📜
๓. โอปมฺมวคฺโค
๑. กกจูปมสุตฺตวณฺณนา
๒๒๒. โมฬินฺติ ¶ ¶ เกสรจนํ. เวหายสนฺติ อากาเส. รตนจงฺโกฏวเรนาติ รตนสิลามยวรจงฺโกฏเกน สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิ. ‘‘สุวณฺณจงฺโกฏกวเรนา’’ติปิ (พุ. วํ. อฏฺ. ๒๓ ทูเรนิทานกถา; ชา. อฏฺ. ๑.๒ อวิทูเรนิทานกถา) ปาโ.
สาติ โมฬิ. โมฬิ เอตสฺส อตฺถีติ โมฬิโก, โมฬิโก เอว โมฬิโย. ผคฺคุโนติ ปน นามํ. สงฺขาติ สมฺา. เวลียติ ขณมุหุตฺตาทิวเสน อุปทิสียตีติ เวลา, กาโลติ อาห ‘‘ตายํ เวลายํ…เป… อยํ กาลเวลา นามา’’ติ. เวลยติ ปริจฺเฉทวเสน ติฏฺตีติ เวลา, สีมา. เวลยติ สํกิเลสปกฺขํ จาลยตีติ เวลา, สีลํ. อนติกฺกมนฏฺโปิ จสฺส สํกิเลสธมฺมนิมิตฺตํ อจลนเมว. วิฺุปุริสาภาเว ฉปฺจวาจามตฺตํ โอวาเท ปมาณํ นาม.ทวสหคตํ กตฺวาติ กีฬาสหิตํ กตฺวา.
มิสฺสีภูโตติ อนนุโลมิกสํสคฺควเสน มิสฺสีภูโต. ‘‘อวณฺณํ ภาสตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตํ วิวริตุํ ‘‘ตาปนปจนโกฏฺฏนาทีนี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อธิกรณมฺปิ กโรตีติ เอตฺถ ยถา โส อธิกรณาย ปริสกฺกติ, ตํทสฺสนํ ‘‘อิเมสํ ภิกฺขูน’’นฺติอาทิ. อธิกรณํ อากฑฺฒตีติ อธิกรณํ อุทฺทิสฺส เต ภิกฺขู อากฑฺฒติ, อธิกรณํ วา เตสุ อุปฺปาเทนฺโต อากฑฺฒติ. อุทฺเทสปทํ วาติ ปทโส อุทฺเทสมตฺตํ วา. เนว ปิยกมฺยตายาติ เนว อตฺตนิ สตฺถุโน ปิยภาวกามตาย. น เภทาธิปฺปาเยนาติ น สตฺถุโน เตน ภิกฺขุนา เภทาธิปฺปาเยน. อตฺถกามตายาติ โมฬิยผคฺคุนสฺส หิตกามตาย.
๒๒๔. อวณฺณภาสเนติ ¶ ภิกฺขุนีนํ อคุณกถเน. ฉนฺทาทีนํ วตฺถุภาวโต กามคุณา เคหํ วิย เคหํ, เต จ เต สิตา นิสฺสิตาติ เคหสฺสิตาติ วุตฺตา. ตณฺหาฉนฺทาปิ ตาสํ กตฺตุกามตาปีติ อุภเยปิ ตณฺหาฉนฺทา, ปฏิฆฉนฺทา ปน เตสํ กตฺตุกามตา เอว. ผลิกมณิ วิย ปกติปภสฺสรสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส อุปสงฺโค วิย วิปริณามการณํ ราคาทโยติ อาห ‘‘รตฺตมฺปิ จิตฺตํ วิปริณต’’นฺติอาทิ. หิตานุกมฺปีติ ¶ กรุณาย ปจฺจุปฏฺาปนมาห. ‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา’’ติอาทีสุ (อุทา. ๒๐) วิย อนฺตร-สทฺโท จิตฺตปริยาโยติ อาห ‘‘โทสนฺตโรติ โทสจิตฺโต’’ติ.
๒๒๕. ทุพฺพจตาย โอวาทํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต จิตฺเตเนว ปฏิวิรุทฺโธ อฏฺาสิ. คณฺหึสุ จิตฺตํ, หทยคาหินึ ปฏิปชฺชึสูติ อตฺโถ. ปูรยึสุ อชฺฌาสยนฺติ อตฺโถ. เอกสฺมึ สมเย ปมโพธิยํ. เอกาสนํ โภชนสฺส เอกาสนโภชนํ, เอกเวลายเมว โภชนํ. ตฺจ โข ปุพฺพณฺเห เอวาติ อาห ‘‘เอกํ ปุเรภตฺตโภชน’’นฺติอาทิ. สตฺตกฺขตฺตุํ ภุตฺตโภชนมฺปิ อิมสฺมึ สุตฺเต เอกาสนโภชนนฺเตว อธิปฺเปตํ, น เอกาสนิกตาย เอกาย เอว นิสชฺชาย โภชนํ. ‘‘อปฺปฑํส…เป… สมฺผสฺส’’นฺติอาทีสุ วิย อปฺป-สทฺโท อภาวตฺโถติ อาห ‘‘นิราพาธตํ, นิทฺทุกฺขต’’นฺติ. ปธานาทิวเสน สลฺลหุกํ อกิจฺฉํ อุฏฺานํ สลฺลหุกอุฏฺานํ. น เอกปฺปหาเรนาติ น เอกวาเรน, น เอกสฺมึเยว กาเลติ อธิปฺปาโย. ทฺเว โภชนานีติ ‘‘อปรณฺเห รตฺติย’’นฺติ กาลวเสน ทฺเว โภชนานิ. ปฺจ คุเณติ อปฺปาพาธาทิเก ปฺจ อานิสํเส. สตุปฺปาทกรณียมตฺตเมวาติ สตุปฺปาทมตฺตกรณียเมว, นิวาเรตพฺพสฺส ปุนปฺปุนํ สมาทปนฺจ นาโหสิ.
มณฺฑภูมีติ โอชวนฺตภูมิ, ยตฺถ ปริสิฺจเนน วินา สสฺสานิ กิฏฺานิ สมฺปชฺชนฺติ. ยุเค โยเชตพฺพานิ โยคฺคานิ, เตสํ อาจริโย โยคฺคาจริโย, เตสํ สิกฺขาปนโก. คามณิหตฺถิอาทโยปิ ‘‘โยคฺคา’’ติ วุจฺจนฺตีติ อาห ปาฬิยํ ‘‘อสฺสทมฺมสารถี’’ติ. จตูสุ มคฺเคสุ เยน เยน มคฺเคน อิจฺฉติ. ชวสมคาทิเภทาสุ คตีสุ ยํ ยํ คตึ. ตํ ตํ มคฺคํ อารุฬฺหาว โอติณฺณาเยว. เนว วาเรตพฺพา รสฺมิวินิคฺคณฺหเนน. น วิชฺฌิตพฺพา ปโตทลฏฺิยา. คมนเมวาติ อิเม ยุตฺตา มม อิจฺฉานุรูปํ มนฺทํ คจฺฉนฺติ, สมํ คจฺฉนฺติ, สีฆํ คจฺฉนฺตีติ ขุเรสุ นิมิตฺตคฺคหณํ ปฏฺเปตฺวา สารถินา เตสํ คมนเมว ปสฺสิตพฺพํ โหติ, น ตตฺถ นิโยชนํ ¶ . เตหิปิ ภิกฺขูหิ. ปชหึสุ ปชหิตพฺพํ. สาลทูสนาติ สาลรุกฺขวิสนาสกา. อฺา จ วลฺลิโย สาลรุกฺเข วินนฺธิตฺวา ิตา. พหิ นีหรเณนาติ สาลวนโต พหิ ฉฑฺฑเนน. สุสณฺิตาติ สณฺานสมฺปนฺนา, มริยาทํ ¶ พนฺธิตฺวาติ อาลวาลสมฺปาทนวเสน มริยาทํ พนฺธิตฺวา. กิปิลฺลปุฏกํ ตมฺพกิปิลฺลกปุฏกํ. สุกฺขทณฺฑกหรณํ อาลวาลพฺภนฺตรา.
๒๒๖. วิเทหรฏฺเ ชาตสํวฑฺฒตาย เวเทหิกา. ปณฺฑา วุจฺจติ ปฺา, ตาย อิตา คตา ปวตฺตาติ ปณฺฑิตา. คหปตานีติ เคหสามินี. โสรจฺเจนาติ สํยเมน. นิวาตวุตฺตีติ ปณิปาตการี. นิพฺพุตาติ นิพฺพุตทุจฺจริตปริฬาหา. อุฏฺาหิกาติ อุฏฺานวีริยวตี. กิพฺพิสาติ กุรูรา.
๒๒๗. เอวํ อกฺขนฺติยา โทสํ ทสฺเสตฺวาติ ‘‘คุณวนฺโต’’ติ โลเก ปตฺถฏกิตฺติสทฺทานมฺปิ อกฺขนฺตินิมิตฺตํ อยสุปฺปตฺติคุณปริหานิอาทึ อกฺขมตายอาทีนวํ ปกาเสตฺวา. วจนปเถติ วจนมคฺเค ยุตฺตกาลาทิเก. สณฺหาภาโวปิ หิ วจนสฺส ปวตฺติอากาโรติ กตฺวา ‘‘วจนปโถ’’ ตฺเวว วุตฺโต. เตสํเยว กาลาทีนํ. เมตฺตา เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตํ, อุปฺปนฺนํ เมตฺตจิตฺตํ เอเตสนฺติ อุปฺปนฺนเมตฺตจิตฺตา. ปุน ‘‘กาเลน วา, ภิกฺขเว’’ติอาทิ (ปริ. ๓๖๒, ๓๖๓) ปาฬิ ธมฺมสภาวทสฺสนวเสน ปวตฺตา ‘‘ปรํ โจทนาวเสน วทนฺตา นาม อิเมหิ อากาเรหิ วทนฺตี’’ติ. อธิมฺุจิตฺวาติ อภิรติวเสน ตสฺมึ ปุคฺคเล ภาวนาจิตฺตํ มฺุจิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา. โส ปุคฺคโล อารมฺมณํ เอตสฺสาติ ตทารมฺมณํ, เมตฺตจิตฺตํ. ยทิ เอวํ ปเทสวิสยํ ตํ กถํ นิปฺปเทสวิสยํ วิย โหตีติ โจเทนฺโต ‘‘กถํ ตทารมฺมณํ สพฺพาวนฺตํ โลกํ กโรตี’’ติ อาห, อิตโร ‘‘ปฺจ วจนปเถ’’ติอาทินา ปริหรติ. อิธ ตทารมฺมณฺจาติ ตสฺเสว เมตฺตจิตฺตสฺส อารมฺมณํ กตฺวาติ ปาฬิยํ วจนเสโส ทฏฺพฺโพ. เตนาห ‘‘ปุน ตสฺเสวา’’ติอาทิ. สพฺพา สตฺตกายสงฺขาตา ปชา เอตสฺส อตฺถีติ สพฺพาวนฺโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพาวนฺต’’นฺติ อาห. วิปุเลนาติ มหาชนารมฺมเณน. มหนฺตปริยาโย หิ วิปุล-สทฺโท, มหตฺตฺเจตฺถ พหุกภาโว. เตนาห ‘‘อเนกสตฺตารมฺมเณนา’’ติ. ตฺจ ปุคฺคลนฺติ ปฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุคฺคลํ. จิตฺตสฺสาติ เมตฺตาสหคตจิตฺตสฺส. เอตฺถ จ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิหริสฺสามาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ กถนฺติ อาห ‘‘ตฺจ ปุคฺคลํ สพฺพฺจ โลกํ ตสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมณํ กตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา’’ติ.
๒๒๘. ตทตฺถทีปิกนฺติ ¶ ¶ ยา เมตฺตํ เจโตวิมุตฺตึ สมฺมเทว ภาเวตฺวา ิตสฺส นิพฺพิการโต เกนจิ วิการํ น อาปาเทตพฺพตา, ตทตฺถโชติกํ. อปถวินฺติ ปถวี น โหตีติ อปถวี. นิปฺปถวินฺติ สพฺเพน สพฺพํ ปถวีภาวาภาวํ. ติริยํ ปน อปริจฺฉินฺนาติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ จกฺกวาฬปพฺพเตหิ ตํ ตํ จกฺกวาฬํ ปริจฺฉินฺทติ? น, ตทฺจกฺกวาฬปถวิยา เอกาพทฺธภาวโต. ติณฺณฺหิ จกฺกานํ อนฺตรสทิเส ติณฺณํ ติณฺณํ โลกธาตูนํ อนฺตเรเยว ปถวี นตฺถิ โลกนฺตรนิรยภาวโต. จกฺกวาฬปพฺพตนฺตเรหิ สมฺพทฺธฏฺาเน ปถวี เอกาพทฺธาว. วิวฏฺฏกาเล หิ สณฺหมานาปิ ปถวี ยถาสณฺิตปถวิยา เอกาพทฺธาว สณฺหติ. เตนาห ‘‘ติริยํ ปน อปริจฺฉินฺนา’’ติ. อิมินาว คมฺภีรภาเวน วุตฺตปริมาณโต ปรํ นตฺถีติ ทีปิตํ โหติ.
๒๒๙. หลิทฺทีติ หลิทฺทิวณฺณํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ยํ กิฺจิ ปีตกวณฺณ’’นฺติ. วณฺณสงฺขาตํ รูปํ อสฺส อตฺถีติ รูปี, น รูปีติ อรูปีติ อาห ‘‘อรูโป’’ติ. เตเนวาห ‘‘สนิทสฺสนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติ.
๒๓๐. ปฺจ โยชนสตานีติ หิมวนฺตโต สมุทฺทํ ปวิฏฺฏฺานวเสน วุตฺตํ, น อโนตตฺตทหมุขโต. อฺา นทิโย อุปาทาย ลพฺภมานํ คมฺภีรตํ อปฺปเมยฺยอุทกตฺจ คเหตฺวา ‘‘คมฺภีรา อปฺปเมยฺยา’’ติ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ติณุกฺกาย ตาเปตพฺพตฺตาภาวทสฺสนปรเมตนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอเตน ปโยเคนา’’ติอาทิ.
๒๓๑. ตูลินี วิย ตูลินีติ อาห ‘‘สิมฺพลิตูลลตาตูลสมานา’’ติ. สสฺสรนฺติ เอวํปวตฺโต สทฺโท สสฺสรสทฺโท. อนุรวทสฺสนฺเหตํ. ตถา ภพฺภรสทฺโท. สพฺพเมตํ เมตฺตาวิหาริโน จิตฺตสฺส ทูเสตุํ อสกฺกุเณยฺยภาวทสฺสนปรํ. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยถา มหาปถวี เกนจิ ปุริเสน อปถวึ กาตุํ น สกฺกา, ยถา อากาเส กิฺจิ รูปํ ปฏฺเปตุํ น สกฺกา, ยถา คงฺคาย อุทกํ ติณุกฺกาย ตาเปตุํ น สกฺกา, ยถา จ พิฬารภสฺตํ ถทฺธํ ผรุสฺจ สมฺผสฺสํ กาตุํ น สกฺกา, เอวเมวํ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย พหุลีกตาย ปฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุริเสน เกนจิ ปริยาเยน จิตฺตสฺส อฺถตฺตํ กาตุํ น สกฺกาติ.
๒๓๒. โอจรกาติ ¶ ¶ ปรูปฆาตวเสน หีนกมฺมการิโน. เตนาห ‘‘นีจกมฺมการกา’’ติ. อนธิวาสเนนาติ อกฺขมเนน. มยฺหํ โอวาทกโร น โหตีติ ปรมฺหิ อนตฺถการิมฺหิ จิตฺตปโทสเนน อาฆาตุปฺปาทเนน มม สาสเน สมฺมาปฏิปชฺชมาโน นาม น โหติ.
๒๓๓. อณุนฺติ อปฺปกํ ตนุ ปริตฺตกํ. ถูลนฺติ มหนฺตํ โอฬาริกํ. วจนปถสฺส ปน อธิปฺเปตตฺตา ตํ สาวชฺชวิภาเคน คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘อปฺปสาวชฺชํ วา มหาสาวชฺชํ วา’’ติ. ขนฺติยา อิทํ ภาริยํ น โหตีติ อโวจุํ ‘‘อนธิ…เป… ปสฺสามา’’ติ. ทีฆรตฺตนฺติ จิรกาลํ, อจฺจนฺตเมวาติ อตฺโถ. อจฺจนฺตฺจ หิตสุขํ นาม อฺาธิคเมเนวาติ อาห ‘‘อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหนฺโต’’ติ.
กกจูปมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๒. อลคทฺทูปมสุตฺตวณฺณนา
๒๓๔. พาธยึสูติ ¶ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๔๑๗) หนึสุ. ตํตํสมฺปตฺติยา วิพนฺธนวเสน สตฺตสนฺตานสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺธมฺมิกาทิอนตฺโถ, อนติกฺกมนฏฺเน ตสฺมึ อนฺตราเย นิยุตฺตา, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหนฺติ, อนฺตรายสฺส วา กรณสีลาติ อนฺตรายิกา. เตนาห ‘‘อนฺตรายํ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกา’’ติ. อานนฺตริยธมฺมาติ อานนฺตริยสภาวเจตนาธมฺมา. ตตฺรายํ วจนตฺโถ – จุติอนนฺตรผลํ อนนฺตรํ นาม, ตสฺมึ อนนฺตเร นิยุตฺตา, ตนฺนิพฺพตฺตเนน อนนฺตรกรณสีลา, อนนฺตรปโยชนาติ วา อานนฺตริกา, เต เอว อานนฺตริยาติ วุตฺตา. กมฺมานิ เอว อนฺตรายิกาติ กมฺมนฺตรายิกา. โมกฺขสฺเสว อนฺตรายํ กโรติ, น สคฺคสฺส มิจฺฉาจารลกฺขณาภาวโต. น หิ ภิกฺขุนิยา ธมฺมรกฺขิตภาโว อตฺถิ. ปากติกภิกฺขุนีวเสน เจตํ วุตฺตํ, อริยาย ปน ปวตฺตํ อปายสํวตฺตนิยเมว. นนฺทมาณวโก เจตฺถ นิทสฺสนํ. อุภินฺนํ สมานจฺฉนฺทตาวเสน วา อสคฺคนฺตรายิกตา, โมกฺขนฺตรายิกตา ปน โมกฺขตฺถปฏิปตฺติยา วิทูสนโต, อภิภวิตฺวา ปน ปวตฺติยํ ¶ สคฺคนฺตรายิกตาปิ น สกฺกา นิวาเรตุนฺติ. อเหตุกทิฏฺิอกิริยทิฏฺินตฺถิกทิฏฺิโยว นิยตภาวํ ปตฺตา นิยตมิจฺฉาทิฏฺิธมฺมา. ปฏิสนฺธิธมฺมาติ ปฏิสนฺธิจิตฺตุปฺปาทมาห. ปณฺฑกาทิคฺคหณฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ สพฺพายปิ อเหตุกปฏิสนฺธิยา วิปากนฺตรายิกภาวโต. ยา หิ อริเย อุปวทติ, สา เจตนา อริยูปวาทธมฺมา. ตโต ปรนฺติ ขมาปนโต อุปริ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาสีหนาทสฺส ลีนตฺถปกาสเน วุตฺตเมว. ยาว ภิกฺขุภาวํ ปฏิชานาติ ปาราชิกํ อาปนฺโน. น วุฏฺาติ เสสํ ครุกาปตฺตึ. น เทเสติ ลหุกาปตฺตึ.
อยํ ภิกฺขุ อริฏฺโ. รเสน รสํ สํสนฺทิตฺวาติ อนวชฺเชน ปจฺจยปริภฺุชนรเสน สาวชฺชํ กามคุณปริโภครสํ สมาเนตฺวา. อุปเนนฺโต วิยาติ พนฺธนํ อุปเนนฺโต วิย. ‘‘ฆเฏนฺโต วิยา’’ติปิ ปาโ. อุปสํหรนฺโต วิยาติ สทิสตํ อุปสํหรนฺโต วิย เอกนฺตสาวชฺเช อนวชฺชภาวปกฺเขเปน. ปาปกนฺติ ลามกฏฺเน ทุคฺคติสมฺปาปนฏฺเน จ ปาปกํ. เสตุกรณวเสน มหาสมุทฺทํ พนฺธนฺเตน วิย. สพฺพฺุตฺาเณน ‘‘สาวชฺช’’นฺติ ทิฏฺํ ‘‘อนวชฺช’’นฺติ คหเณน เตน ปฏิวิรุชฺฌนฺโต. เอกนฺตโต อนนฺตรายิกนฺติ คหเณน เวสารชฺชาณํ ปฏิพาหนฺโต. กามกณฺฏเกหิ อริยมคฺคสมฺมาปฏิปตฺติ น อุปกฺกิลิสฺสตีติ วทนฺโต ‘‘อริยมคฺเค ขาณุกณฺฏกาทีนิ ¶ ปกฺขิปนฺโต’’ติ วุตฺโต. ปมปาราชิกสิกฺขาปทสงฺขาเต, ‘‘อพฺรหฺมจริยํ ปหายา’’ติ (ที. นิ. ๑.๘, ๑๙๔) อาทิเทสนาสงฺขาเต จ อาณาจกฺเก.
