อคติคามินินฺติ นิพฺพานคามินึ. วกฺขติ หิ ‘‘นิพฺพานฺจาหํ, สาริปุตฺต, ปชานามิ นิพฺพานคามิฺจ มคฺคํ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปท’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๑๕๓). พหูสุปิ มนุสฺเสสุ เอกเมว ¶ ปาณํ ฆาเตนฺเตสุ กามํ สพฺเพสํ เจตนา ตสฺเสเวกสฺส ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณา, ตํ ปน กมฺมํ เตสํ นานาการํ. เตสุ (วิภ. อฏฺ. ๘๑๑) หิ เอโก อาทเรน ฉนฺทชาโต กโรติ, เอโก ‘‘เอหิ ตฺวมฺปิ กโรหี’’ติ ปเรหิ นิปฺปีฬิโต กโรติ, เอโก สมานจฺฉนฺโท วิย หุตฺวา อปฺปฏิพาหมาโน วิจรติ. เตสุ เอโก เตเนว กมฺเมน นิรเย นิพฺพตฺตติ, เอโก ติรจฺฉานโยนิยํ, เอโก เปตฺติวิสเย. ตํ ตถาคโต อายูหนกฺขเณ เอว – ‘‘อิมินา นีหาเรน อายูหิตตฺตา เอส นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส ติรจฺฉานโยนิยํ, เอส เปตฺติวิสเย’’ติ ชานาติ. นิรเย นิพฺพตฺตมานมฺปิ – ‘‘เอส มหานิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส อุสฺสทนิรเย’’ติ ชานาติ. ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตมานมฺปิ – ‘‘เอส อปาทโก ภวิสฺสติ, เอส ทฺวิปาทโก, เอส จตุปฺปโท, เอส พหุปฺปโท’’ติ ชานาติ. เปตฺติวิสเย นิพฺพตฺตมานมฺปิ – ‘‘เอส นิชฺฌามตณฺหิโก ภวิสฺสติ, เอส ขุปฺปิปาสิโก, เอส ปรทตฺตูปชีวี’’ติ ชานาติ. เตสุ จ กมฺเมสุ – ‘‘อิทํ กมฺมํ ปฏิสนฺธิมากฑฺฒิสฺสติ, อิทํ อฺเน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อุปธิเวปกฺกํ ภวิสฺสตี’’ติ ชานาติ.
ตถา สกลคามวาสิเกสุ เอกโต ปิณฺฑปาตํ ททมาเนสุ กามํ สพฺเพสมฺปิ เจตนา ปิณฺฑปาตารมฺมณาว, ตํ ปน กมฺมํ เตสํ นานาการํ. เตสุ หิ เอโก อาทเรน กโรตีติ เสสํ ปุริมสทิสํ, ตสฺมา เตสุ เกจิ เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, เกจิ มนุสฺสโลเก, ตํ ตถาคโต อายูหนกฺขเณเยว ชานาติ – ‘‘อิมินา นีหาเรน อายูหิตตฺตา เอส มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส เทวโลเก, ตตฺถาปิ เอส ขตฺติยกุเล, เอส พฺราหฺมณกุเล, เอส เวสฺสกุเล, เอส สุทฺทกุเล, เอส ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ, เอส นิมฺมานรตีสุ, เอส ตุสิเตสุ, เอส ยาเมสุ, เอส ¶ ตาวตึเสสุ, เอส จาตุมหาราชิเกสุ, เอส ภุมฺมเทเวสู’’ติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ หีนปณีตสุวณฺณทุพฺพณฺณอปฺปปริวารมหาปริวารตาทิเภทํ ตํ ตํ วิเสสํ อายูหนกฺขเณเยว ชานาติ.
ตถา วิปสฺสนํ ปฏฺเปนฺเตสุเยว – ‘‘อิมินา นีหาเรน เอส กิฺจิ สลฺลกฺเขตุํ น สกฺขิสฺสติ, เอส มหาภูตมตฺตเมว ววตฺถเปสฺสติ, เอส รูปปริคฺคเหเยว สฺสติ, เอส อรูปปริคฺคเหเยว, เอส นามรูปปริคฺคเหเยว ¶ , เอส ปจฺจยปริคฺคเห เอว, เอส ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย เอว, เอส ปมผเลเยว, เอส ทุติยผเล เอว, เอส ตติยผเล เอว, เอส อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ ชานาติ. กสิณปริกมฺมํ กโรนฺเตสุปิ – ‘‘อิมสฺส ปริกมฺมมตฺตเมว ภวิสฺสติ, เอส นิมิตฺตํ อุปฺปาเทสฺสติ, เอส อปฺปนํ เอว ปาปุณิสฺสติ, เอส ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิสฺสตี’’ติ ชานาติ. เตนาห ‘‘อิมสฺส เจตนา’’ติอาทิ.
กามนโต, กาเมตพฺพโต, กามปฏิสํยุตฺตโต จ กาโม ธาตุ กามธาตุ. อาทิ-สทฺเทน พฺยาปาทธาตุ-รูปธาตุ-อาทีนํ สงฺคโห. วิลกฺขณตายาติ วิสทิสสภาวตาย. ขนฺธายตนธาตุโลกนฺติ อเนกธาตุํ นานาธาตุํ ขนฺธโลกํ อายตนโลกํ ธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานาตีติ โยชนา. ‘‘อยํ รูปกฺขนฺโธ นาม…เป… อยํ วิฺาณกฺขนฺโธ นาม. เตสุปิ เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ, เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ (วิภ. ๓๓). เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ, พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ (วิภ. ๓๔-๖๑). เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ, พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ (วิภ. ๖๒-๙๑). เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ, พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ (วิภ. ๙๒-๑๒๐). เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ, พหุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. ๑๒๑-๑๔๙) เอวํ ตาว ขนฺธโลกสฺส, ‘‘อิทํ จกฺขายตนํ นาม…เป… อิทํ ธมฺมายตนํ นาม. ตตฺถ ทสายตนา กามาวจรา, ทฺเว จาตุภูมกา’’ติอาทินา (วิภ. ๑๕๖-๑๗๑) อายตนโลกสฺส, ‘‘อยํ จกฺขุธาตุ นาม…เป… อยํ มโนวิฺาณธาตุ นาม, ตตฺถ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว จาตุภูมกา’’ติอาทินา (วิภ. ๑๗๒-๑๘๘) ธาตุโลกสฺส อเนกสภาวํ นานาสภาวฺจ ปชานาติ. น เกวลํ อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺเสว, อถ โข อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺสปิ – ‘‘อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตา อิมสฺส รุกฺขสฺส ขนฺโธ เสโต, อิมสฺส กาโฬ, อิมสฺส มฏฺโ, อิมสฺส สกณฺฏโก, อิมสฺส พหลตฺตโจ, อิมสฺส ตนุตฺตโจ, อิมสฺส ปตฺตํ วณฺณสณฺานาทิวเสน เอวรูปํ, อิมสฺส ปุปฺผํ นีลํ ปีตํ โลหิตํ โอทาตํ สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ, อิมสฺส ผลํ ขุทฺทกํ มหนฺตํ ทีฆํ รสฺสํ วฏฺฏํ สุสณฺานํ ทุสฺสณฺานํ มุทุกํ ผรุสํ สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ ¶ อมฺพิลํ กสาวํ, อิมสฺส กณฺฏโก ติขิโณ กุณฺโ อุชุโก ¶ กุฏิโล ตมฺโพ กาโฬ โอทาโต โหตี’’ติอาทินา ปชานาติ. สพฺพฺุพุทฺธาทีนํ เอว หิ เอตํ พลํ, น อฺเสํ.
นานาธิมุตฺติกตนฺติ นานาอชฺฌาสยตํ. อธิมุตฺติ นาม อชฺฌาสยธาตุ อชฺฌาสยสภาโว. โส ปน หีนปณีตตาสามฺเน ปาฬิยํ ทฺวิธาว วุตฺโตปิ หีนปณีตาทิเภเทน อเนกวิโธติ อาห ‘‘หีนาทีหิ อธิมุตฺตีหิ นานาธิมุตฺติกภาว’’นฺติ. ตตฺถ ตตฺถ เย เย สตฺตา ยํยํอธิมุตฺติกา, เต เต ตํตทธิมุตฺติเก เอว เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ ธาตุสภาคโต. ยถา คูถาทีนํ ธาตุสภาโว เอโส, ยํ คูถาทีหิ เอว สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, เอวํ (ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยสฺเสเวส สภาโว, ยํ) (วิภ. มูลฏี. ๘๑๓) หีนชฺฌาสยา ทุสฺสีลาทีหิ เอว สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, สมฺปนฺนสีลาทโย จ สมฺปนฺนสีลาทีเหว. ตํ เนสํ นานาธิมุตฺติกตํ ภควา ยถาภูตํ ปชานาตีติ.
วุทฺธิฺจ หานิฺจาติ ปจฺจยวิเสเสน สามตฺถิยโต อธิกตํ อนธิกตฺจ. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณนิทฺเทเส (วิภ. ๘๑๔; ปฏิ. ม. ๑.๑๑๓) ‘‘อาสยํ ชานาติ อนุสยํ ชานาตี’’ติ อาสยาทิชานนํ กสฺมา นิทฺทิฏฺนฺติ? อาสยชานนาทินา เยหิ อินฺทฺริเยหิ ปโรปเรหิ สตฺตา กลฺยาณปาปาสยาทิกา โหนฺติ, เตสํ ชานนสฺส วิภาวนโต. เอวฺจ กตฺวา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตอาสยานุสยาณานํ วิสุํ อสาธารณตา, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตนานาธิมุตฺติกตาาณานํ วิสุํ พลตา จ สิทฺธา โหติ. ตตฺถ อาสยนฺติ ยตฺถ สตฺตา นิวสนฺติ, ตํ เตสํ นิวาสฏฺานํ ทิฏฺิคตํ วา ยถาภูตาณํ วา อาสโย.อนุสโย อปฺปหีนภาเวน ถามคโต กิเลโส. ตํ ปน ภควา สตฺตานํ อาสยํ ชานนฺโต เตสํ เตสํ ทิฏฺิคตานํ, วิปสฺสนามคฺคาณานฺจ อปฺปวตฺติกฺขเณปิ ชานาติ. วุตฺตํ เหตํ –
‘‘กามํ เสวนฺตํเยว ภควา ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล กามครุโก กามาสโย กามาธิมุตฺโต’ติ. กามํ เสวนฺตฺเว ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต’ติ. เนกฺขมฺมํ เสวนฺตฺเว ชานาติ. พฺยาปาทํ, อพฺยาปาทํ, ถินมิทฺธํ, อาโลกสฺํ เสวนฺตํเยว ¶ ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล ถินมิทฺธครุโก ถินมิทฺธาสโย ถินมิทฺธาธิมุตฺโต’ติ’’ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๓).
ปมาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานนฺติ รูปาวจรานํ ปมาทีนํ ปจฺจนีกฌาปนฏฺเน อารมฺมณูปนิชฺฌานฏฺเน จ ฌานานํ. จตุกฺกนเยน เหตํ วุตฺตํ. อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานนฺติ เอตฺถ ปฏิปาฏิยา ¶ สตฺต อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุจฺจนโต อารมฺมเณ จ อธิมุจฺจนโต วิโมกฺขา นาม, อฏฺโม ปน สพฺพโส สฺาเวทยิเตหิ วิมุตฺตตฺตา อปคมวิโมกฺโข นาม. จตุกฺกนยปฺจกนเยสุ ปมฌานสมาธิ สวิตกฺกสวิจาโร นาม, ปฺจกนเย ทุติยชฺฌานสมาธิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, นยทฺวเยปิ อุปริ ตีสุ ฌาเนสุ สมาธิ อวิตกฺกอวิจาโร, สมาปตฺตีสุ ปฏิปาฏิยา อฏฺนฺนํ สมาธีติปิ นามํ, สมาปตฺตีติปิ จิตฺเตกคฺคตาสพฺภาวโต, นิโรธสมาปตฺติยา ตทภาวโต น สมาธีติ นามํ. หานภาคิยธมฺมนฺติ อปฺปคุเณหิ ปมชฺฌานาทีหิ วุฏฺิตสฺส สฺามนสิการานํ กามาทิอนุปกฺขนฺทนํ. วิเสสภาคิยธมฺมนฺติ ปคุเณหิ ปมชฺฌานาทีหิ วุฏฺิตสฺส สฺามนสิการานํ ทุติยชฺฌานาทิปกฺขนฺทนํ. อิติ สฺามนสิการานํ กามาทิทุติยชฺฌานาทิปกฺขนฺทนานิ หานภาคิยวิเสสภาคิยธมฺมาติ ทสฺสิตานิ, เตหิ ปน ฌานานํ ตํสภาวตา ธมฺม-สทฺเทน วุตฺตา. ตสฺมาติ วุตฺตเมวตฺถํ เหตุภาเวน ปจฺจามสติ. โวทานนฺติ ปคุณตาสงฺขาตํ โวทานํ. ตฺหิ ปมชฺฌานาทีหิ วุฏฺหิตฺวา ทุติยชฺฌานาทิอธิคมสฺส ปจฺจยตฺตา ‘‘วุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. เย (อ. นิ. ฏี. ๓.๑๐.๒๑) ปน ‘‘นิโรธโต ผลสมาปตฺติยา วุฏฺานนฺติ ปาฬิ นตฺถี’’ติ วทนฺติ, เต ‘‘นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส เนวสฺานาสฺายตนํ ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อิมาย ปาฬิยา (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๗) ปฏิเสเธตพฺพา. โย สมาปตฺติลาภี สมาโน เอว ‘‘น ลภามห’’นฺติ, กมฺมฏฺานํ สมานํ เอว ‘‘น กมฺมฏฺาน’’นฺติ สฺี โหติ, โส สมฺปตฺตึเยว สมานํ ‘‘วิปตฺตี’’ติ ปจฺเจตีติ เวทิตพฺโพ.
๑๔๙. อปฺปนนฺติ นิคมนํ. น ตถา ทฏฺพฺพนฺติ ยถา ปรวาทินา วุตฺตํ, ตถา น ทฏฺพฺพํ. สกสกกิจฺจเมว ชานาตีติ านาฏฺานชานนาทึ สกํ สกํเยว กิจฺจํ กาตุํ ชานาติ, ยถาสกเมว วิสยํ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ. ตมฺปีติ เตหิ ทสพลาเณหิ ชานิตพฺพมฺปิ. กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมวาติ ¶ กมฺมนฺตรสฺสวิปากนฺตรเมว ชานาติ, เจตนาเจตนาสมฺปยุตฺตธมฺเม นิรยาทินิพฺพานคามินิปฏิปทาภูเต กมฺมนฺติ คเหตฺวา อาห ‘‘กมฺมปริจฺเฉทเมวา’’ติ. ธาตุนานตฺตฺจ ธาตุนานตฺตการณฺจ ธาตุนานตฺตการณนฺติ เอกเทสสรูเปกเสโส ทฏฺพฺโพ. ตฺหิ าณํ ตทุภยมฺปิ ชานาติ, ‘‘อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๘๑๒) ตถา เจว สํวณฺณิตํ. สจฺจปริจฺเฉทเมวาติ ปริฺาภิสมยาทิวเสน สจฺจานํ ปริจฺฉินฺทนเมว. อปฺเปตุํ น สกฺโกติ อฏฺมนวมพลานิ วิย ตํสทิสํ อิทฺธิวิธาณํ วิย วิกุพฺพิตุํ. เอเตนสฺส พลสทิสตฺจ นิวาเรติ. ฌานาทิาณํ วิย วา อปฺเปตุํ วิกุพฺพิตฺุจ. ยทิปิ หิ ‘‘ฌานาทิปจฺจเวกฺขณาาณํ สตฺตมพล’’นฺติ ตสฺส สวิตกฺกสวิจารตา วุตฺตา, ตถาปิ ‘‘ฌานาทีหิ วินา ปจฺจเวกฺขณา นตฺถี’’ติ ¶ ฌานาทิสหคตํ าณํ ตทนฺโตคธํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ วา สพฺพฺุตฺาณํ ฌานาทิกิจฺจํ วิย น สพฺพํ พลกิจฺจํ กาตุํ สกฺโกตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกตี’’ติ วุตฺตํ, น ปน กสฺสจิ พลสฺส ฌานอิทฺธิภาวโตติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ กิจฺจวิเสสวเสนปิ ทสพลาณสพฺพฺุตฺาณานํ วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตกฺกตฺติกภูมนฺตรวเสนปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปฏิปาฏิยาติอาทิโต ปฏฺาย ปฏิปาฏิยา.
อนุปทวณฺณนํ กตฺวา เวทิตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. กิเลสาวรณํ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิ, กิเลสาวรณสฺส อภาโว อาสวกฺขยาธิคมสฺส านํ, ตพฺภาโว อฏฺานํ, อนธิคมสฺส ปน ตทุภยํ ยถากฺกมํ อฏฺานฺจ านฺจาติ ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โลกิย…เป… ทสฺสนโต จา’’ติ อาห. ตตฺถ โลกิยสมฺมาทิฏฺิยา ิติ อาสวกฺขยาธิคมสฺส านํ กิเลสาวรณาภาวสฺส การณตฺตา. สา หิ ตสฺมึ สติ น โหติ, อสติ จ โหติ. เอเตน ตสฺสา อฏฺิติยา ตสฺส อฏฺานตา วุตฺตา เอว. เนสํ เวเนยฺยสตฺตานํ. ธาตุเวมตฺตทสฺสนโตติ กามธาตุอาทีนํ ปวตฺติเภททสฺสนโต. ยทคฺเคน ธาตุเวมตฺตํ ชานาติ, ตทคฺเคน จริยาวิเสสมฺปิ ชานาติ. ธาตุเวมตฺตทสฺสนโตติ วา ธมฺมธาตุเวมตฺตทสฺสนโต. สพฺพาปิ หิ จริยา ¶ ธมฺมธาตุปริยาปนฺนา เอวาติ. ปโยคํ อนาทิยิตฺวาปิ สนฺตติมหามตฺตาทีนํ (ธ. ป. ๑๔๒) วิย. ทิพฺพจกฺขุาณานุภาวโต ปตฺตพฺเพนาติ เอตฺถ ทิพฺพจกฺขุนา ปรสฺส หทยวตฺถุสนฺนิสฺสยโลหิตวณฺณทสฺสนมุเขน ตทา ปวตฺตมานจิตฺตชานนตฺถํ ปริกมฺมกรณํ นาม สาวกานํ, ตฺจ โข อาทิกมฺมิกานํ, ยโต ทิพฺพจกฺขุอานุภาวโต เจโตปริยาณสฺส ปตฺตพฺพตา สิยา, พุทฺธานํ ปน ยทิปิ อาสวกฺขยาณาธิคมโต ปเคว ทิพฺพจกฺขุาณาธิคโม, ตถาปิ ตถา ปริกมฺมกรณํ นตฺถิ วิชฺชาตฺตยสิทฺธิยา สิชฺฌนโต. เสสาภิฺาตฺตเย เจโตปริยาณํ ทิพฺพจกฺขุาณาธิคเมน ปตฺตนฺติ จ วตฺตพฺพตํ ลภตีติ ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ปุน เอวรูปึ วาจํ น วกฺขามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทนฺโต ตํ วาจํ ปชหติ นาม. วาจาย ปน โส อตฺโถ ปากโฏ โหตีติ ‘‘วทนฺโต’’ติ วุตฺตํ. ทิฏฺึ น คณฺหิสฺสามีติ ทิฏฺิคฺคาหปฏิกฺเขโป. ทิฏฺิยา อนุปฺปาทนํ ปชหนเมวาติ อาห ‘‘ปชหนฺโต’’ติ. โส อริยูปวาที นิรเย ปิโตเยว, นาสฺส นิรยูปปตฺติยา โกจิ วิพนฺโธ เอกํสิโก อยมตฺโถติ อธิปฺปาโย.
อสฺสาติ ¶ เอกํสิกภาวสฺส. สิกฺขาหิ สีลสมาธิปฺาหิ, ตทตฺถาย วิปสฺสนาย จ วินา อฺาราธนสฺส อสมฺภวโต ‘‘โลกิยโลกุตฺตรา สีลสมาธิปฺา เวทิตพฺพา’’ติ วตฺวา ปุน อาสนฺนตเร สีลาทิเก ทสฺเสนฺโต ‘‘โลกุตฺตรวเสเนว วินิวตฺเตตุมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ อาห, ตสฺมา อคฺคมคฺคปริยาปนฺนา สีลาทโย เวทิตพฺพา. อคฺคมคฺคฏฺสฺส หิ ทิฏฺเว ธมฺเม เอกํสิกา อฺาราธนา, อิตเรสํ อเนกํสิกาติ. สมฺปชฺชนํ สมฺปทา, นิปฺผตฺตีติ อตฺโถ, ตสฺมา เอวํสมฺปทนฺติ เอวํอวิรชฺฌนกนิปฺผตฺติกนฺติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘อิมมฺปิ การณ’’นฺติอาทิ. ตตฺถ การณนฺติ ยุตฺติ. ตตฺรายํ ยุตฺตินิทฺธารณา ‘‘นิรยูปโค อริยูปวาที ตทาทายสฺส อวิชฺชมานโต เสยฺยถาปิ มิจฺฉาทิฏฺี’’ติ. เอตฺถ จ ‘‘ตํ วาจํ อปฺปหายา’’ติอาทิวจเนน ตทาทายสฺส อปฺปหาเนน จ อริยูปวาโท อนฺตรายิโก อนตฺถาวโห จ, ปหาเนน ปน อจฺจยํ เทเสตฺวา ขมาปเนน อนนฺตรายิโก อตฺถาวโห จ ยถา ตํ วุฏฺิตา เทสิตา จ อาปตฺตีติ ทสฺเสติ.
ทสพลาณวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุเวสารชฺชาณวณฺณนา
๑๕๐. พฺยาโมหภยวเสน ¶ (อ. นิ. ฏี. ๒.๔.๘) สรณปริเยสนํ สารชฺชนํ สารโท, พฺยาโมหภยํ, วิคโต สารโท เอตสฺสาติ วิสารโท, ตสฺส ภาโว เวสารชฺชํ. ตํ ปน าณสมฺปทํ ปหานสมฺปทํ เทสนาวิเสสสมฺปทํ เขมํ นิสฺสาย ปวตฺตํ จตุพฺพิธํ ปจฺจเวกฺขณาณํ. เตนาห ‘‘จตูสุ าเนสู’’ติอาทิ. ทสฺสิตธมฺเมสูติ วุตฺตธมฺเมสุ. วจนมตฺตเมว หิ เตสํ, น ปน ทสฺสนํ ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อภาวโต. ภควตา เอว วา ‘‘อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’’ติ ปรสฺส วจนวเสน ทสฺสิตธมฺเมสุ. ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๑๘) วิย ธมฺม-สทฺโท เหตุปริยาโยติ อาห ‘‘สหธมฺเมนาติ สเหตุนา’’ติ. เหตูติ จ อุปปตฺติสาธนเหตุ เวทิตพฺโพ, น การโก สมฺปาปโก จ. อปฺปมาณนฺติ อนิทสฺสนํ. นิทสฺสนฺหิ อนฺวยโต พฺยติเรกโต ปมาณงฺคตาย ‘‘ปมาณ’’นฺติ วุจฺจติ. นิมิตฺตนฺติ โจทนาย การณํ. ตตฺถ โจทโก โจทนํ กโรตีติ การณํ, ธมฺโม โจทนํ กโรติ เอเตนาติ การณํ. เตนาห ‘‘ปุคฺคโลปี’’ติอาทิ. เขมนฺติ เกนจิ อปฺปฏิพนฺธิยภาเวน อนุปทฺทุตตํ.
อนฺตราโย ¶ เอเตสํ อตฺถิ, อนฺตราเยวา ยุตฺตาติ อนฺตรายิกา. เอวํภูตา ปน เต ยสฺมา อนฺตรายกรา นาม โหนฺติ, ตสฺมา อาห ‘‘อนฺตรายํ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกา’’ติ. อสฺจิจฺจ วีติกฺกโม น ตถา สาวชฺโชติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สฺจิจฺจ วีติกฺกนฺตา’’ติ. สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธาติอาทิ นิทสฺสนมตฺตํ อิตเรสมฺปิ จตุนฺนํ ‘‘อนฺตรายิกา’’ติ วุตฺตธมฺมานํ ตพฺภาเว พฺยภิจาราภาวโต. อิธ ปน เมถุนธมฺโม อธิปฺเปโตติ อิทํ อฏฺุปฺปตฺติวเสน วุตฺตํ อริฏฺสิกฺขาปทํ (ปาจิ. ๔๑๗-๔๒๒) วิย. ยสฺมา ตงฺขณมฺปิ กาเมสุ (อ. นิ. ฏี. ๒.๔.๘) อาทีนวํ ทิสฺวา วิรตฺโต (อ. นิ. ฏี. ๒.๔.๘) โหติ เจ, วิเสสํ อธิคจฺฉติ, น กาเมสุ อาสตฺโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เมถุนํ…เป… อนฺตราโย โหตี’’ติ. ตตฺถ ยสฺส กสฺสจีติ น เกวลํ ปพฺพชิตสฺเสว, อถ โข ยสฺส กสฺสจิ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เมถุนมนุยุตฺตสฺส, มุสฺสเตวาปิ สาสน’’นฺติ. ตสฺมึ อนิยฺยานิกธมฺเมติ ตสฺมึ ปเรน ปริกปฺปิตอนิยฺยานิกธมฺมนิมิตฺตํ. นิมิตฺตตฺเถ หิ อิทํ กมฺมสํโยเค ภุมฺมํ.
จตุเวสารชฺชาณวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฏฺปริสวณฺณนา
๑๕๑. ปุริสสฺส ¶ สูรตรภาโว นาม สงฺคาเม ปากโฏ โหติ, น เคเห นิสินฺนกาเล, เอวํ เวสารชฺชาณสฺส อานุภาโว ปณฺฑิตปริสาสุ ยตฺถ กตฺถจีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เวสารชฺชาณสฺส พลทสฺสนตฺถ’’นฺติ อาห. สนฺนิปติตฺวา นิสินฺนฏฺานนฺติ านสีเสน สนฺนิปติตขตฺติยปริสเมว ทสฺเสติ. เอเสว นโย สพฺพตฺถาติ อติเทเสน อาวิภาวิตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘มารกายิกาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ สทิสตฺถวิสยตฺตา อติเทสสฺส. ยถา หิ ขตฺติยานํ สมูโห ขตฺติยปริสาติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, น เอวํ ‘‘มารปริสา’’ติ เอตฺถ, มารสฺส ปริสาติ ปน มารปริสาติ อยมตฺโถ อธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘มารกายิกานํ…เป… น มาราน’’นฺติ. มารกายิกานนฺติ มารปกฺขิยานํ. อุคฺคฏฺานทสฺสนวเสนาติ สารชฺชิตพฺพฏฺานทสฺสนวเสน, เอวํ อุคฺคา ขตฺติยา อตฺตโน ปฺุเตเชนาติ อธิปฺปาโย. พฺราหฺมณา ตีสุ เวเทสูติ อิทํ อิตเรสํ อวิสยทสฺสนวเสน วุตฺตํ. เวเท สชฺฌายนฺตาปิ หิ ขตฺติยา เวสฺสา จ ตทตฺถวิจารณาย เยภุยฺเยน อสมตฺถา เอวาติ. กสฺมา ปเนตฺถ ยามาทิปริสา น คหิตาติ? ภุสํ กามาภิคิทฺธตาย โยนิโสมนสิการวิรหโต. ยามาทโย หิ อุฬารุฬาเร กาเม ปฏิเสวนฺตา ตตฺถาภิคิทฺธตาย ธมฺมสฺสวนาย สภาเวน จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ, มหาโพธิสตฺตานํ ปน พุทฺธานฺจ ¶ อานุภาเวน อากฑฺฒิยมานา กทาจิ เตสํ ปยิรุปาสนาทีนิ กโรนฺติ ตาทิเส มหาสมเย. เตเนว หิ วิมานวตฺถุเทสนาปิ ตนฺนิมิตฺตา พหุลา นาโหสิ. มนุสฺสานํ วเสนายํ กตา.
ปรจกฺกวาเฬสุ จ มนุสฺสานํ วิเสสาธิคโม นตฺถีติ ปุจฺฉติ ‘‘กึ ปน ภควา อฺานิ จกฺกวาฬานิปิ คจฺฉตี’’ติ. อิตโร ยทิปิ เตสํ อริยธมฺมาธิคโม นตฺถิ, วาสนาย ปน ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมํ เทเสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อามคจฺฉตี’’ติ อาห. เกยูรํ นานาวิธรตนปริสิพฺพิตสุวณฺณชาลวินทฺธํ ภุชาภรณํ. องฺคทํ นานาคนฺธคนฺธิตํ, เกวลํ วา สุวณฺณมยํ พาหุวลยํ. ฉินฺนสฺสราติ ทฺวิธาภูตสฺสรา (ที. นิ. ฏี. ๒.๑๗๒) คคฺครสฺสราติ คคฺคริกาย วิย คคฺครายมานขรสฺสรา (ที. นิ. ฏี. ๒.๑๗๒; อ. นิ. ฏี. ๓.๘.๖๙). ภาสนฺตรนฺติ เตสํ ภาสํ (ที. นิ. ฏี. ๒.๑๗๒; อ. นิ. ฏี. ๓.๘.๖๙) สนฺธายาห. ‘‘วีมํสา ¶ อุปฺปชฺชตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตํ วิวริตุํ ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
สงฺคมฺมาติ สมาคนฺตฺวา. อาทิโต ลาโป อาลาโป, วจนปฏิวจนวเสน สมํ ลาโป สลฺลาโป. สมฺมา, สมฺา วา กถา สํกถา, สํกถาว สากจฺฉา.
อฏฺปริสวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุโยนิวณฺณนา
๑๕๒. ยวนฺติ ตาย สตฺตา อมิสฺสิตาปิ สมานชาติตาย มิสฺสิตา วิย โหนฺตีติ โยนิ. สา ปน อตฺถโต อณฺฑาทิอุปฺปตฺติฏฺานวิสิฏฺโ ขนฺธานํ ภาคโส ปวตฺติวิเสโสติ อาห ‘‘ขนฺธโกฏฺาโส โยนิ นามา’’ติ. อณฺเฑ ชาตาติ ปมาย ชาติยา วเสน วุตฺตํ, ทุติยาย ปน อณฺฑโต, อณฺเฑ วา ภิชฺชมาเน ชาตาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตนาห ‘‘อภินิพฺภิชฺช ชายนฺตี’’ติ. วินาติ เอเตหิ อณฺฑาทีหิ พาหิรปจฺจเยหิ วินา. อุปฺปติตฺวา วิยาติ อุปฺปชฺชนวเสน ปติตฺวา วิย. พาหิรปจฺจยนิรเปกฺขตฺตาเยว วา อุปปตเน สาธุการิโน อุปปาติกา, เต เอว อิธ โอปปาติกาติ วุตฺตา. อาทิ-สทฺเทน คพฺภมเล นิพฺพตฺตมหาปทุมกุมาราทีนํ สงฺคโห. นิชฺฌามตณฺหิกเปตานํ นิจฺจํ ทุกฺขาตุรตาย กามเสวนา นตฺถิ ¶ , ตสฺมา เต คพฺภเสยฺยกา น โหนฺติ, ชาลวนฺตตาย น ตาสํ กุจฺฉิยํ คพฺโภ สณฺาติ, ตสฺมา เต โอปปาติกาเยว สํเสทชตฺตายปิ อสมฺภวโต. เนรยิกา วิยาติ นิทสฺสนาปเทเสน เตสมฺปิ โอปปาติกตฺตํ ทีเปติ. อวเสสาติ นิชฺฌามตณฺหิกเนรยิเก เปตฺวา อวเสสา วินิปาติกา. ยกฺขานํ จาตุมหาราชิกตาย โอปปาติกภาเว เอว อาปนฺเน ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘เอวํ ยกฺขาปี’’ติ วุตฺตํ. ตถา หิ เต น ภุมฺมเทวา น จ วินิปาติกาติ.
จตุโยนิวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจคติวณฺณนา
๑๕๓. คนฺตพฺพาติ ¶ อุปปชฺชิตพฺพา. ยถา หิ กมฺมภโว ปรมตฺถโต อสติปิ การเก ปจฺจยสามคฺคิยา สิทฺโธ ตํสมงฺคินา สนฺตานลกฺขเณน สตฺเตน กโตติ โวหรียติ, ตถา อุปปตฺติภวลกฺขณา คติโย ปรมตฺถโต อสติปิ คมเก ตํตํกมฺมวเสน เยสํ ตานิ กมฺมานิ, เตหิ คนฺตพฺพาติ โวหรียนฺตีติ. เอวํ สทฺทตฺถโต คตึ ทสฺเสตฺวา อตฺถุทฺธารนเยนปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เยสุ นิรยาทิเภเทสุ อุปปตฺติภเวสุ คติ-สทฺโท นิรูฬฺโห, ตโต อฺตฺถาปิ คติสทฺทปฺปวตฺติ อตฺถิ, ตํ เอเกน คติ-สทฺเทน วิเสเสตฺวา อาห ‘‘คติคตี’’ติ ยถา ‘‘ทุกฺขทุกฺขํ, (สํ. นิ. ๔.๓๒๗) รูปรูป’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๔๙) จ. อุปฺปาทาวตฺถาย คมนํ อุปคมนนฺติ ‘‘นิพฺพตฺติคตี’’ติ วุตฺตา. คตินฺติ จิตฺตคตึ. เตนาห ‘‘อชฺฌาสยคติ นามา’’ติ, อชฺฌาสยปฺปวตฺตีติ อตฺโถ. ตทฏฺกถายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๕๐๓) ปน ‘‘คตินฺติ นิปฺผตฺติ’’นฺติ อตฺโถ วุตฺโต. พฺรหฺมนิมนฺตนสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๕๐๓) หิ อยํ ปาฬีติ. ชุตินฺติ อานุภาวํ. วิภโวติ วินาโส. โส หิ วิคโมติ อตฺเถน คติ. เตเนว นิพฺพานํ อรหโต คตีติ (ปริ. ๓๓๙) อนุปาทิเสสนิพฺพานํ อรหโต คติ วิคโม วิภโวติ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ. ทฺเวเยว คติโยติ ทฺเวว นิปฺผตฺติโยติ อตฺโถติ อาห ‘‘อยํ นิปฺผตฺติคติ นามา’’ติ.
ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ พฺรูเหนฺโต เอว อุปฺปชฺชตีติ อโย, สุขํ. นตฺถิ เอตฺถ อโยติ นิรโย. ตโต เอว รมิตพฺพํ อสฺสาเทตพฺพํ ตตฺถ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิรติอตฺเถน นิรสฺสาทฏฺเน นิรโย’’ติ. ติริยํ อฺจิตาติ เทวมนุสฺสาทโย วิย อุทฺธํ ทีฆา อหุตฺวา ติริยํ ทีฆาภิ อตฺโถ. ปกฏฺโต สุขโต อยนํ อปคโม เปจฺจภาโว, ตํ เปจฺจภาวํ ปตฺตานํ วิสโยติ ¶ เปตโยนิเมว วทติ. มนโส อุสฺสนฺนตฺตาติ สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสตาย อุกฺกฏฺคุณจิตฺตตายาติ อตฺโต. อยํ ปนตฺโถ นิปฺปริยายโต ชมฺพุทีปวาสีวเสน เวทิตพฺโพ. ยถาห – ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ ชมฺพุทีปิกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ (อ. นิ. ๙.๒๑). เตหิ ปน สมานรูปาทิตาย สทฺธึ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ ¶ มนุสฺสาเตว ปฺายึสุ. โลกิยา ปน ‘‘มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสา’’ติ วทนฺติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปรมตฺถทีปนิยํ วิมานวตฺถุสํวณฺณนายํ (วิ. ว. อฏฺ. ๓) วุตฺตนเยน คเหตพฺโพ. อานุภาเวหีติ เทวานุภาวสงฺขาเตหิ อิทฺธิวิเสเสหิ. ตตฺถ กามา เทวา กามคุเณหิ เจว อิทฺธิวิเสเสหิ จ อิตเร อิทฺธิวิเสเสเหว ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ โชตนฺติ, สรณนฺติ วา คมฺมนฺติ, อภิตฺถวิยนฺตีติ วา เทวาติ.
ติรจฺฉานโยนิฺจาติอาทีสูติ เอตฺถ ติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยคฺคหเณน ขนฺธานํ เอว คหณํ เตสํ ตาทิสสฺส ปริจฺฉินฺนสฺส โอกาสสฺส อภาวโต. ยตฺถ วา เต อรฺสมุทฺทปพฺพตาทิเก นิพทฺธวาสํ วสนฺติ, ตาทิสสฺส านสฺส วเสน โอกาโสปิ คเหตพฺโพ. นิรยูปคาทีหิ สตฺเตหิ มคฺคิตพฺพโต มคฺโค ปฏิปชฺชิตพฺพา ปฏิปทา จาติ ตํ ตํ กมฺมเมว วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุภเยนปี’’ติอาทิ. ยถา จ ปฏิปนฺโนติ อิมินา ตสฺส กมฺมสฺส กตูปจิตาการมาห. เอตฺถ จ นิรยคามิฺจ มคฺคํ นิรยคามินิฺจ ปฏิปทนฺติ อิมินา สาธารณโต นิรยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ วตฺวา ปุน ตํ ตํ สนฺตานปติตตาย อสาธารณตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาปฏิปนฺโน’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วินิปตนฺตีติ วิวสา, วิรูปํ วา นิปตนฺติ. กสฺมา ปเนตฺถ ปฺจคติปริจฺเฉทกาณํ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘นิพฺพานฺจาห’’นฺติอาทิมาหาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทิ. น หิ ภควา อตฺตโน พุทฺธสุพุทฺธตํ วิภาเวนฺโต สาวเสสํ กตฺวา เทสนํ เทเสติ.
ปฺจคติวณฺณนา นิฏฺิตา.
าณปวตฺตาการวณฺณนา
๑๕๔. าณปฺปวตฺตาการนฺติ าณสฺส ปวตฺติอาการํ, าณสฺส วา ปวตฺติปการํ. เอกนฺตทุกฺขาติ เอกนฺเตน ทุกฺขา อจฺจนฺตทุกฺขา. ตา ปน สพฺพกาลํ ทุกฺขา สุขาลเยนปิ อสมฺมิสฺสาติ ¶ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิจฺจทุกฺขา นิรนฺตรทุกฺขา’’ติ. พหลาติ อตนุกา, มหนฺตาติ อตฺโถ ¶ . ติพฺพาติ วา ติขิณา. ขราติ กกฺขฬา. กฏุกาติ วา อนิฏฺา. กสฺสติ ขณียตีติ กาสุ, อาวาโฏ. กสียติ จียตีติ กาสุ, ราสิ. ผุนนฺตีติ ทฺวีหิ หตฺเถหิ องฺคารานิ อุกฺขิปิตฺวา ปฏิวาตํ โอผุนนฺติ, เตน เตสํ สกลสรีรํ ฑยฺหติ. เตนาห ‘‘ปริทฑฺฒคตฺตา’’ติ. ปุริสปฺปมาณํ โปริสํ. เอกปเถเนวาติ เอกมคฺคภูเตเนว. อนุกฺกมนีเยนาติ อุกฺกมิตุํ อปกฺกมิตุํ อสกฺกุเณยฺเยน.
นนุ จ ทิพฺพจกฺขุาณํ ปจฺจุปฺปนฺนวณฺณารมฺมณํ, เตน กถํ รูปนฺตรสมงฺคึ นิรเย นิพฺพตฺตสตฺตํ ‘‘อยํ โส’’ติ ชานาตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถ กิฺจาปี’’ติอาทิ. ยถากมฺมูปคาเณน ‘‘อยํ โส’’ติ สลฺลกฺเขติ, ตสฺส ปน ทิพฺพจกฺขุอานุภาเวน ปตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทิพฺพจกฺขุพลํ นาม เอตนฺติ วุตฺตํ.
ปุริมนเยเนวาติ ‘‘คูถกูโป วิย ติรจฺฉานโยนิ ทฏฺพฺพา’’ติอาทินา องฺคารกาสุปมายํ วุตฺตนเยเนว. ทุกฺขา เวทนา พหุลา เอตาสูติ ทุกฺขพหุลา. พหลปตฺตปลาโสติ อวิรฬตนุวิปุลปณฺโณ. สุขปริโภคํ มหาปาสาทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทีฆปาสาโท’’ติ วุตฺตํ จตุรสฺสปาสาทาทีนํ ขุทฺทกตฺตา. อุณฺณามยอตฺถรเณนาติ อุณฺณามยโลหิตอตฺถรเณน. อุตฺตรํ อุปริภาคํ ฉาเทตีติ อุตฺตรจฺฉโท, วิตานํ. ตํ ปน โลหิตวิตานํ อิธาธิปฺเปตนฺติ ‘‘รตฺตวิตาเนนา’’ติ วุตฺตํ.
อปรภาคโยชนาติ ปาฬิยํ ‘‘อปเรน สมเยนา’’ติ วุตฺตสฺส อปรภาคสฺส โยชนา. สา ปน เอกเทเสน ปุริมภาเค วุตฺเต เอว สุวิฺเยฺยา โหตีติ ‘‘ยถา โส’’ติอาทิมาห. มคฺคารุฬฺหเมวาติ มคฺคํ อุปคตมตฺตเมว.
นิยมาภาวาติ ‘‘ทิพฺพจกฺขุนาว ปสฺสตี’’ติ นิยมสฺส อภาวา. ‘‘ทิพฺพจกฺขุนาปิ ปสฺสิสฺสตี’’ติ อิทํ น อนุตฺตรสุขานุภวนสฺส ทิพฺพจกฺขุโคจรตฺตา วุตฺตํ, อนาคตสฺส ปน ตสฺส ทิพฺพจกฺขุปริภณฺฑภูเตน อนาคตํสาเณน ทสฺสนเมวาติ การณูปจาเรน วุตฺตํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ’’จฺเจว วุตฺตํ. ‘‘อตฺถโต ปน นานา โหตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เทวโลกสุขํ หี’’ติอาทึ วตฺวา ¶ ยถาทสฺสิตอุปมาหิปิ อยมตฺโถ ปากโฏ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปมายมฺปี’’ติอาทิมาห. โคตฺรภุาณุปฺปาทโต ปฏฺาย นิโรธํ ปสฺสิตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลปจฺจเวกฺขณวเสน เจว ปรโต ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนวเสน จ อริยสาวโก นิโรเธ ¶ สยิโต วิย โหติ ตทปสฺสเยเนว ปวตฺตนโตติ อาห ‘‘นิโรธสยนวรคต’’นฺติ. เตนาห ‘‘นิพฺพานา…เป… ปสฺสตี’’ติ.
าณปวตฺตาการวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุกฺกรการิกาทิสุทฺธิวณฺณนา
๑๕๕. ปุจฺฉานุสนฺธิอาทิอนุสนฺธิตฺตยโต อฺตฺตา ‘‘ปาฏิเยกฺกํ อนุสนฺธิวเสนา’’ติ วุตฺตํ. น เกวลํ ‘‘ทุกฺกรการิกาย สุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํลทฺธิโก เอว, อถ โข ทุกฺกรจารีสุ อภิปฺปสนฺโนติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตุกุณฺฑิโกติ ทฺวีหิ ปาเทหิ หตฺเถหีติ จตูหิ องฺเคหิ กุณฺฑนโก อาหิณฺฑนโก. ฉมานิกิณฺณนฺติ ภูมิยํ ขิตฺตํ. ภกฺขสนฺติ อาหารํ.
มจฺฉริยมลาทิปาปธมฺมวิคมนโต เมตฺตาทิคุณานุพฺรูหนโต จ พฺรหฺมํ เสฏฺํ จริยนฺติ พฺรหฺมจริยํ, ทานํ. ตถา หิ ตํ ภควตา ปณฺฑิตปฺตฺตํ วุตฺตํ. เอวํ เสเสสุปิ ยถารหํ พฺรหฺมจริยปริยาโย นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺโพ. กินฺติ กีทิสํ. วตนฺติ สมาทินฺนวตํ. สุจิณฺณสฺสาติ สุฏฺุ จิณฺณสฺส ปฺุสฺส. อิทฺธีติ อานุภาโว. ชุตีติ วตฺถาภรโณภาสสมุชฺชลา สรีรปฺปภา. พลวีริยูปปตฺตีติ กายพเลน เจว อุสฺสาเหน จ สมนฺนาคโม.
เตน ปาณิ กามทโทติ เตน อทฺธิกานํ อุปคจฺฉนฺตานํ หตฺถํ ปสาเรตฺวา อสยฺหเสฏฺิโน ทานฏฺานทสฺสนมเยน ปฺุเน อิทานิ มยฺหํ หตฺโถ กปฺปรุกฺโข วิย กามทโท อิจฺฉิติจฺฉิตทายี, กามทโท โหนฺโต จ มธุสฺสโว อิฏฺวตฺถุวิสฺสชฺชนโก ชาโต. เตน เม พฺรหฺมจริเยนาติ เตน มม ยถาวุตฺตกายเวยฺยาวฏิยกมฺมสงฺขาเตน เสฏฺจริเยน. ปฺุนฺติ ปฺุผลํ. ตมฺปิ หิ ปุชฺชสภาวโต, อุตฺตรปทโลเปน วา ‘‘เอวมิทํ ปฺุํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๘๐) ‘‘ปฺุ’’นฺติ วุจฺจติ.
ปฺจ ¶ สิกฺขาปทานิ สมาหฏานิ ปฺจสิกฺขาปทํ ยถา ‘‘ติภวํ, ติสกฏ’’นฺติ จ. พฺรหฺมจริยสฺมินฺติ ¶ ธมฺมเทสนาย. สา หิ วิเนยฺยานํ พฺรหฺมภาวาวหนโต พฺรหฺมํ เสฏฺํ จริยํ, พฺรหฺมุโน วา ภควโต วาจสิกํ จริยนฺติ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุจฺจติ.
สหสฺสํ มจฺจุหายินนฺติ สหสฺสมตฺตา อรหตฺตสมธิคเมน มจฺจุวิสยาติกฺกเมน มจฺจุปหายิโน ชาตา. พฺรหฺมจารี ภวิสฺสามาติ เอตฺถ เยน พฺรหฺมจริเยน เต พฺรหฺมจาริโนติ วุจฺจนฺติ, ตํ พฺรหฺมจริยํ นิทฺธาเรตฺวา อาห ‘‘เมถุนวิรติ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตา’’ติ.
นาติกฺกมามาติ น อติจราม อคมนียฏฺาเนปิ อิตรตฺถาปิ น วีติกฺกมาม. เตนาห ‘‘อฺตฺร ตาหิ พฺรหฺมจริยํ จรามา’’ติ. อมฺหนฺติ อมฺหากํ.
อตฺตทมนวเสนาติ ยถาปฏิฺํ อรหนฺตานํ อนุกรณากาเรน ปวตฺตจิตฺตทมนวเสน, มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ ทมเนนาติ อตฺโถ. สิขาปฺปตฺตเสฏฺจริยตาย อริยมคฺโค พฺรหฺมจริยํ. พฺรหฺมํ เสฏฺํ จรติ เอเตนาติ พฺรหฺมจริยํ, สตฺถุสาสนํ.
อตรมานานนฺติ น ตรมานานํ เทสกาลํ อุทิกฺขนฺตานํ. ผลาสาว สมิชฺฌตีติ สุทุลฺลภผเลปิ อาสา สมฺมาปโยคมนฺวาย สมิชฺฌติ เอว. วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมีติ วิเสเสน นิปฺผนฺนปณีตชฺฌาสโย ปริปุณฺณอุฬารมโนรโถ. โส หิ เสฏฺมโนสมาจารตาย พฺรหฺมจริยปริยาเยน วุตฺโต.
อิทเมว สุตฺตํ อาคตฏฺานนฺติ อธิปฺปาโย เตปิฏเก พุทฺธวจเน อิทเมว สุตฺตปทํ ‘‘วีริยํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ อาคตฏฺานนฺติ อตฺโถ. วีริยฺหิ ตสฺมึ วิสเย อุตฺตมํ ปรมุกฺกํสคตํ ตาทิสจริยาเหตุ จาติ พฺรหฺมจริยนฺติ อิธ วุตฺตํ. จตุรงฺคสมนฺนาคตนฺติ จตุพฺพิธทุกฺกรกิริยาย สาธกสฺส จตุพฺพิธสฺส อตฺตโน ปวตฺติอาการสฺส วเสน จตุรงฺคสมนฺนาคตํ.
โกจิ ฉินฺนภินฺนปฏปิโลติกธโร ทสนฺตยุตฺตสฺส วตฺถสฺส อภาวโต นิจฺเจโลติ วตฺตพฺพตํ ลเภยฺยาติ ตํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘นคฺโค’’ติ. เอวํ อกาสึ, เอวมฺปิ สตฺตปีฬา มา อโหสีติ อธิปฺปาโย. ยถา ¶ ‘‘อภิหฏํ น สาทิยามี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๑๕๕) ภิกฺขาปริเยสเน อุกฺกฏฺจาริตาทสฺสนํ, เอวํ ‘‘นเอหิ ภทฺทนฺติกาทิภาโวปี’’ติ คเหตพฺพํ. ปุริสนฺตรคตายาติ ปุริสสมีปคตาย. สํกิตฺตียนฺติ เอตายาติ สํกิตฺติ, คามวาสิอาทีหิ สมุทายวเสน กริยมานกิริยา. อิธ ปน ภตฺตสํกิตฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘สํกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสู’’ติ. ททนฺติ ¶ ตายาติ ทตฺติ. เอกาหํ อนฺตรภูตํ เอตสฺส อตฺถีติ เอกาหิกํ. เอส นโย เสสปเทสุปิ. เอกาหวาเรนาติ เอกาหิกวาเรน. ‘‘เอกาหิก’’นฺติอาทินา วุตฺตวิธิเมว ปฏิปาฏิยา ปวตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ปุน วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อิติ เอวรูป’’นฺติอาทิ.
เอรกติณาทีนิ วาติ เอรกติณาทีนิ คนฺถิตฺวา กตนิวาสนานิ ฉวทุสฺสานิ, นิหีนทุสฺสานีติ อตฺโถ. ตนฺตาวุตานนฺติ ตนฺตํ ปสาเรตฺวา วีตานํ. ปกติกณฺฏเกติ สลากกณฺฏเก.
๑๕๖. เนกวสฺสคณสฺชาตนฺติ อเนกวสฺสสมูหสฺชาตํ. นนุ จ อิทาเนว ‘‘สายตติยกมฺปิ อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต’’ติ วุตฺตํ, ‘‘เนกวสฺสคณิกํ รโชชลฺลํ กาเย สนฺนิจิต’’นฺติ จ, ตทุภยํ เอกสฺมึ กถํ สมฺภวตีติ อาห ‘‘อิทํ อตฺตโน รโชชลฺลกวตสมาทานกาลํ สนฺธาย วทตี’’ติ. เอเตเนว ‘‘อเจลโก โหมี’’ติ วุตฺตอเจลกปฏิฺา, ‘‘สาณานิปิ ธาเรมี’’ติอาทินา วุตฺตฉนฺนกปฏิฺา, ตตฺถาปิ สาณ-มสาณ-ฉวทุสฺสาทิ-นิวตฺถ-ปฏิฺา จ อวิรุทฺธาติ ทฏฺพฺพา ตสฺมึ ตสฺมึ กาเล ตถา ตถา ปฏิปนฺนตฺตา. เตติ อเจลกา. สงฺฆาตนฺติ สพฺพโส ฆาตํ. เตนาห ‘‘วธ’’นฺติ. สีลวา นาม นตฺถิ ‘‘อนภิสนฺธิกมฺปิ ปาปํ โหตี’’ติ เอวํ ลทฺธิกตฺตา. สีลํ อธิฏฺายาติ อิทํ ปฏิกฺกมนกิริยํ สนฺธาย วุตฺตํ.
ปาสณฺฑปริคฺคหณตฺถายาติ ปาสณฺเฑสุ อสารสารภาววีมํสนตฺถาย. ตํ ปพฺพชฺชนฺติ อาชีวกปพฺพชฺชํ. วิกฏโภชเนติ วิกตโภชเน วิรูปโภชเน. เตนาห ‘‘อปกติโภชเน’’ติ.