ปุจฺฉมานา สมนุยฺุชนฺติ นาม. ปุจฺฉา หิ อนุโยโคติ. เตนาธิคตาย ลทฺธิยา อนุวชฺชนตฺถํ ปจฺจนุภาสเนน ปุน ปฏิชานาปนํ ปติฏฺาปนํ, ตํ ปนสฺส อาทาย สมาทาปนํ วิย โหตีติ อาห ‘‘สมนุคาหนฺติ นามา’’ติ. ตสฺสา ปน ลทฺธิยา อนุยฺุชิตาย วุจฺจมานมฺปิ การณํ การณปติรูปกเมวาติ ตสฺส ปุจฺฉนํ สมนุภาสนํ. อนุทหนฏฺเน อนุปายปฏิปตฺติยา สมฺปติ อายติฺจ อนุทหนฏฺเน. มหาภิตาปนฏฺเน อนวฏฺิตสภาวตาย. อิตฺตรปจฺจุปฏฺานฏฺเน มุหุตฺตรมณียตาย. ตาวกาลิกฏฺเน ปเรหิ อภิภวนียตาย. สพฺพงฺคปจฺจงฺคปลิภฺชนฏฺเน เฉทนเภทนาทิอธิกรณภาเวน. อุคฺฆาฏสทิสตาย ¶ อธิกุฏฺฏนฏฺเน. อวเณ วณํ อุปฺปาเทตฺวา อนฺโต อนุปวิสนสภาวตาย วินิวิชฺฌนฏฺเน. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกอนตฺถนิมิตฺตตาย สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเน.ทิฏฺิถาเมนาติ ตสฺสา ทิฏฺิยา ถามคตภาเวน. ทิฏฺิปรามาเสนาติ ทิฏฺิสงฺขาตปรามสเนน. ทิฏฺิเยว หิ ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต อามสเนน ปรามาโส. อภินิวิสฺสาติ ตณฺหาภินิเวสปุพฺพงฺคเมน ทิฏฺาภินิเวเสน ‘‘อิทเมเวตฺถ ตถ’’นฺติ อภินิวิสิตฺวา. ยสฺมา หิ อภินิเวสนํ ตตฺถ อภินิวิฏฺํ นาม โหติ.ตสฺมา อาห ‘‘อธิฏฺหิตฺวา’’ติ.
๒๓๕. นตฺถีติ วตฺตุกาโมปีติ อตฺตโน ลทฺธึ นิคุเหตุกามตาย อวชานิตุกาโมปิ. สมฺปฏิจฺฉติ ปฏิชานาติ. ทฺเว กถาติ วิสํวาทนกถํ สนฺธาย วทติ. อภูตกถา หิ ปุพฺเพ ปวตฺตา ภูตกถาย วเสน ทฺเว กถาติ วุจฺจติ.
๒๓๖. กสฺส โข นามาติ อิมินา สตฺถา ‘‘น มม ตุยฺหํ ตาทิสสฺส อตฺถาย ธมฺมเทสนา นาม ภูตปุพฺพา’’ติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ขตฺติยสฺส วา’’ติอาทิ.
าณมยา อุสฺมา เอตสฺส อตฺถีติ อุสฺมี, ตถารูเปหิ ปจฺจเยหิ อนุสฺมีกโต ตสฺมึ อตฺตภาเว ปฏิเวธคพฺโภอปิ อุสฺมีกโตติ วิกตภาวโต ปฺาพีชมสฺส อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อปิ นุ อตฺถีติ ภควา ภิกฺขู ปุจฺฉติ. เต ปฏิกฺขิปนฺตา วทนฺติ านคเตน ทุจฺจริเตน าณุปหตภาวํ สมฺปสฺสนฺตา. นิตฺเตชภูโตติ นิตฺเตชํ ภูโต เตโชหานิปฺปตฺโต. ตโต เอว ภิกฺขูนมฺปิ ¶ สมฺมุขา โอโลเกตุํ อสมตฺถตาย ปตฺตกฺขนฺโธ อโธมุโข. สหธมฺมิกํ กิฺจิ วตฺตุํ อวิสหนโต อปฺปฏิภาโน. สมฺปตฺตูปคนฺติ สมฺปตฺติอาวหํ. ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโตติ ปฏิเสเธนฺโต.
๒๓๗. อนฺตรายกรลทฺธิยา สภาววิภาวเนน ปริสํ โสเธติ. นิสฺสาเรติ นีหรติ อวิสุทฺธทิฏฺิตาย. กสฺสจิ พุทฺธานุภาวํ อชานนฺตสฺส. ตสฺส หิ เอวํ ภเวยฺย ‘‘สหสา กถิต’’นฺติ. น หิ กทาจิ พุทฺธานํ สหสา กิริยา นาม อตฺถิ. อสฺสาติ ‘‘กสฺสจี’’ติ วุตฺตภิกฺขุสฺส. สุตฺวาปิ ¶ ตุณฺหีภาวํ อาปชฺเชยฺยาติ อถาปิ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตํ สพฺพนฺติ ‘‘สเจ หี’’ติอาทินา วุตฺตํ สพฺพํ ปริกปฺปนํ. น กริสฺสนฺตีติ ปริสาย ลทฺธึ โสเธตีติ สมฺพนฺโธ. ลทฺธึ ปกาเสนฺโตติ มหาสาวชฺชตาวเสน ปกาเสนฺโต. สฺาวิตกฺเกหีติ สุภนิมิตฺตานุพฺยฺชนคฺคาหาทิวเสน ปวตฺเตหิ สฺาวิตกฺเกหิ. เตนาห ‘‘กิเลสกามสมฺปยุตฺเตหี’’ติ. เมถุนสมาจารนฺติ อิทํ อธิการวเสน วุตฺตํ. ตทฺมฺปิ ปน – ‘‘อปิจ โข มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นหาปนํ สมฺพาหนํ สาทิยตี’’ติอาทินา (อ. นิ. ๗.๕๐) อาคตํ วิสภาควตฺถุวิสยํ อามิสปริโภคํ. ‘‘อฺตฺเรว กาเมหิ อฺตฺร กามสฺาหิ อฺตฺร กามวิตกฺเกหิ สมาจริสฺสตี’’ติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๒๓๘. โยนิโส ปจฺจเวกฺขเณน นตฺถิ เอตฺถ ฉนฺทราโคติ นิจฺฉนฺทราโค, ตํ นิจฺฉนฺทราคํ. กทาจิ อุโปสถิกภาเวน สมาทินฺนสีลาปิ โหนฺติ กทาจิ โนติ อนิพทฺธสีลานํ คหฏฺานํ. สีลสมาทานภาวโต อนฺตรายกรํ. วตฺถุกามานํ สจฺฉนฺทราคปริโภคฺจ. อปจฺจเวกฺขเณน ภิกฺขูนํ อาวรณกรํ. ปจฺจยานํ สจฺฉนฺทราคปริโภคฺจ. อยํ อริฏฺโ ทุคฺคหิตาย ปริยตฺติยา วเสน อมฺเห เจว อพฺภาจิกฺขติ, อตฺตานฺจ ขนติ, พหฺุจ อปฺุํ ปสวตีติ เอวํ สฺา มา โหนฺตูติ ทุคฺคหิตาย ปริยตฺติยา โทสํ ทสฺเสนฺโต อาห. อุคฺคณฺหนฺตีติ สชฺฌายนฺติ เจว วาจุคฺคตํ กโรนฺตา ธาเรนฺติ จาติ อตฺโถ.
สุตฺตนฺติอาทินา นวปฺปเภทมฺปิ ปริยตฺติธมฺมํ ปริยาทิยติ. กถํ สุตฺตํ นวปฺปเภทํ? สคาถกฺหิ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณํ, ตทุภยวินิมุตฺตฺจ สุตฺตํ อุทานาทิวิเสสสฺาวิรหิตํ นตฺถิ, ยํ สุตฺตงฺคํ สิยา, มงฺคลสุตฺตาทีนฺจ สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา คาถาภาวโต ธมฺมปทาทีนํ วิย, เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา สคาถกตฺตา สคาถาวคฺคสฺส วิย, ตถา อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานนฺติ? วุจฺจเต –
สุตฺตนฺติ ¶ สามฺวิธิ, วิเสสวิธโย ปเร;
สนิมิตฺตา นิรูฬฺหตฺตา, สหตาฺเน นฺโต. (ที. นิ. ฏี. ๑.นิทานกถาวณฺณนา; อ. นิ. ฏี. ๒.๔.๖; สารตฺถ. ฏี. ๑.พาหิรนิทานกถา);
สพฺพสฺสปิ ¶ หิ พุทฺธวจนสฺส สุตฺตนฺติ อยํ สามฺวิธิ. เตเนวาห อายสฺมา มหากจฺจาโน เนตฺติยํ (เนตฺติ. ๑.สงฺคหวาร) ‘‘นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺี’’ติ. ‘‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺนํ (ปาจิ. ๖๕๕, ๑๒๔๒), สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; กถา. อฏฺ. นิทานกถา) เอวมาทิ จ เอตสฺส อตฺถสฺส สาธกํ. ตเทกเทเสสุ ปน เคยฺยาทโย วิเสสวิธโย เตน เตน นิมิตฺเตน ปติฏฺิตา. ตถา หิ เคยฺยสฺส สคาถกตฺตํ ตพฺภาวนิมิตฺตํ. โลเกปิ หิ สสิโลกํ สคาถกํ วา จุณฺณิยคนฺถํ ‘‘เคยฺย’’นฺติ วทนฺติ. คาถาวิรเห ปน สติ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตํ. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนฺหิ ‘‘พฺยากรณ’’นฺติ วุจฺจติ, พฺยากรณเมว เวยฺยากรณํ.
เอวํ สนฺเต สคาถกาทีนมฺปิ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตานํ เวยฺยากรณภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ เคยฺยาทิสฺานํ อโนกาสภาวโต, ‘‘คาถาวิรเห สตี’’ติ วิเสสิตตฺตา จ. ตถา หิ ธมฺมปทาทีสุ เกวลํ คาถาพนฺเธสุ, สคาถกตฺเตปิ โสมนสฺสาณมยิกคาถายุตฺเตสุ, ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติ (อิติวุ. ๑) อาทิวจนสมฺพนฺเธสุ, อพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺเตสุ จ สุตฺตวิเสเสสุ ยถากฺกมํ คาถา-อุทาน-อิติวุตฺตก-อพฺภุตธมฺม-สฺา ปติฏฺิตา, ตถา สติปิ คาถาพนฺธภาเว ภควโต อตีตาสุ ชาตีสุ จริยานุภาวปฺปกาสเกสุ ชาตกสฺา, สติปิ ปฺหวิสฺสชฺชนภาเว สคาถกตฺเต จ เกสุจิ สุตฺตนฺเตสุ เวทสฺส ลภาปนโต เวทลฺลสฺา ปติฏฺิตาติ เอวํ เตน เตน สคาถกตฺตาทินา นิมิตฺเตน เตสุ เตสุ สุตฺตวิเสเสสุ เคยฺยาทิสฺา ปติฏฺิตาติ วิเสสวิธโย สุตฺตงฺคโต ปเร เคยฺยาทโย. ยํ ปเนตฺถ เคยฺยงฺคาทินิมิตฺตรหิตํ, ตํ สุตฺตงฺคํ วิเสสสฺาปริหาเรน สามฺสฺาย ปวตฺตนโตติ. นนุ จ สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณนฺติ สุตฺตงฺคํ น สมฺภวตีติ โจทนา ตทวตฺถา เอวาติ? น ตทวตฺถา โสธิตตฺตา. โสธิตฺหิ ปุพฺเพ ‘‘คาถาวิรเห สติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺต’’นฺติ.
ยฺจ วุตฺตํ ‘‘คาถาภาวโต มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา’’ติ (ขุ. ปา. ๕.๑; สุ. นิ. ๒๖๑), ตํ น, นิรุฬฺหตฺตา. นิรุฬฺโห หิ มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตภาโว. น หิ ¶ ตานิ ธมฺมปทพุทฺธวํสาทโย วิย คาถาภาเวน ปฺาตานิ, กินฺตุ สุตฺตภาเวเนว. เตเนว หิ อฏฺกถายํ ‘‘สุตฺตนามก’’นฺติ นามคฺคหณํ กตํ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สคาถกตฺตา เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ ¶ , ตทปิ นตฺถิ, ยสฺมา สหตาฺเน. สห คาถาหีติ หิ สคาถกํ, สหภาโว จ นาม อตฺถโต อฺเน โหติ, น จ มงฺคลสุตฺตาทีสุ คาถาวินิมุตฺโต โกจิ สุตฺตปเทโส อตฺถิ, โย ‘‘สห คาถาหี’’ติ วุจฺเจยฺย, น จ สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถิ. ยทปิ วุตฺตํ ‘‘อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานํ เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ, ตทปิ น อฺโต. อฺา เอว หิ ตา คาถา ชาตกาทิปริยาปนฺนตฺตา, อโต น ตาหิ อุภโตวิภงฺคาทีนํ เคยฺยงฺคภาโวติ. เอวํ สุตฺตาทีนํ องฺคานํ อฺมฺสงฺกราภาโว เวทิตพฺโพ.
อตฺถตฺถนฺติ อตฺถภูตํ ยถาภูตํ อตฺถํ. อนตฺถมฺปิ เกจิ วิปลฺลาสวเสน ‘‘อตฺโถ’’ติ คณฺหนฺตีติ ‘‘อตฺถตฺถ’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. การณตฺถนฺติ การณภูตํ อตฺถํ, สีลํ สมาธิสฺส การณํ, สมาธิ วิปสฺสนายาติ เอวํ ตสฺส ตสฺส การณภูตํ อตฺถํ. เตนาห ‘‘อิมสฺมึ าเน สีล’’นฺติอาทิ. เตเนตํ ทสฺเสติ – อิมสฺมึ าเน สีลํ กถิตํ, ตฺจ ยาวเทว สมาธตฺถํ, สมาธิ วิปสฺสนตฺโถ, วิปสฺสนา มคฺคตฺถา, มคฺโค ผลตฺโถ, วฏฺฏํ กถิตํ ยาวเทว วิวฏฺฏาธิคมตฺถนฺติ ชานิตุํ น สกฺโกนฺตีติ. เอวํ ปาฬิยํ ‘‘อตฺถ’’นฺติ อิมินา ภาสิตตฺถปโยชนตฺถานํ คหิตตา เวทิตพฺพา. น ปริคฺคณฺหนฺตีติ น วิจาเรนฺติ, นิชฺฌานปฺากฺขมา น โหนฺติ, นิชฺฌายิตฺวา ปฺาย โรเจตฺวา คเหตพฺพา น โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. อิติ เอวํ เอตาย ปริยตฺติยา วาทปฺปโมกฺขานิสํสา อตฺตโน อุปริ ปเรหิ อาโรปิตวาทสฺส นิคฺคหสฺส โมกฺขปโยชนา หุตฺวา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ. วาทปฺปโมกฺโข วา นินฺทาปโมกฺโข. ยสฺส จาติ ยสฺส จ สีลาทิปูรเณน ปตฺตพฺพสฺส, มคฺคสฺส วา ตทธิคเมน ปตฺตพฺพสฺส, ผลสฺส วา ตทธิคเมน ปตฺตพฺพสฺส, อนุปาทาวิโมกฺขสฺส วา อตฺถาย. ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ, าเยน ปริยาปุณนฺตีติ อธิปฺปาโย. นานุโภนฺติ น วินฺทนฺติ. เตสํ เต ธมฺมา ทุคฺคหิตา อุปารมฺภมานทปฺปมกฺขปฬาสาทิเหตุภาเวน ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ.
๒๓๙. อลํ ¶ ปริยตฺโต คโท อสฺสาติ อลคทฺโท อนุนาสิกโลปํ ท-การาคมฺจ กตฺวา. วฏฺฏทุกฺขกนฺตารโต นิตฺถรณตฺถาย ปริยตฺติ นิตฺถรณปริยตฺติ. ภณฺฑาคาเร นิยุตฺโต ภณฺฑาคาริโก, ภณฺฑาคาริโก วิย ภณฺฑาคาริโก, ธมฺมรตนานุปาลโก. อฺํ อตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ภณฺฑาคาริกสฺเสว สโต ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ. ‘‘วํสานุรกฺขโกวา’’ติ อวธารณํ สีหาวโลกนาเยน ตนฺติธารโกว ปเวณิปาลโกวาติ ปุริมปททฺวเยปิ โยเชตพฺพํ.
ยทิ ตนฺติธารณาทิอตฺถํ พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ, กสฺมา ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ, นนุ เอกจฺจสฺส ปุถุชฺชนสฺสปิ อยํ นโย ลพฺภตีติ อนุโยคํ ¶ สนฺธายาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ. อตฺตโน าเนติ นิตฺถรณฏฺาเน. กามํ ปุถุชฺชโน ‘‘ปเวณึ ปาเลสฺสามี’’ติ อชฺฌาสเยน ปริยาปุณาติ. อตฺตโน ปน ภวกนฺตารโต อนิตฺติณฺณตฺตา ตสฺส สา ปริยตฺติ นิตฺถรณปริยตฺติ เอว นาม โหตีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิ.
นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ นิชฺฌานปฺํ ขมนฺติ. ตตฺถ ตตฺถ อาคเต สีลาทิธมฺเม นิชฺฌายิตฺวา ปฺาย โรเจตฺวา ยาถาวโต คเหตพฺพา โหนฺติ. เตนาห ‘‘อิธ สีล’’นฺติอาทิ. น เกวลํ สุคฺคหิตํ ปริยตฺตึ นิสฺสาย มคฺคภาวนาผลสจฺฉิกิริยา, ปรวาทนิคฺคหสกวาทปติฏฺาปนาทีนิปิ อิชฺฌนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปรวาเท’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหํ นิคฺคหิตฺวา’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๒๖๘). อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานนฺติ ทิฏฺิวินิเวนาทิวเสน อิจฺฉิตํ อิจฺฉิตํ ปาฬิปเทสํ. โมเจตุนฺติ อปเนตุํ. อหิตาย ทุกฺขาย อสํวตฺตนมฺปิ ตทภาเว อุปฺปชฺชนกหิตสุขสฺส การณเมว ตสฺมึ สติ ภาวโตติ. สุคฺคหิตอลคทฺทสฺสปิ หิตาย สุขาย สํวตฺตนตา ทฏฺพฺพา.
๒๔๐. อุตฺตรนฺติ เอเตนาติ อุตฺตโร, สินนฺติ พนฺธนฺตีติ เสตุ, อุตฺตโร จ โส เสตุ จาติ อุตฺตรเสตุ. กูลํ ปรตีรํ วหติ ปาเปตีติ กุลฺลํ. กลาปํ กตฺวา พทฺโธติ เวฬุนฬาทีหิ กลาปวเสน พทฺโธ. อณุนฺติ อิทํ อฏฺสมาปตฺติอารมฺมณํ สฺโชนํ สนฺธาย วทติ. ถูลนฺติ ¶ อิตรํ. ทิฏฺินฺติ ยถาภูตทสฺสนํ, วิปสฺสนนฺติ อตฺโถ. เอวํ ปริสุทฺธํ เอวํ ปริโยทาตนฺติ เตภูมเกสุ ธมฺเมสุ าตํ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ, เอวํ ตณฺหาทิฏฺิสํกิเลสาภาเวน สพฺพโส วิสุทฺธํ, ปริสุทฺธตฺตา เอว ปริโยทาตํ. น อลฺลีเยถาติ นิกนฺติวเสน น นิสฺสเยถ. น เกลาเยถาติ น มมาเยถ. น ธนาเยถาติ ธนํ ทฺรพฺยํ น กยิราถ. อุภยตฺถาติ สมเถ วิปสฺสนาย จ.
อสทฺธมฺเมติอาทีสุ อสตํ หีนชฺฌาสยานํ ธมฺโมติ อสทฺธมฺโม. คามวาสีนํ ธมฺโมติ คามธมฺโม. กิเลสานํ วสฺสนสภาวตาย วสลธมฺโม. กิเลเสหิ ทูสิตตฺตา ถูลตฺตา จ ทุฏฺุลฺโล. อุทกสุทฺธิปริโยสานตาย โอทกนฺติโก. ‘‘ธมฺมาปิ โว ปหาตพฺพา’’ติ อิมินาปิ โอวาเทน ภิกฺขู อุทฺทิสฺส กเถนฺโตปิ อริฏฺํเยว นิคฺคณฺหาติ.
๒๔๑. ติวิธคฺคาหวเสนาติ ตณฺหามานทิฏฺิคฺคาหวเสน. ยทิ เอวํ ‘‘อหํ มมาติ คณฺหาตี’’ติ คาหทฺวยเมว กสฺมา วุตฺตนฺติ? นยิทเมวํ ตตฺถาปิ คาหตฺตยสฺเสว วุตฺตตฺตา. ‘‘อห’’นฺติ ¶ หิ อิมินา มานทิฏฺิคฺคาหา วุตฺตา ‘‘อหมสฺมี’’ติ คาหสามฺโต. ทิฏฺิปิ ทิฏฺิฏฺานํ ปุริมุปฺปนฺนาย ทิฏฺิยา อุตฺตรทิฏฺิยา สกฺกายทิฏฺิยา สสฺสตทิฏฺิยา จ การณภาวโต. อารมฺมณํ ปฺจ ขนฺธา, รูปารมฺมณาทีนิ จ. ทิฏฺิยา ปจฺจโย อวิชฺชา-ผสฺส-สฺา-วิตกฺก-อโยนิโสมนสิการ-ปาปมิตฺตปรโตโฆสาทิโก ทิฏฺิยา อุปนิสฺสยาทิปจฺจโย. วุตฺตฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. ๑.๑๒๔)‘‘กตมานิ อฏฺ ทิฏฺิฏฺานานิ อวิชฺชาปิ ผสฺโสปิ สฺาปิ วิตกฺโกปิ อโยนิโสมนสิกาโรปิ ปาปมิตฺโตปิ ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺิฏฺาน’’นฺติอาทิ. รูปารมฺมณาติ รุปฺปนสภาวธมฺมารมฺมณา. รูปํ ปน อตฺตาติ น วตฺตพฺพํ อิธ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๘๑, ๓๔๕) อิมสฺส คาหสฺส อนธิปฺเปตตฺตา. โส หิ ‘‘ยมฺปิ ตํ ทิฏฺิฏฺาน’’นฺติอาทินา ปรโต วุจฺจติ. อิธ ปน ‘‘รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, อตฺตนิ รูปํ, รูปสฺมึ อตฺตาน’’นฺติ อิเม ตโย คาหา อธิปฺเปตาติ เกจิ, ตทยุตฺตํ. ยสฺมา รูปํ อตฺตา น โหติ, อตฺตคฺคาหสฺส ปน อาลมฺพนํ โหติ, อตฺตสภาเวเยว วา รูปาทิธมฺเม อารพฺภ อตฺตทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, น อตฺตานํ ตสฺส ปรมตฺถโต อนุปลพฺภนโต, ตสฺมา รูปาทิอารมฺมณาว อตฺตทิฏฺีติ กตฺวา ¶ วุตฺตํ, รูปํ ปน ‘‘อตฺตา’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ‘‘ยมฺปิ ตํ ทิฏฺิฏฺาน’’นฺติอาทินา ปน วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนา วิย ทิฏฺิอนุปสฺสนา นาม ทสฺสิตา.
คนฺธรสโผฏฺพฺพายตนานํ สมฺปตฺตคาหินฺทฺริยวิสยตาย ปตฺวา คเหตพฺพตา. ตฺหิ ตสฺส อตฺตโน วิสยํ ปริภุตฺวา สมฺพนฺธํ หุตฺวา คณฺหาติ. อวเสสานิ สตฺตายตนานิ วิฺาตํ นาม มนสา วิฺาตพฺพโต. อฺถา อิตเรสมฺปิ วิฺาตตา สิยา. ปตฺตนฺติ อธิคตํ. ปริเยสิตนฺติ คเวสิตํ. อนุวิจริตนฺติ จินฺติตํ. เตนาห ‘‘มนสา’’ติ. เอตฺถ จ ปตฺตปริเยสนานํ อปฏิกฺเขปสฺส, วิสุํ, เอกชฺฌํ ปฏิกฺเขปสฺส จ วเสน จตุกฺโกฏิกํ ทสฺเสตฺวา ปตฺตปริเยสิเตหิ อนุวิจริตสฺส เภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกสฺมิฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปริเยสิตฺวา ปตฺตํ ปมํ เจตสา ปจฺฉา กาเยน ปตฺตตฺตา ปตฺตํ นาม. ปริเยสิตฺวา โนปตฺตํ ปริเยสิตํ นาม เกวลํ ปริเยสิตภาวโต. อปริเยสิตฺวา ปตฺตฺจ โนปตฺตฺจ มนสา อนุวิจริตพฺพโต มนสานุวิจริตํ นาม.
อยฺจ วิกปฺโป อากุโล วิยาติ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปตฺตฏฺเนาติ ปตฺตภาเวน ปตฺตตาสามฺเน. อปริเยสิตฺวา โนปตฺตํ มนสานุวิจริตํ นาม ปตฺติยา ปริเยสนาย จ อภาวโต. สพฺพํ วา เอตนฺติ ‘‘ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปี’’ติอาทินา วุตฺตํ จตุพฺพิธมฺปิ. อิมินาติ ‘‘ยมฺปิ ตํ ทิฏฺิฏฺานํ’’ติอาทิวจเนน. วิฺาณารมฺมณา ตณฺหามานทิฏฺิโย กถิตา ปาริเสสาเยน ¶ . เอวํ ปาริเสสายปริคฺคเห กึ ปโยชนนฺติ อาห ‘‘เทสนาวิลาเสนา’’ติอาทิ. เยสํ วิเนยฺยานํ เทเสตพฺพธมฺมสฺส สรูปํ อนามสิตฺวา อารมฺมณกิจฺจ-สมฺปยุตฺตธมฺม-ผลวิเสสาทิ-ปการนฺตรวิภาวเนน ปฏิเวโธ โหติ, เตสํ ตปฺปการเภเทหิ ธมฺเมหิ, เยสํ ปน เยน เอเกเนว ปกาเรน สรูเปเนว วา วิภาวเน กเต ปฏิเวโธ โหติ, เตสํ ตํ วตฺวา ธมฺมิสฺสรตฺตา ตทฺํ นิรวเสสาการวิภาวนฺจ เทสนาวิลาโส. เตนาห ‘‘ทิฏฺาทิอารมฺมณวเสน วิฺาณํ ทสฺสิต’’นฺติ.
ทิฏฺิฏฺานนฺติ ทิฏฺิ เอว ทิฏฺิฏฺานํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. ยํ รูปํ เอสา ทิฏฺิ ‘‘โลโก จ อตฺตา จา’’ติ คณฺหาติ. ตํ รูปํ สนฺธาย ‘‘โส โลโก โส อตฺตา’’ติ วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนา. โส เปจฺจภวิสฺสามีติ ¶ อุทฺธมาฆาตนิกวาทวเสนายํ ทิฏฺีติ อาห ‘‘โส อหํ ปรโลกํ คนฺตฺวา นิจฺโจ ภวิสฺสามี’’ติอาทิ. ธุโวติ ถิโร. สสฺสโตติ สพฺพทาภาวี. อวิปริณามธมฺโมติ ชราย มรเณน จ อวิปริณาเมตพฺพสภาโว, นิพฺพิกาโรติ อตฺโถ. ตมฺปิ ทสฺสนนฺติ ตมฺปิ ตถาวุตฺตํ ทิฏฺิทสฺสนํ อตฺตานํ วิย ตณฺหาทิฏฺิคฺคาหวิเสเสน คณฺหาติ. เตนาห ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทิ. ทิฏฺารมฺมณาติ ทิฏฺิวิสยา. กถํ ปน ทิฏฺิ ทิฏฺิวิสยา โหตีติ อาห ‘‘วิปสฺสนายา’’ติอาทิ. ปฏิวิปสฺสนากาเลติ ยมกโต สมฺมสนาทิกาลํ สนฺธายาห. ตตฺถ อกฺขรจินฺตกานํ สทฺเท วิย, เวทชฺฌายีนํ เวทสตฺเถ วิย จ ทิฏฺิยํ ทิฏฺิคติกานํ ทิฏฺิคฺคาหปฺปวตฺติ ทฏฺพฺพา.
สมนุปสฺสตีติ ปทสฺส จ ตสฺโส สมนุปสฺสนา อตฺโถติ โยชนา. เตน สมนุปสฺสนา นาม จตุพฺพิธาติ ทสฺเสติ. ตตฺถ าณํ ตาว สมวิสมํ สมฺมา ยาถาวโต อนุปสฺสตีติ สมนุปสฺสนา. อิตรา ปน สํกิเลสวเสน อนุ อนุ ปสฺสนฺตีติ สมนุปสฺสนา. ยทิ เอวํ โหตุ ตาว ทิฏฺิสมนุปสฺสนา มิจฺฉาทสฺสนภาวโต, กถํ ตณฺหามานาติ? ตณฺหายปิ สตฺตานํ ปาปกรเณ อุปายทสฺสนวเสน ปฺาปติรูปิกา ปวตฺติ ลพฺภเตว, ยาย วฺจนนิกติสาจิโยคา สมฺภวนฺติ. มาโนปิ เสยฺยาทินา ทสฺสนวเสเนว ตถา อตฺตานํ อูหตีติ ตณฺหามานานํ สมนุปสฺสนาปติรูปิกา ปวตฺติ ลพฺภตีติ ทฏฺพฺพํ. อวิชฺชมาเนติ ‘‘เอตํ มมา’’ติ เอวํ คเหตพฺเพ ตณฺหาวตฺถุสฺมึ อชฺฌตฺตขนฺธปฺจเก อนุปลพฺภมาเน วินฏฺเ. น ปริตสฺสติ ภยปริตฺตาสตณฺหาปริตฺตาสานํ มคฺเคน สมุคฺฆาติตตฺตา.
๒๔๒. จตูหิ การเณหีติ ‘‘อสติ น ปริตสฺสตี’’ติ วุตฺตมฺปิ อิตเรหิ ตีหิ สห คเหตฺวา วุตฺตํ. จตูหิ การเณหีติ จตุกฺโกฏิกสฺุตากถนสฺส การเณหิ. พหิทฺธา อสตีติ พาหิเร ¶ วตฺถุสฺมึ อวิชฺชมาเน. สา ปนสฺส อวิชฺชมานตา ลทฺธวินาเสน วา อลทฺธาลาเภน วาติ ปาฬิยํ – ‘‘อหุ วต เม, ตํ วต เม นตฺถิ, สิยา วต เม, ตํ วตาหํ น ลภามี’’ติ วุตฺตนฺติ ตทุภยํ ปริกฺขารวเสน วิภชิตฺวา ตตฺถ ปริตสฺสนํ ทสฺเสตุํ ‘‘พหิทฺธา ปริกฺขารวินาเส’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยานํ ‘‘รโถ วยฺห’’นฺติ เอวมาทิ. วาหนํ หตฺถิอสฺสาทิ.
เยหิ ¶ กิเลเสหีติ เยหิ อสนฺตปตฺถนาทีหิ กิเลเสหิ. เอวํ ภเวยฺยาติ เอวํ ‘‘อหุ วต เม’’ติอาทินา โจทนาทิ ภเวยฺย. ทิฏฺิฏฺานาธิฏฺานปริยุฏฺานาภินิเวสานุสยานนฺติ เอตฺถ อปราปรํ ปวตฺตาสุ ทิฏฺีสุ ยา ปรโต อุปฺปนฺนา ทิฏฺิโย, ตาสํ ปุริมุปฺปนฺนา ทิฏฺิโย การณฏฺเน ทิฏฺิฏฺานานิ. อธิกรณฏฺเน ทิฏฺาธิฏฺานานิ, ปริยุฏฺานปฺปตฺติยา สพฺพาปิ ทิฏฺิปริยุฏฺานานิ. ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๒๐๒, ๔๒๗; ๓.๒๗-๒๙; อุทา. ๕๕; มหานิ. ๒๐; เนตฺติ. ๕๙) ปวตฺติยา อภินิเวสา. อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน สยนฺตีติ อนุสยาติ เอวํ ทิฏฺิฏฺานาทีนํ ปทานํ วิภาโค เวทิตพฺโพ. ตณฺหาทีหิ กมฺปนิยตาย สพฺพสงฺขาราว อิฺชิตานีติ สพฺพสงฺขารอิฺชิตานิ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. อุปธียติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ อุปธิ, ขนฺธาว อุปธิ ขนฺธูปธิ. เอส นโย เสเสสุปิ. ตเทว จ อาคมฺม ตณฺหา ขียติ วิรชฺชติ นิรุชฺฌตีติ โยชนา. อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ นามสฺสูติอาทีสุ นิปาตมตฺตํ, สํสเย วา. ตาโสติ อตฺตนิยาภาวํ ปฏิจฺจ ตณฺหาปริตฺตาโส เจว ภยปริตฺตาโส จ. เตนาห ‘‘ตาโส เหโส’’ติอาทิ. โน จสฺสํ,โน จ เม สิยาติ ‘‘อห’’นฺติ กิร โกจิ โน จสฺสํ, ‘‘เม’’ติ จ กิฺจิ โน สิยาติ. ตาสปฺปตีการทสฺสนฺเหตํ.
๒๔๓. เอตฺตาวตาติ ‘‘เอวํ วุตฺเต’’ติอาทินา, ปุจฺฉานุสนฺธิวเสน ปวตฺตาย ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิฏฺานานี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๔๑) วา. สาปิ หิ อชฺฌตฺตขนฺธวินาเส ปริตสฺสนกํ ทสฺเสตฺวา อปริตสฺสนกํ ทสฺเสนฺตี ปวตฺตาติ ตสฺสนกสฺส สฺุตาทสฺสนํ อกิจฺจสาธกมฺปิ สฺุตาทสฺสนเมวาติ อิเมสํ วเสน ‘‘จตุกฺโกฏิกา สฺุตา กถิตา’’ติ วุตฺตํ. พหิทฺธา ปริกฺขารนฺติ พาหิรํ สวิฺาณกํ อวิฺาณกฺจ สตฺโตปกรณํ. ตฺหิ ชีวิตวุตฺติยา ปริกฺขารกฏฺเน ‘‘ปริกฺขาโร’’ติ วุตฺตํ. ปริคฺคหํ นาม กตฺวาติ ‘‘มม อิท’’นฺติ ปริคฺคเหตพฺพตาย ปริคฺคหิตํ นาม กตฺวา. สพฺโพปิ ทิฏฺิคฺคาโห ‘‘อตฺตา นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต, อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตี’’ติอาทินา อตฺตทิฏฺิสนฺนิสฺสโยเยวาติ วุตฺตํ ‘‘สกฺกายทิฏฺิปมุขา ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย’’ติ. อยาถาวคฺคาหินา อภินิเวสนปฺาปนานํ อุปตฺถมฺภภาวโต ทิฏฺิ เอว นิสฺสโยติ ทิฏฺินิสฺสโย. ปริคฺคณฺเหยฺยาติ นิจฺจาทิวิเสสยุตฺตํ กตฺวา ¶ ปริคฺคณฺเหยฺย. กิเมวํ ปริคฺคเหตุํ สกฺกุเณยฺย ¶ ? สพฺพตฺถาติ ‘‘ตํ, ภิกฺขเว, อตฺตวาทุปาทานํ อุปาทิเยถ, ตํ, ภิกฺขเว, ทิฏฺินิสฺสยํ นิสฺสเยถา’’ติ เอเตสุปิ.
๒๔๔. อตฺตนิ วา สตีติ ยสฺส อตฺตโน สนฺตกภาเวน กิฺจิ อตฺตนิยนฺติ วุจฺเจยฺย, ตสฺมึ อตฺตนิ สติ, โส เอว ปน อตฺตา ปรมตฺถโต นตฺถีติ อธิปฺปาโย. สกฺกา หิ วตฺตุํ พาหิรกปริกปฺปิโต อตฺตา ‘‘ปรมตฺโถ’’ติ? สิยา ขนฺธปฺจกํ เยฺยสภาวตฺตา ยถา ตํ ฆโฏ, ยทิ ปน ตทฺํ นาม กิฺจิ อภวิสฺส, น ตํ นิยมโต วิปรีตํ สิยาติ? น จ โส ปรมตฺถโต อตฺถิ ปมาเณหิ อนุปลพฺภมานตฺตา ตุรงฺคมวิสาณํ วิยาติ. อตฺตนิเย วา ปริกฺขาเร สตีติ ‘‘อิทํ นาม อตฺตโน สนฺตก’’นฺติ ตสฺส กิฺจนภาเวน นิจฺฉิเต กิสฺมิฺจิ วตฺถุสฺมึ สติ. อตฺตโน อิทนฺติ หิ อตฺตนิยนฺติ. อหนฺติ สตีติ ‘‘อหํ นามาย’’นฺติ อหํการวตฺถุภูเต ปรมตฺถโต นิทฺธาริตสรูเป กิสฺมิฺจิ สติ ตสฺส สนฺตกภาเวน มมาติ กิฺจิ คเหตุํ ยุตฺตํ ภเวยฺย. มมาติ สติ ‘‘อห’’นฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิติ ปรมตฺถโต อตฺตโน อนุปลพฺภมานตฺตา อตฺตนิยํ กิฺจิ ปรมตฺถโต นตฺเถวาติ สพฺพสงฺขารานํ อนตฺตตาย อนตฺตนิยตํ, อนตฺตนิยตาย จ อนตฺตกตํ ทสฺเสติ. ภูตโตติ ภูตตฺถโต. ตถโตติ ตถสภาวโต. ถิรโตติ ิตสภาวโต นิพฺพิการโต.
ยสฺมา หุตฺวา น โหตีติ ยสฺมา ปุพฺเพ อสนฺตํ ปจฺจยสมวาเยน หุตฺวา อุปฺปชฺชิตฺวา ปุน ภงฺคุปคเมน น โหติ, ตสฺมา น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, อธุวนฺติ อตฺโถ. ตโต เอว อุปฺปาทวยวตฺติโตติ อุปฺปชฺชนวเสน นิรุชฺฌนวเสน จ ปวตฺตนโต. สภาววิคโม อิธ วิปริณาโม, ขณิกตา ตาวกาลิกตา, นิจฺจสภาวาภาโว เอว นิจฺจปฏิกฺเขโป. อนิจฺจธมฺมา หิ เตเนว อตฺตโน อนิจฺจภาเวน อตฺถโต นิจฺจตํ ปฏิกฺขิปนฺติ นาม. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘น นิจฺจนฺติ อนิจฺจ’’นฺติ. อุปฺปาทชราภงฺควเสน รูปสฺส นิรนฺตรพาธตาติ ปฏิปีฬนากาเรนสฺส ทุกฺขตา. สนฺตาโป ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน สนฺตาปนํ ปริทหนํ, ตโต เอวสฺส ทุสฺสหตาย ทุกฺขมตา. ติสฺสนฺนํ ทุกฺขตานํ สํสารทุกฺขสฺส จ อธิฏฺานตาย ทุกฺขวตฺถุกตา. สุขสภาวาภาโว เอว สุขปฏิกฺเขโป. วิปริณามธมฺมนฺติ ชราย มรเณน จ วิปริณมนสภาวํ. ยสฺมา อิทํ รูปํ ปจฺจยสมวาเยน ¶ อุปฺปาทํ, อุปฺปาทานนฺตรํ ชรํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติ, ภินฺนฺจ ภินฺนเมว, นาสฺส กสฺสจิ สงฺกโมติ ภวนฺตรานุปคมนสงฺขาเตน สงฺกมาภาเวน วิปริณามธมฺมตํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘ภวสงฺกนฺติ อุปคมนสภาว’’นฺติ วุตฺตํ. ปกติภาววิชหนํ สภาววิคโม นิรุชฺฌนเมว. นฺติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ รูปํ. อิมินาติ ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ติ รูปสฺส ตณฺหาทิคฺคาหานํ วตฺถุภาวปฏิกฺเขเปน. รูปฺหิ อุปฺปนฺนํ ิตึ ¶ มา ปาปุณาตุ, ิติปฺปตฺตํ มา ชีรตุ, ชรปฺปตฺตํ มา ภิชฺชตุ, อุทยพฺพเยหิ มา กิลมิยตูติ น เอตฺถ กสฺสจิ วสีภาโว อตฺถิ, สฺวายมสฺส อวสวตฺตนฏฺโ อนตฺตตาสลฺลกฺขณสฺส การณํ โหตีติ อาห ‘‘อวสวตฺตนากาเรน รูปํ, ภนฺเต, อนตฺตาติ ปฏิชานนฺตี’’ติ. นิวาสิการกเวทกอธิฏฺายกวิรเหน ตโต สฺุตา สฺุฏฺโ, สามิภูตสฺส กสฺสจิ อภาโว อสฺสามิกฏฺโ, ยถาวุตฺตวสวตฺติภาวาภาโว อนิสฺสรฏฺโ, ปรปริกปฺปิตอตฺตสภาวาภาโว เอว อตฺตปฏิกฺเขปฏฺโ.
ยสฺมา อนิจฺจลกฺขเณน วิย ทุกฺขลกฺขณํ, ตทุภเยน อนตฺตลกฺขณํ สุวิฺาปยํ, น เกวลํ, ตสฺมา ตทุภเยเนตฺถ อนตฺตลกฺขณวิภาวนํ กตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อนิจฺจวเสนาติ อนิจฺจตาวเสน. ทุกฺขวเสนาติ ทุกฺขตาวเสน. น อุปปชฺชตีติ น ยุชฺชติ. ตเมว อยุชฺชมานตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขุสฺส อุปฺปาโทปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมา อตฺตวาที อตฺตานํ นิจฺจํ ปฺเปติ, จกฺขุํ ปน อนิจฺจํ, ตสฺมา จกฺขุ วิย อตฺตาปิ อนิจฺโจ อาปนฺโน. เตนาห ‘‘ยสฺส โข ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ เวตีติ วิคจฺฉติ นิรุชฺฌติ. อิติ จกฺขุ อนตฺตาติ จกฺขุสฺส อุทยพฺพยวนฺตตาย อนิจฺจตา, อตฺตโน จ อตฺตวาทินา อนิจฺจตาย อนิจฺฉิตตฺตา จกฺขุ อนตฺตา.