๑๕๗. ภึสนกตสฺมินฺติ ภาวสาธนภาวี อิทํ ปทนฺติ อาห ‘‘ภึสนกตสฺมึ ภึสนกกิริยายา’’ติ. ‘‘ภึสนกตฺตสฺมิ’’นฺติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส ต-การสฺส ¶ โลโป ทฏฺพฺโพ. เยภุยฺยคฺคหณํ โลมวนฺตวเสนปิ โยเชตพฺพํ, น โลมวเสนาติ อาห ‘‘พหุตรานํ วา’’ติอาทิ.
สุ-สทฺเท อุ-การสฺส โอ-การํ กตฺวา ปาฬิยํ ‘‘โสตตฺโต’’ติ วุตฺตนฺติ ตทตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สุตตฺโต’’ติ อาห. สุฏฺุ อวตตฺโตติ วา โสตตฺโต. โสสินฺโนติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สุทฺธิวสนตฺถายาติ สํสารสุทฺธิคเวสนตฺถาย.
วิหารสฺมินฺติ ¶ ปจฺจตฺเต ภุมฺมวจนนฺติ อาห ‘‘วิหาโร เอว หิ ‘วิหารสฺมิ’นฺติ วุตฺโต’’ติ. เตเนว จาติ เตเนว วิภตฺติวิปลฺลาสวเสน. เอวํ อตฺโถติ อยํ เอวํ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ทุกฺขปฺปตฺโตติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สุขทุกฺเข ลาภาลาภาทิเก จ. ตุลิโตติ ตุลาสทิโส.
ทุกฺกรการิกาทิสุทฺธิวณฺณนา นิฏฺิตา.
อาหารสุทฺธิวณฺณนา
๑๕๘. สุชฺฌิตุนฺติ สํสารโต สุชฺฌิตุํ.
๑๕๙. อาสีติกปพฺพานีติ อาสีติกปิฏฺิปพฺพานิ, ‘‘กาฬปพฺพานี’’ติ วทนฺติ. ปพฺพานํ มชฺเฌ. อุนฺนตุนฺนตานีติ มํเส มิลาเต ทฺวินฺนํ สนฺธีนํ อนฺตเร วาเตนุทฺธุมาตธมนีชาลตาย อุนฺนตานิ อุนฺนตานีติ. อานิสทนฺติ อานิสทฏฺานํ. นิสินฺนฏฺานนฺติ ปํสูหิ, วาลิกาหิ วา นิจิตํ นิสินฺนฏฺานํ. สรโปงฺเขนาติ สรสฺส โปงฺขปฺปเทเสน, สรโปงฺขสฺิเตน วา มคฺเคน. อกฺกนฺตนฺติ อกฺกนฺตฏฺานํ. ตกฺกโคฬิกสทิสานํ, สรีรฆํสนตฺถํ กต กุรุวินฺทโคฬกานํ วา อาวฬิ วฏฺฏนาหาโร. วํสโตติ ปิฏฺิวํสโต. มณฺฑเลติ ภิตฺติปาทานํ มตฺถเก ปิตมณฺฑลเก สีสคฺเคน ปติฏฺหนฺติ. น เอวํ ผาสุฬิโยติ ยถา ยถา วุตฺตโคปานสิโย ปปตา ติฏฺนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺตสฺส ผาสุกาปิ ปปตา ิตา.
โอกฺขายิกาติ อวกฺขายิกา, เหฏฺา หุตฺวา นินฺนภาเวน ปฺายมานา. เอวรูปาติ ยถาวุตฺตรูปา, นินฺนตราติ อตฺโถ. ยาว ปิฏฺิกณฺฏกํอลฺลีนา ¶ โหตีติ มยฺหํ อุทรจฺฉวิ ยาว ปิฏฺิกณฺฏกํ, ตาว ตํ อาหจฺจ ิตตฺตา อลฺลีนา โหติ อุทริยสฺส ปริกฺขเยน อนฺตานฺจ สุฏฺุมิลาตตาย. ภาริยภาริยาติ ครุตรา. สหอุทรจฺฉวึ ปิฏฺิกณฺฏกํ, สหปิฏฺิกณฺฏกํ อุทรจฺฉวินฺติ โยชนา. เนว นิกฺขมติ อาหารสนฺนิสฺสยอาโปธาตุยา สพฺพโส วิสุกฺขตฺตา. ปูติมูลานีติ โลมมูลานํ ปริพฺรูหนเก มํเส โลหิเต จ ปริกฺขีเณ ตานิ สุกฺขานิ านโต ภฏฺานิ อภาเวเนว ‘‘ปูติมูลานี’’ติ วุตฺตานิ. เตนาห ‘‘ตสฺส ปนา’’ติอาทิ.
อธิคตาติ อิทานิ อธิคตา. ยถา เอตรหิ วิปสฺสนาปฺาย อธิคตตฺตาติ อิมินา กิฺจาปิ ¶ มหาโพธิสตฺตา ปริปากคตาณา วสีภูตชฺฌานาภิฺา วิปสฺสนาย ปริกมฺมํ กโรนฺติ, ยถา จ เนสํ จริมภเว วิปสฺสนาจาโร, น ตถา ตทาติ ทสฺเสติ. เอตเทวาติ ยํ เยน วุตฺตํ อตฺถชาตํ, เอตเทว เอตฺถ เอตสฺมึ ปาปเทเส ยุตฺตํ ปุพฺเพนาปรํ อวิรุชฺฌนโต. อิตรถาติ ภิกฺขูหิ วุตฺตปฺปกาเรน อนนุรูโป สิยา ‘‘อิมิสฺสา’’ติ วุตฺตาย อฺตฺเต.
อาหารสุทฺธิวณฺณนา นิฏฺิตา.
สํสารสุทฺธิอาทิวณฺณนา
๑๖๐. สํสาเรนาติ อปราปรํ จวนุปปชฺชนวเสน ภเวสุ สํสรเณน. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;
อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๒.๖๑๙; ที. นิ. อฏฺ. ๒.๙๕; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๖๐; อ. นิ. อฏฺ. ๒.๔.๑๙๙; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; วิภ. อฏฺ. ๒๒๖; สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๕๒๓; อุทา. อฏฺ. ๓๙; อิติวุ. อฏฺ. ๑๔, ๕๘; เถรคา. อฏฺ. ๑.๖๗, ๙๙; พุ. วํ. อฏฺ. ๕๘; จูฬนิ. อฏฺ. ๖; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๑.๑๑๗; วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๒๗; อ. นิ. ฏี. ๒.๔.๙; สารตฺถ. ฏี. ๑.๑);
พหุกนฺติ พหุกาลํ พหุกฺขตฺตุํ. อุปปชฺชิตฺวาติ ตตฺถ ตตฺถ ภเว นิพฺพตฺติตฺวา. อาวาเสนาติ ตสฺมึ ตสฺมึ สตฺตาวาเส อาวสเนน นิพฺพตฺติตฺวา ชีวเนน. ขนฺธาเยว วุตฺตา เตสํเยว ปวตฺติวิเสสสฺส เตน เตน ¶ ปริยาเยน วุตฺตตฺตา. พหุยาเคติ อชสูกรโคมายฺวาทิเก พหุวิเธ มหายฺเ. พหุอคฺคีติ วาจาเปยฺยาทิวเสน อนฺตมโส ปากยฺาทิวเสน จ พหุเกปิ อคฺคี ปริจรเณน.
๑๖๑. พาลทารโกปิ ‘‘ทหโร’’ติ วุจฺจตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ยุวา’’ติ วุตฺตํ. อติกฺกนฺตปมวยา สตฺตา สภาเวน ปลิตสิรา โหนฺตีติ ปมวเย ิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุสุกาฬเกโส’’ติ ¶ วุตฺตํ. ชราชิณฺโณติ ชราย ชิณฺโณ, น อกาลิเกน ชราย อภิภูโต. อุกฺกํสคตพุทฺธตาย วุทฺโธ. เตนาห ‘‘วฑฺฒิตฺวา ิตองฺคปจฺจงฺโค’’ติ, อาโรหปริณาหวเสน วุทฺธิรหิโตติ อตฺโถ. ชาติมหลฺลโกติ ชาติยา มหลฺลโก, น โภคปริวาราทีหีติ อตฺโถ. อทฺธคโตติ เอตฺถ อทฺธ-สทฺโท ทีฆกาลวาจีติ อาห ‘‘พหุอทฺธานํ คโต’’ติ. วโยติอาทิปทโลเปนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ปจฺฉิมวย’’นฺติ. ปทสตมฺปิ…เป… สมตฺถตาติ ปทสตมฺปิ ปทสหสฺสมฺปิ โสตปถมาคจฺฉนฺตเมว อุคฺคหณสมตฺถตา ปริคฺคเหตุํ สมตฺถตา. อยฺจ คติยา พฺยาปาโรติ สกฺกา วิฺาตุํ คหณมตฺตภาวโต. ตเทวาติ ปทสตมฺปิ ปทสหสฺสมฺปิ. อาธารณํ อปิลาปนวเสน หทเย ธารณํ. อุปนิพนฺธนํ ยถา น ปมุฏฺํ โหติ, ตถา อุเปจฺจ อปราปรํ นิพนฺธนํ. อยํ ปน สติยา พฺยาปาโรติ สกฺกา วิฺาตุํ. ปาฬิยฺจ ‘‘ปรมาย คติยา จ สติยา จ ธิติยา จา’’ติ วุตฺตํ, ปรโต จ ‘‘เอวํ อธิมตฺตคติมนฺโต’’ติ วุตฺตํ. สมตฺถวีริยํ ธิติ นามาติ วิสิฏฺวิสยํ ทสฺเสนฺโต ยถาวุตฺตสติสมาโยคํ ตสฺส ทีเปติ. ตสฺสาติ ยถาวุตฺตคติสติธิตีหิ สุภธาตวจีปริจิตสฺส ปริยตฺติธมฺมสฺส อาคมวเสน อตฺถทสฺสนสมตฺถตา ยุตฺติวเสน การณทสฺสนสมตฺถตา.
ทฬฺหํ (อ. นิ. ฏี. ๓.๙.๓๘) ถิรํ ธนุ เอตสฺสาติ ทฬฺหธนฺวา, โส เอว อิธ ‘‘ทฬฺหธมฺมา’’ติ วุตฺโต. ปฏิสตฺตุวิธมนตฺถํ ธนุํ คณฺหาตีติ ธนุคฺคโห, โส เอว อุสุํ สรํ อสติ ขิปตีติ อิสฺสาโสติ อาห ‘‘ธนุํ คเหตฺวา ิโต อิสฺสาโส’’ติ. ทฺวิสหสฺสปลํ โลหาทิภารํ วหิตุํ สมตฺถํ ทฺวิสหสฺสถามํ. เตนาห ‘‘ทฺวิสหสฺสถามํ นามา’’ติอาทิ. ทณฺเฑติ ธนุทณฺเฑ. ยาว กณฺฑปฺปมาณาติ ทีฆโต ยตฺตกํ กณฺฑสฺส ปมาณํ, ตตฺตเก ¶ ธนุทณฺเฑ อุกฺขิตฺตมตฺเต อาโรปิโต เจว โหติ ชิยาทณฺโฑ, โส จ ภาโร ปถวิโต มุจฺจติ, เอวํ อิทํ ‘‘ทฺวิสหสฺสถามํ นาม ธนูติ ทฏฺพฺพํ. อุคฺคหิตสิปฺโปติ อุคฺคหิตธนุสิปฺโป. กตหตฺโถติ ถิรตรํ ลกฺเขสุ อวิรชฺฌนสรกฺเขโป. อีทิโส ปน ตตฺถ วสีภูโต กตหตฺโถ นาม โหตีติ อาห ‘‘จิณฺณวสีภาโว’’ติ. กตํ ราชกุลาทีสุ อุเปจฺจ อสนํ เอเตน โส กตูปาสโนติ อาห ‘‘ราชกุลาทีสุ ทสฺสิตสิปฺโป’’ติ. เอวํ กตนฺติ เอวํ อนฺโตสุสิรกรณาทินา สลฺลหุกํ กตํ.
โอโลเกตีติ อุทิกฺขติ. เอวํ สนฺเตปิ เตสํ วาโร ปฺายตีติ เตสํ ภิกฺขูนํ ‘‘อยํ ปมํ ปุจฺฉติ, อยํ ทุติย’’นฺติอาทินา ปุจฺฉนวาโร ตาทิสสฺส ปฺวโต ปฺายติ สุขุมสฺส อนฺตรสฺส ลพฺภนโต. พุทฺธานํ ปน วาโรติ อีทิเส าเน พุทฺธานํ เทสนาวาโร อฺเสํ นปฺายนโต พุทฺธานํเยว ปฺายติ. อิทานิ ตเมว ปฺายนตํ ยุตฺติโต ทสฺเสนฺโต ‘‘วิทตฺถิจตุรงฺคุลฉาย’’นฺติอาทิมาห. อจฺฉราสงฺฆาฏมตฺเต ขเณ อเนก-โกฏิสหสฺส-จิตฺตปวตฺติสมฺภวโต ¶ ‘‘วิทตฺถิจตุรงฺคุลฉายํ อติกฺกมนโต ปุเรตรํเยว ภควา…เป… กเถตี’’ติ วตฺวา ตโต ลหุตราปิ สตฺถุ เทสนาปวตฺติ อตฺเถวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติฏฺนฺตุ วา ตาว เอเต’’ติอาทิมาห. อิทานิ ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โสฬส ปทานิ กเถตีติ เอเตน โลกิยชนสฺส เอกปทุจฺจารณกฺขเณ ภควา อฏฺวีสสตปทานิ กเถตีติ ทสฺเสติ. อิทานิ ตสฺสปิ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ธมฺโมติ ปาฬิ. ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, ตทตฺโถ. อตฺถํ พฺยฺเชตีติ พฺยฺชนํ, อกฺขรํ. ตฺหิ ปทวากฺยกฺขรภาเวหิ ปริจฺฉิชฺชมานํ ตํ ตํ อตฺถํ พฺยฺเชติ ปกาเสติ. เตนาห ‘‘ธมฺมปทพฺยฺชนนฺติ ปาฬิยา ปทพฺยฺชนํ, ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส พฺยฺชนกํ อกฺขร’’นฺติ. เอเตน อปราปเรหิ ปทพฺยฺชเนหิ สุจิรมฺปิ กาลํ กเถนฺตสฺส ตถาคตสฺส น กทาจิ เตสํ ปริยาทานํ อตฺถีติ ทสฺเสติ. ปฺหํ พฺยากโรนฺติ เอเตนาติ ปฺหพฺยากรณํ, ตถาปวตฺตปฏิภานํ. อปริกฺขยปฏิภานา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, ยโต วุตฺตํ ¶ ‘‘นตฺถิ ธมฺมเทสนาย หานี’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๓.๑๔๑, ๓๐๕; วิภ. มูลฏี. ๑.สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา). เตนาห ‘‘อิมินา กึ ทสฺเสตี’’ติอาทิ. ตถา อาสนฺนปรินิพฺพานสฺสปิ ภควโต เทสนาย อิตราย จ วิเสสาตาโวติ ปมพุทฺธวจนมฺปิ มชฺฌิมพุทฺธวจนมฺปิ ปจฺฉิมพุทฺธวจนมฺปิ สทิสเมว. อาสีติกวสฺสโต ปรํ ปฺจโม อายุโกฏฺาโส.
๑๖๒. กามฺเจตฺถ ภควตา นาคสมาลตฺเถรสฺส อจฺฉริยอพฺภุตปเวทนมุเขน อตฺตโน โลมานํ หฏฺภาวสฺส ปเวทิตตฺตา ‘‘โลมหํสนปริยาโย’’ติ นามํ คหิตํ, ตถาปิ สพฺพฺุตฺาณาทิ-อนฺสาธารณาณานุภาว-วิภาวนาทิวเสน โสฬสสมูหโต สีหนาทสฺส นทเนน เทสนาย ปวตฺติตตฺตา ‘‘มหาสีหนาโท’’ตฺเวว สงฺคีติการมหาเถเรหิ นามํ ปิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๓. มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา
๑๖๓. ตโต ¶ ปรนฺติ ติณฺณํ ชนานํ อุปริ สงฺโฆ จตุวคฺคกรณียาทิกมฺเมหิ ปฏิกมฺมปฺปตฺตตฺตา. คามํ คโตติ วุจฺจติ คามํ อุทฺทิสฺส คตตฺตา, เอวํ สาวตฺถึ ปวิสิตุํ วิหารโต นิกฺขนฺตา ‘‘ปวิสึสู’’ติ วุตฺตา. ปริฺนฺติ ปหานปริฺํ. สา หิ สมติกฺกโม, น อิตรา. รูปเวทนาสุปีติ ‘‘รูปานํ ปริฺํ, เวทนานํ ปริฺ’’นฺติ เอตฺถาปิ. กามํ สพฺเพสํ ติตฺถิยานํ กามาทิปริฺาปฺาปนเหตุภูโต สมโย นตฺถิ, เยสํ ปน อตฺถิ, เต อุปาทาย ‘‘สกสมยํ ชานนฺตา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ยโต ยโต โข โภ อยํ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข โภ กามานํ ปริฺา โหตี’’ติ เอวํ สรูปโต ปมชฺฌานํ วิภาเวตุํ อสกฺโกนฺตาปิ เกวลํ อจฺจนฺตปฺปหานสฺาย กามานํ ปริฺํ ปฺเปยฺยุํ ปมชฺฌานํ วทมานา. ตํ กิสฺส เหตุ? ตาทิสสฺส อาคมาธิคมสฺสาภาวโต. รูปเวทนาปริฺาสุปิ เอเสว นโย. วุจฺเจถาติ วุจฺเจยฺย. ทุติยปเทปีติ ‘‘อนุสาสนิยา วา อนุสาสนิ’’นฺติ เอวํ วุตฺตวากฺเยปิ. เต กิร ภิกฺขู.
๑๖๕. น ¶ เจว สมฺปายิสฺสนฺตีติ น เจว สมฺมเทว ปกาเรหิ คเมสฺสนฺติ าเปสฺสนฺติ. เตนาห ‘‘สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ. ยสฺมา อวิสเย ปฺโห ปุจฺฉิโต โหติ, ตสฺมา อาปชฺชิสฺสนฺตีติ โยชนา. สเทวเกติ อรูปเทวคฺคหณํ. เต หิ โลกิยเทเวหิ ทีฆายุกตาทินา อุกฺกฏฺา. สมารเกติ กามาวจรเทวคฺคหณํ. สพฺรหฺมเกติ รูปาวจรพฺรหฺมคฺคหณํ. สสฺสมณพฺราหฺมณิยาติ เอตฺถ สมณคฺคหเณน ปพฺพชิเต, พฺราหฺมณคฺคหเณน ชาติพฺราหฺมเณ, ปุน เทวคฺคหเณน สมฺมุติเทเว, มนุสฺสคฺคหเณน อวสิฏฺมนุสฺสกายํ ปริยาทิยติ. โลกปชาคฺคหเณน ปน ปโยชนํ อฏฺกถายํ ทสฺสิตเมว. อฺถา อาราธนํ นาม นตฺถีติ อิมินา กามรูปเวทนาสุ อสฺสาทาทีนํ ยาถาวโต อวโพโธ เอว อิโต พาหิรกานํ นตฺถิ, กุโต ปเวทนาติ ทสฺเสติ.
๑๖๖. จิตฺตาราธนนฺติ ยาถาวปเวทเนน ปเรสํ จิตฺตสฺส ปริโตสนํ. พนฺธนฏฺเน คุณาติ กามราคสํโยชนสฺส ปจฺจยภาเวน วตฺถุกาเมสุปิ พนฺธนฏฺโ วุตฺโต, โกฏฺาสฏฺโ วา คุณฏฺโ ทฏฺพฺโพ. ตรยนฺตีติ ตรมานา ยนฺติ คจฺฉนฺติ. อตีตาทิภินฺนปมาทิวยา เอว จิตฺตตา ราสิภาเวน วโยคุณาติ คหิตาติ อาห ‘‘ราสฏฺโ คุณฏฺโ’’ติ. จกฺขุวิฺเยฺยาติ วา จกฺขุวิฺาณตํทฺวาริกวิฺาเณหิ ¶ วิชานิตพฺพา. โสตวิฺเยฺยาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อิฏฺารมฺมณภูตาติ สภาเวเนว อิฏฺารมฺมณชาติกา, อิฏฺารมฺมณภาวํ วา ปตฺตา. กมนียาติ กาเมตพฺพา. มนวฑฺฒนกาติ มโนหรา. เอเตน ปริกปฺปนโตปิ อิฏฺภาวํ คณฺหาติ. ปิยชาติกาติ ปิยายิตพฺพสภาวา. กามูปสํหิตาติ กามราเคน อุเปจฺจ สนฺธานิยา สมฺพทฺธา (อ. นิ. ฏี. ๓.๖.๖๓) กาตพฺพาติ อาห ‘‘อารมฺมณํ กตฺวา’’ติ.
๑๖๗. สฺํ เปตฺวาติ ‘‘อิมสฺมึ องฺคุลิกาทิปพฺเพ คหิเต สตํ โหติ, อิมสฺมึ สหสฺส’’นฺติอาทินา สฺาณํ กตฺวา คณนา. อจฺฉิทฺทคณนาติ ‘‘เอกํ ทฺเว’’ติอาทินา นวนฺตวิธินา นิรนฺตรคณนา. ปิณฺฑคณนาติ สงฺกลนปฏุปฺปาทนาทินา ปิณฺฑิตฺวา คณนา. เตนาห ‘‘เขตฺตํ โอโลเกตฺวา’’ติอาทิ. กสนํ กสีติ กสิคฺคหเณน สพฺโพ กสิปฏิพทฺโธ ¶ ชีวิกูปาโย คหิโตติ อาห ‘‘กสีติ กสิกมฺม’’นฺติ. ชงฺฆวณิชฺชาติ ชงฺฆสตฺถวเสน วณิชฺชํ อาห, ถลวณิชฺชาติ สกฏสตฺถวเสน. อาทิ-สทฺเทน นาวาปณาทิวเสน โวหารํ. วณิปฺปโถติ วณิชมคฺโค, ทานคฺคหณวเสน สํโวหาโรติ อตฺโถ. อุสูนํ อสนกมฺมํ อิสฺสตฺตํ, ธนุสิปฺเปน ชีวิกา, อิธ ปน อิสฺสตฺตํ วิยาติ อิสฺสตฺตํ, สพฺพอาวุธชีวิกาติ อาห ‘‘อาวุธํ คเหตฺวา อุปฏฺานกมฺม’’นฺติ. โปโรหิจฺจามจฺจกมฺมาทิ ราชกมฺมํ.อาทิ-สทฺเทน รถสิปฺปขตฺตวิชฺชาสิปฺปาทิ-วุตฺตาวเสสํ มหาสิปฺปํ ขุทฺทกสิปฺปฺจ สงฺคณฺหาติ. สีตสฺส ปุรกฺขโตติ สีตสฺส ปุรโต กโต. โย หิ สีตกาเล ชีวิกาเหตุ สีตลปเทสํ ปกฺขนฺทติ, โส วาฬมิคาทีหิ วิย สีเตน ปริปาติยมาโน เตน ปุรโต กโต วิย โหติ. เตนาห ‘‘สีเตน พาธิยมาโน’’ติ. อุณฺหสฺส ปุรกฺขโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สริตฺวาติ สํสปฺปิตฺวา. ฆฏฺฏิยมาโนติ หึสิยมาโน พาธิยมาโน. อาพาธนํ อาพาโธ, ปีฬาติ อตฺโถ. กามเหตุนฺติ วา ภาวนปุํสกนิทฺเทโส ยถา ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๗๐). ตถา เสสปททฺวเยปิ. เตเนวาห ‘‘กามานเมว เหตู’’ติ. กามานํ เหตูติ เอตฺถ ปุริมปทาวธารณมยุตฺตํ ตทฺปจฺจยปฏิกฺเขปาปตฺติโต, ตถา อุตฺตรปทาวธารณํ กามานํ กทาจิ อเหตุภาวสฺสปิ สมฺภวโต, ตสฺมา ‘‘อุปฺปชฺชติเยวา’’ติ วุตฺตํ.
อุฏฺหโตติ อิมินา อุฏฺานวีริยํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อาชีวสมุฏฺาปกวีริเยนา’’ติ. ตํ วีริยนฺติ อาชีวิกสมุฏฺาปกวีริยํ. ปุพฺเพนาปรํ ฆเฏนฺตสฺสาติ อารมฺภโต ปฏฺาย นิรนฺตรํ ปวตฺเตนฺตสฺส. จิตฺเต อุปฺปนฺนพลวโสเกน โสจตีติ จิตฺตสนฺตาเปน อนฺโต นิชฺฌายติ. กาเย อุปฺปนฺนทุกฺเขนาติ ตสฺเสว โสกสฺส วเสน กาเย อุปฺปนฺนทุกฺเขน. โสกุทฺเทเสน ตํ ตํ วิปฺปลเปนฺโต วา ปริเทวติ. อุรํ ตาเฬตฺวาติ วกฺขปฺปเทสํ ปหริตฺวา. ‘‘โมฆ’’นฺติอาทิ ปริเทวนาการทสฺสนฺเจว ¶ สมฺโมหาปชฺชนาการทสฺสนฺจ. เมติ วตฺวา ปุน โนติ ปุถุวจนํ อตฺตโน อุภยถาปิ โวหริตพฺพโต, พฺยามูฬฺหวจนํ วา โสกวเสน.
๑๖๘. อิธ ¶ กามคฺคหเณน วิเสสโต วตฺถุกามา คหิตาติ กามาทิคฺคหณํ กตํ, นานนฺตริยตาย ปน กิเลสกาโมปิ คหิโต เอว. อสิจมฺมนฺติ เอตฺถ จมฺมคฺคหเณน น เกวลํ จมฺมมยสฺส, จมฺมปริสิพฺพิตสฺเสว วา คหณํ, อถ โข สพฺพสฺสปิ อาวุธพาธกสฺส คหณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เขฏกผลกาทีนี’’ติ อาห. อาทิ-สทฺเทน สราทิสงฺคโห. ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวาติ ธนฺุเจว ขุรปฺปตูณิฺจ สนฺนยฺหิตฺวา, ธนุทณฺฑสฺส ชิยาย ตถาภาวกรณาทิปิ (อ. นิ. ฏี. ๓.๕.๗๖) ธนุโน สนฺนยฺหนนฺติ. ทฺวินฺนํ เสนานํ พฺยูหสํวิธาเนน วา อุภโตพฺยูฬฺหํ. วิชฺโชตลนฺเตสูติ นิสิตปีตผลตาย วิชฺโชตนวเสน ปริวตฺตมาเนสุ.
ปาการสมีปาติสงฺขารตาย ปาการปาทา อุปการิโย, ยา ‘‘อุทฺทาปา’’ติ วุจฺจนฺติ. สตทนฺเตนาติ อเนกสตทนฺตเกน, ยสฺส ติขิณทนฺตานิ อเนกสตานิ มูลานิ โหนฺติ. อติภารตาย ทสวีสมตฺตาปิ ชนา อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกนฺติ, ยนฺตวเสน ปน อุกฺขิปิตฺวา พนฺธิตฺวา เปนฺติ. เตนาห ‘‘อฏฺทนฺตากาเรนา’’ติอาทิ. โอมทฺทนฺตีติ โอฏฺเปนฺติ.
๑๖๙. สนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺติ โจริกาย ชีวิตุกามา. นิลฺโลปนฺติ นิสฺเสสวิโลปํ, เอกํ ปริตฺตํ คามํ ปริวาเรตฺวา ตตฺถ กิฺจิปิ คยฺหูปคํ อเสเสตฺวา กรมรคฺคหณํ. เตนาห ‘‘มหาวิโลป’’นฺติ. ปนฺถทุหนกมฺมํ อฏวิมคฺเค ตฺวา อทฺธิกานํ วิลุมฺปนํ. ปหารสาธนตฺถํ (อ. นิ. ฏี. ๒.๒.๑) ทณฺฑปฺปหารสฺส สุขสิทฺธิอตฺถํ. กฺชิโต นิพฺพตฺตํ กฺชิยํ, อารนาลํ. ยํ ‘‘พิลงฺค’’นฺติปิ วุจฺจติ, ตํ ยตฺถ สิฺจติ, สา กฺชิยอุกฺขลิกา. พิลงฺคถาลิกสทิสกรณํ พิลงฺคถาลิยํ. สีสกปาลํ อุปฺปาเฏตฺวาติ อโยคุฬปเวสนปฺปมาณํ ฉิทฺทํ กตฺวา. สงฺขมุณฺฑกมฺมการณนฺติ สงฺขํ วิย มุณฺฑกมฺมการณํ.
ราหุมุขกมฺมการณนฺติ ราหุมุขคต-สูริยสทิส-กมฺมการณํ. โชติมาลิกนฺติ โชติมาลวนฺตํ กมฺมการณํ. หตฺถปชฺโชติกนฺติ หตฺถปชฺโชตนกมฺมการณํ. เอรกวตฺตกมฺมการณนฺติ เอรกวตฺตสทิเส สรีรโต พทฺเธ อุปฺปาฏนกมฺมการณํ. จีรกวาสิกกมฺมการณนฺติ สรีรโต อุปฺปาฏิตพทฺธจีรกาหิ นิวาสาปนกมฺมการณํ. ตํ กโรนฺตา ยถา คีวโต ปฏฺาย พทฺเธ กนฺติตฺวา กฏิยเมว เปนฺติ, เอวํ โคปฺผกโต ปฏฺาย ¶ กนฺติตฺวา กฏิยเมว เปนฺติ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘กฏิโต ปฏฺาย กนฺติตฺวา โคปฺผเกสุ เปนฺตี’’ติ วุตฺตํ. เอเณยฺยกกมฺมการณนฺติ เอณีมิคสทิสกมฺมการณํ ¶ . อยวลยานิ ทตฺวาติ อยวลยานิ ปฏิมฺุจิตฺวา. อยสูลานิ โกฏฺเฏนฺตีติ กปฺปรชณฺณุกโกฏีสุ อยสูลานิ ปเวเสนฺติ. นฺติ ตํ ตถากตกมฺมการณํ สตฺตํ.
พฬิสมํสิกนฺติ พฬิเสหิ มํสุปฺปาฏนกมฺมการณํ. กหาปณิกนฺติ กหาปณมตฺตโส ฉินฺทนกมฺมการณํ. โกฏฺเฏนฺตีติ ฉินฺทนฺติ. ขาราปตจฺฉิกนฺติ ตจฺเฉตฺวา ขาราวสิฺจนกมฺมการณํ. ปลิฆปริวตฺติกนฺติ ปลิฆสฺส วิย ปริวตฺตนกมฺมการณํ. เอกาพทฺธํ กโรนฺติ อยสูลสฺส โกฏฺฏเนน. ปลาลปีกนฺติ ปลาลปีสฺส วิย สรีรสฺส สํเวลฺลนกมฺมการณํ. การณิกาติ ฆาตนการกา. ปลาลวฏฺฏึ วิย กตฺวาติ ยถา ปลาลปีํ กโรนฺตา ปลาลวฏฺฏึ กตฺวา สํเวลฺลนวเสน นํ (อ. นิ. ฏี. ๒.๒.๑) เวเนฺติ, เอวํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. ฉาตเกหีติ พุภุกฺขิเตหิ โกเลยฺยกสุนเขหิ. พลวนฺโต หิ เต ชวโยคฺคา สูรา จ โหนฺติ. กมฺมวเสน สมฺปเรติ เอตฺถาติ สมฺปราโย, ปรโลโก. ตตฺถ ภโวติ สมฺปรายิโก.
๑๗๐. ฉนฺทราโค วินียติ เจว ปหียติ จ เอตฺถาติ นิพฺพานํ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานฺจาติ. เตนาห ‘‘นิพฺพานฺหี’’ติ. ตตฺถ อาคมฺมาติ อิทํ โย ฉนฺทราคํ วิเนติ ปชหติ, ตสฺส อารมฺมณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตีหิ ปริฺาหีติ อิมินา าตตีรณปริฺาหิ ปริชานิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โก ปน วาโท ปหานปริฺายาติ ทสฺเสติ? ตถภาวายาติ ปริชานนกภาวาย.
๑๗๑. อปริตฺเตนาติ อหีเนน. วิปุเลนาติ มหตา. ยทิ วณฺณสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ, วณฺณทสกํ กสฺมา น คหิตนฺติ อาห ‘‘มาตุคามสฺส หี’’ติอาทิ. โภชนสมฺปทาทีนํ อลาเภปีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺตสฺสปี’’ติ วุตฺตํ. โถกํ โถกํ วณฺณายตนํ ปสีทติ มํสสฺส ปริพฺรูหนโต ถนมํสานิ วฑฺฒนฺติ ชายนฺติ. วณฺเณติ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสนฺโต วิย โหตีติ วณฺโณ. โส เอว สามคฺโคปโภคาทินา นิภาตีติ นิภา. เตนาห ‘‘วณฺณนิภาติ วณฺโณเยวา’’ติ.
โภคฺคนฺติ ¶ อติวิย วงฺกตาย โภคฺคํ. ตาทิสํ ปน สรีรํ ภคฺคํ วิย โหตีติ อาห ‘‘ภคฺค’’นฺติ. เตนาห ‘‘อิมินาปิสฺส วงฺกภาวเมว ทีเปตี’’ติ. ทนฺตานํ ฉินฺนภินฺนตาย เอกจฺจานํ ปตเนน จ ขณฺฑิตทนฺตํ. เกสานํ เสตวณฺณตาย ปลิตนฺติ อาห ‘‘ปณฺฑรเกส’’นฺติ. เกสานํ มตฺตโส สิยเน ขลฺลาฏโวหาโรติ พหุโส สิยนํ สนฺธายาห ‘‘มหาขลฺลาฏสีส’’นฺติ. วสฺสสติกกาเล ¶ อุปฺปชฺชนติลกานิ สนฺธายาห ‘‘ติลกาหตคตฺต’’นฺติ. ตานิ ปน กานิจิ เสตานิ โหนฺติ กานิจิ กาฬานีติ อาห ‘‘เสตกาฬติลเกหี’’ติ. พฺยาธิกนฺติ สฺจาตพฺยาธึ. พาฬฺหคิลานนฺติ มารณนฺติ กเคลฺเน คิลานํ.
๑๗๓. ตสฺมึ สมเยติ ตสฺมึ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเย. น เจเตตีติ น อภิสนฺทหติ. พฺยาพาธนฏฺเน พฺยาพาโธ, พฺยาพาโธว พฺยาพชฺฌํ, นตฺถิ เอตฺถ พฺยาพชฺฌนฺติ อพฺยาพชฺฌํ, ทุกฺขรหิตํ. เตนาห ‘‘นิทฺทุกฺขเมวา’’ติ.
๑๗๔. อนิจฺจาทิอากาโรติ อนิจฺจากาโร ทุกฺขากาโร วิปริณามากาโร จลาทิอากาโร จ.
มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๔. จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา
๑๗๕. สกฺเกสูติ ¶ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สติปฏฺานสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ ตํ เอกเทเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘โส หี’’ติ อาห. ตตฺถ เยน ราชกุมารา สกฺยา นาม ชาตา, ยโต เตสํ นิวาสฏฺานตาย ชนปโท ตถา วุจฺจติ, ตํ วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘สกฺยานํ ปน อุปฺปตฺติ อมฺพฏฺสุตฺเต อาคตาวา’’ติ. กปิลวตฺถูติ วุตฺตํ ปุริมสฺาวเสน.
นานปฺปการกนฺติ ‘‘โลภธมฺมา’’ติ พหุวจนสฺส นิมิตฺตํ วทติ. โลโภ หิ เตน เตน อวตฺถาวิเสเสน ปวตฺติอาการเภเทน ‘‘ฉนฺโท ราโคตณฺหา อาสตฺติ อเปกฺขา’’ติอาทินา อเนกปฺปเภโท, ลุพฺภนลกฺขเณน ปน ‘‘โลโภ’’ตฺเวว วุจฺจติ. เตนาห ‘‘นานปฺปการกํ โลภํเยวา’’ติ. ตถา ‘‘โทโส ปฏิโฆ โกโธ อุปนาโห ¶ วิโรโธ’’ติอาทินา, ‘‘มุยฺหนํ อสมเปกฺขนํ อปจฺจเวกฺขณา ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺย’’นฺติอาทินา (ธ. ส. ๓๙๐) จ โทสโมหานํ นานปฺปการตํ สนฺธายาห ‘‘อิตเรสุปิ ทฺวีสุ เอเสว นโย’’ติ. ปริยาทิยิตฺวาติ ปริโต สพฺพโส อาทาย. คเหตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘คหเณ อาคต’’นฺติ. ปริยาทิยตีติ ปริกฺขีโณติ. ที-สทฺทฺหิ สทฺทวิทู ขยตฺถํ วทนฺติ.
เอกทาติ อาเมฑิตโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘เอเกกสฺมึ กาเล’’ติ. โลภโทสโมหาติ ปมมคฺเคน ปหีนาวเสสา โลภโทสโมหา. นิรวเสสา ปหียนฺติ, อฺถา ทุติยมคฺเคน กึ กตํ สิยาติ อธิปฺปาโย. สมุทาจารปฺปตฺตํ ปน ทิสฺวา ‘‘อปฺปหีนํ เม อตฺถี’’ติปิ ชานาติ. เอวํ กถํ นิรวเสสปฺปหานสฺาติ อาห ‘‘อปฺปหีนกํ…เป… สฺี โหตี’’ติ. เอวํ ปมมคฺเคเนว สมุจฺฉินฺนสํสยสฺส ‘‘โก สุ นาม เม ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อปฺปหีโนติ เอวํ สนฺเธโห กถํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วตฺวา ‘‘ปณฺณตฺติยา อโกวิทตฺตา’’ติ การณมาห. วินยกุกฺกุจฺจํ วิย หิ ปณฺณตฺติยํ อกุสลตาย อริยานมฺปิ กตฺถจิ วิมติมตฺตํ อุปฺปชฺชติ ยถา ตํ สพฺพโส อปฺปหีนสมฺโมหานนฺติ. อตฺตโน อวิสเย อนภิชานนํ ปณฺณตฺติโกสลฺเลน กิเมตฺถ ปโยชนํ, ปจฺจเวกฺขณามตฺเตน อยมตฺโถ สิชฺฌตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กึ ตสฺส ปจฺจเวกฺขณา นตฺถี’’ติ อาห. อิตโร ‘‘นตฺถี’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ กตฺวา ‘‘อตฺถี’’ติ วตฺวา ตตฺถ ลพฺภมานวิภาคํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สา ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สาติ ¶ ปจฺจเวกฺขณา. สพฺเพสนฺติ สพฺเพสํ อริยานํ. ยถา ปริปุณฺณา น โหติ, น เอวํ สพฺพโส น โหตีติ อาห ‘‘อิมาสุ ปนา’’ติอาทิ.
๑๗๖. อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ตว สนฺตาเน’’ติ. อปฺปหีโนติ อนวเสสโต อปฺปหีโน. ทุวิเธติ วตฺถุกามกิเลสกาเม. กิเลสกาโมปิ หิ ยทคฺเคน อสฺสาทียติ, ตทคฺเคน ปริภฺุชียติ.
๑๗๗. อสฺสาทียตีติ อสฺสาโท, สุขํ. อปฺโป อปฺปมตฺตโก อสฺสาโท เอเตสูติ อปฺปสฺสาทา. เตนาห ‘‘ปริตฺตสุขา’’ติ. ปริเยสนทุกฺขาทิเหตุกํ ¶ ทิฏฺธมฺมิกํ ตตฺถ ทุจฺจริตจรเณน สมฺปรายิกฺจ ทุกฺขเมตฺถ กาเมสุ พหุกนฺติ พหุทุกฺขา. พหุปายาสาติ พหุปริกฺกิเลสา. เต ปน ปริกฺกิเลสา วกฺขมานนเยน พหูเยเวตฺถ ทิฏฺธมฺมิกาปีติ อาห ‘‘ทิฏฺธมฺมิก…เป… พหู’’ติ. เต จ ปริกฺกิเลสา ยสฺมา ตํสมงฺคิโน หิตปฏิปตฺติยา อนฺตรายกรา อิธ เจว ปรโลเก จ อาทีนวการณฺจ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺธมฺมิก…เป… พหู’’ติ. เอวํ เจปีติ เอวํ ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา’’ติอาทินา อากาเรน. นเยนาติ ธมฺเมน. การเณนาติ ยุตฺติยา. สุฏฺุ ทิฏฺํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. วิปสฺสนาปฺายาติ อริยมคฺคปฺาย. สา จตฺตาริปิ สจฺจานิ วิเสสโต ปสฺสตีติ วิปสฺสนาติ อธิปฺเปตา. เตนาห ‘‘เหฏฺามคฺคทฺวยาเณนาติ อตฺโถ’’ติ. ปีติสุขนฺติ ปีติสุขวนฺตํ ฌานทฺวยํ. ทฺเว มคฺเคติ เหฏฺามคฺเค. อาวฏฺฏนสีโล อาภุชนสีโล น โหตีติ อนาวฏฺฏี เนว โหติ สพฺพโส อปฺปหีนกามราคฉนฺโท. เตนาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ. โอโรธนาฏกา ปชหนปฺาติ อาทีนวานุปสฺสนาาณมาห.
๑๗๙. อสฺสาโทปิ กถิโต, ‘‘อปฺปสฺสาทา’’ติ หิ อิมินา ยาวตโก กาเมสุ อสฺสาโท, ตํ สพฺพํ อนวเสสโต ปริคฺคเหตฺวา จสฺส ปริตฺตภาโว ทสฺสิโตติ อาทีนโวปิ กถิโต สงฺเขเปเนว เสสสฺสอาทีนวสฺส ทสฺสิตตฺตา. ตํ กเถตุนฺติ ตํ นิสฺสรณํ ‘‘เอกนฺตสุขปฏิสํเวที’’ติ อิมินา กเถตุํ. อิเมหิ อนฺเตหีติ ‘‘ปฺจิเม, มหานาม, กามคุณา’’ติอาทินา กามคุณทสฺสนมุเขน กามสุขลฺลิกานุโยคํ ‘‘อุพฺภฏฺกา โหนฺติ อาสนปฏิกฺขิตฺตา’’ติอาทินา อตฺตกิลมถานุโยคฺจ ทสฺเสตฺวา อิเมหิ ทฺวีหิ อนฺเตหิ มุตฺตํ มม สาสนนฺติ, ผลสมาปตฺติปริโยสานตฺตา สาสนสมฺปตฺติยา ‘‘อุปริผลสมาปตฺติสีเสน สกลสาสนํ ทสฺเสตุ’’นฺติ อาห. คิชฺฌสทิโส กูโฏติ มชฺเฌปทโลปีสมาโส ยถา ‘‘สากปตฺถิโว’’ติ (ปาณินิ. ๒.๑.๖๐). ทุติเย ปเนตฺถ คิชฺฌวนฺตตาย คิชฺฌา กูเฏ เอตสฺสาติ ¶ คิชฺฌกูโฏ. อุทฺธํเยว ติฏฺนกา นิสชฺชาย วุฏฺิตกาลโต ปฏฺาย เอกฏฺาเนเนว ติฏฺนกา. เตนาห ‘‘อนิสินฺนา’’ติ. นิคณฺสฺสาติ นาฏปุตฺตสฺส. นตฺถิ เอตสฺส ปริเสสนฺติ อปริเสสํ. เอวํ สงฺขาภวจนมตฺตมสฺสาติ อาห ‘‘อปริเสสสงฺขาต’’นฺติ. นิจฺจฏฺเน ¶ สตต-สทฺเทน อภิณฺหปฺปวตฺติ โชติตา สิยาติ ‘‘สมิต’’นฺติ วุตฺตํ. เตน นิรนฺตรปฺปวตฺตึ ทสฺเสตีติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
๑๘๐. ยํ กโรติ, ตํ ชานาตีติ ทุกฺขสฺส นิชฺชรณเขปนํ นาม วิฺูนํ กิจฺจํ, วิฺุนา จ ปุริเสน กตากตํ ชานิตพฺพํ, ตสฺมา ตุมฺเหหิ ปุราณานํ กมฺมานํ พฺยนฺติภาวํ กโรนฺเตหิ ปมํ ตาว เอตฺตกานิ ปุราณานิ กมฺมานีติ ชานิตพฺพานิ, ตโต ‘‘เอตฺตกํ กาลํ กเตน ตปสา เอตฺตกานิ ตานิ พฺยนฺติกตานิ, อิทานิ เอตฺตกานิ กาตพฺพานี’’ติอาทินา อยํ วิธิ ปุริเสน วิย อตฺตนา กาตพฺพกิจฺจํ ปริจฺฉินฺทิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ตุมฺเหหิปิ ตถา าตพฺพํ สิยา’’ติ. สุทฺธนฺตนฺติ สุทฺธโกฏฺาสํ, อายตึ อนวสฺสวสิทฺธํ กมฺมกฺขยํ, ตโต วา ทุกฺขกฺขยนฺติ อตฺโถ. สุทฺธนฺตํ ปตฺโต อตฺถีติ ปุจฺฉตีติ อิมินา อกุสลานํ ปหานํ, กุสลานํ ภาวนา จ สพฺเพน สพฺพํ นิคณฺสมเย นตฺถิ สพฺพโส วิสุทฺธิภาวนาย อภาวโต, ตสฺมา กุโต ทุกฺขกฺขยสฺส สมฺภโวติ ทสฺเสติ.
เอวํ อชานนภาเว สตีติ ‘‘อหุวมฺเหว มย’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปการสฺส อชานเน สติ, ตสฺมึ ตุมฺเหหิ อฺายมาเนติ อตฺโถ. ลุทฺทาติ โฆรา. เต ปน ยสฺมา กายวาจาหิ นิหีนเมว กโรนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ลุทฺทาจารา’’ติ. โลหิตปาณิตฺเวว วุจฺจติ ตชฺชากิริยาจรณโต. มาควิกเกวฏฺฏโจรฆาตกาทโย มาควิกาทโย. กกฺขฬกมฺมาติ ผรุสกมฺมา. เต นิคณฺเสุ ปพฺพชนฺตีติ ปุพฺเพ มหาทุกฺขสํวตฺตนิยกมฺมสฺส กตตฺตา หิ ตุมฺเห เอตรหิ อีทิสํ มหาทุกฺขํ ปจฺจนุภวถาติ ทสฺเสติ.
วาเทติ ทิฏฺิยํ, สมเยติ อตฺโถ. สุเขน สุขนฺติ เอตฺถ สุเขนาติ ปฏิปตฺติสุเขน, สุขาย ปฏิปตฺติยาติ อตฺโถ. สุขนฺติ วิโมกฺขสุขํ, อิธ โลเก สุขํ อธิคจฺฉนฺตา กสิวณิชฺชาทิทุกฺขปฏิปตฺติยาว อธิคจฺฉนฺติ, เอวํ โมกฺขสุขมฺปีติ อธิปฺปาโย. สรีราวยวสมฺปตฺติยาปิ พิมฺพิโน สาโรติ พิมฺพิสาโร. เต นิคณฺา…เป… สนฺธาย วทนฺติ, น ปน ภควโต อจฺจนฺตสนฺตปณีตํ นิพฺพานสุขปฏิเวทนํ ชานนฺติ. สหสาติ รวา. อปฺปฏิสงฺขาติ น ปฏิสงฺขาย อวิจาเรตฺวา. เตนาห ‘‘สาหสํ กตฺวา’’ติอาทิ.
อฺาหิ ¶ ¶ เวทนาหิ อโวมิสฺสํ เอกนฺตํ สุขํ เอกนฺตสุขํ, ตสฺส ปฏิสํเวที. เตนาห ‘‘นิรนฺตรสุขปฏิสํเวที’’ติ. กถาปติฏฺาปนตฺถนฺติ ‘‘เอกนฺตสุขปฏิสํเวที’’ติ เอวํ อารทฺธกถาย ปติฏฺาปนตฺถํ. ราชวาเรติ ราชานํ อุทฺทิสฺส อาคตเทสนาวาเร. สุขํ ปุจฺฉิตุํ โหตีติ ‘‘ยทิ สตฺต รตฺตินฺทิวานิ นปฺปโหติ, กึ ฉ รตฺตินฺทิวานิ ปโหตี’’ติอาทินา ปุจฺฉนสุขํ โหติ. ‘‘อหํ โข’’ติอาทินา ปวตฺโต สุทฺธวาโร สุทฺธนิสฺสนฺทสฺส ผลสมาปตฺติสุขสฺส วเสน อาคตตฺตา. อนจฺฉริยํ โหติ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิ ปโหนฺตสฺส เอกสฺมึ รตฺตินฺทิเว กึ วตฺตพฺพนฺติ. อุตฺตานตฺถเมว วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยตฺตา.
จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๕. อนุมานสุตฺตวณฺณนา
๑๘๑. วุตฺตานุสาเรนาติ ¶ ‘‘กุรูสุ, สกฺเกสู’’ติ จ เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน, ‘‘ภคฺคา นาม ชานปทิโน ราชกุมารา’’ติอาทินา นเยน วจนตฺโถ เวทิตพฺโพติ อตฺโถ. วตฺถุปริคฺคหทิวเสติ นครมาปนตฺถํ วตฺถุวิชฺชาจริเยน นครฏฺานสฺส ปริคฺคณฺหนทิวเส. อถาติ ปจฺฉา. นคเร นิมฺมิเตติ ตตฺถ อนนฺตราเยน นคเร มาปิเต. ตเมว สุสุมารคิรณํ สุภนิมิตฺตํ กตฺวา ‘‘สุสุมารคิริ’’ตฺเววสฺส นามํ อกํสุ. สุสุมารสณฺานตฺตา สุสุมาโร นาม เอโก คิริ, โส ตสฺส นครสฺส สมีเป, ตสฺมา ตํ สุสุมารคิริ เอตสฺส อตฺถีติ ‘‘สุสุมารคิรี’’ติ วุจฺจตีติ เกจิ. เภสกฬาติ วุจฺจติ ฆมฺมณฺฑคจฺฉํ, เกจิ ‘‘เสตรุกฺข’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ พหุลตาย ปน ตํ วนํ เภสกฬาวนนฺเตว ปฺายิตฺถ. เภโส นาม เอโก ยกฺโข อยุตฺตการี, ตสฺส ตโต คฬิตฏฺานตาย ตํ วนํ เภสคฬาวนํ นาม ชาตนฺติ เกจิ. อภยทินฺนฏฺาเน ชาตํ วิรูฬฺหํ, สํวทฺธนฺติ อตฺโถ.
อิจฺฉาเปตีติ ยํ กิฺจิ อตฺตนิ ครหิตพฺพํ วตฺตุํ สพฺรหฺมจารีนํ อิจฺฉํ อุปฺปาเทติ, ตทตฺถาย เตสํ อตฺตานํ วิสฺสชฺเชตีติ อตฺโถ. ปมํ ทินฺโน หิตูปเทโส โอวาโท, อปราปรํ ทินฺโน อนุสาสนี. ปจฺจุปฺปนฺนาตีตวิสโย ¶ วา โอวาโท, อนาคตวิสโย อนุสาสนี. โอติณฺณวตฺถุโก โอวาโท, อิตโร อนุสาสนี. โส จาติ เอวํ ปวาเรตา โส ภิกฺขุ. ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมึ วิปฺปฏิกูลคฺคาเห วิปจฺจนีกสาเต อนาทเร ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจ. เตนาห ‘‘ทุกฺเขน วตฺตพฺโพ’’ติ. อุปริ อาคเตหีติ ‘‘ปาปิจฺโฉ โหตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๑๘๑) อาคเตหิ โสฬสหิ ปาปธมฺเมหิ. ปกาเรหิ อาวหํ ปทกฺขิณํ, ตโต ปทกฺขิณโต คหณสีโล ปทกฺขิณคฺคาหี, น ปทกฺขิณคฺคาหี อปฺปทกฺขิณคฺคาหี. วามโตติ อปสพฺยโต, วุตฺตวิปริยายโตติ อธิปฺปาโย.