กามํ อนตฺตลกฺขณสุตฺเต (สํ. นิ. ๓.๕๙; มหาว. ๒๐) – ‘‘ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, รูปํ อนตฺตา, ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตตี’’ติ รูปสฺส อนตฺตตาย ทุกฺขตา วิภาวิตา วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ ‘‘ยสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ, ตสฺมา อนตฺตา’’ติ ปากฏตาย สาพาธตาย รูปสฺส อตฺตสาราภาโว วิภาวิโต, ตโต เอว จ ‘‘น ลพฺภติ รูเป เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’’ติ รูเป กสฺสจิ อนิสฺสรตา, ตสฺส จ อวสวตฺตนากาโร ทสฺสิโตติ อาห ‘‘ทุกฺขวเสน อนตฺตตํ ¶ ทสฺเสตี’’ติ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ ยํ วตฺถุ อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา, ยํ ปน นิจฺจํ ตทภาวโต, ตํ สุขํ ยถา ตํ นิพฺพานนฺติ อธิปฺปาโย. ยํ ตนฺติ การณนิทฺเทโสวายํ, ยสฺมา รูปํ อนิจฺจํ, ตํ ตสฺมาติ อตฺโถ. ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตาติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อนิจฺจนฺติ อิมินา ฆฏาทิ วิย ปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา รูปํ อนิจฺจนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. อิมินาว นเยน ‘‘อนตฺตา’’ติ วตฺตุํ ลพฺภมาเนปิ ‘‘อนตฺตา’’ติ วตฺตา นาม นตฺถิ. เอวํ ทุกฺขนฺติ วทนฺตีติ เอตฺถาปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํ ‘‘อกฺขิสูลาทิวิการปฺปตฺตกาเล วิย ปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา ทุกฺขํ รูป’’นฺติอาทินา. ทุทฺทสํ ทุปฺปฺาปนํ. ตถา หิ สรภงฺคาทโยปิ สตฺถาโร นาทฺทสํสุ, กุโต ปฺาปนา. ตยิทํ อนตฺตลกฺขณํ.
ตสฺมาติหาติอาทินา ¶ ติยทฺธคตรูปํ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอตรหิ อฺทาปี’’ติ. ตํ ปน ยาทิสํ ตาทิสมฺปิ ตถา วุตฺตนฺติ อชฺฌตฺตาทิวิเสโสปิ วตฺตพฺโพ. ปิ-สทฺเทน วา ตสฺสาปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
๒๔๕. อุกฺกณฺตีติ นาภิรมติ. อฺตฺถ ‘‘นิพฺพิทา’’ติ พลววิปสฺสนา วุจฺจติ, สานุโลมา ปน สงฺขารุเปกฺขา ‘‘วุฏฺานคามินี’’ติ, สา อิธ กถํ นิพฺพิทา นาม ชาตาติ อาห ‘‘วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาย หี’’ติอาทิ. อิมินา สิขาปตฺตนิพฺเพทตาย วุฏฺานคามินี อิธ นิพฺพิทานาเมน วุตฺตาติ ทสฺเสติ.
‘‘โส อนุปุพฺเพน สฺคฺคํ ผุสตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๔๑๔, ๔๑๕) วตฺวา ‘‘สฺา โข โปฏฺปาท ปมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา าณ’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๔๑๖) วุตฺตตฺตา สฺคฺคนฺติ วุตฺตา โลกิยาสุ ปหานสฺาสุ สิขาปตฺตภาวโต. ธมฺมฏฺิติาณนฺติ วุตฺตา อิทปฺปจฺจยตาทสฺสนสฺส มตฺถกปฺปตฺตีติ กตฺวา. ตโต ปรฺหิ อสงฺขตารมฺมณํ าณํ โหติ. เตนาห – ‘‘ปุพฺเพ โข สุสิม ธมฺมฏฺิติาณํ, ปจฺฉา นิพฺพาเน าณ’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๗๐). ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคนฺติ วุตฺตา มคฺคาธิคมสฺส ปริปนฺถภูตสพฺพสํกิเลสวิสุทฺธิ ปธานิกสฺส โยคิโน, ปธานภาวนาย วา ชาตํ องฺคนฺติ กตฺวา. ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธีติ วุตฺตา ปรมุกฺกํสคตปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิภาวโต. อตมฺมยตนฺติ เอตฺถ ตมฺมยตา นาม ตณฺหา, กามตณฺหาทีสุ ตาย ตาย นิพฺพตฺตตฺตา ตมฺมยํ นาม เตภูมิกปฺปวตฺตํ, ตสฺส ¶ ภาโวติ กตฺวา. ตสฺสา ตณฺหาย ปริยาทานโต วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา อตมฺมยตาติ วุจฺจติ. นิสฺสายาติ ตํ อตมฺมยตํ ปจฺจยํ กตฺวา. อาคมฺมาติ ตสฺเสว เววจนํ. นานตฺตาติ นานาสภาวา พหู อเนกปฺปการา. นานตฺตสิตาติ นานารมฺมณนิสฺสิตา รูปาทิวิสยา. เอกตฺตาติ เอกสภาวา. เอกตฺตสิตาติ เอกํเยว อารมฺมณํ นิสฺสิตา. ตํ นิสฺสายาติ ตํ เอกตฺตสิตํ อุเปกฺขํ ปจฺจยํ กตฺวา. เอติสฺสาติ เอติสฺสา อุเปกฺขาย. ปหานํ โหตีติ อฺาณุเปกฺขโต ปภุติ สพฺพํ อุเปกฺขํ ปชหิตฺวา ิตสฺส ‘‘อตมฺมยตา’’ติ วุตฺตาย วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาย อรูปาวจรสมาปตฺติอุเปกฺขาย วิปสฺสนุเปกฺขาย จ ปหานํ โหตีติ ปริยาทานนฺติ วุตฺตาติ. สพฺพสงฺขารคตสฺส มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานสฺส สิขาปตฺตภาวโต วุฏฺานคามินี มฺุจิตุกมฺยตา ปฏิสงฺขานนฺติ จ วุตฺตา. มุทุมชฺฌาทิวเสน ปวตฺติอาการมตฺตํ, อตฺถโต ¶ เอกตฺถา มฺุจิตุกมฺยตาทโย, พฺยฺชนเมว นานํ. ทฺวีหิ นาเมหีติ โคตฺรภุ, โวทานนฺติ อิเมหิ ทฺวีหิ นาเมหิ.
วิราโคติ มคฺโค, อจฺจนฺตเมว วิรชฺชติ เอเตนาติ วิราโค, เตน. มคฺเคน เหตุภูเตน. วิมุจฺจตีติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติวเสน วิมุจฺจติ. เตนาห ‘‘ผลํ กถิต’’นฺติ.
มหาขีณาสโวติ ปสํสาวจนํ ยถา ‘‘มหาราชา’’ติ. ตถา หิ ตํ ปสํสนฺโต สตฺถา ‘‘อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตปลิโฆ อิติปี’’ติอาทิมาหาติ. ตทตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อิทานิ ตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยถาภูเตหีติ ยาถาวโต ภูเตหิ. ทุรุกฺขิปนฏฺเนาติ ปจุรชเนหิ อุกฺขิปิตุํ อสกฺกุเณยฺยภาเวน. นิพฺพานนครปฺปเวเส วิพนฺธเนน ปลิโฆ วิยาติ ปลิโฆติ วุจฺจติ. มตฺถกจฺฉินฺโน ตาโล ปตฺตผลาทีนํ อนงฺคโต ตาลาวตฺถุ อสิเว ‘‘สิวา’’ติ สมฺา วิย. เตนาห ‘‘สีสจฺฉินฺนตาโล วิย กตา’’ติ. ปุนพฺภวสฺส กรณสีโล, ปุนพฺภวํ วา ผลํ อรหตีติ โปโนภวิโก. เอวํภูโต ปน ปุนพฺภวํ เทติ นามาติ อาห ‘‘ปุนพฺภวทายโก’’ติ. ปุนพฺภวขนฺธานํ ปจฺจโยติ อิมินา ชาติสํสาโรติ ผลูปจาเรน การณํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ปริกฺขาติ วุจฺจติ สนฺตานสฺส ปริกฺขิปนโต. สํกิณฺณตฺตาติ สพฺพโส กิณฺณตฺตา วินาสิตตฺตา. คพฺภีรานุคตฏฺเนาติ คมฺภีรํ อนุปวิฏฺฏฺเน. ลฺุจิตฺวาติ ¶ อุทฺธริตฺวา. เอตานีติ กามราคสฺโชนาทีนิ. อคฺคฬาติ วุจฺจนฺติ อวธารณฏฺเน. อคฺคมคฺเคน ปติโต มานทฺธโช เอตสฺสาติ ปติตมานทฺธโช. อิตรภาโรโรปนสฺส ปุริมปเทหิ ปกาสิตตฺตา ‘‘มานภารสฺเสว โอโรปิตตฺตา ปนฺนภาโรติ อธิปฺเปโต’’ติ วุตฺตํ. มานสํโยเคเนว วิสํยุตฺตตฺตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปฺจปิ ขนฺเธ อวิเสสโต อสฺมีติ คเหตฺวา ปวตฺตมาโน ‘‘อสฺมิมาโน’’ติ อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘รูเป อสฺมีติ มาโน’’ติอาทิ.
นครทฺวารสฺส ปริสฺสยปฏิพาหนตฺถฺเจว โสภนตฺถฺจ อุโภสุ ปสฺเสสุ เอสิกตฺถมฺเภ นิขณิตฺวา เปนฺตีติ อาห ‘‘นครทฺวาเร อุสฺสาปิเต เอสิกตฺถมฺเภ’’ติ. ปาการวิทฺธํสเนเนว ปริกฺขาย ภูมิสมกรณํ โหตีติ อาห ‘‘ปาการํ ภินฺทนฺโต ปริกฺขํ สํกิริตฺวา’’ติ. เอวนฺติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ. สนฺโต สํวิชฺชมาโน กาโย ธมฺมสมูโหติ สกฺกาโย, อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ. ทฺวตฺตึส กมฺมการณา ทุกฺขกฺขนฺเธ อาคตา. อกฺขิโรคสีสโรคาทโย อฏฺนวุติ โรคา. ราชภยาทีนิ ปฺจวีสติ มหาภยานิ.
๒๔๖. อนธิคมนียวิฺาณตนฺติ ¶ ‘‘อิทํ นาม นิสฺสาย อิมินา นาม อากาเรน ปวตฺตตี’’ติ เอวํ ทุวิฺเยฺยจิตฺตตํ. อนฺเวสนฺติ ปจฺจตฺเต เอกวจนนฺติ อาห ‘‘อนฺเวสนฺโต’’ติ. สตฺโตปิ ตถาคโตติ วุจฺจติ ‘‘ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๖๕) วิย. สตฺโต หิ ยเถโก กมฺมกิเลเสหิ อิตฺถตฺตํ อาคโต, ตถา อปโรปิ อาคโตติ ‘‘ตถาคโต’’ติ วุจฺจติ. อุตฺตมปุคฺคโลติ ภควนฺตํ สนฺธาย วทติ. ขีณาสโวปีติ โย โกจิ ขีณาสโวปิ ‘‘ตถาคโต’’ติ อธิปฺเปโต. โสปิ หิ ยเถโก จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สูปฏฺิตจิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ อรหตฺตํ อาคโต อธิคโต, ตถา อปโรปิ อาคโตติ ‘‘ตถาคโต’’ติ วุจฺจติ. อสํวิชฺชมาโนติ ปรมตฺถโต อนุปลพฺภนีโย. อวินฺเทยฺโยติ น วินฺทิตพฺโพ, ทุวิฺเยฺโยติ อตฺโถ.
ตถาคโต สตฺโต ปุคฺคโลติ น ปฺเปมิ ปรมตฺถโต สตฺตสฺเสว อภาวโตติ อธิปฺปาโย. กึ ปฺเปสฺสามิ ปฺตฺติอุปาทานสฺสปิ ธรมานกสฺส ¶ อภาวโต. ‘‘อนุปฺปาโท เขมํ, อนุปฺปตฺติ เขม’’นฺติอาทินา อสงฺขตาย ธาตุยา ปกฺขนฺธนวเสน ปวตฺตํ อคฺคผลสมาปตฺติอตฺถํ วิปสฺสนาจิตฺตํ วา.
ตุจฺฉาติ กรเณ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘ตุจฺฉเกนา’’ติ. วินยตีติ วินโย, โส เอว เวนยิโก. ตถา มนฺติ ตถาภูตํ มํ. ปรมตฺถโต วิชฺชมานสฺส หิ สตฺตสฺส อภาวํ วทนฺโต สตฺตวินาสปฺาปโก จ นาม สิยา, อหํ ปน ปรมตฺถโต อวิชฺชมานํ ตํ ‘‘นตฺถี’’ติ วทามิ. ยถา จ โลโก โวหรติ, ตเถว ตํ โวหรามิ, ตถาภูตํ มํ เย สมณพฺราหฺมณา ‘‘เวนยิโก สมโณ โคตโม’’ติ วทนฺตา อสตา ตุจฺฉา มุสา อภูเตน อพฺภาจิกฺขนฺตีติ โยชนา. อปฺปฏิสนฺธิกสฺส ขีณาสวสฺส จริมจิตฺตํ นิรุปาทานโต อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท ปรินิพฺพุตํ อิทํ นาม นิสฺสิตนฺติ น ปฺายตีติ วทนฺโต กิเมตฺตาวตา อุจฺเฉทวาที ภเวยฺย, นาหํ กทาจิปิ อตฺถิ, นาปิ โกจิ อตฺถีติ วทามิ. เอวํ สนฺเต กึ นิสฺสาย เต โมฆปุริสา สโต สตฺตสฺส นาม อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปตีติ วทนฺตา อสตา…เป… อพฺภาจิกฺขนฺตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย.
มหาโพธิมณฺฑมฺหีติ โพธิมณฺฑคฺคหเณน สตฺตสตฺตาหมาห. เตน ธมฺมจกฺกปวตฺตนโต (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) ปุพฺเพ วุตฺตํ ตนฺติเทสนํ วทติ ¶ . จตุสจฺจเมว ปฺเปมีติ เอเตน สจฺจวิมุตฺตา สตฺถุเทสนา นตฺถีติ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ – ‘‘ปุพฺเพ เจว เอตรหิ จ ทุกฺขฺเจว ปฺเปมิ ทุกฺขสฺส จ นิโรธ’’นฺติ วทนฺโต ภควา นาหํ กทาจิปิ ‘‘อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ, วินสฺสตี’’ติ วา, ‘‘อตฺตา นาม โกจิ อตฺถี’’ติ วา วทามิ. เอวํ สนฺเต กึ นิสฺสาย เต โมฆปุริสา ‘‘สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปตี’’ติ อสตา ตุจฺเฉน อพฺภาจิกฺขนฺตีติ ทสฺเสติ. ปเรติ อมามกา, มม โอวาทสฺส อภาชนภูตาติ อตฺโถติ อาห ‘‘สจฺจานิ…เป… อสมตฺถปุคฺคลา’’ติ. อธิปฺปาเยนาติ อิมินา เตสํ อธิปฺปายมตฺตํ, โรสนวิเหสนานิ ปน ตถาคตสฺส อากาสสฺส วิลิขนํ วิย น สมฺภวนฺติเยวาติ ทสฺเสติ. อาหนติ จิตฺตนฺติ อาฆาโต. อปฺปตีตา โหนฺติ เอเตนาติ อปฺปจฺจโย. จิตฺตํ น อภิราธยตีติ อนภิรทฺธิ. อตุฏฺีติ ตุฏฺิปฏิปกฺโข ตถาปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท, โกโธ เอว วา.
ปเรติ ¶ อฺเ เอกจฺเจ. อานนฺทนฺติ ปโมทนฺติ เอเตนาติ อานนฺโท, ปีติยา เอเวตํ อธิวจนํ. โสภนมนตา โสมนสฺสํ, เจตสิกสุขสฺเสตํ อธิวจนํ. อุปฺปิลติ ปุริมาวตฺถาย ภิชฺชติ วิเสสํ อาปชฺชตีติ อุปฺปิลํ, ตเทว อุปฺปิลาวิตํ, ตสฺส ภาโว อุปฺปิลาวิตตฺตํ. ยาย อุปฺปนฺนาย กายจิตฺตํ วาตปูริตภตฺตา วิย อุทฺธุมายนาการปฺปตฺตํ โหติ, ตสฺสา เคหสฺสิตาย โอทคฺคิยปีติยา เอตํ อธิวจนํ. สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสมตฺถาติ ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ จ, น อฺโ สตฺโต นาม อตฺถีติ เอวํ ชานิตุํ อสมตฺถา ‘‘อตฺตา นาม อตฺถี’’ติ เอวํทิฏฺิโน อปฺปหีนวิปลฺลาสา. อุตฺตมํ ปสาทนียฏฺานํ ตถาคตมฺปิ อกฺโกสนฺติ, กิมงฺคํ ปน ภิกฺขูติ อธิปฺปาโย.
๒๔๗. อนตฺตนิเยปิ ขนฺธปฺจเก มิจฺฉาคาหวเสน อตฺตนิยสฺาย ปวตฺตสฺส ฉนฺทราคสฺส ปหานํ. อมฺหากํ เนว อตฺตาติ ยสฺมา รูปเวทนาทิเยว อตฺตคฺคาหวตฺถุ ตพฺพินิมุตฺตสฺส โลภเนยฺยสฺส อภาวโต. เอตํ ติณกฏฺสาขาปลาสํ น อมฺหากํ รูปํ, น วิฺาณํ, ตสฺมา อมฺหากํ เนว อตฺตาติ โยชนา. อชฺฌตฺติกสฺส วตฺถุโน เนว อตฺตาติ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา พาหิรวตฺถุ อตฺตนิยภาเวน ปฏิกฺขิตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘อมฺหากํ จีวราทิปริกฺขาโรปิ น โหตี’’ติ. ขนฺธปฺจกํเยวาติ พาหิรวตฺถุํ นิทสฺสนํ กตฺวา ขนฺธปฺจกํเยว น ตุมฺหากนฺติ ปชหาเปติ. น อุปฺปาเฏตฺวา กนฺทํ วิย. น ลฺุจิตฺวา วา เกเส วิยาติ. อิมินา รูปาทีนํ นามมุเขน ปหานํ อิจฺฉนฺติ. อุลฺลิงฺคิตมตฺถํ ฉนฺทราควินเยน ปชหาเปตีติ สรูปโต ทสฺเสติ.
๒๔๘. ‘‘ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา’’ติอาทิ เทสนา ติปริวฏฺฏํ. ยาว อิมํ านนฺติ ‘‘เอวํ สฺวากฺขาโต’’ติ ยาวายํ ปาฬิปเทโส. สุวิฺเยฺยภาเวน อกฺขาตตฺตาปิ สฺวากฺขาโตติ อาห ‘‘สุกถิตตฺตา เอว อุตฺตาโน วิวโฏ ปกาสิโต’’ติ. ติริยํ วิทารเณน ฉินฺนํ, ทีฆโส ผาลเนน ภินฺนํ, ตโต เอว ตตฺถ ตตฺถ สิพฺพิตคณฺิกตชิณฺณวตฺถํ ปิโลติกา, ตทภาวโต ฉินฺนปิโลติโก, ปิโลติกรหิโตติ อตฺโถ. อิริยาปถ-สณฺปนอวิชฺชมานฌาน-วิปสฺสนานิ ฉินฺนาย อวิชฺชมานาย ปฏิปตฺติยา สิพฺพนคณฺิกรณสทิสานิ, ตาทิสํ อิธ นตฺถีติ อาห ‘‘น เหตฺถ…เป… อตฺถี’’ติ. ปติฏฺาตุํ น ลภตีติ เปสเลหิ ¶ สทฺธึ สํวาสวเสนปิ ปติฏฺาตุํ น ลภติ, วิเสสาธิคมวเสน ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
การณฺฑวํ นิทฺธมถาติ วิปนฺนสีลตาย กจวรภูตํ ปุคฺคลํ กจวรมิว นิรเปกฺขา อปเนถ. กสมฺพฺุจาปกสฺสถาติ กสฏภูตฺจ นํ ขตฺติยาทีนํ มชฺฌคตํ สมฺภินฺนํ ปคฺฆริตกุฏฺํ จณฺฑาลํ วิย อปกสฺสถ นิกฺกฑฺฒถ. กึ การณํ? สงฺฆาราโม นาม สีลวนฺตานํ กโต, น ทุสฺสีลานํ, ยโต เอตเทว. ตโต ปลาเป วาเหถ, อสฺสมเณ สมณมานิเนติ ยถา ปลาปา อนฺโตสารรหิตา อตณฺฑุลา พหิ ถุเสน วีหิ วิย ทิสฺสนฺติ, เอวํ ปาปภิกฺขู อนฺโตสีลรหิตาปิ พหิ กาสาวาทิปริกฺขาเรน ภิกฺขู วิย ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปลาปา’’ติ วุจฺจนฺติ, เต ปลาเป วาเหถ โอธุนาถ วิธมถ. ปรมตฺถโต อสฺสมเณ เวสมตฺเตน สมณมานิเน เอวํ นิทฺธมิตฺวาน…เป…ปติสฺสตาติ. ตตฺถ กปฺปยวฺโหติ กปฺเปถ, กโรถาติ วุตฺตํ โหติ. ปติสฺสตาติ ปติ ปติ สตา สมฺปชานนฺตา สุฏฺุ ปชานนฺตา. ปติสฺสตา วา สปฺปติสฺสา อฺมฺํ สคารวา. อเถวํ สุทฺธา สุทฺเธหิ สํวาสํ กปฺเปนฺตา ทิฏฺิสีลสามฺเน สมคฺคา. อนุกฺกเมน ปริปากคตปฺตาย นิปกา. สพฺพสฺเสวิมสฺส ทุกฺขวฏฺฏสฺส อนฺตํ กริสฺสถ, ปรินิพฺพานํ ปาปุณิสฺสถาติ อตฺโถ.
วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย สพฺพโส สมุจฺฉินฺนวฏฺฏมูลกตฺตา.
ธมฺมํ อนุสฺสรนฺติ, ธมฺมสฺส วา อนุสฺสรณสีลาติ ธมฺมานุสาริโน. เอวํ สทฺธานุสาริโนปิ เวทิตพฺพา. ปฏิปนฺนสฺสาติ ปฏิปชฺชมานสฺส, โสตาปตฺติมคฺคฏฺโปิ อธิปฺเปโต. อธิมตฺตนฺติ พลวํ. ปฺาวาหีติ ปฺํ วาเหติ, ปฺา วา อิมํ ปุคฺคลํ วหตีติ ปฺาวาหีติปิ วทนฺติ. ปฺาปุพฺพงฺคมนฺติ ปฺํ ปุเรจาริกํ กตฺวา. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปฺาสงฺขาเตน ธมฺเมน สรติ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี. สทฺธาวาหีติ สทฺธํ วาเหติ, สทฺธา วา ¶ อิมํ ปุคฺคลํ วหตีติ สทฺธาวาหีติปิ วทนฺติ. สทฺธาปุพฺพงฺคมนฺติ สทฺธํ ปุเรจาริกํ กตฺวา. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล สทฺธาย สรติ อนุสฺสรตีติ สทฺธานุสารี. สทฺธามตฺตนฺติ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา พุทฺธสุพุทฺธตาย สทฺทหนมตฺตํ. มตฺต-สทฺเทน อเวจฺจปฺปสาทํ นิวตฺเตติ. เปมมตฺตนฺติ ยถาวุตฺตสทฺธานุสาเรน อุปฺปนฺนํ ตุฏฺิมตฺตํ. สิเนโหติ เกจิ. เอวํ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นิสินฺนานนฺติ ¶ กลาปสมฺมสนาทิวเสน อารทฺธวิปสฺสนานํ. เอกา สทฺธาติ วิปสฺสนานุสาเรน สฺวากฺขาตธมฺมตา สิทฺธา, ตโต เอว เอกา เสฏฺา อุฬารา สทฺธา อุปฺปชฺชติ. เอกํ เปมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สคฺเค ปิตา วิย โหนฺตีติ เตสํ สทฺธาเปมานํ สคฺคสํวตฺตนิยตาย อพฺยภิจารีภาวมาห. จูฬโสตาปนฺโนติ วทนฺติ เอกเทเสน สจฺจานุโพเธ ิตตฺตา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
อลคทฺทูปมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๓. วมฺมิกสุตฺตวณฺณนา
๒๔๙. ปิยวจนนฺติ ¶ ปิยสมุทาจาโร. วิฺุชาติกา หิ ปรํ ปิเยน สมุทาจรนฺตา ‘‘ภว’’นฺติ วา, ‘‘เทวานํ ปิโย’’ติ วา, ‘‘อายสฺมา’’ติ วา สมุทาจรนฺติ, ตสฺมา สมฺมุขา สมฺโพธนวเสน ‘‘อาวุโส’’ติ, ติโรกฺขํ ‘‘อายสฺมา’’ติ อยมฺปิ สมุทาจาโร. มหากสฺสปอุรุเวลกสฺสปาทโย อฺเปิ กสฺสปนามกา อตฺถีติ ‘‘กตรสฺส กสฺสปสฺสา’’ติ ปุจฺฉนฺติ. รฺาติ โกสลรฺา. ‘‘สฺชานึสู’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. อสฺสาติ กุมารกสฺสปสฺส, ‘‘สฺชานึสู’’ติ วุตฺตสฺชานนสฺส วา. ปฺุานิ กโรนฺโตติ กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ นิพฺพตฺติตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ ภาเวนฺโต. โอสกฺกนฺเตติ ปริหายมาเน. ปมนฺติ กุมาริกากาเล. สตฺถา อุปาลิตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสิ ตํ อธิกรณํ วินยกมฺเมเนวสฺสา ภิกฺขุนิยา ปพฺพชฺชาย อโรคภาวํ.
ปฺตฺติวิภาวนาติ ‘‘อนฺธวน’’นฺตฺเวว ปฺายมานสฺส วิภาวนา. โอลียตีติ สงฺกุจติ สณิกํ วตฺตติ. ภาณโกติ สรภาณโก. ยํ อตฺถิ, ตํ คเหตฺวาติ อิทานิ ปริเยสิตพฺพฏฺานํ นตฺถิ, ยถาคตํ ปน ยํ อตฺถิ, ตํ คเหตฺวา. พลวคุเณติ อธิมตฺตคุเณ. กสฺสปภควโต กาเล นิรุฬฺหสมฺาวเสน วจนสนฺตติยา อวิจฺเฉเทน จ อิมสฺมิมฺปิ พุทฺธุปฺปาเท ตํ ‘‘อนฺธวน’’นฺตฺเวว ปฺายิตฺถ, อุปรูปริวฑฺฒมานาย ปถวิยา อุปริ รุกฺขคจฺฉาทีสุ สฺชายนฺเตสุปีติ. เสกฺขปฏิปทนฺติ เสกฺขภาวาวหํ วิสุทฺธิปฏิปตฺตึ.
อฺตร-สทฺโท ¶ อปากเฏ วิย ปากเฏปิ วตฺตติ เอก-สทฺเทน สมานตฺถตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิชานาตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภยเภรวทสฺสิตมฺปิ อภิกฺกนฺต-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ อิธ ทสฺเสนฺโต เอวํ เหฏฺา ตตฺถ ตตฺถ กตา อตฺถสํวณฺณนา ปรโต ตสฺมึ ตสฺมึ สุตฺตปเทเส ยถารหํ วตฺตพฺพาติ นยทสฺสนํ กโรติ. กฺจนสนฺนิภตฺตจตา สุวณฺณวณฺณคฺคหเณน คหิตาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ฉวิย’’นฺติ. ฉวิคตา ปน วณฺณธาตุ เอว ‘‘สุวณฺณวณฺโณ’’ติ เอตฺถ วณฺณคฺคหเณน คหิตาติ อปเร. วณฺณียติ กิตฺตียติ อุคฺโฆสนนฺติ วณฺโณ, ถุติ. วณฺณียติ อสงฺกรโต ววตฺถปียตีติ วณฺโณ, กุลวคฺโค. วณฺณียติ ผลํ เอเตน ยถาสภาวโต วิภาวียตีติ วณฺโณ, การณํ. วณฺณนํ ทีฆรสฺสาทิวเสน สณฺหนนฺติ วณฺโณ, สณฺานํ. วณฺณียติ อณุมหนฺตาทิวเสน ปมียตีติ วณฺโณ, ปมาณํ. วณฺเณติ วิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ ¶ วณฺโณ, รูปายตนํ. เอวํ เตน เตน ปวตฺตินิมิตฺเตน วณฺณ-สทฺทสฺส ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
อนวเสสตฺตํ สกลตา เกวลตา. เกวลกปฺปาติ เอตฺถ เกจิ อีสํ อสมตฺตา เกวลา เกวลกปฺปาติ วทนฺติ, เอวํ สติ อนวเสสตฺโถ เอว เกวล-สทฺโท สิยา. อนตฺถนฺตเรน ปน กปฺป-สทฺเทน ปทวฑฺฒนํ กตฺวา เกวลา เอว เกวลกปฺปา. ตถา วา กปฺปนียตฺตา ปฺเปตพฺพตฺตา เกวลกปฺปา. เยภุยฺยตา พหุลภาโว. อพฺยามิสฺสตา วิชาติเยน อสงฺกโร สุทฺธตา. อนติเรกตา ตํมตฺตตา วิเสสาภาโว. เกวลกปฺปนฺติ เกวลํ ทฬฺหํ กตฺวาติ อตฺโถ. เกวลํ วุจฺจติ นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตวิวิตฺตตฺตา. เตนาห ‘‘วิสํโยคาทิอเนกตฺโถ’’ติ. เกวลํ เอตสฺส อธิคตํ อตฺถีติ เกวลี, สจฺฉิกตนิโรโธ ขีณาสโว.
กปฺป-สทฺโท ปนายํ สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จาติ อธิปฺปาเยน โอกปฺปนียปเท ลพฺภมานํ โอกปฺปสทฺทมตฺตํ นิทสฺเสติ, อฺถา กปฺป-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร โอกปฺปนียปทํ อนิทสฺสนเมว สิยา. สมณกปฺเปหีติ วินยสิทฺเธหิ ¶ สมณโวหาเรหิ. นิจฺจกปฺปนฺติ นิจฺจกาลํ. ปฺตฺตีติ นามํ. นามฺเหตํ ตสฺส อายสฺมโต, ยทิทํ กปฺโปติ. กปฺปิตเกสมสฺสูติ กตฺตริกาย เฉทิตเกสมสฺสุ. ทฺวงฺคุลกปฺโปติ มชฺฌนฺหิกเวลาย วีติกฺกนฺตาย ทฺวงฺคุลตาวิกปฺโป. เลโสติ อปเทโส. อนวเสสํ ผริตุํ สมตฺถสฺสปิ โอภาสสฺส เกนจิ การเณน เอกเทสผรณมฺปิ สิยา, อยํ ปน สพฺพโสว ผรีติ ทสฺเสตุํ สมนฺตตฺโถ กปฺป-สทฺโท คหิโตติ อาห ‘‘อนวเสสํ สมนฺตโต’’ติ.
สมณสฺาสมุทาจาเรนาติ ‘‘อหํ สมโณ’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนสฺาสมุฏฺิเตน สมุทาจาเรน, ตนฺนิมิตฺเตน วา ตพฺโพหาเรน. ปุพฺพโยเคติ ปุพฺพโยคกถายํ. ปปฺโจ เอสาติ เอโส ตุมฺเหสุ อาคเตสุ ยถาปวตฺโต ปฏิสนฺถาโร กถาสมุทาจาโร จ อมฺหากํ ปปฺโจ. เอตฺตกมฺปิ อกตฺวา สมณธมฺมเมว กโรมาติ อธิปฺปาโย.
อริยภูมึ ปตฺโตติ อนาคามิผลํ อธิคโต. ปกฺกุสาติกุลปุตฺตํ สนฺธาย วทติ. วิภชิตฺวาติ วิภาคํ กตฺวา. ตุริตาลปนวเสนาติ ตุริตํ อาลปนวเสน. เตน ทุลฺลโภ อยํ สมโณ, ตสฺมา สีฆมสฺส ปฺโห กเถตพฺโพ, อิมินา จ สีฆํ คนฺตฺวา สตฺถา ปุจฺฉิตพฺโพติ ตุริตํ อาลปีติ ทสฺเสติ. ‘‘ยถา วา’’ติอาทินา ปน วจนาลงฺการวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ อาลปติ. เอวมาหาติ ‘‘ภิกฺขุ ภิกฺขู’’ติ เอวํ ทฺวิกฺขตฺตุํ อโวจ.
วมฺมิกปริยาเยน ¶ กรชกายํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ทสฺเสนฺตี เทวตา ‘‘อยํ วมฺมิโก’’ติ อาห. ตาย ปน ภาวตฺถสฺส อภาสิตตฺตา สทฺทตฺถเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุรโต ิตํ…เป… อยนฺติ อาหา’’ติ อโวจ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. มณฺฑูกนฺติ ถลมณฺฑูกํ. โส หิ อุทฺธุมายิกาติ วุจฺจติ, น อุทกมณฺฑูโก. ตสฺส นิวาสโต วาโต มา โข พาธยิตฺถาติ ‘‘อุปริวาตโต อปคมฺมา’’ติ วุตฺตํ. กถํ ปนายํ เทวตา อิมินา นีหาเรน อิเม ปฺเห เถรสฺส อาจิกฺขีติ? เกจิ ตาว อาหุ – ยถาสุตมตฺถํ อุปมาภาเวน คเหตฺวา อตฺตโน ปฏิภาเนน อุปเมยฺยตฺถํ มนสา จินฺเตตฺวา ตํ ภควาว อิมสฺส อาจิกฺขิสฺสติ. สา จ เทสนา อตฺถาย หิตาย สุขาย โหตีติ ‘‘อยํ วมฺมิโก’’ติอาทินา อุปมาวเสเนว ปนฺนรส ปฺเห เถรสฺส อาจิกฺขิ. กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล กิร พาราณสิยํ เอโก เสฏฺิ อฑฺโฒ มหทฺธโน มหนฺตํ นิธานํ ¶ นิทหิตฺวา ปลิฆาทิอาการานิ กานิจิปิ ลงฺคานิ ตตฺถ เปสิ. โส มรณกาเล อตฺตโน สหายสฺส พฺราหฺมณสฺส อาโรเจสิ – ‘‘อิมสฺมึ าเน มยา นิธานํ นิทหิตํ, ตํ มม ปุตฺตสฺส วิฺุตํ ปตฺตสฺส ทสฺเสตี’’ติ วตฺวา กาลมกาสิ. พฺราหฺมโณ สหายกปุตฺตสฺส วิฺุตํ ปตฺตกาเล ตํ านํ ทสฺเสสิ. โส นิขนิตฺวา สพฺพปจฺฉา นาคํ ปสฺสิ, นาโค อตฺตโน ปุตฺตํ ทิสฺวา ‘‘สุเขเนว ธนํ คณฺหตู’’ติ อปคจฺฉิ. สฺวายมตฺโถ ตทา โลเก ปากโฏ ชาโต. อยํ ปน เทวตา ตทา พาราณสิยํ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อุรํ ทตฺวา สาสเน ปพฺพชิโต ปฺจหิ สหายกภิกฺขูหิ สทฺธึ สมณธมฺมมกาสิ. เย สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปฺจ ภิกฺขู นิสฺเสณึ พนฺธิตฺวา’’ติอาทิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยถาสุตมตฺถํ อุปมาภาเวน คเหตฺวา’’ติอาทิ. อปเร ปน ‘‘เทวตา อตฺตโน ปฏิภาเนน อิเม ปฺเห เอวํ อภิสงฺขริตฺวา เถรสฺส อาจิกฺขี’’ติ วทนฺติ. เทวปุตฺเต นิสฺสกฺกํ เทวปุตฺตปฺหตฺตา ตสฺส อตฺถสฺส.
๒๕๑. จตูหิ มหาภูเตหิ นิพฺพตฺโตติ จาตุมหาภูติโก. เตนาห ‘‘จตุมหาภูตมยสฺสา’’ติ. วมติ อุคฺคิรนฺโต วิย โหตีติ อตฺโถ. วนฺตโกติ อุจฺฉฑฺฑโก. วนฺตุสฺสโยติ อุปจิกาหิ วนฺตสฺส มตฺติกาปิณฺฑสฺส อุสฺสยภูโต. วนฺตสิเนหสมฺพทฺโธติ วนฺเตน เขฬสิเนเหน สมฺปิณฺฑิโต. อสุจิกลิมลํ วมตีติ เอตฺถ มุขาทีหิ ปาณกานํ นิคฺคมนโต ปาณเก วมตีติ อยมฺปิ อตฺโถ ลพฺภเตว. อริเยหิ วนฺตโกติ กายภาวสามฺเน วุตฺตํ. ทุกฺขสจฺจปริฺาย วา สพฺพสฺสปิ เตภูมกธมฺมชาตสฺส ปริฺาตตฺตา สพฺโพปิ กาโย อริเยหิ ฉนฺทราคปฺปหาเนน วนฺโต เอว. ตํ สพฺพนฺติ เยหิ ตีหิ อฏฺิสเตหิ อุสฺสิโต, เยหิ นฺหารูหิ สมฺพทฺโธ, เยหิ มํเสหิ อวลิตฺโต, เยน อลฺลจมฺเมน ปริโยนทฺโธ, ยาย ฉวิยา รฺชิโต, ตํ อฏฺิอาทิสพฺพํ อจฺจนฺตเมว ชิคุจฺฉิตฺวา วิรตฺตตายวนฺตเมว. ‘‘ยถา จา’’ติอาทินา วตฺตพฺโพปมโตปิ วมฺมิโก วิย วมฺมิโกติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ.
สมฺภวติ ¶ เอตสฺมาติ สมฺภโว, มาตาเปตฺติโก สมฺภโว เอตสฺสาติ มาตาเปตฺติกสมฺภโว. ตสฺส. อุปจิยติ เอเตนาติ อุปจโย’ โอทนกุมฺมาสํ อุปจโย เอตสฺสาติ โอทนกุมฺมาสูปจโย. ตสฺส. อธุวสภาวตาย ¶ อนิจฺจธมฺมสฺส, เสทคูถ-ปิตฺต-เสมฺหาทิ-ธาตุกฺโขภ-ครุภาวทุคฺคนฺธานํ วิโนทนาย อุจฺฉาเทตพฺพธมฺมสฺส, ปริโต สมฺพาหเนน ปริมทฺทิตพฺพธมฺมสฺส, ขเณ ขเณ ภิชฺชนสภาวตาย เภทนธมฺมสฺส, ตโต เอว วิกิรณสภาวตาย วิทฺธํสนธมฺมสฺสาติ ธมฺม-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. ตนุวิเลปเนนาติ กายาวเลปเนน อุจฺฉาทนวิเลปเนน. องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถายาติ ตาทิสสมุฏฺาน-สรีรวิการวิคมาย. ยสฺมา สุกฺกโสณิตํ อาหาโร, อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนฺจ ยถารหํ อุปฺปาทสฺส, วุฑฺฒิยา จ ปจฺจโย, ตสฺมา อาห ‘‘มาตาเปตฺติก…เป… กถิโต’’ติ. อุจฺจาวจภาโวติ ยถารหํ โยเชตพฺโพ – โอทนกุมฺมาสูปจย-อุจฺฉาทนปริมทฺทนคฺคหเณหิ อุจฺจภาโว, วฑฺฒี. มาตาเปตฺติกสมฺภวคฺคหเณน สมุทโย. อิตเรหิ อวจภาโว, ปริหานิ, อตฺถงฺคโม ปกาสิโต. องฺคปจฺจงฺคานํ สณฺปนมฺปิ หิ วฏฺฏปจฺจยตฺตา วฏฺฏนฺติ.
โกโธ ธูโมติ เอตฺถ ธูมปริยาเยน โกธสฺส วุตฺตตฺตา ธูม-สทฺโท โกเธ วตฺตตีติ วุตฺตํ ‘‘ธูโม วิย ธูโม’’ติ. ภสฺมนีติ ภสฺมํ. โมสวชฺชนฺติ มุสาวาโท. ธูโม เอว ธูมายิตํ. อิจฺฉา ธูมายิตํ เอติสฺสาติ อิจฺฉาธูมายิตา, ปชา. อิจฺฉาธูมายิตสทฺทสฺส ตณฺหาย วุตฺติ วุตฺตนโย เอว. ธูมายนฺโตติ วิตกฺกสนฺตาเปน สํตปฺเปนฺโต, วิตกฺเกนฺโตติ อตฺโถ. ปลิโปติ ทุกฺกรมหากทฺทมํ. ติมูลนฺติ ตีหิ มูเลหิ ปติฏฺิตํ วิย อจลํ ปวตฺตนฺติ วุตฺตํ. รโช จ ธูโม จ มยา ปกาสิตาติ รชสภาวกรณฏฺเน ‘‘รโช’’ติ จ ธูมสภาวกรณฏฺเน ‘‘ธูโม’’ติ จ มยา ปกาสิตา. ปกติธูโม วิย อคฺคิสฺส กิเลสคฺคิชาลสฺส ปฺาณภาวโต. ธมฺมเทสนาธูโม าณคฺคิสนฺธีปนสฺส ปุพฺพงฺคมภาวโต. อยํ รตฺตึ ธูมายนาติ ยา ทิวา กตฺตพฺพกมฺมนฺเต อุทฺทิสฺส รตฺติยํ อนุวิตกฺกนา, อยํ รตฺตึ ธูมายนา.