อสนฺตสมฺภาวนปตฺถนานนฺติ อสนฺเตหิ อวิชฺชมาเนหิ คุเณหิ สมฺภาวนสฺส ปตฺถนาภูตานํ. ปฏิ-สทฺโท ปจฺจตฺติกปริยาโย, ผรณํ วายมนํ อิธ ตถาวฏฺานนฺติ อาห ‘‘ปฏิปฺผรตีติ ปฏิวิรุทฺโธ ปจฺจนีโก หุตฺวา ติฏฺตี’’ติ. อปสาเทตีติ ขิเปติ ตชฺเชติ. ตถาภูโต ¶ จ ปรํ ฆฏฺเฏนฺโต นาม โหตีติ อาห ‘‘ฆฏฺเฏตี’’ติ. ปฏิอาโรเปตีติ ยาทิเสน วุตฺโต, ตสฺส ปฏิภาคภูตํ โทสํ โจทกสฺส อุปริ อาโรเปติ.
ปฏิจรตีติ (อ. นิ. ฏี. ๒.๓.๖๘) ปฏิจฺฉาทนวเสน จรติ ปวตฺตติ, ปฏิจฺฉาทนตฺโถ เอว วา จรติ-สทฺโท อเนกตฺถตฺตา ธาตูนนฺติ อาห ‘‘ปฏิจฺฉาเทตี’’ติ. อฺเนฺนฺติ ปฏิจฺฉาทนาการทสฺสนนฺติ อาห ‘‘อฺเน การเณนา’’ติอาทิ. ตตฺถ อฺํ การณํ วจนํ วาติ ยํ โจทเกน จุทิตกสฺส โทสวิภาวนํ การณํ, วจนํ วา วุตฺตํ, ตโต อฺเเนว การเณน, วจเนน วา ปฏิจฺฉาเทติ. การเณนาติ โจทนาย อมูลิกภาวทีปนิยา ยุตฺติยา. วจเนนาติ ตทตฺถโพธเนน. โก อาปนฺโนติอาทินา โจทนํ อวิสฺสชฺเชตฺวา วิกฺเขปาปชฺชนํ อฺเนฺํ ปฏิจรณนฺติ ทสฺเสติ, พหิทฺธา กถาอปนามนํ วิสฺสชฺเชตฺวาติ อยเมว เตสํ วิเสโส. เตนาห ‘‘อิตฺถนฺนาม’’นฺติอาทิ.
อปทียนฺติ โทสา เอเตน รกฺขียนฺติ, ลูยนฺติ, ฉิชฺชนฺตีติ วา อปทานํ, (อ. นิ. ฏี. ๒.๓.๒) สตฺตานํ สมฺมา, มิจฺฉา วา ปวตฺตปโยโค. เตนาห ‘‘อตฺตโน จริยายา’’ติ.
๑๘๓. อนุมินิตพฺพนฺติ ¶ อนุ อนุ มินิตพฺโพ ชานิตพฺโพ. อตฺตานํ อนุมินิตพฺพนฺติ จ อิทํ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํ. เตนาห ‘‘อนุมินิตพฺโพ ตุเลตพฺโพ ตีเรตพฺโพ’’ติ. อตฺตานํ อนุมินิตพฺพนฺติ วา อตฺตนิ อนุมานาณํ ปวตฺเตตพฺพํ. ตตฺรายํ นโย – อปฺปิยภาวาวหา มยิ ปวตฺตา ปาปิจฺฉตา ปาปิจฺฉาภาวโต ปรสฺมึ ปวตฺตปาปิจฺฉตา วิย. เอส นโย เสสธมฺเมสุปิ. อปโร นโย – สพฺรหฺมจารีนํ ปิยภาวํ อิจฺฉนฺเตน ปาปิจฺฉตา ปหาตพฺพา สีลวิสุทฺธิเหตุภาวโต อตฺตุกฺกํสนาทิปฺปหานํ วิย. เสสธมฺเมสุปิ เอเสว นโย.
๑๘๔. ปจฺจเวกฺขิตพฺโพติ ‘‘น ปาปิจฺโฉ ภวิสฺสามิ, น ปาปิกานํ อิจฺฉานํ วสํ คโต’’ติอาทินา ปติ ปติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ วา าณจกฺขุนา อเวกฺขิตพฺพํ, าณํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปาปิจฺฉตาทีนํ ปหานํ ปติ อเวกฺขิตพฺพํ, อยฺจ อตฺโถ ตพฺพ-สทฺทสฺส ภาวตฺถตาวเสน เวทิตพฺโพ, กมฺมตฺถตาวเสน ปน อฏฺกถายํ ‘‘อตฺตาน’’นฺติ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํ กตฺวา วุตฺตํ. สิกฺขนฺเตนาติ ติสฺโสปิ สิกฺขา สิกฺขนฺเตน. เตนาห ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ.
ติลกนฺติ ¶ กาฬติลเสตติลาทิติลกํ. สพฺพปฺปหานนฺติ สพฺพปฺปการปฺปหานํ. ผเล อาคเตติ ผเล อุปฺปนฺเน. นิพฺพาเน อาคเตติ นิพฺพานสฺส อธิคตตฺตา. ภิกฺขุปาติโมกฺขนฺติ ‘‘โส สมโณ, ส ภิกฺขู’’ติ เอวํ วุตฺตภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขํ, น อุปสมฺปนฺนานํ เอว น ปพฺพชิตานํ เอวาติ ทฏฺพฺพํ. ยสฺมา จิทํ ภิกฺขุปาติโมกฺขํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อิทํ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุ’’นฺติอาทิ. อปจฺจเวกฺขิตุํ น วฏฺฏติ อตฺตวิสุทฺธิยา เอกนฺตเหตุภาวโต.
อนุมานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๖. เจโตขิลสุตฺตวณฺณนา
๑๘๕. เจโต ¶ เตหิ ขิลยติ ถทฺธภาวํ อาปชฺชตีติ เจโตขิลา. เตนาห ‘‘จิตฺตสฺส ถทฺธภาวา’’ติ. ยสฺมา เตหิ อุปฺปนฺเนหิ จิตฺตํ อุกฺลาปีชาตํ านํ วิย อมนฺุํ เขตฺตํ วิย จ ขาณุกนิจิตํ อมหปฺผลํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘กจวรภาวา ขาณุกภาวา’’ติ. ‘‘จิตฺตสฺสา’’ติ อาเนตฺวา ¶ สมฺพนฺธิตพฺพํ. จิตฺตํ พนฺธิตฺวาติ ตณฺหาปวตฺติภาวโต กุสลจารสฺส อวสรจชนวเสน จิตฺตํ พทฺธํ วิย สโมโรเธตฺวา. เตนาห ‘‘มุฏฺิยํ กตฺวา วิย คณฺหนฺตี’’ติ. สทฺทตฺถโต ปน เจโต วิรูปํ นิพนฺธียติ สํยมียติ เอเตหีติ เจตโส วินิพนฺธา ยสฺส จตุพฺพิธํ สีลํ อขณฺฑาทิภาวปฺปตฺติยา สุปริสุทฺธํ วิเสสภาคิยตฺตา อปฺปกสิเรเนว มคฺคผลาวหํ มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถรสฺส วิย, โส ตาทิเสน สีเลน อิมสฺมึ ธมฺมวินเย วุทฺธึ อาปชฺชิสฺสตีติ อาห ‘‘สีเลน วุทฺธิ’’นฺติ. ยสฺส ปน อริยมคฺโค อุปฺปชฺชนฺโต วิรูฬฺหมูโล วิย ปาทโป สุปฺปติฏฺิโต, โส สาสเน วิรูฬฺหึ อาปนฺโนติ อาห ‘‘มคฺเคน วิรูฬฺหิ’’นฺติ. โย สพฺพโส กิเลสนิพฺพานปฺปตฺโต, โส อรหา สีลาทิธมฺมกฺขนฺธปาริปูริยา สติเวปุลฺลปฺปตฺโต โหตีติ อาห ‘‘นิพฺพาเนน เวปุลฺล’’นฺติ. ทุติยวิกปฺเป อตฺโถ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.
พุทฺธานํ ธมฺมกาโย วิย รูปกาโยปิ อนฺสาธารณตาย อนุตฺตรคุณาธิฏฺานตาย จ อปจฺจกฺขการีนํ สํสยวตฺถุ โหติเยวาติ ‘‘สรีเร วา คุเณ วา กงฺขตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถา มหาปุริสลกฺขเณน อนุพฺยฺชนาทโย รูปกายคุณา คหิตา เอว โหนฺติ อวินาภาวโตติ ‘‘ทฺวตฺตึสวรลกฺขณปฺปฏิมณฺฑิต’’มิจฺเจว วุตฺตํ, เอวํ อนาวรณาเณน สพฺเพปิ อนนฺตาปริเมยฺยเภทา ธมฺมกายคุณา คหิตา เอว โหนฺตีติ สพฺพฺุตฺาณคฺคหณเมว กตํ นานนฺตริยภาวโตติ ทฏฺพฺพํ. กงฺขหีติ ‘‘อโห วต เต คุณา น ภเวยฺยุํ, ภเวยฺยุํ วา’’ติ ปตฺถนุปฺปาทนวเสน กงฺขติ. ปุริโม หิ วิปรีตชฺฌาสโย, อิตโร ยถาภูตาณชฺฌาสโย. วิจินนฺโตติ วิจยภูตาย ปฺาย เต วิเวเจตุกาโม ตทภาวโต กิจฺฉํ ทุกฺขํ อาปชฺชติ, กิจฺฉปฺปตฺติ จ ตตฺถ นิจฺเฉตุํ อสมตฺถตาเยวาติ อาห ‘‘วินิจฺเฉตุํ น สกฺโกตี’’ติ. วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉา. อธิโมกฺขํ น ปฏิลภตีติ ‘‘เอวเมต’’นฺติ โอกปฺปนวเสน คุเณสุ วินิจฺฉยํ นาธิคจฺฉติ. โอตริตฺวาติ าเณน อนุปวิสิตฺวา. ปสีทิตุนฺติ ‘‘ปสนฺนรูปธมฺมกายคุเณหิ ภควา’’ติ ปสีทิตุํ. อนาวิโล อกาลุสฺโส โหตุํ น สกฺโกติ. ‘‘กงฺขตี’’ติ ¶ อิมินา ทุพฺพลา วิมติ วุตฺตา, ‘‘วิจิกิจฺฉตี’’ติ อิมินา มชฺฌิมา, ‘‘นาธิมุจฺจตี’’ติ อิมินา พลวตี, ‘‘น สมฺปสีทตี’’ติ อิมินา ติวิธายปิ วิมติยา วเสน อุปฺปนฺนจิตฺตกาลุสฺสิยํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อาตปฺปายาติอาทิโต ¶ ตปติ สนฺตปติ กิเลเสติ อาตปฺปํ, อารมฺภธาตุ, ตทตฺถาย. อนุโยคายาติ ยถา สํกิเลสธมฺมานํ อวสโร น โหติ, เอวํ อนุ อนุ ยฺุชนํ อนุโยโค, นิกฺกมธาตุ, ตทตฺถาย. เตนาห ‘‘ปุนปฺปุนํ โยคายา’’ติ. สาตจฺจายาติ ยถา อุปรูปริ วิเสสาธิคโม โหติ, ตถา สตตสฺส นิรนฺตรปวตฺตสฺส อนุโยคสฺส ภาโว สาตจฺจํ, ปรกฺกมธาตุ, ตทตฺถาย. ปธานายาติ สนฺตเมวํ ติวิธธาตุสํวฑฺฒิตานุภาวํ สพฺพกิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ ปธานสงฺขาตํ วีริยํ, ตทตฺถาย. เอตฺถ จ อาตปฺปาย จิตฺตํ น นมติ ยถาวุตฺตกงฺขาวเสน, ปเคว อนุโยคาทิอตฺถนฺติ ทสฺเสตุํ จตฺตาริปิ ปทานิ คหิตานิ, อนวเสสวิเสสทสฺสนตฺถํ วา. เกจิ ปน ‘‘อาตปฺปเววจนาเนว อนุโยคาทิปทานี’’ติ วทนฺติ. เอตฺตาวตา ภควา สตฺถริ กงฺขาย จิตฺตสฺส ถทฺธกจวรขาณุกภาเวน อกุสลภาวาทิอาปาทนโต เจโตขิลภาวํ ทสฺเสติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
สิกฺขาคฺคหเณน ปฏิปตฺติสทฺธมฺมสฺส คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปริยตฺติธมฺเม จ ปฏิเวธธมฺเม จา’’ติ. ปริยตฺติธมฺเม ยตฺถ กงฺขาย สมฺภโว, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตยิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ ปรมฺปราย ปฏิเวธาวหภาวาทิวเสนปิ เอกจฺจานํ ตตฺถ สํสยุปฺปตฺติโต. ยถา จ ปฏิเวเธ กงฺขา วุตฺตา, เอวํ อธิคมธมฺเมปิ ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพา. ตถา หิ เอกจฺเจ ‘‘กสิณาทิภาวนาย ฌานานิ อิชฺฌนฺตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘กสิณนิสฺสนฺโท อารุปฺปาติ, เมตฺตาทินิสฺสนฺโท จตุตฺถพฺรหฺมวิหาโร’’ติ เอวมาทินา กงฺขติเยวาติ. เอตฺถ จ นวโลกุตฺตเรสุ ปฺตฺติยํเยว กงฺขาปวตฺติ เวทิตพฺพา อสํกิเลสิกตฺตา โลกุตฺตรธมฺมานํ.
เอวรูปนฺติ เอทิสํ สุปฺปฏิปตฺติ-อุชุปฺปฏิปตฺติ-ายปฺปฏิปตฺติ-สามีจิปฺปฏิปตฺติ-สงฺขาตํ สมฺมาปฏิปทํ. อธิสีลสิกฺขาทโย โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุธมฺมภูตา เวทิตพฺพา. เอวฺหิ มคฺคผลสิกฺขาหิ อิมาสํ วิเสโส สิทฺโธ โหติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สิกฺขาคฺคหเณน ปฏิปตฺติสทฺธมฺมสฺส คหิตตฺตา’’ติ. เอตฺถ จ ยถา วิจิกิจฺฉา วตฺถุตฺตยสฺส สิกฺขาย จ คุเณสุ อนธิมุจฺจนอสมฺปสีทนวเสน อปฺปฏิปตฺติภาวโต จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว อาสปฺปนปริสปฺปนวเสน ปวตฺติยา กจวรขาณุกภาโว จ, เอวํ สพฺรหฺมจารีสุ อาฆาตจณฺฑิกฺกาทิวเสน ¶ จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว จ อุปหนนวิรุชฺฌนาทิวเสน ¶ กจวรขาณุกภาโว จ เวทิตพฺโพ. อริยสงฺฆวิสยา วิจิกิจฺฉา, ปุคฺคลวิสยา กาจิ นตฺถีติ สงฺฆวิสยาว คหิตา, สาสนิกวเสน จายํ เจโตขิลเทสนาติ สพฺรหฺมจารีวิสโยว โกโป คหิโต.
๑๘๖. ยถา วตฺถุกาโม, เอวํ กิเลสกาโมปิ อสฺสาทนีโย เอวาติ ‘‘กิเลสกาเมปี’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ภควา ‘‘รูปตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๔๐๐; ม. นิ. ๑.๑๓๓; วิภ. ๒๐๓). กามนิทฺเทเส (มหานิ. ๑) สพฺเพปิ เตภูมกา ธมฺมา กามนียฏฺเน ‘‘กามา’’ติ วุตฺตา, พลวกามราควตฺถุภูตาเยเวตฺถ กามคฺคหเณน คหิตาติ. วินิพทฺธวตฺถุภาเวน ยถา วิสุํ อตฺตโน กาโย คหิโต, ตถา ปเรสํ ตถารูปา รูปธมฺมา สมูหฏฺเนาติ อาห ‘‘รูเปติ พหิทฺธารูเป’’ติ. ยถา หิ ปฺจกามคุณิโก ราโค ฌานาทิวิเสสาธิคมสฺส วินิพทฺธาย สํวตฺตติ, เอวํ อตฺตโน กาเย อเปกฺขา พหิทฺธา จ สกปริกฺขาราติมิตฺตาทีสุ อเปกฺขาติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘รูเปติ รูปชฺฌาเน’’ติอาทินา ปปฺเจนฺติ. ตทยุตฺตํ ฌานาธิคมวินิพทฺธานํ สีลสฺส จ สํกิเลสภูตานํ เจโตวินิพทฺธภาเวน คหิตตฺตา.
ยาวทตฺถนฺติ ยาว อตฺเถติ อภิกงฺขติ, ตาว. เตนาห ‘‘ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตตฺตก’’นฺติ. นฺติ ยาวทตฺถํ อุทรปูรํ ภุตฺตํ. อวเทหนโต ปูรณโต. เสยฺยสุขนฺติ เสยฺยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกสุขํ. ปสฺสสุขนฺติ ปสฺสานํ สมฺปริวตฺตเนน อุปฺปชฺชนกสุขํ. นิทฺทาสุขนฺติ นิทฺทายเนน อุปฺปชฺชนกสุขํ.
สีเลนาติอาทิ ปตฺถนาการทสฺสนํ. วตสมาทานนฺติ ธุตงฺคาทิวตานุฏฺานํ. ตโปติ วีริยารมฺโภ. โส หิ กิเลสานํ ตปนฏฺเน นิคฺคณฺหนฏฺเน ตปจรณนฺติ วุตฺตํ.
๑๘๙. ฉนฺทํ นิสฺสายาติ ฉนฺทํ ธุรํ, ฉนฺทํ เชฏฺกํ, ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ปวตฺติวเสน ฉนฺทํ นิสฺสาย. เชฏฺกฏฺเน ปธานภูตา, ปธานภาวํ วา ปตฺตาติ ปธานภูตา. เตหิ ธมฺเมหีติ ฉนฺทนิสฺสเยน ปวตฺตสมาธินา เจว ‘‘ปธานสงฺขาโร’’ติ วุตฺตวีริเยน จ. อุเปตนฺติ สมฺปยุตฺตํ. อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ, นิปฺผตฺติอตฺเถน ปฏิลาภฏฺเน จาติ อตฺโถ, ตสฺสา อิทฺธิยา ปาทํ ปาทกํ ¶ ปทฏฺานภูตํ. อถ วา อิชฺฌนฺติ ตาย อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ, สาว อุปริวิเสสานํ ¶ อธิฏฺานภาวโต ปาโท. เตนาห ‘‘อิทฺธิภูตํ วา ปาทนฺติ อิทฺธิปาท’’นฺติ. เสเสสุปีติ วีริยิทฺธิปาทาทีสุปิ. อสฺสาติ อิทฺธิปาทสฺส. อตฺโถ ทีปิโตติ ทีปนตฺถํ กตํ, ตสฺมา วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๒.๓๖๙) ตสฺส อตฺถวิจาโร คเหตพฺโพ. อิทฺธิปาทานํ สมาธิปธานตฺตา วุตฺตํ ‘‘วิกฺขมฺภนปฺปหานํ กถิต’’นฺติ. เตสํ เตสํ กุสลธมฺมานํ อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทนกิริยาย อุปฺปนฺนานํ ปริพฺรูหนกิริยาย อุสฺสหนโต อุสฺโสฬฺหี, ถามปฺปตฺตา ปรกฺกมธาตุ. สา ปน จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ วิเสสปจฺจยภูตา เต อุปาทาย ‘‘ปฺจมี’’ติ วุตฺตา, สา จ ยสฺมา สมถวิปสฺสนาภาวนาสุ ตตฺถ จอาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ สาเธตพฺพํ วีริยํ, ตสฺมา อาห ‘‘อุสฺโสฬฺหีติ สพฺพตฺถ กตฺตพฺพวีริยํ ทสฺเสตี’’ติ. ปุพฺพภาคิยสมถวิปสฺสนาสาธนํ ปหาตพฺพธมฺมวิภาเคน ภินฺทิตฺวา อาห ‘‘ปฺจ เจโตขิลปฺปหานานิ ปฺจ วินิพนฺธปฺปหานานี’’ติ. ภพฺโพติ ยุตฺโต อรหติ นิปฺผตฺติยา. าเณนาติ มคฺคาเณน. กิเลสเภทายาติ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนาย. เขมสฺสาติ อนุปทฺทวสฺส.
สมฺภาวนตฺเถติ (สารตฺถ. ฏี. ๑.๑๑; อ. นิ. ฏี. ๓.๗.๗๑) ‘‘อปิ นาเมวํ สิยา’’ติ วิกปฺปนตฺโถ สมฺภาวนตฺโถ. เอวํ หีติ เอวํ เอกเมว สงฺขฺยํ อวตฺวา อปราย สงฺขฺยาย สทฺธึ วจนํ โลเก สิลิฏฺวจนํ โหติ ยถา ‘‘ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานี’’ติ. สมฺมา อธิสยิตานีติ ปาทาทีหิ อตฺตนา เนสํ กิฺจิ อุปฆาตํ อกโรนฺติยา พหิวาตาทิปริสฺสยปริหรณตฺถํ สมฺมเทว อุปริ สยิตานิ. อุตุํ คาหาเปนฺติยาติ เตสํ อลฺลสิเนหปริยาทานตฺถํ อตฺตโน กายุสฺมาวเสน อุตุํ คณฺหาเปนฺติยา. เตนาห ‘‘อุสฺมีกตานี’’ติ. สมฺมา ปริภาวิตานีติ สมฺมเทว สพฺพโส กุกฺกุฏวาสนาย วาสิตานิ. เตนาห ‘‘กุกฺกุฏคนฺธํ คาหาปิตานี’’ติ. อยฺจ กุกฺกุฏคนฺธปริภาวนา สมฺมาอธิสยนสมฺมาปริเสทนนิปฺผตฺติยา ‘‘อนุนิปฺผาที’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๑.๑๑) ทฏฺพฺพา. เตหิ ปน สทฺธึเยว อิชฺฌนโต วุตฺตํ ‘‘ติวิธกิริยากรเณนา’’ติ. กิฺจาปิ น เอวํ ‘‘อโห วติเม’’ติอาทินา อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย, การณสฺส ปน สมฺปาทิตตฺตา อถ โข ภพฺพาว อภินิพฺภิชฺชิตุนฺติ โยชนา ¶ . กสฺมา ภพฺพาติ อาห ‘‘เต หิ ยสฺมา ตายา’’ติอาทิ. เอตฺถ ยถา กปาลสฺส ตนุตา อาโลกสฺส อนฺโต ปฺายมานสฺส การณํ, ตถา กปาลสฺส ตนุตาย นขสิขามุขตุณฺฑกานํ ขรตาย จ อลฺลสิเนหสฺส ปริยาทานํ การณวจนนฺติ ทฏฺพฺพํ, ตสฺมาติ อาโลกสฺส อนฺโต ปฺายมานโต, สยฺจ ปริปากคตตฺตา.
โอปมฺมสมฺปฏิปาทนนฺติ โอปมฺมตฺถสฺส อุปเมยฺเยน สมฺมเทว ปฏิปาทนํ. อตฺเถนาติ อุปเมยฺยตฺเถน. ยถา กุกฺกุฏิยา อณฺเฑสุ ติวิธกิริยาย กรณํ กุกฺกุฏจฺฉาปกานํ อณฺฑโกสโต ¶ นิกฺขมนสฺส มูลการณํ, เอวํ ภิกฺขุโน อุสฺโสฬฺหีปนฺนรสานิ องฺคานิ อวิชฺชณฺฑโกสโต นิกฺขมนสฺส มูลการณนฺติ อาห ‘‘ตสฺสา กุกฺกุฏิยา…เป… สมนฺนาคตภาโว’’ติ. ปฏิจฺฉาทนสามฺเน อวิชฺชาย อณฺฑโกสสทิสตาย พลววิปสฺสนาวเสน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส ตนุภาโว, วิปสฺสนาาณสฺส ปริณามกาโล วุฏฺานคามินิภาวาปตฺติ, ตทา จ สา มคฺคาณคพฺภํ ธาเรนฺตี วิย โหตีติ อาห ‘‘คพฺภคฺคหณกาโล’’ติ. อภิฺาปกฺเขติ โลกิยาภิฺาปกฺเข. โลกุตฺตราภิฺา หิ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาลิกาติ. คาถาย อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรตีติ เทสนาวิลาเสน วิเนยฺยสนฺตานคตํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ฆฏฺเฏติ, ยถาาเน าตุํ น เทติ.
ปฏิสงฺขานปฺปหานนฺติ ตทงฺคปฺปหานปุพฺพกํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ. ปุพฺพภาคิยา อิทฺธิปาทา ปาฬิยํ คหิตาติ ‘‘อิทฺธิปาเทหิ วิกฺขมฺภนปฺปหาน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อุสฺโสฬฺหิปนฺนรสงฺคสมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภพฺโพ อภินิพฺพิทายา’’ติอาทิวจนโต (ม. นิ. ๑.๑๘๙) โลกุตฺตริทฺธิปาทา ปน สมฺโพธคฺคหเณเนว คหิตา. มคฺเค อาคเตติ อุสฺโสฬฺหีปนฺนรสงฺคสมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาปยโต มคฺเค อาคเต อุปฺปนฺเน, ปาฬิยํ วา อภินิพฺภิทาสมฺโพธคฺคหเณหิ มคฺเค อาคเต. ผเล อาคเตติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นิพฺพานสฺส ปน ปาฬิยํ อนาคตตฺตา นิสฺสรณปฺปหานํ น คหิตํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
เจโตขิลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๗. วนปตฺถปริยายสุตฺตวณฺณนา
๑๙๐. วนียติ ¶ ¶ วิเวกกาเมหิ ภชียติ, วนุเต วา เต อตฺตสมฺปตฺติยา วสนตฺถาย ยาจนฺโต วิย โหตีติ วนํ, ปติฏฺนฺติ เอตฺถ วิเวกกามา ยถาธิปฺเปตวิเสสาธิคเมนาติ ปตฺถํ, วเนสุ ปตฺถํ คหนฏฺาเน เสนาสนํ วนปตฺถํ. ปริยายติ อตฺตโน ผลํ ปริคฺคเหตฺวา วตฺตตีติ ปริยาโย, การณนฺติ อาห ‘‘วนปตฺถปริยายนฺติ วนปตฺถการณ’’นฺติ. วนปตฺถฺหิ ตํ อุปนิสฺสาย วิหรโต อุปนิสฺสยการณํ. เตนาห ‘‘วนปตฺถํ อุปนิสฺสาย วิหรตี’’ติ. ปริยายติ เทเสตพฺพมตฺถํ ปติฏฺเปตีติ ปริยาโย, เทสนา. วนปตฺถํ อารพฺภ ปวตฺตา เทสนา วนปตฺถเทสนา, ตํ, อุภยตฺถาปิ วนปตฺถคฺคหณํ ลกฺขณมตฺตํ คามาทีนมฺเปตฺถ การณภาวสฺส, เทสนาย วิสยภาวสฺส จ ลพฺภมานตฺตา.
๑๙๑. นิสฺสายาติ อปสฺสาย, วิเวกวาสสฺส อปสฺสยํ กตฺวาติ อตฺโถ. น อุปฏฺาตีติอาทีหิ ตสฺมึ วนปตฺเถ เสนาสนสปฺปายาภาวํ, อุตุปุคฺคลธมฺมสฺสวนสปฺปายาภาวมฺปิ วา ทสฺเสติ. ชีวิตสมฺภาราติ (อ. นิ. ฏี. ๓.๙.๖) ชีวิตปฺปวตฺติยา สมฺภารา ปจฺจยา. สมุทาเนตพฺพาติ สมฺมา าเยน อนวชฺชอฺุฉาจริยาทินา อุทฺธํ อุทฺธํ อาเนตพฺพา ปาปุณิตพฺพา. เต ปน ตถา สมุทานิตา สมาหฏา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘สมาหริตพฺพา’’ติ. ทุกฺเขน อุปฺปชฺชนฺตีติ สุลภุปฺปาทา น โหนฺติ. เอเตน โภชนสปฺปายาทิอภาวํ ทสฺเสติ. รตฺติภาคํ วา ทิวสภาคํ วาติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘รตฺติโกฏฺาเส วา ทิวสโกฏฺาเส วา’’ติ. รตฺตึเยว ปกฺกมิตพฺพํ สมณธมฺมสฺส ตตฺถ อนิปฺผชฺชนโต.
๑๙๒-๓. สงฺขาปีติ ‘‘ยทตฺถมหํ ปพฺพชิโต, น เมตํ อิธ นิปฺผชฺชติ, จีวราทิ ปน สมุทาคจฺฉติ, นาหํ ตทตฺถํ ปพฺพชิโต, กึ เม อิธ วาเสนา’’ติ ปฏิสงฺขายปิ. อนนฺตรวาเร สงฺขาปีติ ‘‘ยทตฺถมหํ ปพฺพชิโต, ตํ เม อิธ นิปฺผชฺชติ, จีวราทิ ปน น สมุทาคจฺฉติ, นาหํ ตทตฺถํ ปพฺพชิโต’’ติ ปฏิสงฺขายปีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘สมณธมฺมสฺส นิปฺผชฺชนภาวํ ชานิตฺวา’’ติ.
๑๙๕-๗. โส ¶ ปุคฺคโล อนาปุจฺฉา ปกฺกมิตพฺพํ, นานุพนฺธิตพฺโพติ ‘‘โส ปุคฺคโล’’ติ ปทสฺส ‘‘นานุพนฺธิตพฺโพ’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ยสฺส เยน หิ สมฺพนฺโธ, ทูรฏฺเนปิ โส ภวติ ¶ . ตํ ปุคฺคลนฺติ ‘‘โส ปุคฺคโล’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ อุปโยควเสน ปริณาเมตฺวา ตํ ปุคฺคลํ อนาปุจฺฉา ปกฺกมิตพฺพนฺติ อตฺโถ. อตฺถวเสน หิ วิภตฺติวิปริณาโมติ. ตํ อาปุจฺฉา ปกฺกมิตพฺพนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อาปุจฺฉา ปกฺกมิตพฺพนฺติ จ กตฺุตกตเวทิตาย นิโยชนํ.
๑๙๘. เอวรูโปติ ยํ นิสฺสาย ภิกฺขุโน คุเณหิ วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา, ปจฺจเยหิ จ น ปริสฺสโม, เอวรูโป ทณฺฑกมฺมาทีหิ นิคฺคณฺหาติ เจปิ, น ปริจฺจชิตพฺโพติ ทสฺเสติ ‘‘สเจปี’’ติอาทินา.
วนปตฺถปริยายสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๘. มธุปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา
๑๙๙. ชาติวนนฺติ ¶ สยํชาตํ วนํ. เตนาห ‘‘อโรปิม’’นฺติ. ปฏิสลฺลานตฺถายาติ เอกีภาวตฺถาย, ปุถุตฺตารมฺมณโต วา จิตฺตํ ปฏินิวตฺเตตฺวา อจฺจนฺตสนฺเต นิพฺพาเน ผลสมาปตฺติวเสน อลฺลียาปนตฺถํ. ทณฺโฑ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ ทณฺฑปาณิ. ยถา โส ‘‘ทณฺฑปาณี’’ติ วุจฺจติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทณฺฑวิตฺตตายาติ ทณฺเฑ โสณฺฑตาย. โส หิ ทณฺฑปสุโต ทณฺฑสิปฺเป จ สุกุสโล ตตฺถ ปากโฏ ปฺาโต, ตสฺมา ทณฺฑํ คเหตฺวาว วิจรติ. ชงฺฆากิลมถวิโนทนตฺถนฺติ ราชสภาย จิรนิสชฺชาย อุปฺปนฺนชงฺฆาปริสฺสมสฺส อปนยนตฺถํ. อธิจฺจนิกฺขมโนติ ยาทิจฺฉกนิกฺขมโน, น อภิณฺหนิกฺขมโน. โอลุพฺภาติ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ิโต. ยถา โส ‘‘โอลุพฺภา’’ติ วุตฺโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โคปาลกทารโก วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๒๐๐. วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, ทิฏฺีติ อาห ‘‘กึ วาทีติ, กึ ทิฏฺิโก’’ติ? กิมกฺขายีติ กิมาจิกฺขโก, กีทิสธมฺมกโถ? อจิตฺตีกาเรนาติ อนาทเรน. ตถาปุจฺฉเน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กสฺมา’’ติอาทิมาห. นสฺสเตตนฺติ นสฺสตุ เอตํ กุลํ.
อตฺถํ ¶ น ชานาตีติ อตฺถํ เจ เอกเทเสน ชาเนยฺย, ตํ มิจฺฉา คเหตฺวา ปฏิปฺผริตฺวาปิ ติฏฺเยฺย. ตสฺส ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายาติ ตทสฺส อตฺถาชานนํ ภควตา อิจฺฉิตํ. วิคฺคาหิกกถนฺติ วิคฺคหกถํ, สารมฺภกถนฺติ อตฺโถ. นนุ ภควตา สทฺธึ โลเก ปุถู สมณพฺราหฺมณา นานาวาทา สนฺตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตถาคโต หี’’ติอาทิ. น วิวทติ วิวาทเหตุกานํ กามทิฏฺิชฺโฌสานานํ มคฺเคเนว สมุคฺฆาติตตฺตา, ตทภาวโต ปน โลโก ตถาคเตน วิวทติ. ธมฺมวาที ยถาภูตวาที ธมฺมวาทีหิ น วิวทติ เตสํ วิวทิตุกามตาย เอว อภาวโต, อธมฺมวาที ปน ติณายปิ นมฺมาโน เตหิ กิฺจิ วิวทติ. เตนาห ‘‘น, ภิกฺขเว, ธมฺมวาที เกนจิ โลกสฺมึ วิวทตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๙๔). อธมฺมวาที ปน อสมุจฺฉินฺนวิวาทเหตุกตฺตา วิวทเตว. ตถา จาห ‘‘อธมฺมวาทีว โข, ภิกฺขเว, วิวทตี’’ติ.
ยถา จ ปนาติ เอตฺถ ยถา-สทฺโท ‘‘ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ, ตฺจ ¶ ปชานาตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๑๒๒) วิย การณตฺโถติ อาห ‘‘เยน การเณนา’’ติ. การณากาโร วา อิธ ยถา-สทฺเทน วุตฺโต, โส ปน อตฺถโต การณเมวาติ วุตฺตํ ‘‘เยน การเณนา’’ติ. ‘‘อิทํ กถํ อิทํ กถํ’’ติ ปวตฺตนโต กถํกถา, วิจิกิจฺฉา. สา ยสฺส นตฺถิ, โส อกถํกถี, ตํ อกถํกถึ. วิปฺปฏิสารกุกฺกุจฺจํ ภควตา อนาคามิมคฺเคเนว ฉินฺนํ, หตฺถปาทกุกฺกุจฺจํ อคฺคมคฺเคน อาเวณิกธมฺมาธิคมโต. อปราปรํ อุปฺปชฺชนกภโว ‘‘ภวาภโว’’ติ อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนพฺภเว’’ติ. สํวราสํวโร ผลาผลํ วิย ขุทฺทกมหนฺโต ภโว ‘‘ภวาภโว’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘หีนปณีเต วา ภเว’’ติ. ภโว วุฑฺฒิปฺปตฺโต ‘‘อภโว’’ติ วุจฺจติ ยถา ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ๑๑.ติกมาติกา). กิเลสสฺาติ กามสฺาทิเก วทติ. กิเลสา เอว วา สฺานาเมน วุตฺตา ‘‘สฺา ปหาย อมตํ เอว ปาปุณาตี’’ติอาทีสุ วิย. อตฺตโน ขีณาสวภาวํ ทีเปตีติ อิมินาว ปเรสฺจ ตถตฺตาย ธมฺมํ เทเสตีติ อยมฺปิ อตฺโถ วิภาวิโตติ ทฏฺพฺพํ. นีหริตฺวา กีฬาเปตฺวาติ นีหริตฺวา เจว กีฬาเปตฺวา จ, นีหรณวเสน วา กีฬาเปตฺวา. ติวิสาขนฺติ ติภงฺคภากุฏิ วิย นลาเฏ ชาตตฺตา นลาฏิกํ.
๒๐๑. กินฺติ ¶ นุ โขติ กึ การเณนาติ อตฺโถ. อนุสนฺธึ คเหตฺวาติ ปุจฺฉานุสนฺธึ อุฏฺเปตฺวา. ยโตนิทานนฺติ ยํนิทานํ, ยํการณาติ วุตฺตํ โหติ. ปุริมปเท หิ วิภตฺติ อโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส, ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนาทินิทานนฺติ อยเมว อตฺโถ. สงฺขายนฺติ สงฺขาภาเวน ายนฺตีติ สงฺขาติ อาห ‘‘สงฺขาติ โกฏฺาสา’’ติ. กามฺเจตฺถ มาโนปิ ปปฺโจ, อภินนฺทนสภาเว เอว ปน คณฺหนฺโต ‘‘ตณฺหามานทิฏฺิปปฺจสมฺปยุตฺตา’’ติ อาห. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อภินนฺทิตพฺพ’’นฺติอาทิ. สมุทาจรนฺตีติ สพฺพโส อุทฺธํ อุทฺธํ ปริยาทาย ปวตฺตนฺติ. มริยาทตฺโถ หิ อยมากาโร, เตน จ โยเคน ปุริสนฺติ อุปโยควจนํ ยถา ‘‘ตถาคตํ, ภิกฺขเว, อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทฺเว วิตกฺกา สมุทาจรนฺตี’’ติ (อิติวุ. ๓๘). ตณฺหาทโย จ ยถาสกํ ปวตฺติอาการํ อวิลงฺฆนฺติโย อาเสวนวเสน อุปรูปริ ปวตฺตนฺติ. ตถา หิ ตา ‘‘ปปฺจสงฺขา’’ติ วุตฺตา.
การเณติ ปวตฺติปจฺจเย. เอกายตนมฺปิ …เป… นตฺถีติ จกฺขายตนาทิ เอกมฺปิ อายตนํ อภินนฺทิตพฺพํ อภิวทิตพฺพํ อชฺโฌสิตพฺพฺจ นตฺถิ เจ, นนุ นตฺถิ เอว, กสฺมา ‘‘นตฺถิ เจ’’ติ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ นตฺถิ, อปฺปหีนาภินนฺทนาภิวทนอชฺโฌสานานํ ปน ปุถุชฺชนานํ อภินนฺทิตพฺพาทิปฺปการานิ อายตนานิ โหนฺตีติ เตสํ น สกฺกา นตฺถีติ วตฺตุ, ปหีนาภินนฺทนาทีนํ ปน สพฺพถา นตฺถีติ ‘‘นตฺถิ เจ’’ติ วุตฺตํ. อหํ มมนฺติ อภินนฺทิตพฺพนฺติ ¶ ทิฏฺาภินนฺทนาย ‘‘อห’’นฺติ ตณฺหาภินนฺทนาย ‘‘มม’’นฺติ โรเจตพฺพํ. อภิวทิตพฺพนฺติ อภินิวิสนสมุฏฺาปนวเสน วตฺตพฺพํ. เตนาห ‘‘อหํ มมนฺติ วตฺตพฺพ’’นฺติ. อชฺโฌสิตฺวาติ ทิฏฺิ ตณฺหา วตฺถุํ อนุปวิสิตฺวา คาหทฺวยํ อนฺสาธารณํ วิย กตฺวา. เตนาห ‘‘คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา’’ติ. เอเตนาติ ‘‘เอตฺถ เจ นตฺถี’’ติอาทิวจเนน. เอตฺถาติ อายตเนสุ. ตณฺหาทีนํ อวตฺถุภาวทสฺสนมุเขน ตณฺหาทีนํเยว อปฺปวตฺตึ กิเลสปรินิพฺพานํ กถิตนฺติ. เตนาห ภควา ‘‘เอเสวนฺโต’’ติอาทิ, อยเมว อภินนฺทนาทีนํ นตฺถิภาวกโร มคฺโค, ตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิภูตํ ผลํ, ตํนิสฺสรณํ วา นิพฺพานํ ราคานุสยาทีนํ อนฺโต อวสานํ อปฺปวตฺตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อยํ …เป… อนฺโต’’ติ. สพฺพตฺถาติ ‘‘เอเสวนฺโต ปฏิฆานุสยานํ’’ติอาทีสุ สพฺพปเทสุ.
อาทิยตีติ ¶ ปหารทานาทิวเสน คยฺหติ. มตฺถกปฺปตฺตํ กลหนฺติ ภณฺฑนาทิมตฺเต อฏฺตฺวา มุขสตฺตีหิ วิตุทนาทิวเสน มตฺถกปฺปตฺตํ กลหํ. ยาย กโรตีติ สมฺพนฺโธ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. วิรุทฺธคฺคาหวเสน นานาคาหมตฺตํ, ตถา วิรุทฺธวาทวเสน นานาวาทมตฺตํ. เอวํ ปวตฺตนฺติ ครุกาตพฺเพสุปิ คารวํ อกตฺวา ‘‘ตุวํ ตุว’’นฺติ เอวํ ปวตฺตํ สารมฺภกถํ, ยาย เจตนาย ยํ กโรติ, สา ตุวํ ตุวํ. นิสฺสายาติ ปฏิจฺจ, นิสฺสยาทิปจฺจเย กตฺวาติ อตฺโถ. กิเลสานํ อุปฺปตฺตินิมิตฺตตา ตาว อายตนานํ โหตุ ตพฺภาเว ภาวโต, นิโรธนิมิตฺตตา ปน กถํ. น เหตฺถ โลกุตฺตรธมฺมานํ สงฺคโห โลกิยานํเยว อธิปฺเปตตฺตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘นิรุชฺฌมานาปี’’ติอาทิ. นามมตฺเตน นิมิตฺตตํ สนฺธาย วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยตฺถุปฺปนฺนา, ตตฺเถว นิรุทฺธา โหนฺตี’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ สุตฺตนฺตเรน สาเธนฺโต ‘‘สฺวายมตฺโถ’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ สมุทยสจฺจปฺเหนาติ มหาสติปฏฺาเน สมุทยสจฺจนิทฺเทเสน. โส หิ ‘‘กตฺถ อุปฺปชฺชมานา’’ติอาทินา ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตตฺตา ปฺโหติ วุตฺโต. นนุ ตตฺถ ตณฺหาย อุปฺปตฺตินิโรธา วุตฺตา, น สพฺพกิเลสานนฺติ อีทิสี โจทนา อนวกาสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยเถว จา’’ติอาทิมาห. ลทฺธโวหาเรติ อิมินา ราคาทีนํ อปฺปวตฺตินิมิตฺตตาย อนฺโตติ สมฺา นิพฺพานสฺสาติ ทสฺเสติ. เอเตเนว อภินนฺทนาทีนํ อภาโวติ จ อิทํ สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กถํ ปน สพฺพสงฺขตวินิสฺสเฏ นิพฺพาเน อกุสลธมฺมานํ นิโรธสมฺภโวติ อาห ‘‘ยฺหิ ยตฺถ นตฺถิ, ตํ ตตฺถ นิรุทฺธํ นาม โหตี’’ติ. ยฺวายํ อปฺปวตฺติยํ นิโรธโวหาโร วุตฺโต, สฺวายมตฺโถ นิโรธปฺเหน ทีเปตพฺโพ. น หิ ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา วิตกฺกวิจารา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ วุตฺตา, อถ โข อปฺปวตฺตา เอวาติ.
๒๐๓. เอวํสมฺปทนฺติ ¶ เอวํสมฺปชฺชนกํ เอวํ ปสฺสิตพฺพํ อิทํ มม อชฺเฌสนํ. เตนาห ‘‘อีทิสนฺติ อตฺโถ’’ติ. ชานํ ชานาตีติ (อ. นิ. ฏี. ๓.๑๐.๑๑๓-๑๑๖) สพฺพฺุตฺาเณน ชานิตพฺพํ สพฺพํ ชานาติ. อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน หิ อวิเสสคฺคหเณน จ ‘‘ชาน’’นฺติ อิมินา นิรวเสสํ เยฺยชาตํ ปริคฺคณฺหาตีติ ตพฺพิสยาย ชานนกิริยาย สพฺพฺุตฺาณเมว ¶ กรณํ ภวิตุํ ยุตฺตํ. อถ วา ปกรณวเสน ‘‘ภควา’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน จายมตฺโถ วิภาเวตพฺโพ. ปสฺสิตพฺพเมว ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุ-ปฺาจกฺขุ-ธมฺมจกฺขุ-พุทฺธจกฺขุ-สมนฺตจกฺขุ-สงฺขาเตหิ าณจกฺขูหิ ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ เอว. อถ วา ชานํ ชานาตีติ ยถา อฺเ สวิปลฺลาสา กามรูปปริฺาวาทิโน ชานนฺตาปิ วิปลฺลาสวเสน ชานนฺติ, น เอวํ ภควา. ภควา ปน ปหีนวิปลฺลาสตฺตา ชานนฺโต ชานาติ เอว, ทิฏฺิทสฺสนสฺส จ อภาวา ปสฺสนฺโต ปสฺสติเยวาติ อตฺโถ. ทสฺสนปริณายกฏฺเนาติ ยถา จกฺขุ สตฺตานํ ทสฺสนตฺถํ ปริเณติ, เอวํ โลกสฺส ยาถาวทสฺสนสาธนโต ทสฺสนกิจฺจปริณายกฏฺเน จกฺขุภูโต, ปฺาจกฺขุมยตฺตา วา สยมฺภุาเณน ปฺาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ วา จกฺขุภูโต. าณภูโตติ เอตสฺส จ เอวเมว อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ธมฺมา วา โพธิปกฺขิยา เตหิ อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต, อนฺสาธารณํ วา ธมฺมํ ปตฺโตติ ธมฺมภูโต. พฺรหฺมา วุจฺจติ มคฺโค เตน อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนตฺตา, ตฺจ สยมฺภุาเณน ปตฺโตติ พฺรหฺมภูโต. จตุสจฺจธมฺมํ วทตีติ วตฺตา. จิรํ สจฺจปฏิเวธํ ปวตฺเตนฺโต วทตีติ ปวตฺตา. อตฺถํ นีหริตฺวาติ ทุกฺขาทิอตฺถํ ตตฺถาปิ ปีฬนาทิอตฺถํ อุทฺธริตฺวา. ปรมตฺถํ วา นิพฺพานํ ปาปยิตา, อมตสจฺฉิกิริยํ สตฺเตสุ อุปฺปาเทนฺโต อมตํ ททาตีติ อมตสฺส ทาตา. โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตทายตฺตภาวโต ธมฺมสฺสามี.
๒๐๔. โส วา อุทฺเทโส อตฺตโนปิ โหตีติ เถโร ‘‘ยํ โข โน’’ติ อาห. สพฺพโลกสาธารณา หิ พุทฺธานํ เทสนาติ. อิทานิ เยหิ ทฺวารารมฺมเณหิ ปุริสํ ปปฺจสฺาสงฺขา สมุทาจรนฺติ, ตานิ ตาว ทสฺเสนฺโต ปปฺจสฺาสงฺขา ทสฺเสตุํ เยน สฬายตนวิภงฺเคน นิทฺเทโส กโต, ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขฺุจา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ นิสฺสยภาเวนาติ นิสฺสยปจฺจยภาเวน. นิสฺสยปจฺจโย จ ปสาทจกฺขุเยว โหติ, น จุทฺทสสมฺภารํ, จตุจตฺตาลีสสมฺภารํ วา สสมฺภารจกฺขุนฺติ อาห ‘‘จกฺขุปสาทฺจ ปฏิจฺจา’’ติ. อารมฺมณภาเวนาติ อารมฺมณปจฺจยภาเวน. อารมฺมณปจฺจโย จ จตุสมุฏฺานิกรูเปสุ ยํ กิฺจิ โหตีติ อาห ‘‘จตุสมุฏฺานิกรูเป จ ปฏิจฺจา’’ติ.
เอตฺถ จกฺขุ เอกมฺปิ วิฺาณสฺส ปจฺจโย โหติ, รูปายตนํ ปน อเนกเมว สํหตนฺติ ¶ อิมสฺส ¶ วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ นิสฺสยภาเวน ‘‘จกฺขุปสาทฺจ อารมฺมณภาเวน จตุสมุฏฺานิกรูเป จา’’ติ วจนเภโท กโต. กึ ปน การณํ จกฺขุ เอกมฺปิ วิฺาณสฺส ปจฺจโย โหติ, รูปํ ปน อเนกเมวาติ? ปจฺจยภาววิเสสโต. จกฺขุ หิ จกฺขุวิฺาณสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหนฺตํ อตฺถิภาเวเนว โหติ ตสฺมึ สติ ตสฺส ภาวโต, อสติ อภาวโต, ยโต ตํ อตฺถิอวิคตปจฺจเยหิสฺส ปจฺจโย โหตีติ วุจฺจติ, ตนฺนิสฺสิตตา จสฺส น เอกเทเสน อลฺลียนวเสน อิจฺฉิตพฺพา อรูปภาวโต. อถ โข ครุราชาทีสุ สิสฺสราชปุริสาทีนํ วิย ตปฺปฏิพทฺธวุตฺติตาย, อิตเร ปน ปจฺจยา เตน เตน วิเสเสน เวทิตพฺพา.
สจายํ ปจฺจยภาโว น เอกสฺมึ น สมฺภวตีติ เอกมฺปิ จกฺขุ จกฺขุวิฺาณสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘จกฺขฺุจาวุโส, ปฏิจฺจา’’ติ เอกวจนวเสน วุตฺตํ. รูปํ ปน ยทิปิ จกฺขุ วิย ปุเรชาตอตฺถิ-อวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ ปุเรตรํ อุปฺปนฺนํ หุตฺวา วิชฺชมานกฺขเณ เอว อุปการกตฺตา ตถาปิ อเนกเมว สํหตํ หุตฺวา ปจฺจโย โหติ อารมฺมณภาวโต. ยฺหิ ปจฺจยธมฺมํ สภาวภูตํ, ปริกปฺปิตาการมตฺตํ วา วิฺาณํ วิภาเวนฺตํ ปวตฺตติ, ตทฺเสฺจ สติปิ ปจฺจยภาเว โส ตสฺส สารมฺมณสภาวตาย ยํ กิฺจิ อนาลมฺภิตฺวา ปวตฺติตุํ อสมตฺถสฺส โอลุพฺภปวตฺติการณภาเวน อาลมฺพนียโต อารมฺมณํ นาม, ตสฺส ยสฺมา ยถา ตถา สภาวูปลทฺธิ วิฺาณสฺส อารมฺมณปจฺจยลาโภ, ตสฺมา จกฺขุวิฺาณํ รูปํ อารพฺภ ปวตฺตมานํ ตสฺส สภาวํ วิภาเวนฺตเมว ปวตฺตติ. สา จสฺส อินฺทฺริยาธีนวุตฺติกสฺส อารมฺมณสภาวูปลทฺธิ น เอกทฺวิกลาปคตวณฺณวเสน โหติ, นาปิ กติปยกลาปคตวณฺณวเสน, อถ โข อาโภคานุรูปํ อาปาถคตวณฺณวเสนาติ อเนกเมว รูปํ สํหจฺจการิตาย วิฺาณสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ พหุวจนวเสนาห.
ยํ ปน ปฏฺาเน (ปฏฺา. ๑.๑.๒ ปจฺจยนิทฺเทส) ‘‘รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ, ตํ ยาทิสํ รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณสฺส อารมฺมณปจฺจโย, ตาทิสํ สนฺธาย วุตฺตํ. กีทิสํ ปน ตนฺติ ¶ ? สมุทิตนฺติ ปากโฏยมตฺโถ. เอวฺจ กตฺวา ยเทเก วทนฺติ ‘‘อายตนสลฺลกฺขณวเสน จกฺขุวิฺาณาทโย สลฺลกฺขณวิสยา, น ทฺรพฺยสลฺลกฺขณวเสนา’’ติ, ตมฺปิ สุวุตฺตเมว โหติ. น เจตฺถ สมุทายารมฺมณตา อาสงฺกิตพฺพา สมุทายาโภคสฺเสว อภาวโต, สมุทิตา ปน วณฺณธมฺมา อารมฺมณปจฺจยา โหนฺติ. กถํ ปน ปจฺเจกํ อสมตฺถา สมุทิตา อารมฺมณปจฺจยา โหนฺติ. น หิ ¶ ปจฺเจกํ ทฏฺุํ อสกฺโกนฺตา อนฺธา สมุทิตา ปสฺสนฺตีติ? นยิทเมกนฺติกํ วิสุํ วิสุํ อสมตฺถานมฺปิ สิวิกาวหนาทีสุ สมตฺถตาย ทสฺสนโต. เกสาทีนฺจ ยสฺมึ าเน ิตานํ ปจฺเจกํ วณฺณํ คเหตุํ น สกฺกา, ตสฺมึเยว าเน สมุทิตานํ ตํ คเหตุํ สกฺกาติ ภิยฺโยปิ เตสํ สํหจฺจการิตา ปริพฺยตฺตา. เอเตน กึ จกฺขุวิฺาณสฺส ปรมาณุรูปํ อารมฺมณํ, อุทาหุ ตํสมุทาโยติอาทิกา โจทนา ปฏิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา. ‘‘โสตฺจ, อาวุโส, ปฏิจฺจา’’ติอาทีสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. จกฺขุวิฺาณํ นามาติ จกฺขุนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ จกฺขุวิฺาณํ นาม อุปฺปชฺชติ.
ติณฺณํ สงฺคติยาติ จกฺขุ, รูปํ, จกฺขุวิฺาณนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ สงฺคติยา สโมธาเนน. ผสฺโส นามาติ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตนโต ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส นาม ธมฺโม อุปฺปชฺชติ. สหชาตาทิวเสนาติ จกฺขุวิฺาณสมฺปยุตฺตาย สหชาตอฺมฺาทิวเสน, อนนฺตราย อนนฺตราทิวเสน, อิตราย อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจยภาวโต ผสฺสปจฺจยา ผสฺสการณา เวทนา อุปฺปชฺชติ. อนุภวนสมกาลเมว อารมฺมณสฺส สฺชานนํ โหตีติ ‘‘ตาย เวทนาย ยํ อารมฺมณํ เวเทติ, ตเทว สฺา สฺชานาตี’’ติ วุตฺตํ. จกฺขุทฺวาริกา ธมฺมา อิธาธิปฺเปตาติ ตทนุสาเรน ปน อปราปรุปฺปนฺนานํ เวทนาทีนํ คหเณ สติ, ยนฺติ วา การณวจนํ, ยสฺมา อารมฺมณํ เวเทติ, ตสฺมา ตํ สฺชานาตีติ อตฺโถ. น หิ อสติ เวทยิเต กทาจิ สฺุปฺปตฺติ อตฺถิ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. สฺาย หิ ยถาสฺาตํ วิชฺชมานํ, อวิชฺชมานํ วา อารมฺมณํ วิตกฺกวเสน ปริกปฺเปติ, ยถาปริกปฺปิตฺจ ตํ ทิฏฺิตณฺหามานมฺนาหิ มฺมาโน ปปฺเจตีติ วุตฺโต. เตเนวาห ‘‘ปถวึ ปถวิโต สฺชานา’’ติ, ‘‘ปถวึ ปถวิโต ¶ สฺตฺวา ปถวึ มฺตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๒), ‘‘ตกฺกฺจ ทิฏฺีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู’’ติ (สุ. นิ. ๘๙๒; มหานิ. ๑๒๑) จ. พลปฺปตฺตปปฺจวเสเนวายมตฺถวณฺณนา กตา, อฏฺกถายํ ปน ปริทุพฺพลวเสน.
จกฺขุรูปาทีหิ การเณหีติ จกฺขุวิฺาณผสฺสเวทนาสฺาวิตกฺเกหิ การณภูเตหิ. อการณภูตานมฺปิ เตสํ อตฺถิตาย การณคฺคหณํ. ปริฺาตา หิ เต อการณํ. เตนาห ‘‘อปริฺาตการณ’’นฺติ. ตีหิปิ ปริฺาหิ อปริฺาตวตฺถุกํ. อภิภวนฺตีติ อชฺโฌตฺถรนฺติ. สหชาตา โหนฺตีติ เอตฺถ ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล’ติอาทิวจนโต เวทนาสฺา อสหชาตาปิ คเหตพฺพา. ยทิ เอวนฺติ ‘‘ปปฺเจตี’’ติ เอตฺถ ยทิ ปฺจทฺวารชวนสหชาตา ปปฺจสงฺขา อธิปฺเปตา ตาสํ ปจฺจุปฺปนฺนวิสยตฺตา, กสฺมา อตีตานาคตคฺคหณํ ¶ กตนฺติ โจเทติ. อิตโร ‘‘ตถา อุปฺปชฺชนโต’’ติอาทินา ปริหรติ. ตตฺถ ตถา อุปฺปชฺชนโตติ ยถา วตฺตมานกาเล, เอวํ อตีตกาเล อนาคตกาเล จ จกฺขุทฺวาเร ปปฺจสงฺขานํ อุปฺปชฺชนโต อตีตานาคตคฺคหณํ กตํ, น อตีเตสุ, อนาคเตสุ วา จกฺขุรูเปสุ จกฺขุทฺวาริกานํ ตาสํ อุปฺปชฺชนโต.
มนฺชาวุโส, ปฏิจฺจาติ เอตฺถ ทุวิธํ มนํ เกวลํ ภวงฺคํ, สาวชฺชนํ วา. ทุวิธา หิ กถา. อุปฺปตฺติทฺวารกถายํ ทฺวิกฺขตฺตุํ จลิตํ ภวงฺคํ มโนทฺวารํ นาม, จกฺขาทิ วิย รูปาทินา เยน ตํ ฆฏฺฏิตํ ตตฺถ อุปริ วิฺาณุปฺปตฺติยา ทฺวารภาวโต. ปจฺจยกถายํ สาวชฺชนภวงฺคํ, ‘‘มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อตฺถิ กุสโล’’ติอาทีสุ หิ สาวชฺชนมโนสมฺผสฺโส อิจฺฉิโต, น ภวงฺคมโนสมฺผสฺโส อสมฺภวโต. ตตฺถ ปมนยํ สนฺธายาห ‘‘มนนฺติ ภวงฺคจิตฺต’’นฺติ. ธมฺเมติ เตภูมกธมฺมารมฺมณนฺติ อิมินา สภาวธมฺเมสุ เอว กิเลสุปฺปตฺตีติ เกจิ, ตทยุตฺตํ ตทุปาทานายปิ ปฺตฺติยา ธมฺมารมฺมณตาย วุตฺตตฺตา. อิธ ปน เตภูมกาปิ ธมฺมา ลพฺภนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เตภูมกธมฺมารมฺมณ’’นฺติ วุตฺตํ, น ปฺตฺติยา อนารมฺมณตฺตา. เอวฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อฺถา อกุสลจิตฺตุปฺปาทา อนารมฺมณา นาม สิยุํ. อุปฺปตฺติทฺวารกถายํ จกฺขุวิฺาณาทิ วิย อาวชฺชนมฺปิ ทฺวารปกฺขิกเมวาติ วุตฺตํ ‘‘มโนวิฺาณนฺติ อาวชฺชนํ วา’’ติ. ปจฺจยกถายํ ปน อาวชฺชนํ คหิตนฺติ ‘‘ชวนํ วา’’ติ วุตฺตํ. นยทฺวเย ธมฺมานํ สหชาตวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาวชฺชเน ¶ คหิเต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยุตฺตเมวาติ นิปฺปริยายโต ยุตฺตเมว.
โส ยาว น ปจฺจยปฏิเวโธ สมฺภวติ, ตาว ปฺตฺติมุเขเนว สภาวธมฺมา ปฺายนฺติ ปจฺเจกํ อปฺาปเนติ อาห ‘‘ผสฺโส นาม เอโก ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติ. เอวํ ผสฺสปฺตฺตึ ปฺเปสฺสตีติ ปฺเปตฺวา ตพฺพิสยทสฺสนํ าณํ อุปฺปาเทสฺสติ. อิมสฺมึ สติ อิทํ โหตีติ อิมสฺมึ จกฺขุอาทิเก ปจฺจเย สติ อิทํ ผสฺสาทิกํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ โหติ. ทฺวาทสายตนวเสนาติ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ วเสน อาคเตน ปฏิจฺจสมุปฺปาทนยวเสน. ทฺวาทสายตนปฏิกฺเขปวเสนาติ ‘‘อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหตี’’ติ ปจฺจยาภาวปจฺจยุปฺปนฺนาภาวทสฺสนกฺกเม ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ ปฏิกฺเขปวเสน.
สาวเกน ปฺโห กถิโตติ อยํ ปฺโห สาวเกน กถิโต, อิติ อิมินา การเณน มา นิกฺกงฺขา อหุวตฺถ. อถ วา สํขิตฺเตน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน วิภชนฺเตน เอตทคฺเค ปิเตน มหาสาวเกน ปฺโห กถิโตติ อิมินา การเณน เอตสฺมึ ปฺเห มา นิกฺกงฺขา อหุวตฺถ, เหรฺิเก ¶ สติ กหาปณํ สยํ นิจฺฉินนฺตา วิย อหุตฺวา ภควโต เอว สนฺติเก นิกฺกงฺขา โหถ.
๒๐๕. อากโรนฺติ ผลํ ตาย ตาย มริยาทาย นิพฺพตฺเตนฺตีติ อาการา, การณานิ. ปาฏิเยกฺกการเณหีติ ฉนฺนํ ทฺวารานํ วเสน วิสุํ วิสุํ ปปฺจการณสฺส นิทฺทิฏฺตฺตา วุตฺตํ. อถ วา ยทิปิ ยตฺตเกหิ ธมฺเมหิ ยํ ผลํ นิพฺพตฺตติ, เตสํ สมุทิตานํเยว การณภาโว สามคฺคิยาว ผลุปฺปตฺติโต, ตถาปิ ปจฺเจกํ ตสฺส การณเมวาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปาฏิเยกฺกการเณหี’’ติ. ปเทหีติ นามาทิปเทหิ เจว ตํสมุทายภูเตหิ วากฺเยหิ จ. เตนาห ‘‘อกฺขรสมฺปิณฺฑเนหี’’ติ. อกฺขรานิเยว หิ อตฺเถสุ ยถาวจฺจํ ปทวากฺยภาเวน ปริจฺฉิชฺชนฺติ. พฺยฺชเนหีติ อตฺถสฺส อภิพฺยฺชนโต พฺยฺชนสฺิเตหิ วณฺเณหิ. ตานิ ปน ยสฺมา ปริยายสฺส อกฺขรณโต ‘‘อกฺขรานี’’ติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา อาห ‘‘อกฺขเรหี’’ติ. เอตฺถ จ อิเมหิ อากาเรหิ อิเมหิ ปทพฺยฺชเนหิ ปปฺจสมุทาจารสฺส วฏฺฏสฺส จ วิวฏฺฏสฺส จ ทสฺสนอตฺโถ วิภตฺโตติ โยชนา. ปณฺฑิจฺเจนาติ ปฺาย. ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ปณฺฑิโต โหติ ¶ ? ยโต โข ภิกฺขุ ธาตุกุสโล จ โหตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๒๔) อาทิสุตฺตปทวเสน ปณฺฑิตลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตูหิ วา การเณหี’’ติอาทิมาห. สจฺจปฏิเวธวเสน ปณฺฑิจฺจํ ทสฺสิตนฺติ ปฏิสมฺภิทาวเสน มหาปฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหนฺเต อตฺเถ’’ติอาทิ วุตฺตํ.
คุฬปูวนฺติ คุเฬ มิสฺสิตฺวา กตปูวํ. พทฺธสตฺตุคุฬกนฺติ มธุสกฺขราหิ ปิณฺฑีกตํ สตฺตุปิณฺฑํ. อเสจิตพฺพกํ มธุอาทินา ปเคว เตหิ สมโยชิตพฺพตฺตา. จินฺตกชาติโกติ ธมฺมจินฺตาย จินฺตกสภาโว. สพฺพฺุตฺาเณเนวสฺสาติ สพฺพฺุตฺาเณเนว อสฺส สุตฺตสฺส คุณํ ปริจฺฉินฺทาเปตฺวา นามํ คณฺหาเปสฺสามิ.
มธุปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๙. ทฺเวธาวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา
๒๐๖. ทฺเว ¶ ทฺเว ภาเคติ ทฺเว ทฺเว โกฏฺาเส กตฺวา. กามฺเจตฺถ ‘‘อิมํ เอกํ ภาคมกาสึ, อิมํ ทุติยภาคมกาสิ’’นฺติ วจนโต สพฺเพปิ วิตกฺกา สํกิเลสโวทานวิภาเคน ทฺเวว ภาคา กตา, อปราปรุปฺปตฺติยา ปเนเตสํ อภิณฺหาจารํ อุปาทาย ปาฬิยํ ‘‘ทฺวิธา กตฺวา’’ติ อาเมฑิตวจนนฺติ ‘‘ทฺเว ทฺเว ภาเค กตฺวา’’ติ อาเมฑิตวจนวเสเนว วุตฺโต. อถ วา ภาคทฺวยสฺส สปฺปฏิภาคตาย ตตฺถ ยํ ยํ ทฺวยมฺปิ โข อุชุวิปจฺจนีกํ, ตํ ตํ วิสุํ วิสุํ คเหตุกาโม ภควา อาห ‘‘ทฺวิธา กตฺวา วิตกฺเก วิหเรยฺย’’นฺติ. เอวํ ปน จินฺเตตฺวา ตตฺถ มิจฺฉาวิตกฺกานํ สมฺมาวิตกฺกานฺจ อนวเสสํ อสงฺกรโต จ คหิตภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมํ เอกํ ภาคมกาสึ, อิมํ ทุติยภาคมกาสิ’’นฺติ อโวจ. กามปฏิสํยุตฺโตติ กามราคสงฺขาเตน กาเมน สมฺปยุตฺโต, กาเมน ปฏิพทฺโธ วา. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส – พฺยาปชฺชติ จิตฺตํ เอเตนาติ พฺยาปาโท, โทโส. วิหึสติ เอตาย สตฺเต, วิหึสนํ วา เตสํ เอตนฺติ วิหึสา, ปเรสํ วิเหนากาเรน ปวตฺตสฺส กรุณาปฏิปกฺขสฺส ปาปธมฺมสฺเสตํ อธิวจนํ. อชฺฌตฺตนฺติ อชฺฌตฺตธมฺมารมฺมณมาห. พหิทฺธาติ พาหิรธมฺมารมฺมณํ. โอฬาริโกติ พหลกามราคาทิปฏิสํยุตฺโต. ตพฺพิปริยาเยน สุขุโม. วิตกฺโกอกุสลปกฺขิโกเยวาติ ¶ อิมินา วิตกฺกภาวสามฺเน ตตฺถาปิ อกุสลภาวสามฺเน เอกภาคกรณํ, น เอกจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตาทิวเสนาติ ทสฺเสติ.
เนกฺขมฺมํ วุจฺจติ โลภาติกฺกนฺตตฺตา ปมชฺฌานํ, สพฺพากุสเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา สพฺพํ กุสลํ. อิธ ปน กามวิตกฺกปฏิปกฺขสฺส อธิปฺเปตตฺตา อาห ‘‘กาเมหิ นิสฺสโฏ เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’ติ. โสติ เนกฺขมฺมวิตกฺโก. ยาว ปมชฺฌานาติ ปมสมนฺนาหารโต ปฏฺาย ยาว ปมชฺฌานํ เอตฺถุปฺปนฺโน วิตกฺโก เนกฺขมฺมวิตกฺโกเยว. ปมชฺฌานนฺติ จ อิทํ ตโต ปรํ วิตกฺกาภาวโต วุตฺตํ. น พฺยาปชฺชติ จิตฺตํ เอเตน, พฺยาปาทสฺส วา ปฏิปกฺโขติ อพฺยาปาโท, เมตฺตาปุพฺพภาโค เมตฺตาภาวนารมฺโภ. น วิหึสนฺติ เอตาย, วิหึสาย วา ปฏิปกฺโขติ อวิหึสา, กรุณาปุพฺพภาโค กรุณาภาวนารมฺโภ.
มหาโพธิสตฺตานํ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺาย ลทฺธาวสรา สมฺมาสงฺกปฺปา อุปรูปริ สวิเสสํ ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘ฉพฺพสฺสานิ…เป… ปวตฺตึสู’’ติ. าณสฺส อปริปกฺกตฺตา ¶ ปุพฺพวาสนาวเสน สติสมฺโมสโต กทาจิ มิจฺฉาวิตกฺกเลโสปิ โหติเยวาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สติสมฺโมเสน…เป… ติฏฺนฺตี’’ติ อาห. ยถา นิจฺจปิหิเตปิ เคเห กทาจิ วาตปาเน วิวฏมตฺเต ลทฺธาวสโร วาโต อนฺโต ปวิเสยฺย, เอวํ คุตฺตินฺทฺริเยปิ โพธิสตฺตสนฺตาเน สติสมฺโมสวเสน ลทฺธาวสโร อกุสลวิตกฺโก อุปฺปชฺชิ, อุปฺปนฺโน จ กุสลวารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา อฏฺาสิ, อถ มหาสตฺโต ตํมุหุตฺตุปฺปนฺนเมว ปฏิวิโนเทตฺวา เตสํ อายตึ อนุปฺปาทาย ‘‘อิเม มิจฺฉาวิตกฺกา, อิเม สมฺมาวิตกฺกา’’ติ ยาถาวโต เต ปริจฺฉินฺทิตฺวา มิจฺฉาวิตกฺกานํ อวสรํ อเทนฺโต สมฺมาวิตกฺเก ปริวฑฺเฒสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘มยฺหํ อิเม’’ติอาทิ.
๒๐๗. ปมาโท นาม สติวิปฺปวาโสติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตสฺสาติ สติยา อวิปฺปวาเส ิตสฺสา’’ติ. อาตาปวีริยวนฺตสฺสาติ กิเลสานํ นิคฺคณฺหนวีริยวโต. เปสิตจิตฺตสฺสาติ ภววิโมกฺขาย วิสฺสฏฺจิตฺตสฺส กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขสฺส. ‘‘เอวํ ปฏิปากติโก ชาโต’’ติ อตฺตโน อตฺตภาวํ นิสฺสาย ปวตฺตํ โสมนสฺสาการํ เคหสฺสิตโสมนสฺสปกฺขิกํ อกาสิ, ปฺามหนฺตตาย สุขุมทสฺสิตา.
อปริฺายํ ¶ ิตสฺสาติ น ปริฺายํ ิตสฺส, อปริคฺคหิตปริฺสฺสาติ อตฺโถ. วิตกฺโก…เป… เอตานิ ตีณิ นามานิ ลภตีติ ตาทิสสฺส อุปฺปนฺโน มิจฺฉาวิตกฺโก ยถารหํ อตฺตพฺยาพาธโก อุภยพฺยาพาธโก จ น โหตีติ น วตฺตพฺโพ ตํ สภาวานติวตฺตนโตติ อธิปฺปาโย. อนุปฺปนฺนานุปฺปาทอุปฺปนฺนปริหานินิมิตฺตตาย ปฺํ นิโรเธตีติ ปฺานิโรธิโก. เตนาห ‘‘อนุปฺปนฺนายา’’ติอาทิ. นตฺถิภาวํ คจฺฉตีติ ปฏิสงฺขานพเลน วิกฺขมฺภนปฺปหานมาห. นิรุชฺฌตีติอาทีหิปิ ตเทว วทติ. วิคตนฺตนฺติอาทีหิ ปน สมูลํ อุทฺธฏํ วิย ตทา อปฺปวตฺตนกํ อกาสินฺติ วทติ.
๒๐๘. จิตฺตวิปริณามภาโว จิตฺตสฺส อฺถตฺตํ ปกติจิตฺตวิคโม. อเนกคฺคตากาโร วิกฺเขโป. ตตฺถ วิตกฺเกน จิตฺตํ วิหฺมานํ วิย โหตีติ อาห ‘‘ตํ คเหตฺวา วิหึสาวิตกฺกํ อกาสี’’ติ. การฺุนฺติ ปรทุกฺขนิมิตฺตํ จิตฺตเขทํ วทติ. เตเนวาห – ‘‘ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ มนํ กมฺเปตีติ กรุณา’’ติ (ม. นิ. ฏี. ๑.๑; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.๑). นฺติ กรุณายนวเสน ปวตฺตจิตฺตปกมฺปนํ สนฺธาย ‘‘อุปฺปชฺชติ วิหึสาวิตกฺโก’’ติ อาห, น สตฺเตสุ วิหึสา ปวตฺตตีติ อธิปฺปาโย.
เตน เตน จสฺสากาเรนาติ เยน เยน อากาเรน ภิกฺขุนา อนุวิตกฺกิตํ อนุวิจาริตํ, เตน ¶ เตน อากาเรนสฺส เจตโส นติ โหติ. เตเนวาห ‘‘กามวิตกฺกาทีสู’’ติอาทิ. ปหาสีติ กาลวิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปชหตี’’ติ. ปหานํ ปนสฺส สิทฺธเมว ปฏิปกฺขสฺส สิทฺธตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปหาสี’’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘อสามิโภเค คามิกาอาทียึสู’’ติ. พหุลมกาสีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เอวเมวํ นมตีติ กามวิตกฺกสมฺปโยคาการเมว โหติ, กามวิตกฺกสมฺปยุตฺตากาเรน วา ปริณมติ. กสนํ กิฏฺํ, กสีติ อตฺโถ, ตนฺนิพฺพตฺตตฺตา ปน การณูปจาเรน สสฺสํ ‘‘กิฏฺ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สสฺสสมฺพาเธ’’ติ. จตฺตาริ ภยานีติ วธพนฺธชานิครหานิ. อุปทฺทวนฺติ อนตฺถุปฺปาทภาวํ. ลามกนฺติ นิหีนภาวํ. ธนฺเธสูติ อตฺตโน ขนฺเธสุ. โอตารนฺติ อนุปฺปเวสํ กิเลสานํ. สํกิเลสโต วิสุชฺฌนํ วิสุทฺธิ, สา เอว โวทานนฺติ อาห ‘‘โวทานปกฺขนฺติ อิทํ ตสฺเสว เววจน’’นฺติ.
๒๐๙. สพฺพกุสลํ ¶ เนกฺขมฺมํ สพฺพากุสลปฏิปกฺขตาย ตโต นิสฺสฏตฺตา. นิพฺพานเมว เนกฺขมฺมํ สพฺพกิเลสโต สพฺพสงฺขตโต จ นิสฺสฏตฺตา. กิฏฺสมฺพาธํ วิย รูปาทิอารมฺมณํ ปมาเท สติ อนตฺถุปฺปตฺติฏฺานภาวโต. กูฏคาโว วิย กูฏจิตฺตํ ทุทฺทมภาวโต. ปณฺฑิตโคปาลโก วิย โพธิสตฺโต อุปายโกสลฺลโยคโต. จตุพฺพิธภยํ วิย มิจฺฉาวิตกฺกา สปฺปฏิภยภาวโต. ปฺาย วุทฺธิ เอตสฺส อตฺถีติ ปฺาวุทฺธิโก. วิหฺติ จิตฺตํ เอเตนาติ วิฆาโต, เจโตทุกฺขํ, ตปฺปกฺขิโก วิฆาตปกฺขิโก, น วิฆาตปกฺขิโกติ อวิฆาตปกฺขิโก. นิพฺพานสํวตฺตนิโก นิพฺพานวโห. อุคฺฆาตีเยยฺยาติ อุทฺธตํ สิยา วิกฺขิตฺตฺจ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. สณฺเปมีติ สมฺมเทว ปฏฺเปมิ. ยถา ปน ปิตํ สณฺปิตํ นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สนฺนิสีทาเปมี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สนฺนิสีทาเปมีติ สมาธิปฏิปกฺเข กิเลเส สนฺนิสีทาเปนฺโต จิตฺตํ โคจรชฺฌตฺเต สนฺนิสีทาเปมิ. อพฺยคฺคภาวาปาทเกน เอกคฺคํ กโรมิ, ยถา อารมฺมเณ สุฏฺุ อปฺปิตํ โหติ, เอวํ สมฺมา สมฺมเทว อาทหามิ สมาหิตํ กโรมิ, ยสฺมา ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สุฏฺุ อารมฺมเณ อาโรปิตํ นาม โหติ, น ตโต ปริปตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สุฏฺุ อาโรเปมีติ อตฺโถ’’ติ. มา อุคฺฆาตียิตฺตาติ มา หฺิตฺถ, มา อูหตํ อตฺถาติ อตฺโถ.
๒๑๐. โสเยว…เป… วุตฺโตติ อิมินา กิฺจาปิ เอกํเยว กุสลวิตกฺกํ มคฺคกฺขเณ วิย ติวิธตฺตสมฺภวโต ติวิธนามิกํ กตฺวา ทสฺสิตํ วิย โหติ, น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ. ปพนฺธปวตฺตฺหิ อุปาทาย เอกตฺตนเยน ‘‘โสเยว พฺยาปาทปจฺจนีกฏฺเนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอกชาติเยสุ หิ กุสลจิตฺเตสุ อุปฺปนฺโน วิตกฺโก สมานาการตาย โส เอวาติ วตฺตพฺพตํ ลภติ ยถา ‘‘สา เอว ติตฺติรี, ตานิ เอว โอสธานี’’ติ (สํ. นิ. ฏี. ๒.๒.๑๙). น หิ ตทา มหาปุริสสฺส อสุภเมตฺตากรุณาสนฺนิสฺสยา เต วิตกฺกา เอวํ วุตฺตาติ.
สมาปตฺตึ ¶ นิสฺสายาติ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา, ตโต วุฏฺหิตฺวาติ อตฺโถ. วิปสฺสนาปิ ตรุณาติ โยชนา. กาโย กิลมติ สมถวิปสฺสนานํ ตรุณตาย ภาวนาย ปุพฺเพนาปรํ วิเสสสฺส อลพฺภมานตฺตา. เตนาห ‘‘จิตฺตํ หฺติ วิหฺตี’’ติ. วิปสฺสนายพหูปการา ¶ สมาปตฺติ, ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ, สมาหิโต ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๕; ๔.๙๙; ๕.๑๐๗๑).
ยถา วิสฺสมฏฺานํ โยธานํ ปริสฺสมํ วิโนเทติ, ตถา ปริสฺสมวิโนทนตฺถํ ผลเกหิ กาตพฺพํ วิสฺสมฏฺานํ ผลกโกฏฺโก, สมาปตฺติยา ปน วิปสฺสนา พหุการตรา สมาธิปริปนฺถกานํ, สพฺเพสมฺปิ วา กิเลสานํ วิมถเนน ทุพฺพลภาวาปชฺชนโต. เตนาห ‘‘วิปสฺสนา ถามชาตา สมาปตฺติมฺปิ รกฺขติ,ถามชาตํ กโรตี’’ติ. นนุ เจวํ อิตรีตรสนฺนิสฺสยโทโส อาปชฺชตีติ? นยิทเมกนฺติกํ, อิตรีตรสนฺนิสฺสยาปิ กิจฺจสิทฺธิ โลเก ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
คามนฺตํ อาหเฏสูติ คามสมีปํ อุปนีเตสุ. เอตาคาโวติ สติ อุปฺปาทนมตฺตเมว กาตพฺพํ ยถา คาโว รกฺขิตพฺพา, ตทภาวโต. ตทาติ สมถวิปสฺสนานํ ถามชาตกาเล. อนุปสฺสนานํ ลหุํ ลหุํ อุปฺปตฺตึ สนฺธาย ‘‘เอกปฺปหาเรเนว อารุฬฺโหว โหตี’’ติ วุตฺตํ, กเมเนว ปน อนุปสฺสนาปฏิปาฏึ อาโรหติ.
๒๑๕. เอวํ ภควา อตฺตโน อปฺปมาทปฏิปทํ, ตาย จ ลทฺธํ อนฺสาธารณํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต เหตุสมฺปตฺติยา สทฺธึ ผลสมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺตูปการสมฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิมาหาติ เอวํ เอตฺถ อนุสนฺธิ เวทิตพฺพา. อรฺลกฺขณโยคฺคมตฺเตน อรฺํ. มหาวนตาย ปวนํ. ปวทฺธฺหิ วนํ ปวนํ. จตูหิ โยเคหีติ ชิฆจฺฉาปิปาสาภยปฏิปตฺติสงฺขาตโยเคหิ. เขมํ อนุปทฺทวตํ. สุวตฺถึ อนุปทฺทวํ อาวหตีติ โสวตฺถิโก. ปีตึ กุฏฺึ คเมติ อุปเนตีติ ปีติคมนีโย. ปีตํ ปานติตฺถํ คจฺฉตีติ ปีตคมนีโย. สาขาทีหีติ กณฺฏกสาขากณฺฏกลตาวเนหิ. อนาสยคามิตาย อุทกสนฺนิรุทฺโธปิ อมคฺโค วุตฺโต, อิตรานิ อปีติคมนียตายปิ. อาทิ-สทฺเทน คหนํ ปริคฺคณฺหาติ. โอเกมิคลุทฺทกสฺส โคจเร จรตีติ โอกจโร, ทีปกมิโค. อรฺเ มิเค ทิสฺวา เตหิ สทฺธึ ปลาเยยฺยาติ ทีฆรชฺชุพนฺธนํ.
อิธ วสนฺตีติ มิคานํ อาสยํ วทติ, ตโต อาสยโต อิมินา มคฺเคน นิกฺขมนฺติ. เอตฺถ ¶ จรนฺตีติ เอตสฺมึ าเน โคจรํ คณฺหนฺติ. เอตฺถปิวนฺตีติ ¶ เอตสฺมึ นิปานติตฺเถ อุทกํ ปิวนฺติ. อิมินา มคฺเคน ปวิสนฺตีติ อิมินา มคฺเคน นิปานติตฺถํ ปวิสนฺติ. มคฺคํ ปิธายาติ ปกติมคฺคํ ปิทหิตฺวา. น ตาว กิฺจิ กโรติ อนวเสเส วนมิเค ฆาเตตุกาโม.
อวิชฺชาย อฺาณา หุตฺวาติ อวิชฺชาย นิวุตตฺตา าณรหิตา หุตฺวา, นนฺทีราเคน อุปนีตา รูปารมฺมณาทีนิ อาพนฺธิตฺวา. ปโลภนโต โอกจรํ นนฺทีราโคติ. พฺยาโมหนโต โอกจาริกํ อวิชฺชาติ กตฺวา ทสฺเสติ. เตสนฺติ โอกจโรกจาริกานํ. สาขาภงฺเคนาติ ตาทิเสน ลูขตรคนฺเธน สาขาภงฺเคน. มนุสฺสคนฺธํ อปเนตฺวา ตสฺส สาขาภงฺคสฺส คนฺเธน. สมฺมตฺโตติ สมฺมชฺชิโต พฺยามฺุโฉ.
พุทฺธานํ เขมมคฺควิจรณํ กุมฺมคฺคปิธานฺจ สพฺพโลกสาธารณมฺปิ อตฺถโต เวเนยฺยปุคฺคลาเปกฺขเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อฺาตโกณฺฑฺาทีนํ ภพฺพปุคฺคลาน’’นฺติ อาห. อูหโตติ สมูหโต นีหโตติ อาห ‘‘ทฺเวธา เฉตฺวา ปาติโต’’ติ. นาสิตาติ อทสฺสนํ คมิตาติ อาห ‘‘สพฺเพน สพฺพํ สมุคฺฆาฏิตา’’ติ. หิตูปจารนฺติ สตฺตานํ หิตจริยํ.
ทฺเวธาวิตกฺกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๑๐. วิตกฺกสณฺานสุตฺตวณฺณนา
๒๑๖. ทสกุสลกมฺมปถวเสนาติ ¶ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ วฏฺฏปาทกสมาปตฺติจิตฺตสฺสปิ อิธ อธิจิตฺตภาเวน อนิจฺฉิตตฺตา. เตนาห ‘‘วิปสฺสนาปาทกอฏฺสมาปตฺติจิตฺต’’นฺติ. อถ วา อนุตฺตริมนุสฺสธมฺมสงฺคหิตเมว เกวลํ ‘‘ปกติจิตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทสกุสลกมฺมปถวเสน อุปฺปนฺนํ จิตฺตํ จิตฺตเมวา’’ติ วตฺวา ยเทตฺถ อธิจิตฺตนฺติ อธิปฺเปตํ, ตํ ตเทว ทสฺเสนฺโต ‘‘วิปสฺสนาปาทกอฏฺสมาปตฺติจิตฺต’’นฺติ อาห. อิตรสฺส ปเนตฺถ วิธิ น ปฏิเสเธตีติ ทฏฺพฺพํ. วิปสฺสนาย สมฺปยุตฺตํ อธิจิตฺตนฺติ เกจิ. อนุยุตฺเตนาติ อนุปฺปนฺนสฺส อุปฺปาทนวเสน, อุปฺปนฺนสฺส ปริพฺรูหนวเสน อนุ อนุ ยุตฺเตน. มูลกมฺมฏฺานนฺติ ปาริหาริยกมฺมฏฺานํ. คเหตฺวา วิหรนฺโตติ ภาวนํ อนุยฺุชนฺโต. ภาวนาย อปฺปนํ อปฺปตฺโตปิ อธิจิตฺตมนุยุตฺโตเยว ตทตฺเถปิ ตํสทฺทโวหารโต.
เยหิ ¶ ผลํ นาม ยถา อุปฺปชฺชนฏฺาเน ปกปฺปิยมานํ วิย โหติ, ตานิ นิมิตฺตานิ. เตนาห ‘‘การณานี’’ติ. กาเลน กาลนฺติ เอตฺถ กาเลนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนนฺติ อาห ‘‘สมเย สมเย’’ติ. นนุ จ…เป… นิรนฺตรํ มนสิ กาตพฺพนฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ จ ภาวนาย วีถิปฏิปนฺนตฺตา อพฺพุทนีหรณวิธึ ทสฺเสนฺเตน ภควตา ‘‘ปฺจ นิมิตฺตานิ กาเลน กาลํ มนสิ กาตพฺพานี’’ติ อยํ เทสนา อารทฺธาติ? ‘‘อธิจิตฺตมนุยุตฺเตนา’’ติ วุตฺตตฺตา อวิจฺเฉทวเสน ภาวนาย ยุตฺตปฺปยุตฺโต อธิจิตฺตมนุยุตฺโต นามาติ โจทกสฺส อธิปฺปาโย. อิตโร ภาวนํ อนุยฺุชนฺตสฺสอาทิกมฺมิกสฺส กทาจิ ภาวนุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตโต จิตฺตสฺส วิโสธนตฺถาย ยถากาลํ อิมานิ นิมิตฺตานิ มนสิ กาตพฺพานีติ ‘‘กาเลน กาล’’นฺติ สตฺถา อโวจาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปาฬิยฺหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิมานีติ อิมานิ ปาฬิยํ อาคตานิ ปฺจ นิมิตฺตานิ. อพฺพุทนฺติ อุปทฺทวํ.
ฉนฺทสหคตา ราคสมฺปยุตฺตาติ ตณฺหาฉนฺทสหคตา กามราคสมฺปยุตฺตา. อิฏฺานิฏฺอสมเปกฺขิเตสูติ อิฏฺเสุ ปิเยสุ, อนิฏฺเสุ อปฺปิเยสุ, อสมํ อสมฺมา เปกฺขิเตสุ. อสมเปกฺขนนฺติ เคหสฺสิตอฺาณุเปกฺขาวเสน อารมฺมณสฺส อโยนิโส คหณํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุเปกฺขา พาลสฺส มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิ (ม. นิ. ๓.๓๐๘). เต ปริวิตกฺกา. ตโต นิมิตฺตโต อฺนฺติ ตโต ฉนฺทูปสํหิตาทิอกุสลวิตกฺกุปฺปตฺติการณโต ¶ อฺํ นวํ นิมิตฺตํ. ‘‘มนสิกโรโต’’ติ หิ วุตฺตํ, ตสฺมา อารมฺมณํ, ตาทิโส ปุริมุปฺปนฺโน จิตฺตปฺปวตฺติอากาโร วา นิมิตฺตํ. กุสลนิสฺสิตํ นิมิตฺตนฺติ กุสลจิตฺตปฺปวตฺติการณํ มนสิ กาตพฺพํ จิตฺเต เปตพฺพํ, ภาวนาวเสน จินฺเตตพฺพํ, จิตฺตสนฺตาเน วา สงฺกมิตพฺพํ. อสุภฺหิ อสุภนิมิตฺตนฺติ. สงฺขาเรสุ อุปฺปนฺเน ฉนฺทูปสํหิเต วิตกฺเกติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เอวํ ‘‘โทสูปสฺหิเต’’ติอาทีสุ ยถารหํ ตํ ตํ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ยตฺถ กตฺถจีติ ‘‘สตฺเตสุ สงฺขาเรสู’’ติ ยตฺถ กตฺถจิ. ปฺจธมฺมูปนิสฺสโยติ ปฺจวิโธ ธมฺมูปสํหิโต อุปนิสฺสโย.
เอวํ ‘‘ฉนฺทูปสฺหิเต’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺส หตฺถา วา โสภนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ‘‘อสุภโต ¶ อุปสํหริตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อุปสํหรณาการสฺส ทสฺสนํ ‘‘กิมฺหิ สารตฺโตสี’’ติ. ฉวิราเคนาติ ฉวิราคตาย กาฬสามาทิวณฺณนิภาย. กุผฬปูริโตติ ปกฺเกหิ กุณปผเลหิ ปุณฺโณ. ‘‘กลิผลปูริโต’’ติ วา ปาโ.
อสฺสามิกตาวกาลิกภาววเสนาติ อิทํ ปตฺตํ อนุกฺกเมน วณฺณวิการฺเจว ชิณฺณภาวฺจ ปตฺวา ฉิทฺทาวฉิทฺทํ ภินฺนํ วา หุตฺวา กปาลนิฏฺํ ภวิสฺสติ. อิทํ จีวรํ อนุปุพฺเพน วณฺณวิการํ ชิณฺณตฺจ อุปคนฺตฺวา ปาทปฺุฉนโจฬกํ หุตฺวา ยฏฺิโกฏิยา ฉฑฺฑนียํ ภวิสฺสติ. สเจ ปน เนสํ สามิโก ภเวยฺย, น เนสํ เอวํ วินสฺสิตุํ ทเทยฺยาติ เอวํ อสฺสามิกภาววเสน, ‘‘อนทฺธนิยํ อิทํ ตาวกาลิก’’นฺติ เอวํ ตาวกาลิกภาววเสน จ มนสิกโรโต.
อาฆาตวินย…เป… ภาเวตพฺพาติ – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อาฆาตปฏิวินยา. ยตฺถ หิ ภิกฺขุโน อุปฺปนฺโน อาฆาโต สพฺพโส ปฏิวิเนตพฺโพ’’ติอาทินา นเยน อาคตสฺส อาฆาตวินยสุตฺตสฺส (อ. นิ. ๕.๑๖๑) เจว กกจูปโมวาท(ม. นิ. ๑.๒๒๒-๒๓๓) ฉวาลาตูปมาทีนฺจ (อิติวุ. ๙๑) วเสน อาฆาตํ ปฏิวิโนเทตฺวา เมตฺตา ภาเวตพฺพา.
ครุสํวาโสติ ครุํ อุปนิสฺสาย วาโส. อุทฺเทโสติ ปริยตฺติธมฺมสฺส อุทฺทิสาปนฺเจว อุทฺทิสนฺจ. อุทฺทิฏฺปริปุจฺฉนนฺติ ยถาอุคฺคหิตสฺส ธมฺมสฺส อตฺถปริปุจฺฉา. ปฺจ ธมฺมูปนิสฺสายาติ ครุสํวาสาทิเก ปฺจ ธมฺเม ปฏิจฺจ. โมหธาตูติ โมโห.
อุปนิสฺสิตพฺพาติ อุปนิสฺสยิตพฺพา, อยเมว วา ปาโ. ยตฺตปฺปฏิยตฺโตติ ยตฺโต จ คามปฺปเวสนาปุจฺฉากรเณสุ อุสฺสุกฺกํ อาปนฺโน สชฺชิโต จ โหตีติ อตฺโถ. อถสฺส โมโห ปหียตีติ ¶ อสฺส ภิกฺขุโน เอวํ ตตฺถ ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส ปจฺฉา โส โมโห วิคจฺฉติ. เอวมฺปีติ เอวํ อุทฺเทเส อปฺปมชฺชเนนปิ. ปุน เอวมฺปีติ อตฺถปริปุจฺฉาย กงฺขาวิโนทเนปิ. เตสุ เตสุ าเนสุ อตฺโถ ปากโฏ โหตีติ สุยฺยมานสฺส ธมฺมสฺส เตสุ เตสุ ปเทสุ ‘‘อิธ สีลํ กถิตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปฺา’’ติ โส โส อตฺโถ วิภูโต โหติ. อิทํ จกฺขุรูปาโลกาทิ ¶ อิมสฺส จกฺขุวิฺาณสฺส การณํ, อิทํ สาลิพีชภูมิสลิลาทิ อิมสฺส สาลิองฺกุรสฺส การณํ. อิทํ น การณนฺติ ตเทว จกฺขุรูปาโลกาทิ โสตวิฺาณสฺส, ตเทว สาลิพีชาทิ กุทฺรุสกงฺกุรสฺส น การณนฺติ านาฏฺานวินิจฺฉเย เฉโก โหติ.
อารมฺมเณสูติ กมฺมฏฺาเนสุ. อิเม วิตกฺกาติ กามวิตกฺกาทโย. สพฺเพ กุสลา ธมฺมา สพฺพากุสลปฏิปกฺขาติ กตฺวา ‘‘ปหียนฺตี’’ติ วตฺตพฺเพ น สพฺเพ สพฺเพสํ อุชุวิปจฺจนีกภูตาติ ‘‘ปหียนฺติ เอวา’’ติ สาสงฺกํ วทติ. เตนาห ‘‘อิมานี’’ติอาทิ.
กุสลนิสฺสิตนฺติ กุสเลน นิสฺสิตํ นิสฺสยิตพฺพํ. กุสลสฺส ปจฺจยภูตนฺติ ตสฺเสว เววจนํ, กุสลุปฺปตฺติการณํ ยถาวุตฺตอสุภนิมิตฺตาทิเมว วทติ. สารผลเกติ จนฺทนมเย สารผลเก. วิสมาณินฺติ วิสมากาเรน ตตฺถ ิตํ อาณึ. หเนยฺยาติ ปหเรยฺย นิกฺขาเมยฺย.
๒๑๗. อฏฺโฏติ อาตุโร, ทุคฺคนฺธพาธตาย ปีฬิโต. ทุกฺขิโตติ สฺชาตทุกฺโข. อิมินาปิ การเณนาติ อโกสลฺลสมฺภูตตาย กุสลปฏิปกฺขตาย เคหสฺสิตโรเคน สโรคตาย จ เอเต อกุสลา วิฺุครหิตพฺพตาย ชิคุจฺฉนียตาย จ สาวชฺชา อนิฏฺผลตาย นิรสฺสาทสํวตฺตนิยตาย จ ทุกฺขวิปากาติ เอวํ เตน เตน การเณน อกุสลาทิภาวํ อุปปริกฺขโต.
‘‘อาตุรํ อสุจึ ปูตึ, ปสฺส นนฺเท สมุสฺสยํ;
อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ, พาลานํ อภินนฺทิต’’นฺติ. (อป. เถรี ๒.๔.๑๕๗) –
เอวมาทิ กายวิจฺฉนฺทนียกถาทีหิ วา. อาทิ-สทฺเทน –
‘‘ตสฺเสว เตน ปาปิโย, โย กุทฺธํ ปฏิกุชฺฌติ;
กุทฺธํ อปฺปฏิกุชฺฌนฺโต, สงฺคามํ เชติ ทุชฺชย’’นฺติ. (เถรคา. ๔๔๒) –
เอวมาทิ ปฏิฆวูปสมนกถาทิกาปิ สงฺคณฺหาติ.
๒๑๘. น ¶ สรณํ อสติ, อนนุสฺสรณํ. อมนสิกรณํ อมนสิกาโร. กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา นิสีทิตพฺพนฺติ กมฺมฏฺานมนสิกาเรเนว นิสีทิตพฺพํ. อุคฺคหิโต ธมฺมกถาปพนฺโธติ กมฺมฏฺานสฺส อุปกาโร ธมฺมกถาปพนฺโธ. มุฏฺิโปตฺถโกติ มุฏฺิปฺปมาโณ ปาริหาริยโปตฺถโก. สมนฺนาเนนฺเตนาติ ¶ สมนฺนาหรนฺเตน. โอกาโส น โหติ อารทฺธสฺส ปริโยสาเปตพฺพโต. อารทฺธสฺส อนฺตคมนํ อนารมฺโภวาติ เถรวาโท. ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส. ปพฺภารโสธนํ กายกมฺมํ, อารภนฺโต เอว วิตกฺกนิคฺคณฺหนตฺถํ สํยุตฺตนิกายสชฺฌายนํ วจีกมฺมํ, ทสฺสนกิจฺจปุพฺพกมฺมกรณตฺถํ เตโชกสิณปริกมฺมนฺติ ตีณิ กมฺมานิ อาจิโนติ. เถโร ตสฺส อาสยํ กสิณฺจ สวิเสสํ ชานิตฺวา ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร’’ติอาทิมโวจ. เตนสฺส ยถาธิปฺปายํ สพฺพํ สมฺปาทิตํ. อสติปพฺพํ นาม อสติยา วิตกฺกนิคฺคหณวิภาวนโต.
๒๑๙. วิตกฺกมูลเภทํ ปพฺพนฺติ วิตกฺกมูลสฺส ตมฺมูลสฺส จ เภทวิภาวนํ วิตกฺกมูลเภทํ ปพฺพํ. วิตกฺกํ สงฺขโรตีติ วิตกฺกสงฺขาโร, วิตกฺกปจฺจโย สุภนิมิตฺตาทีสุปิ สุภาทินา อโยนิโสมนสิกาโร. โส ปน วิตกฺกสงฺขาโร สํติฏฺติ เอตฺถาติ วิตกฺกสงฺขารสณฺานํ, อสุเภ สุภนฺติอาทิ สฺาวิปลฺลาโส. เตนาห ‘‘วิตกฺกานํ มูลฺจ มูลมูลฺจ มนสิ กาตพฺพ’’นฺติ. วิตกฺกานํ มูลมูลํ คจฺฉนฺตสฺสาติ อุปปริกฺขนวเสน มิจฺฉาวิตกฺกานํ มูลํ อุปฺปตฺติการณํ าณคติยา คจฺฉนฺตสฺส. ยาถาวโต ชานนฺตสฺส ปุพฺเพ วิย วิตกฺกา อภิณฺหํ นปฺปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘วิตกฺกจาโร สิถิโล โหตี’’ติ. ตสฺมึ สิถิลีภูเต มตฺถกํ คจฺฉนฺเตติ วุตฺตนเยน วิตกฺกจาโร สิถิลภูโต, ตสฺมึ วิตกฺกานํ มูลคมเน อนุกฺกเมน ถิรภาวปฺปตฺติยา มตฺถกํ คจฺฉนฺเต. วิตกฺกา สพฺพโส นิรุชฺฌนฺตีติ มิจฺฉาวิตกฺกา สพฺเพปิ คจฺฉนฺติ น สมุทาจรนฺติ, ภาวนาปาริปูริยา วา อนวเสสา ปหียนฺติ.
กณฺณมูเล ปติตนฺติ สสกสฺส กณฺณสมีเป กณฺณสกฺขลึ ปหรนฺตํ วิย อุปปติตํ. ตสฺส กิร สสกสฺส เหฏฺา มหามูสิกาหิ ขตมหาวาฏํ อุมงฺคสทิสํ อโหสิ, เตนสฺส ปาเตน มหาสทฺโท อโหสิ. ปลายึสุ ‘‘ปถวี อุทฺรียตี’’ติ. มูลมูลํ คนฺตฺวา อนุวิชฺเชยฺยนฺติ ‘‘ปถวี ภิชฺชตี’’ติ ยตฺถายํ สโส อุฏฺิโต, ตตฺถ คนฺตฺวา ตสฺส มูลการณํ ยํนูน วีมํเสยฺยํ. ปถวิยา ภิชฺชนฏฺานํ คเต ‘‘โก ชานาติ, กึ ภวิสฺสตี’’ติ สโส ‘‘น สกฺโกมิ สามี’’ติ อาห. อาธิปจฺจวโต หิ ยาจนํ สณฺหมุทุกํ. ทุทฺทุภายตีติ ทุทฺทุภาติ สทฺทํ กโรติ. อนุรวทสฺสนฺเหตํ. ภทฺทนฺเตติ มิคราชสฺส ปิยสมุทาจาโร, มิคราช, ภทฺทํ เต อตฺถูติ อตฺโถ. กิเมตนฺติ กึ เอตํ, กึ ตสฺส มูลการณํ? ทุทฺทุภนฺติ อิทมฺปิ ตสฺส อนุรวทสฺสนเมว. เอวนฺติ ยถา สสกสฺส มหาปถวีเภทนํ รวนาย ¶ มิจฺฉาคาหสมุฏฺานํ ¶ อมูลํ, เอวํ วิตกฺกจาโรปิ สฺาวิปลฺลาสสมุฏฺาโน อมูโล. เตนาห ‘‘วิตกฺกาน’’นฺติอาทิ.
๒๒๐. อภิทนฺตนฺติ อภิภวนทนฺตํ, อุปริทนฺตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อุปริทนฺต’’นฺติ. โส หิ อิตรํ มุสลํ วิย อุทุกฺขลํ วิเสสโต กสฺสจิ ขาทนกาเล อภิภุยฺย วตฺตติ. กุสลจิตฺเตนาติ พลวสมฺมาสงฺกปฺปสมฺปยุตฺเตน. อกุสลจิตฺตนฺติ กามวิตกฺกาทิสหิตํ อกุสลจิตฺตํ. อภินิคฺคณฺหิตพฺพนฺติ ยถา ตสฺส อายตึ สมุทาจาโร น โหติ, เอวํ อภิภวิตฺวา นิคฺคเหตพฺพํ, อนุปฺปตฺติธมฺมตา อาปาเทตพฺพาติ อตฺโถ. เก จ ตุมฺเห สติปิ จิรกาลภาวนาย เอวํ อทุพฺพลา โก จาหํ มม สนฺติเก ลทฺธปฺปติฏฺเ วิย ิเตปิ อิทาเนว อปฺปติฏฺเ กโรนฺโต อิติ เอวํ อภิภวิตฺวา. ตํ ปน อภิภวนาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามํ ตโจ จา’’ติอาทินา จตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยปคฺคณฺหนมาห. อตฺถทีปิกนฺติ เอกนฺตโต วิตกฺกนิคฺคณฺหนตฺถโชตกํ. อุปมนฺติ ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, พลวา ปุริโส’’ติอาทิกํ อุปมํ.
๒๒๑. ปริยาทานภาชนียนฺติ ยํ ตํ อาทิโต ‘‘อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน ภิกฺขุนา ปฺจ นิมิตฺตานิ กาเลน กาลํ มนสิ กาตพฺพานี’’ติ นิทฺทิฏฺํ, ตตฺถ ตสฺส นิมิตฺตสฺส มนสิกรณกาลปริยาทานสฺส วเสน วิภชนํ. นิคมนํ วา เอตํ, ยทิทํ ‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว’’ติอาทิ. ยถาวุตฺตสฺส หิ อตฺถสฺส ปุน วจนํ นิคมนนฺติ. ตถาปฏิปนฺนสฺส วา วสีภาววิสุทฺธิทสฺสนตฺถํ ‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํ. สตฺถาจริโยติ ธนุพฺเพทาจริโย. ยถา หิ สสนโต อสตฺถมฺปิ สตฺถคฺคหเณเนว สงฺคยฺหติ, เอวํ ธนุสิปฺปมฺปิ ธนุพฺเพทปริยาปนฺนเมวาติ.
ปริยายติ ปริวิตกฺเกตีติ ปริยาโย. วาโรติ อาห ‘‘วิตกฺกวารปเถสู’’ติ, วิตกฺกานํ วาเรน ปวตฺตนมคฺเคสุ. จิณฺณวสีติ อาเสวิตวสี. ปคุณวสีติ สุภาวิตวสี. สมฺมาวิตกฺกํเยว ยถิจฺฉิตํ ตถาวิตกฺกนโต, อิตรสฺส ปนสฺส เสตุฆาโตเยวาติ.
วิตกฺกสณฺานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
นิฏฺิตา จ สีหนาทวคฺควณฺณนา.