สตฺตนฺนํ ธมฺมานนฺติ อิทํ สุตฺเต (จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๒๘) อาคตนเยน วุตฺตํ. สุตฺตฺจ ตถา อาราธนเวเนยฺยชฺฌาสยวเสน. ตเทกฏฺตาย วา ตทฺกิเลสานํ. สุนฺทรปฺโติ าตตีรณปหานปริฺาย ปฺาย สุนฺทรปฺโ.
เอตนฺติ ¶ ‘‘สตฺถ’’นฺติ เอตํ อธิวจนํ สํกิเลสธมฺมานํ สสนโต สมุจฺฉินฺทนโต. นฺติ วีริยํ. ปฺาคติกเมว ปฺาย หิตสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา. โลกิยาย ปฺาย อารมฺภกาเล โลกิยวีริยํ ¶ คเหตพฺพํ, โลกุตฺตราย ปฺาย ปวตฺติกฺขเณ โลกุตฺตรวีริยํ คเหตพฺพนฺติ โยชนา. อตฺถทีปนาติ อุปเมยฺยตฺถทีปนี อุปมา.
คามโตติ อตฺตโน วสนคามโต. มนฺเตติ อาถพฺพนมนฺเต. เต หิ พฺราหฺมณา อรฺเ เอว วาเจนฺติ ‘‘มา อฺเ อสฺโสสุ’’นฺติ. ตถา อกาสีติ จตฺตาโร โกฏฺาเส อกาสิ. เอวเมตฺถ วมฺมิกปฺหสฺเสว วเสน อุปมา อาคตา, เสสานํ วเสน เหฏฺา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา.
ลงฺคนฏฺเน นิวารณฏฺเน ลงฺคี, ปลิโฆ. าณมุเขติ วิปสฺสนาาณวีถิยํ. ปตตีติ ปวตฺตติ. กมฺมฏฺานอุคฺคหปริปุจฺฉาวเสนาติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานสฺส อุคฺคณฺหเนน ตสฺส อตฺถปริปุจฺฉาวเสน เจว วิปสฺสนาสงฺขาต-อตฺถวินิจฺฉย-ปริปุจฺฉาวเสน จ. สพฺพโส าตุํ อิจฺฉา หิ ปริปุจฺฉา. วิปสฺสนา จ อนิจฺจาทิโต สพฺพเตภูมกธมฺมานํ าตุํ อิจฺฉติ. เอวํ วิปสฺสนาวเสน อวิชฺชาปหานมาห, อุปริกตฺตพฺพสพฺภาวโต น ตาว มคฺควเสน.
วลฺลิอนฺตเร วาติ วา-สทฺโท ปํสุอนฺตเร วา มตฺติกนฺตเร วาติ อวุตฺตวิกปฺปตฺโถ. จิตฺตาวิลมตฺตโกวาติ จิตฺตกฺโขภมตฺตโกว. อนิคฺคหิโตติ ปฏิสงฺขานพเลน อนิวาริโต. มุขวิกุลนํ มุขสงฺโกโจ. หนุสฺโจปนํ ปาเปติ อนฺโตชปฺปนาวตฺถายํ. ทิสา วิโลกนํ ปาเปติ ยตฺถ พาเธตพฺโพ ิโต, ตํทสฺสนตฺถํ นิวารกปริวารณตฺถํ. ทณฺฑสตฺถาภินิปาตนฺติ ทณฺฑสตฺถานํ ปรสฺส อุปริ นิปาตนาวตฺถํ. เยน โกเธน อนิคฺคหิเตน มาตาทิกํ อฆาเตตพฺพํ อุคฺฆาเตตฺวา ‘‘อยุตฺตํ วต มยา กต’’นฺติ อตฺตานมฺปิ หนติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘ปรฆาตนมฺปิ อตฺตฆาตนมฺปิ ปาเปตี’’ติ. เยน วา ปรสฺส หฺมานสฺส วเสน ฆาตโกปิ ฆาตนํ ปาปุณาติ, ตาทิสสฺส วเสนายมตฺโถ เวทิตพฺโพ. โกธสามฺเน เหตํ วุตฺตํ ‘‘ปรํ ฆาเตตฺวา อตฺตานํ ฆาเตตี’’ติ. ปรมุสฺสทคโตติ ปรมุกฺกํสคโต. ทฬฺหํ ปริสฺสยมาวหตาย โกโธว โกธูปายาโส. เตนาห ‘‘พลวปฺปตฺโต’’ติอาทิ.
ทฺเวธาปถสมา ¶ โหติ อปฺปฏิปตฺติเหตุภาวโต.
กุสลธมฺโม น ติฏฺติ นีวรเณหิ นิวาริตปรมตฺตา. สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาวยโต ปมํ สมเถน นีวรณวิกฺขมฺภนํ โหติ, วิปสฺสนา ปน ตทงฺควเสเนว ตานิ นีหรตีติ วุตฺตํ ‘‘วิกฺขมฺภนตทงฺควเสนา’’ติ.
‘‘กุมฺโมว ¶ องฺคานิ สเก กปาเล’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๗) กุมฺมสฺส องฺคภาเวน วิเสสโต ปาทสีสานิ เอว วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘ปฺเจว องฺคานิ โหนฺตี’’ติ. วิปสฺสนาจารสฺส วุจฺจมานตฺตา อธิการโต สมฺมสนียานเมว ธมฺมานํ อิธ คหณนฺติ ‘‘สพฺเพปิ สงฺขตา ธมฺมา’’ติ วิเสสํ กตฺวาว วุตฺตํ. เตนาห ภควา ‘‘ปฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ.
สุนนฺติ โกฏฺฏนฺติ เอตฺถาติ สูนา, อธิกุฏฺฏนนฺติ อาห ‘‘สูนาย อุปรี’’ติ. อสินาติ มํสกนฺตเนน. ฆาติยมานาติ หฺมานา วิพาธิยมานา. วตฺถุกามานํ อุปริ กตฺวาติ วตฺถุกาเมสุ เปตฺวา เต อจฺจาธานํ กตฺวา. กนฺติตาติ ฉินฺทิตา. โกฏฺฏิตาติ พิลโส วิภชิตา. ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ ฉนฺทราคสฺส วิกฺขมฺภนปฺปหานํ.
สมฺมตฺตาติ มุจฺฉิตา สมฺมูฬฺหา. นนฺทีราคํ อุปคมฺม วฏฺฏํ วฑฺเฒนฺตีติ สมฺมูฬฺหตฺตา เอวอาทีนวํ อปสฺสนฺตา นนฺทีราคสฺส อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ตํ ปริพฺรูเหนฺติ. นนฺทีราคพทฺธาติ นนฺทีราเค ลคฺคตฺตา เตน พทฺธา. วฏฺเฏ ลคฺคนฺตีติ เตภูมเก วฏฺเฏ สชฺชนฺติ. ตตฺถ สชฺชตฺตา เอว ทุกฺขํ ปตฺวาปิ น อุกฺกณฺนฺติ น นิพฺพินฺทนฺติ. อิธ อนวเสสปฺปหานํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘จตุตฺถมคฺเคน นนฺทีราคปฺปหานํ กถิต’’นฺติ.
อนงฺคณสุตฺเต (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๖๓) ปกาสิโต เอว ‘‘ฉนฺทาทีหิ น คจฺฉนฺตี’’ติอาทินา. ‘‘พุทฺโธ โส ภควา’’ติอาทิ ‘‘นโม กโรหี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๙, ๒๕๑) วุตฺตนมกฺการสฺส กรณาการทสฺสนํ. โพธายาติ จตุสจฺจสมฺโพธาย. ตถา ทมถสมถตรณปรินิพฺพานานิ อริยมคฺควเสน เวทิตพฺพานิ. สมถปรินิพฺพานานิ ปน อนุปาทิเสสวเสนปิ โยเชตพฺพานิ. กมฺมฏฺานํ อโหสีติ วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ อโหสิ. เอตสฺส ปฺหสฺสาติ เอตสฺส ปนฺนรสมสฺส ปฺหสฺส อตฺโถ. เอวํ อิตเรสุปิ วตฺตพฺพํ วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ ขีณาสวคุเณหิ มตฺถกํ ปาเปนฺโต ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺเปสิ, น ¶ ปุจฺฉิตานุสนฺธินาติ อธิปฺปาโย. นนุ จ ปุจฺฉาวเสนายํ เทสนา อารทฺธาติ? สจฺจํ อารทฺธา, เอวํ ปน ‘‘ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโป’’ติ วตฺตพฺพํ, น ‘‘ปุจฺฉานุสนฺธิวเสน นิฏฺปิตา’’ติ. อนฺตรปุจฺฉาวเสน เทสนาย อปริวตฺติตตฺตา อารมฺภานุรูปเมว ปน เทสนา นิฏฺปิตา.
วมฺมิกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๔. รถวินีตสุตฺตวณฺณนา
๒๕๒. มหาโควินฺเทน ¶ ปริคฺคหิตตากิตฺตนํ ตทา มคธราเชน ปริคฺคหิตูปลกฺขณํ. ตสฺส หิ โส ปุโรหิโต. มหาโควินฺโทติ ปุราตโน เอโก มคธราชาติ เกจิ. คยฺหตีติ คโห, ราชูนํ คโห ราชคหํ. นคร-สทฺทาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโส. อฺเเปตฺถ ปกาเรติ ราชูหิ ทิสฺวา สมฺมา ปติฏฺาปิตตฺตา เตสํ คหํ เคหภูตนฺติปิ ราชคหํ. อารกฺขสมฺปตฺติอาทินา อนตฺถุปฺปตฺติเหตุตาย อุปคตานํ ปฏิราชูนํ คหํ คหภูตนฺติปิ ราชคหํ, อารามรามณียกาทีหิ ราชเต, นิวาสสุขตาทินา สตฺเตหิ มมตฺตวเสน คยฺหติ, ปริคฺคยฺหตีติ วา ราชคหนฺติ เอวมาทิเก ปกาเร. พุทฺธกาเล จ จกฺกวตฺติกาเล จาติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. เวฬูหิ ปริกฺขิตฺตํ อโหสิ, น ปน เกวลํ กฏฺกปวนเมว. รฺโ อุยฺยานกาเล ปติฏฺาปิตอฏฺฏาลกวเสน อฏฺฏาลกยุตฺตํ.
ชนนํ ชาติ, ชาติยา ภูมิ ชาติภูมํ, ชายิ วา มหาโพธิสตฺโต เอตฺถาภิ ชาติ, สา เอว ภูมีติ ชาติภูมํ, สา อิเมสํ นิวาโสติ ชาติภูมกาติ อาห ‘‘ชาติภูมกาติ ชาติภูมิวาสิโน’’ติ. กสฺส ปนายํ ชาติภูมีติ อาห ‘‘ตํ โข ปนา’’ติอาทิ. เตน อนฺสาธารณาย ชาติยา อธิปฺเปตตฺตา สเทวเก โลเก สุปากฏภาวโต วิเสสเนน วินาปิ วิสิฏฺวิสโยว อิธ ชาติ-สทฺโท วิฺายตีติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘สพฺพฺุโพธิสตฺตสฺส ชาตฏฺานสากิยชนปโท’’ติ. ตตฺถปิ กปิลวตฺถุสนฺนิสฺสโย ปเทโสติ อาห ‘‘กปิลวตฺถาหาโร’’ติ.
ครุธมฺมภาววณฺณนา
สากิยมณฺฑลสฺสาติ ¶ สากิยราชสมูหสฺส. ทสนฺนํ อปฺปิจฺฉกถาทีนํ วตฺถุ ทสกถาวตฺถุ, อปฺปิจฺฉตาทิ. ตตฺถ สุปฺปติฏฺิตตาย ตสฺส ลาภี ทสกถาวตฺถุลาภี. ตตฺถาติ ทสกถาวตฺถุสฺมึ.
ครุกรณียตาย ธมฺโม ครุ เอตสฺสาติ ธมฺมครุ, ตสฺส ภาโว ธมฺมครุตา, ตาย. ‘‘อชฺฌาสเยน เวทิตพฺโพ’’ติ วตฺวา น เกวลํ อชฺฌาสเยเนว, อถ โข กายวจีปโยเคหิปิ เวทิตพฺโพติ ¶ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมครุตาเยว หี’’ติอาทิมาห. ติยามรตฺตึ ธมฺมกถํ กตฺวาติ เอตฺถ ‘‘กุมฺภการสฺส นิเวสเน ติยามรตฺตึ วสนฺโต ธมฺมกถํ กตฺวา’’ติ เอวํ วจนเสสวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อฺถา ยถาลาภวเสน อตฺเถ คยฺหมาเน ติยามรตฺตึ ธมฺมกถา กตาติ อาปชฺชติ, น จ ตํ อตฺถิ. วกฺขติ หิ ‘‘พหุเทว รตฺตินฺติ ทิยฑฺฒยามมตฺต’’นฺติ. ทสพลาทิคุณวิเสสา วิย ธมฺมคารวเหตุกา ปรหิตปฏิปตฺติปิ สพฺพพุทฺธานํ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย สทิสา เอวาติ อิมสฺส ภควโต ธมฺมคารวกิตฺตเน ‘‘กสฺสโปปิ ภควา’’ติอาทินา กสฺสปภควโต ธมฺมคารวํ ทสฺเสติ.
จาริกํ นิกฺขมีติ ชนปทจาริกํ จริตุํ นิกฺขมิ. ชนปทจาริกาย อกาเล นิกฺขนฺตตฺตา โกสลราชาทโย วาเรตุํ อารภึสุ. ปวาเรตฺวา หิ จรณํ พุทฺธาจิณฺณํ. ปุณฺณาย สมฺมาปฏิปตฺตึ ปจฺจาสีสนฺโต ภควา ‘‘กึ เม กริสฺสสี’’ติ อาห.
อนหาโตวาติ ธมฺมสวนุสฺสุกฺเกน สายนฺเห พุทฺธาจิณฺณํ นฺหานํ อกตฺวาว. อตฺตหิตปรหิตปฏิปตฺตีสุ เอกิสฺสา ทฺวินฺนฺจ อตฺถิตาสิทฺธา จตุพฺพิธตา ปฏิปตฺติกตา เอว นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิปนฺนโก จ นาม…เป… จตุพฺพิโธ โหตี’’ติ. ปฏิกฺเขปปุพฺพโกปิ หิ ปฏิปนฺโน อตฺถโต ปฏิปนฺนตฺโถ เอวาติ. กามํ อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน ตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา สาสนํ โสภติ, น ปน สาสนํ วฑฺเฒติ อปฺโปสฺสุกฺกภาวโต, น จ การุณิกสฺส ภควโต สพฺพถา มโนรถํ ปูเรติ. ตถา หิ ภควา ปมโพธิยํ เอกสฏฺิยา จ อรหนฺเตสุ ชาเตสุ ¶ – ‘‘จรถ, ภิกฺขเว, พหุชนหิตายา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๘๖-๘๘; มหาว. ๓๒) ภิกฺขู ปรหิตปฏิปตฺติยํ นิโยเชสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอวรูปํ ภิกฺขุํ ภควา น ปุจฺฉติ, กสฺมา? น มยฺหํ สาสนสฺส วุฑฺฒิปกฺเข ิโต’’ติ.
สมุทาโย อปฺปเกน อูโนปิ อนูโน วิย โหตีติ พากุลตฺเถรํ จตุตฺถราสิโต พหิ กตฺวาปิ ‘‘อสีติมหาเถรา วิยา’’ติ วุตฺตํ. อสีติมหาเถรสมฺา วา อวยเวปิ อฏฺสมาปตฺติสามฺา วิย ทฏฺพฺพา. อีทิเส าเน พหูนํ เอกโต กถนํ มหตา กณฺเน จ กถนํ สตฺถุ จิตฺตาราธนเมวาติ เตหิ ภิกฺขูหิ ตถา ปฏิปนฺนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เต ภิกฺขู เมฆสทฺทํ สุตฺวา’’ติอาทิมาห. คุณสมฺภาวนายาติ วกฺขมานคุณเหตุกาย สมฺภาวนาย สมฺภาวิโต, น เยน เกนจิ กิจฺจสมตฺถตาทินา.
ครุธมฺมภาววณฺณนา นิฏฺิตา.
อปฺปิจฺฉตาทิวณฺณนา
อปฺป-สทฺทสฺส ¶ ปริตฺตปริยายตํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘พฺยฺชนํ สาวเสสํ วิยา’’ติ. เตนาห ‘‘น หิ ตสฺสา’’ติอาทิ. อปฺป-สทฺโท ปเนตฺถ อภาวตฺโถติ สกฺกา วิฺาตุํ ‘‘อปฺปาพาธตฺจ สฺชานามี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๒๕; ๒.๑๓๔) วิย.
อตฺริจฺฉตา นาม (อ. นิ. ฏี. ๑.๑.๖๓) อตฺร อตฺร อิจฺฉาติ กตฺวา. อสนฺตคุณสมฺภาวนตาติ อตฺตนิ อวิชฺชมานํ คุณานํ วิชฺชมานานํ วิย ปเรสํ ปกาสนา. สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตูติ วตฺตปฏิปตฺติการกวิเสสลาภีติ ชานาตุ ‘‘วตฺตปฏิปตฺติอาปาถกชฺฌายิตา’’ติ เอวมาทินา. สนฺตคุณสมฺภาวนาติ อิจฺฉาจาเร ตฺวา อตฺตนิ วิชฺชมานสีลธุตธมฺมาทิคุณวิภาวนา. ตาทิสสฺส หิ ปฏิคฺคหเณ อมตฺตฺุตาปิ โหติ.
คณฺหนฺโตเยว อุมฺมุชฺชิ อฺเสํ อชานนฺตานํเยวาติ อธิปฺปาโย.
อปฺปิจฺฉตาปธานํ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน จตุพฺพิธํ อิจฺฉาปเภทํ ทสฺเสตฺวา ปุนปิ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน จตุพฺพิธํ อิจฺฉาปเภทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปโรปิ จตุพฺพิโธ ¶ อปฺปิจฺโฉ’’ติอาทิมาห. ทายกสฺส วสนฺติ ทายกสฺส จิตฺตวสํ. เทยฺยธมฺมสฺส วสนฺติ เทยฺยธมฺมสฺส อปฺปพหุภาวํ. อตฺตโน ถามนฺติ อตฺตโน ยาปนมตฺตกถามํ.
เอกภิกฺขุปิ น อฺาสิ โสสานิกวตฺเต สมฺมเทว วุตฺติตฺตา. อพฺโพกิณฺณนฺติ อวิจฺเฉทํ. ทุติโย มํ น ชาเนยฺยาติ ทุติโย สหายภูโตปิ ยถา มํ ชานิตุํ น สกฺกุเณยฺย, ตถา สฏฺิ วสฺสานิ นิรนฺตรํ สุสาเน วสามิ, ตสฺมา อหํ อโห โสสานิกุตฺตโม.
ธมฺมกถาย ชนตํ โขเภตฺวาติ โลมหํสนสาธุการทานเจลุกฺเขปาทิวเสน สนฺนิปติตํ อิตรฺจ ‘‘กถํ นุ โข อยฺยสฺส สนฺติเกว ธมฺมํ โสสฺสามา’’ติ โกลาหลวเสน มหาชนํ โขเภตฺวา. คโตติ ‘‘อยํ โส, เตน รตฺติยํ ธมฺมกถา กตา’’ติ ชานนภเยน ปริยตฺติอปฺปิจฺฉตาย ปริเวณํ คโต.
ตโย ¶ กุลปุตฺตา วิยาติ ปาจีนวํสทาเย สมคฺควาสํ วุตฺถา ตโย กุลปุตฺตา วิย. ปหายาติ ปุพฺพภาเค ตทงฺคาทิวเสน ปจฺฉา อคฺคมคฺเคเนว ปชหิตฺวา.
อปฺปิจฺฉตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทฺวาทสวิธสนฺโตสวณฺณนา
ปกติทุพฺพลาทีนํ ครุจีวราทีนิ นผาสุภาวาวหานิ สรีรเขทาวหานิ จ โหนฺตีติ ปโยชนวเสน นอตฺริจฺฉตาทิวเสน ตานิ ปริวตฺเตตฺวา ลหุกจีวรปริโภโค น สนฺโตสวิโรธีติ อาห ‘‘ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหตี’’ติ. มหคฺฆจีวรํ, พหูนิ วา จีวรานิ ลภิตฺวาปิ ตานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ตทฺสฺส คหณํ ยถาสารุปฺปนเย ิตตฺตา น สนฺโตสวิโรธีติ อาห ‘‘เตสํ…เป… ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหตี’’ติ. เอวํ เสสปจฺจเยสุปิ ยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตสนิทฺเทเสสุ อปิสทฺทคฺคหเณ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. ยถาสารุปฺปสนฺโตโสเยว อคฺโค อโลภชฺฌาสยสฺส อุกฺกํสนโต.
ทฺวาทสวิธสนฺโตสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ติวิธปวิเวกวณฺณนา
เอโกติ ¶ เอกากี. คจฺฉตีติ จุณฺณิกอิริยาปถวเสน วุตฺตํ. จรตีติ วิหารโต พหิ สฺจารวเสน, วิหรตีติ ทิวาวิหาราทิวเสน. กายวิเวโกติ จ เนกฺขมฺมาธิมุตฺตสฺส ภาวนานุโยควเสน วิเวกฏฺกายตา, น ฌานวิเวกมตฺตํ. เตนาห ‘‘เนกฺขมฺมาภิรตาน’’นฺติ. ปริสุทฺธจิตฺตานนฺติ นีวรณาทิสํกิเลสโต วิสุทฺธจิตฺตานํ. ปรมโวทานปฺปตฺตานนฺติ วิตกฺกาทิตํตํฌานปฏิปกฺขวิคเมน ปรมํ อุตฺตมํ โวทานํ ปตฺตานํ. นิรุปธีนนฺติ กิเลสุปธิอาทีนํ วิคเมน นิรุปธีนํ.
ติวิธปวิเวกวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจวิธสํสคฺควณฺณนา
สํสีทติ ¶ เอเตนาติ สํสคฺโค, ราโค. สวนเหตุโก, สวนวเสน วา ปวตฺโต สํสคฺโค สวนสํสคฺโค. เอส นโย เสเสสุปิ. กายสํสคฺโค ปน กายปรามาโส. อิตฺถี วาติ วธู, ยุวตี วา. สนฺธาเนตุนฺติ ปุพฺเพนาปรํ ฆเฏตุํ. โสตวิฺาณวีถิวเสนาติ อิทํ มูลภูตํ สวนํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺส ปิฏฺิวตฺตกมโนทฺวาริกชวนวีถีสุ อุปฺปนฺโนปิ ราโค สวนสํสคฺโคเยว. ทสฺสนสํสคฺเคปิ เอเสว นโย. อนิตฺถิคนฺธโพธิสตฺโต ปเรหิ กถิยมานวเสน ปวตฺตสวนสํสคฺคสฺส นิทสฺสนํ. ติสฺสทหโร อตฺตนา สุยฺยมานวเสน. ตตฺถ ปมํ ชาตเก เวทิตพฺพนฺติ อิตรํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทหโร กิรา’’ติอาทิมาห. กามราเคน วิทฺโธติ ราคสลฺเลน หทเย อปฺปิโต อนฺโต อนุวิทฺโธ.
โสติ ทสฺสนสํสคฺโค. เอวํ เวทิตพฺโพติ วตฺถุวเสน ปากฏํ กโรติ. ตสฺมึ กิร คาเม เยภุยฺเยน อิตฺถิโย อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา, ตสฺมา เถโร ‘‘สเจ อนฺโตคาเม น จริสฺสสี’’ติ อาห. กาลสฺเสว ปวิฏฺตฺตา ยาคุํ อทาสิ, ตสฺมา ยาคุเมว คเหตฺวา คจฺฉนฺตํ ‘‘นิวตฺตถ, ภนฺเต, ภิกฺขํ คณฺหาหี’’ติ อาหํสุ. ยาจิตฺวาติ ‘‘น มยํ, ภนฺเต, ภิกฺขํ ทาตุกามา นิวตฺเตม, อปิจ อิทํ ภนฺเต การณ’’นฺติ ยาจิตฺวา.
อาทิโต ¶ ลปนํ อาลาโป, วจนปฏิวจนวเสน ปวตฺโต ลาโป สลฺลาโป. ภิกฺขุนิยาติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ. ยาย กายจิปิ อิตฺถิยา สนฺตกปริโภควเสน อุปฺปนฺนราโคปิ สมฺโภคสํสคฺโคว.
ปฺจวิธสํสคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
คาหคาหกาทิวณฺณนา
ภิกฺขุโน ภิกฺขูหิ กายปรามาโส กายสมฺพาหนาทิวเสน. กายสํสคฺคนฺติ กายปรามาสสํสคฺคํ. คาหคาหโกติ คณฺหนกานํ คณฺหนโกติ อตฺโถ. คาหมุตฺตโกติ อโยนิโส อามิเสหิ สงฺคณฺหนเกหิ สยํ มุจฺจนโก. มุตฺตคาหโกติ ยถาวุตฺตสงฺคหโต มุตฺตานํ สงฺคณฺหนโก. มุตฺตมุตฺตโกติ มุจฺจนเกหิ สยมฺปิ มุจฺจนโก. คหณวเสน สงฺคณฺหนวเสน. อุปสงฺกมนฺติ ตโต กิฺจิ ¶ โลกามิสํ ปจฺจาสีสนฺตา, น ทกฺขิเณยฺยวเสน. ภิกฺขุปกฺเข คหณวเสนาติ ปจฺจยลาภาย สงฺคณฺหนวเสนาติ โยเชตพฺพํ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘อามิเสนา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน.
านนฺติ อตฺตโน านาวตฺถํ. ปาปุณิตุํ น เทติ อุปฺปนฺนเมว ตํ ปฏิสงฺขานพเลน นีหรนฺโต วิกฺขมฺเภติ. เตนาห ‘‘มนฺเตนา’’ติอาทิ. ยถา ชีวิตุกาโม ปุริโส กณฺหสปฺเปน, อมิตฺเตน วา สห น สํวสติ, เอวํ ขณมตฺตมฺปิ กิเลเสหิ สห น สํวสตีติ อตฺโถ.
จตุปาริสุทฺธิสีลํ โลกิยํ โลกุตฺตรฺจ. ตถา สมาธิปิ. วิปสฺสนาย ปาทกา วิปสฺสนาปาทกาติ อฏฺสมาปตฺติคฺคหเณน ยถา โลกิยสมาธิ คหิโต, เอวํ วิปสฺสนาปาทกา เอเตสนฺติ วิปสฺสนาปาทกาติ อฏฺสมาปตฺติคฺคหเณเนว โลกุตฺตโร สมาธิ คหิโต. ยถา หิ จตฺตาริ รูปชฺฌานานิ อธิฏฺานํ กตฺวา ปวตฺโต มคฺคสมาธิ วิปสฺสนาปาทโก, เอวํ จตฺตาริ อรูปชฺฌานานิ อธิฏฺานํ กตฺวา ปวตฺโตปิ. สมาปตฺติปริยาโย ปน ปุพฺพโวหาเรน เวทิตพฺโพ. ปฏิปกฺขสมุจฺเฉทเนน สมฺมา อาปชฺชนโต วา ยถา ‘‘โสตาปตฺติมคฺโค’’ติ. เอวเมตฺถ สีลสมาธีนมฺปิ มิสฺสกภาโว เวทิตพฺโพ, น ปฺาย เอว. วิมุตฺตีติ อริยผลนฺติ วุตฺตํ ‘‘วิมุตฺติสมฺปนฺโน’’ติ วุตฺตตฺตา. ตฺหิ นิปฺผาทนฏฺเน สมฺปาเทตพฺพํ, น นิพฺพานนฺติ.
เอตฺถ ¶ จ อปฺปิจฺฉตาย ลทฺธปจฺจเยน ปริตุสฺสติ, สนฺตุฏฺตาย ลทฺธา เต อคธิโต อมุจฺฉิโตอาทีนวทสฺสี นิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชติ, เอวํภูโต จ กตฺถจิ อลคฺคมานสตาย ปวิเวกํ ปริพฺรูเหนฺโต เกนจิ อสํสฏฺโ วิหรติ คหฏฺเน วา ปพฺพชิเตน วา. โส เอวํ อชฺฌาสยสมฺปนฺโน วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคมสฺส อธิคมาย. อารภนฺโต จ ยถาสมาทินฺนํ อตฺตโน สีลํ ปจฺจเวกฺขติ, ตสฺส สีลสฺส สุปริสุทฺธตํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชติ อวิปฺปฏิสาโร, อยมสฺส สีลสมฺปทา. ตสฺส อวิปฺปฏิสารมูลเกหิ ปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธิสุเขหิ สมฺมา พฺรูหิตํ จิตฺตํ สมฺมเทว สมาธิยติ, อยมสฺส สมาธิสมฺปทา. ตโต ยถาภูตํ ชานํ ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, อยมสฺส ปฺาสมฺปทา. วิมุตฺตจิตฺตตา ปนสฺส วิมุตฺติสมฺปทา, ตโต วิมุตฺติโต าณทสฺสนนฺติ เอเตสํ ทสนฺนํ กถาวตฺถูนํ อนุปุพฺพี เวทิตพฺพา. ตสฺส โย ทสหิ กถาวตฺถูหิ สมนฺนาคโม, อยํ อตฺตหิตาย ปฏิปตฺติ. ยา เนสํ ปเรสํ สํกิตฺตนํ, อยํ ปรหิตาย ปฏิปตฺติ. ตาสุ ปุริมา าณปุพฺพงฺคมา าณสมฺปยุตฺตา จ, อิตรา กรุณาปุพฺพงฺคมา กรุณาสมฺปยุตฺตา จาติ สพฺพํ าณกรุณากณฺฑํ วตฺตพฺพํ.
ทสหิ ¶ กถาวตฺถูหิ กรณภูเตหิ ภิกฺขูนํ โอวาทํ เทติ, ‘‘ภิกฺขุนา นาม อตฺริจฺฉตาทิเก ทูรโต วชฺเชตฺวา สมฺมเทว อปฺปิจฺเฉน ภวิตพฺพ’’นฺติอาทินา ตํ ตํ กถาวตฺถุํ ภิกฺขูนํ อุปทิสตีติ อตฺโถ. อุปทิสนฺโต หิ ตานิ ‘‘เตหิ ภิกฺขู โอวทตี’’ติ วุตฺโต. โอวทติเยว สรูปทสฺสนมตฺเตน. สุขุมํ อตฺถํ ปริวตฺเตตฺวาติ เอวมฺปิ อปฺปิจฺฉตา โหติ เอวมฺปีติ อปฺปิจฺฉตาทิวเสน อปราปรํ อปฺปิจฺฉตาวุตฺตึ ทสฺเสตฺวา ตตฺถ สุขุมนิปุณํ อปฺปิจฺฉตาสงฺขาตํ อตฺถํ ชานาเปตุํ น สกฺโกติ. วิฺาเปตีติ ยถาวุตฺเตหิ วิเสเสหิ วิฺาเปติ. การณนฺติ เยน การเณน อปฺปิจฺฉตา อิชฺฌติ, ตํ ปน ‘‘มหิจฺฉตาทีสุ เอเต โทสา, อปฺปิจฺฉตาย อยมานิสํโส’’ติอาทีนวานิสํสทสฺสนํ ทฏฺพฺพํ. สมฺมา เหตุนา อปฺปิจฺฉตํ ทสฺเสตีติ สนฺทสฺสโก. คาเหตุนฺติ ยถา คณฺหติ, ตถา กาตุํ, ตตฺถ ปฏฺเปตุนฺติ อตฺโถ. อุสฺสาหชนนวเสนาติ ยถา ตํ สมาทานํ นิจฺจลํ โหติ, เอวํ อุสฺโสฬฺหิยา อุปฺปาทนวเสน สมฺมเทว อุตฺเตเชตีติ สมุตฺเตชโก. อุสฺสาหชาเตติ อปฺปิจฺฉตาย ชาตุสฺสาเห. วณฺณํ วตฺวา ตตฺถ สมฺปตฺตึ อายติฺจ ลพฺภมานคุณํ กิตฺเตตฺวา สมฺปหํเสติ สมฺมเทว ปกาเรหิ โตเสตีติ ¶ สมฺปหํสโก. เอวํ สนฺตุฏฺิอาทีสุ ยถารหํ โยชนา กาตพฺพา.
คาหคาหกาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจลาภวณฺณนา
๒๕๓. สตฺถุ สมฺมุขา เอวํ วณฺโณ อพฺภุคฺคโตติ. อิมินา ตสฺส วณฺณสฺส ยถาภูตคุณสมุฏฺิตตํ ทสฺเสติ. มนฺทมนฺโท วิยาติ อติ วิย อเฉโก วิย. อพลพโล วิยาติ อติ วิย อพโล วิย. ภากุฏิกภากุฏิโก วิยาติ อติ วิย ทุมฺมุโข วิย. อนุมสฺสาติ อนุมสิตฺวา, ทส กถาวตฺถูนิ สรูปโต วิเสสโต จ อนุปริคฺคเหตฺวาติ อตฺโถ. ปริคฺคณฺหนํ ปน เนสํ อนุปวิสนํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อนุปวิสิตฺวา’’ติ. สพฺรหฺมจารีหิ วณฺณภาสนํ เอโก ลาโภติ โยชนา. เอวํ เสเสสุปิ. ปตฺถยมาโน เอวมาห ธมฺมครุตายาติ อธิปฺปาโย.
ปฺจลาภวณฺณนา นิฏฺิตา.
จาริกาทิวณฺณนา
๒๕๔. อภิรมนํ ¶ อภิรตํ, ตเทว อนุนาสิกโลปํ อกตฺวา วุตฺตํ ‘‘อภิรนฺต’’นฺติ. ภาวนปุํสกฺเจตํ. อนภิรติ นาม นตฺถิ, อภิรมิตฺวา จิรวิหาโรปิ นตฺถิ สมฺมเทว ปริฺาตวตฺถุกตฺตา. สพฺพสหา หิ พุทฺธา ภควนฺโต อสยฺหลาภิโน.
ปุพฺเพ ธมฺมครุตากิตฺตนปสงฺเคน คหิตํ อคฺคหิตฺจ มหากสฺสปปจฺจุคฺคมนาทึ เอกเทเสน ทสฺเสตฺวา วนวาสิติสฺสสามเณรสฺส วตฺถุํ วิตฺถาเรตฺวา ชนปทจาริกํ กเถตุํ ‘‘ภควา หี’’ติอาทิ อารทฺธํ. อากาสคามีหิ สทฺธึ คนฺตุกาโม ‘‘ฉฬภิฺานํ อาโรเจหี’’ติ อาห. สงฺฆกมฺเมน สิชฺฌมานาปิ อุปสมฺปทา สตฺถุ อาณาวเสเนว สิชฺฌนโต ‘‘พุทฺธทายชฺชํ เต ทสฺสามี’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติ. อปเร ‘‘อปริปุณฺณวีสติวสฺสสฺเสว ตสฺส อุปสมฺปทํ อนุชานนฺโต สตฺถา ‘พุทฺธทายชฺชํ เต ¶ ทสฺสามี’ติ อโวจา’’ติ วทนฺติ. อุปสมฺปาเทตฺวาติ ธมฺมเสนาปตินา อุปชฺฌาเยน อุปสมฺปาเทตฺวา.
นวโยชนสติกํ มชฺฌิมเทสปริยาปนฺนเมว, ตโต ปรํ นาธิปฺเปตํ ทนฺธตาวเสน คมนโต. สมนฺตาติ คตคตฏฺานสฺส จตูสุ ปสฺเสสุ. อฺเนปิ การเณนาติ ภิกฺขูนํ สมถวิปสฺสนาตรุณภาวโต อฺเนปิ มชฺฌิมมณฺฑเล เวเนยฺยานํ าณปริปากาทิการเณน นิกฺขมติ, อนฺโตมณฺฑลํ โอตรติ. สตฺตหิ วาติอาทิ ‘‘เอกํ มาสํ วา’’ติอาทินา วุตฺตานุกฺกเมน โยเชตพฺพํ.
สรีรผาสุกตฺถายาติ เอกสฺมึเยว าเน นิพทฺธวาเสน อุสฺสนฺนธาตุกสฺส สรีรสฺส วิเรจเนน ผาสุภาวตฺถาย. อฏฺุปฺปตฺติกาลาภิกงฺขนตฺถายาติ อคฺคิกฺขนฺธูปมสุตฺต (อ. นิ. ๗.๗๒) มฆเทวชาตกาทิเทสนานํ (ชา. ๑.๑.๙) วิย ธมฺมเทสนาย อฏฺุปฺปตฺติกาลสฺส อากงฺขเนน. สุราปานสิกฺขาปทปฺาปเน (ปาจิ. ๓๒๖) วิย สิกฺขาปทปฺาปนตฺถาย. โพธเนยฺยสตฺเต องฺคุลิมาลาทิเก โพธนตฺถาย. นิพทฺธวาสฺจ ปุคฺคลํ อุทฺทิสฺส จาริกา นิพทฺธจาริกา.
๒๕๕. อปริคฺคหภาวํ กตฺถจิ อลคฺคภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยูถํ ปหาย…เป… มตฺตหตฺถี วิยา’’ติ ¶ วุตฺตํ. อสหายกิจฺโจติ สหายกิจฺจรหิโต สีโห วิย. เตนสฺส เอกวิหาริตํ เตชวนฺตตฺจ ทสฺเสติ. ตทา ปน กายวิเวโก น สกฺกา ลทฺธุนฺติ อิทเมตฺถ การณํ ทฏฺพฺพํ. พหูหีติอาทิ ปน สภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํ. เถรสฺส ปริสา สุวินีตา จิณฺณครุวาสา ครุโน อิจฺฉานุรูปเมว วตฺตติ.
วุตฺตการณยุตฺเต อทฺธานคมเน จาริกานํ โวหาโร สาสเน นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. เกนจิเทว นิมิตฺเตน กิสฺมิฺจิ อตฺเถ ปวตฺตาย สฺาย ตนฺนิมิตฺตรหิเตปิ อฺสฺมึ ปวตฺติ รุฬฺหี นาม. วิชิตมารตฺตา สงฺคามวิชยมหาโยโธ วิย. อฺํ เสวิตฺวาติ ‘‘มม อาคตภาวํ สตฺถุ อาโรเจหี’’ติ อาโรจนตฺถํ อฺํ ภิกฺขุํ เสวิตฺวา.
ภควา ¶ ธมฺมํ เทเสนฺโต ตํตํปุคฺคลชฺฌาสยานุรูปํ ตทนุจฺฉวิกเมว ธมฺมึ กถํ กโรตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จูฬโคสิงฺคสุตฺเต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สามคฺคิรสานิสํสนฺติ ‘‘กจฺจิ ปน โว, อนุรุทฺธา, สมคฺคา สมฺโมทมานา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๓๒๖) สามคฺคิรสานิสํสํ กเถสิ. อาวสถานิสํสนฺติ ‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนตี’’ติอาทินา (จูฬว. ๒๙๕, ๓๑๕) อาวสถปฏิสํยุตฺตํ อานิสํสํ. สติปฏิลาภิกนฺติ โชติปาลตฺเถเร ลามกํ านํ โอติณฺณมตฺเต มหาโพธิปลฺลงฺเก ปน สพฺพฺุตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ ปตฺถนํ กตฺวา ปารมิโย ปูเรนฺโต อาคโต. ตาทิสสฺส นาม ปมาทวิหาโร น ยุตฺโตติ ยถา กสฺสโป ภควา โพธิสตฺตสฺส สตึ ปฏิลภิตุํ ธมฺมึ กถํ กเถสิ, ตถา อยํ ภควา ตเมว ปุพฺเพนิวาสปฏิสํยุตฺตกถํ ภิกฺขูนํ ฆฏิการสุตฺตํ (ม. นิ. ๒.๒๘๒) กเถสิ. จตฺตาโร ธมฺมุทฺเทเสติ – ‘‘อุปนียติ โลโก อทฺธุโว, อตาโณ โลโก อนภิสฺสโร, อสฺสโก โลโก สพฺพํ ปหาย คมนียํ, อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโส จา’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๐๕) อิเม จตฺตาโร ธมฺมุทฺเทเส กเถสิ. กามฺเจเต ธมฺมุทฺเทสา รฏฺปาลสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๓๐๔) อายสฺมตา รฏฺปาลตฺเถเรน รฺโ โกรพฺยสฺส กถิตา, เต ปน ภควโต เอว อาหริตฺวา เถเรน ตตฺถ กถิตาติ วุตฺตํ ‘‘รฏฺปาลสุตฺเต’’ติอาทิ. ตถา หิ วุตฺตํ สุตฺเต – ‘‘อตฺถิ โข, มหาราช, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน จตฺตาโร ธมฺมุทฺเทสา อุทฺทิฏฺา’’ติอาทิ (ม. นิ. ๒.๓๐๕) ปานกานิสํสกถนฺติ ‘‘อคฺคิหุตฺตํ มุขํ ยฺา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๒.๔๐๐; สุ. นิ. ๕๗๓) อนุโมทนํ วตฺวา ปุน ปกิณฺณกกถาวเสน ปานกปฏิสํยุตฺตํ อานิสํสกถํ กเถสิ. เอกีภาเว อานิสํสํ กเถสิ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ ภคุํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสี’’ติอาทิ ¶ (ม. นิ. ๓.๒๓๘). อนนฺตนยนฺติ อปริมาณเทสนานยํ อปฺปิจฺฉตาทิปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมึ กถํ. เตนาห ‘‘ปุณฺณ, อยมฺปิ อปฺปิจฺฉกถาเยวา’’ติอาทิ พหูหิ ปริยาเยหิ นานานยํ เทเสติ. กถํ ตถา เทสิตํ เถโร อฺาสีติ อาห ‘‘ปฏิสมฺภิทาปตฺตสฺส…เป… อโหสี’’ติ.
จาริกาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตวิสุทฺธิปฺหวณฺณนา
๒๕๖. ตโต ¶ ปฏฺายาติ. ยทา ชาติภูมกา ภิกฺขู สตฺถุ สมฺมุขา เถรสฺส วณฺณํ ภาสึสุ, ตโต ปฏฺาย. สีสานุโลกี หุตฺวา ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธนํ เถเรน สมาคเม อาทรวเสน กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ วุตฺตํ ปาเ ‘‘อปฺเปว นามา’’ติอาทิ, ‘‘ตรมานรูโป’’ติ จ. ยํ ปน วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘เอกสฺมึ าเน นิลีน’’นฺติอาทิ, ตํ อการณํ. น หิ ธมฺมเสนาปติ ตสฺส เถรสฺส นิสินฺนฏฺานํ อภิฺาาเณน ชานิตุํ น สกฺโกติ. ‘‘กจฺจิ นุ โข มํ อทิสฺวาว คมิสฺสตี’’ติ อยมฺปิ จินฺตา อาทรวเสเนวาติ ยุตฺตํ. น หิ สตฺถารํ ทฏฺุํ อาคโต สาวโก อปิ อายสฺมา อฺาตโกณฺฑฺโ สตฺถุกปฺปํ ธมฺมเสนาปตึ ตตฺถ วสนฺตํ อทิสฺวาว คจฺฉนโก นาม อตฺถิ. ทิวาวิหารนฺติ สมฺปทาเน อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ทิวาวิหารตฺถายา’’ติ.
๒๕๗. ปุริมกถายาติ ปมาลาเป. อปฺปติฏฺิตายาติ นปฺปวตฺติตาย. ปจฺฉิมกถา น ชายตีติ ปจฺฉา วตฺตพฺพกถาย อวสโร น โหติ. สตฺต วิสุทฺธิโย ปุจฺฉิ ทิฏฺสํสนฺทนวเสน. าณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม อริยมคฺโค. ยสฺมา ตโต อุตฺตริมฺปิ ปตฺตพฺพํ อตฺเถว, ตสฺมา ‘‘จตุปาริสุทฺธิสีลาทีสุ ิตสฺสปิ พฺรหฺมจริยวาโส มตฺถกํ น ปาปุณาตี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมาติ พฺรหฺมจริยวาสสฺส มตฺถกํ อปฺปตฺตตฺตา. สพฺพํ ปฏิกฺขิปีติ สตฺตมมฺปิ ปฺหํ ปฏิกฺขิปิ, อิตเรสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
อปฺปจฺจยปรินิพฺพานนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานมาห. อิทานิ ปการนฺตเรนปิ อนุปาทาปรินิพฺพานํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเวธา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ คหณูปาทานนฺติ ทฬฺหคฺคหณภูตํ อุปาทานํ ¶ . เตนาห ‘‘กามุปาทานาทิก’’นฺติ. ปจฺจยูปาทานนฺติ ยํ กิฺจิ ปจฺจยมาห. โส หิ อตฺตโน ผลํ อุปาทิยติ อุปาทานวเสน คณฺหตีติ อุปาทานนฺติ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘ปจฺจยูปาทานํ นาม…เป… ปจฺจยา’’ติ. ‘‘อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ วจนโต (มหาว. ๒๘, ๓๐) อรหตฺตผลํ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ กเถนฺติ. น จ อุปาทานสมฺปยุตฺตนฺติ อุปาทาเนหิ เอตํ น สหิตํ นาปิ อุปาทาเนหิ สห ปวตฺติ หุตฺวา. น จ กฺจิ ธมฺมํ อุปาทิยตีติ กสฺสจิ ธมฺมสฺส อารมฺมณกรณวเสน น อุปาทิยติ ¶ . ปรินิพฺพุตนฺเตติ อคฺคมคฺเคน กาตพฺพกิเลสปรินิพฺพานปริโยสานนฺเต ชาตตฺตา. อมตธาตุเมว อนุปาทาปรินิพฺพานํ กเถนฺติ, กเถนฺตานฺจ ยถา ตสฺส โกจิ ปจฺจโย นาม นตฺถิ, เอวํ อธิคโตปิ ยถา โกจิ ปจฺจโย นาม น โหติ, ตถา ปรินิพฺพานํ อปจฺจยปรินิพฺพานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ อนฺโต’’ติอาทิมาห. ปุน ปุจฺฉํ อารภิ อนุปาทาปรินิพฺพานํ สรูปโต ปติฏฺาเปตุกาโม.
๒๕๘. สพฺพปริวตฺเตสูติ สพฺเพสุ ปฺหปริวตฺตเนสุ, ปฺหวาเรสูติ อตฺโถ. สคหณธมฺมเมวาติ ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา คณฺหตีติ คหณํ, สห คหเณนาติ สคหณํ, อุปาทานิยนฺติ อตฺโถ. วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตสฺส อภาวโต วฏฺฏเมว อนุคโตติ วฏฺฏานุคโต. เตนาห ‘‘จตุปาริสุทฺธิสีลมตฺตสฺสปิ อภาวโต’’ติ. โย ปน จตุพฺพิเธ วิวฏฺฏูปนิสฺสเย สีเล ิโต, โสปิ ‘‘อฺตฺร อิเมหิ ธมฺเมหี’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ.
สตฺตวิสุทฺธิปฺหวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตรถวินีตวณฺณนา
๒๕๙. นิสฺสกฺกวจนเมตํ ‘‘ยาว เหฏฺิมโสปานกเฬวรา’’ติอาทีสุ วิย. อตฺโถติ ปโยชนํ. จิตฺตวิสุทฺธิ เหตฺถ สีลวิสุทฺธึ ปโยเชติ ตสฺส ตทตฺถตฺตา. สีลวิสุทฺธิกิจฺจํ กตํ นาม โหติ สมาธิสํวตฺตนโต. สมาธิสํวตฺตนิกา หิ สีลวิสุทฺธิ นาม. สพฺพปเทสูติ ‘‘จิตฺตวิสุทฺธิ ยาวเทว ทิฏฺิวิสุทฺธตฺถา’’ติอาทีสุ สพฺพปเทสุ, ทิฏฺิวิสุทฺธิยํ ิตสฺส จิตฺตวิสุทฺธกิจฺจํ กตํ นาม โหตีติอาทินา โยเชตพฺพํ.
สาวตฺถินครํ วิย สกฺกายนครํ อติกฺกมิตพฺพตฺตา. สาเกตนครํ วิย นิพฺพานนครํ ปาปุณิตพฺพตฺตา ¶ . อจฺจายิกสฺส กิจฺจสฺส อุปฺปาทกาโล วิย นวเมเนว ขเณน ปตฺตพฺพสฺส อภิสมยกิจฺจสฺส อุปาทกาโล. ยถา รฺโ สตฺตเมน รถวินีเตน สาเกเต อนฺเตปุรทฺวาเร โอรุฬฺหสฺส น ตาว กิจฺจํ นิฏฺิตํ นาม โหติ, สํวิธาตพฺพสํวิธานํ าติมิตฺตคณปริวุตสฺส สุรสโภชนปริโภเค นิฏฺิตํ นาม สิยา, เอวเมตํ าณทสฺสนวิสุทฺธิยา กิเลเส เขเปตฺวา เตสํเยว ปฏิปฺปสฺสทฺธิปหานสาธกอริยผลสมงฺคิกาเล อภิสมยกิจฺจํ นิฏฺิตํ นาม โหติ. เตนาห ¶ ‘‘โยคิโน…เป… กาโล ทฏฺพฺโพ’’ติ. ตตฺถ ปโรปณฺณาส กุสลธมฺมา นาม จิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา ผสฺสาทโย ปโรปณฺณาส อนวชฺชธมฺมา. นิโรธสยเนติ นิพฺพานสยเน.
‘‘วิสุทฺธิโย’’ติ วา ‘‘กถาวตฺถูนี’’ติ วา อตฺถโต เอกํ, พฺยฺชนเมว นานนฺติ เตสํ อตฺถโต อนฺภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิตี’’ติ อารทฺธํ. อายสฺมา ปุณฺโณ ทส กถาวตฺถูนิ วิสฺสชฺเชสีติ สตฺต วิสุทฺธิโย นาม วิสฺสชฺชนฺโตปิ ทส กถาวตฺถูนิ วิสฺสชฺเชสิ เตสํ อตฺถโต อนฺตฺตา. เอเตเนว ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร สตฺต วิสุทฺธิโย ปุจฺฉนฺโต ทส กถาวตฺถูนิ ปุจฺฉีติ อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโตวาติ เวทิตพฺโพ. นฺติ ปฺหํ. กึ ชานิตฺวา ปุจฺฉีติ วิสุทฺธิปริยาเยน กถาวตฺถูนิ ปุจฺฉามีติ กึ ชานิตฺวา ปุจฺฉิ. ทสกถาวตฺถุลาภินํ เถรํ วิสุทฺธิโย ปุจฺฉนฺโต ปุจฺฉิตฏฺาเนเยว ปุจฺฉเนน กึ ติตฺถกุสโล วา ปน หุตฺวา วิสยสฺมึ ปุจฺฉิ, อุทาหุ ปานียตฺถิกมติตฺเถหิ ฉินฺนตเฏหิ ปาเตนฺโต วิย อติตฺถกุสโล หุตฺวา อปุจฺฉิตพฺพฏฺาเน อวิสยสฺมึ ปุจฺฉีติ โยชนา. อิมินา นเยน วิสฺสชฺชนปกฺเขปิ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา. ยทตฺถมสฺส วิจารณา อารทฺธา, ตํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘ติตฺถกุสโล หุตฺวา’’ติอาทึ วตฺวา วิสุทฺธิกถาวตฺถูนํ อตฺถโต อนฺตฺเตปิ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตทมินาติ ยํ ‘‘สํขิตฺตํ, วิตฺถิณฺณ’’นฺติ จ วุตฺตํ, ตํ อิมินา อิทานิ วุจฺจมาเนน นเยน วิธินา เวทิตพฺพํ.
เอกา สีลวิสุทฺธีติ วิสุทฺธีสุ วิสุํ เอกา สีลวิสุทฺธิ. ทสสุ กถาวตฺถูสุ จตฺตาริ กถาวตฺถูนิ หุตฺวา อาคตา อปฺปิจฺฉตาทีหิ วินา สีลวิสุทฺธิยา อสมฺภวโต. อปฺปิจฺฉกถาติอาทีสุ กถาสีเสน ทสกถาวตฺถุ คหิตํ. กเถตพฺพตฺตา วา วตฺถุ กถาวตฺถูติ วุตฺตํ. เอวฺจ อุปการโต, สภาวโต วา จตุนฺนํ กถาวตฺถูนํ สีลวิสุทฺธิสงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ติณฺณํ กถาวตฺถูนํ จิตฺตวิสุทฺธิสงฺคเหปิ เอเสว นโย. ปฺจ วิสุทฺธิโยติ นามรูปปริจฺเฉโท ทิฏฺิวิสุทฺธิ, สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ, วิปสฺสนุปกฺกิเลเส ปหาย อุปฺปนฺนํ วิปสฺสนาาณํ ¶ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ, อุทยพฺพยาณาทิ นววิธาณํ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ, อริยมคฺคาณํ าณทสฺสนวิสุทฺธีติ อิมา ปฺจ วิสุทฺธิโย.
สตฺตรถวินีตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๖๐. สมฺโมทิตุนฺติ ¶ อนนฺตรํ วุจฺจมาเนน สมฺโมทิตุํ. อฏฺานปริกปฺเปนาติ อการณสฺส วตฺถุโน ปริกปฺปเนน ตทา อสมฺภวนฺตํ อตฺถํ ปริกปฺเปตฺวา วจเนน. อภิณฺหทสฺสนสฺสาติ นิจฺจทสฺสนสฺส, นิยตทสฺสนสฺสาติ อตฺโถ.
อุกฺขิปีติ คุณโต กถิตภาเวน อุกฺกํเสติ. เถรสฺสาติ อายสฺมโต ปุณฺณตฺเถรสฺส. อิมสฺมึ าเน อิมสฺมึ การเณ เอกปเทเนว สาวกวิสเย อนฺสาธารณคุณาวิกรณนิมิตฺตํ. อิทานิ ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘อมจฺจฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปจายมาโนติ ปูชยนฺโต.
‘‘อนุมสฺส อนุมสฺส ปุจฺฉิตา’’ติ วุตฺตตฺตา วิจารณวเสนาห ‘‘กึ ปน ปฺหสฺส ปุจฺฉนํ ภาริยํ อุทาหุ วิสฺสชฺชน’’นฺติ. สเหตุกํ กตฺวาติ ยุตฺตายุตฺตํ กตฺวา. สการณนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ปุจฺฉนมฺปีติ เอวํ สหธมฺเมน ปุจฺฉิตพฺพมตฺถํ สยํ สมฺปาเทตฺวา ปุจฺฉนมฺปิ ภาริยํ ทุกฺกรํ. วิสฺสชฺชนมฺปีติ สหธมฺเมน วิสฺสชฺชนมฺปิ ทุกฺกรํ. เอวฺหิ วิสฺสชฺเชนฺโต วิฺูนํ จิตฺตํ อาราเธตีติ. ยถานุสนฺธินาว เทสนา นิฏฺิตาอาทิโต สปริกฺขารํ สีลํ, มชฺเฌ สมาธึ, อนฺเต วสีภาวปฺปตฺตํ ปฺํ ทสฺเสตฺวา เทสนาย นิฏฺาปิตตฺตาติ.
รถวินีตสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๕. นิวาปสุตฺตวณฺณนา
๒๖๑. นิวปฺปตีติ ¶ นิวาโป, นิวาปํ วตฺเตติ, นิวาปโภชนํ วา เอตสฺสาติ เนวาปิโก, นิวาเปน มิเค ปโลเภตฺวา คณฺหนกมาควิโก. ติณพีชานีติ นิวาปติณพีชานิ. วปฺปนฺติ สสฺสํ วิย วปิตพฺพฏฺเน วปฺปํ. ‘‘มยํ วิย อฺเ เก อีทิสํ ลภิสฺสนฺตี’’ติ มานมทํ อาปชฺชิสฺสนฺติ. วิสฺสฏฺสติภาวนฺติ อนุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตภาวํ. ติรจฺฉานา หิ วิชาติยพลวติรจฺฉานวสนฏฺาเนสุ สาสงฺกา อุพฺพิคฺคหทยา อปฺปมตฺตา โหนฺติ วิเสสโต มาควิกาทิมนุสฺสูปจาเร, รสตณฺหาย ปน พทฺธา ปมาทํ อาปชฺชสฺสนฺติ. นิวปติ เอตฺถาติ นิวาโป, นิวาปภูมิ นิวาปฏฺานํ. เตนาห ‘‘นิวาปฏฺาเน’’ติ. ‘‘ยถากามกรณียา’’ติ วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เอกํ กิรา’’ติอาทิ ¶ วุตฺตํ. ตตฺถ นีวารวนํ วิยาติ นีวารสฺส สมูโห วิย. นีวาโร นาม อรฺเ สยํชาตวีหิชาติ. เมฆมาลา วิยาติ เมฆฆฏา วิย. เอกคฺฆนนฺติ เอกชฺฌํ วิย อวิรฏฺํ. ปกฺกมนฺตีติ อาสงฺกปริสงฺกา หุตฺวา ปกฺกมนฺติ. กณฺเณ จาลยมานาติ อนาสงฺกนฺตานํ ปหฏฺาการทสฺสนํ. มณฺฑลคุมฺพนฺติ มณฺฑลกากาเรน ิตํ คุมฺพํ.
๒๖๒. กปฺเปตฺวาติ อุปมาภาเวน ปริกปฺเปตฺวา. มิเค อตฺตโน วเส วตฺตาปนํ วสีภาโว. โส เอว อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ, ปภาวนฏฺเน อานุภาโว.
๒๖๓. ภเยน โภคโตติ ภเยน สห สภยํ นิวาปปริโภคโต. พลวีริยนฺติ กายพลฺจ อุฏฺานวีริยฺจ. อฏฺกถายํ ปน พลเมว วีริยํ. พลนฺติ จ สรีรพลํ, ตฺจ อตฺถโต มนสิการมคฺเคหิ อปราปรํ สฺจรณกวาโตติ วุตฺตํ ‘‘อปราปรํ สฺจรณวาโยธาตู’’ติ.
๒๖๔. สิกฺขิตเกราฏิกาติ ปริจิตสาเยฺยา, วฺจกาติ อตฺโถ. อิทฺธิมนฺโต วิย อานุภาววนฺโต วิย. ปจุรชเนหิ ปรภูตา ชาตาติ ปรชนา, มหาภูตา. เตนาห ‘‘ยกฺขา’’ติ. สมนฺตา สปฺปเทสนฺติ สมนฺตโต ปเทสวนฺตํ วิปุโลกาสสนฺนิวาสฏฺานํ. ตสฺส ปน สปฺปเทสตา มหาโอกาสตายาติ วุตฺตํ ‘‘มหนฺตํ โอกาส’’นฺติ.
๒๖๕. ฆฏฺเฏสฺสนฺตีติ ‘‘สภยสมุฏฺาน’’นฺติ สฺาทานวเสน จิตฺตํ เจเตสฺสนฺติ, ตาเสสฺสนฺตีติ ¶ อตฺโถ. ปริจฺจชิสฺสนฺตีติ นิพฺพิสิสฺสนฺติ. มหลฺลโกติ ชาติยา มหลฺลโก ชิณฺโณ. ทุพฺพโลติ พฺยาธิวเสน, ปกติยา วา พลวิรหิโต.
๒๖๗. นิวาปสทิสตาย นิวาโปติ วา. โลกปริยาปนฺนํ หุตฺวา กิเลเสหิ อามสิตพฺพตาย โลกามิสานีติ วา. วฏฺเฏ อามิสภูตตฺตา วฏฺฏามิสภูตานํ. วสํ วตฺเตตีติ กามคุเณหิ กามคุเณ คิทฺเธ สตฺเต ตสฺเสว เคธสฺส วเสน อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ. เตนาห –
‘‘อนฺตลิกฺขจโร ¶ ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส;
เตน ตํ พาธยิสฺสามิ, น เม สมณ โมกฺขสี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๕๑; มหาว. ๓๓);
อยนฺติ ปมมิคชาตูปมา. วานปตฺถสฺส สโตว ปปฺจปรทตฺติกาทิสปุตฺตทารนิกฺขมนํ สนฺธายาห ‘‘สปุตฺตภริยปพฺพชฺชายา’’ติ.
๒๖๘. กามโต จิตฺตสฺส วิมุตฺติ อิธ เจโตวิมุตฺตีติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘เจโตวิมุตฺติ นาม…เป… อุปฺปนฺนอชฺฌาสโย’’ติ. กาเม วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน ตตฺถ นิมุคฺคตาย ทุติยสมณพฺราหฺมณา ทุติยมิคชาตูปมา วุตฺตา.
๒๖๙. ตติยสมณพฺราหฺมณา ยถาปริจฺจตฺเต กาเม ปริจฺจชิตฺวา เอวํ ิตา, น ทุติยา วิย ตตฺถ นิมุคฺคาติ อธิปฺปาเยน ‘‘กึ ปน เต อกํสู’’ติ ปุจฺฉติ. อิตเร กามํ อุชุกํ กามคุเณสุ น นิมุคฺคา, ปริยาเยน ปน นิมุคฺคา ทิฏฺิชาเลน จ อชฺโฌตฺถฏาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘คามนิคมชนปทราชธานิโย’’ติอาทิมาห. ทิฏฺิชาลมฺปิ ตณฺหาชาลานุคตเมวาติ อาห ‘‘มารสฺส ปาปิมโต ทิฏฺิชาเลน ปริกฺขิปิตฺวา’’ติ.
๒๗๑. ขนฺธกิเลสาภิสงฺขารมารา วา อิธ มารคฺคหเณน คหิตาติ ทฏฺพฺพํ. อกฺขีนิ ภินฺทิ ทฏฺุํ อสมตฺถภาวาปาทเนน. เตนาห ‘‘วิปสฺสนาปาทกชฺฌาน’’นฺติอาทิ. กิฺจาปิ มาโร ยํ กิฺจิ ฌานํ สมาปนฺนสฺสปิ ภิกฺขุโน จิตฺตํ อิมํ นาม อารมฺมณํ นิสฺสาย วตฺตตีติ น ชานาติ, อิธาธิปฺเปตสฺส ปน ภิกฺขุโน วเสน ‘‘วิปสฺสนาปาทกชฺฌาน’’นฺติ วุตฺตํ. เตเนว ปริยาเยนาติ ‘‘น มารสฺส อกฺขีนิ ภินฺที’’ติ เอวมาทินา ยถาวุตฺตปริยาเยน. อทสฺสนํ คโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. จกฺขุสฺส ปทํ ปติฏฺาติ จ อิธ อารมฺมณํ อธิปฺเปตํ ตํ ปริคฺคยฺห ¶ ปวตฺตนโตติ อาห ‘‘อปฺปติฏฺํ นิรารมฺมณ’’นฺติ. โสติ มาโร. ทิสฺวาติ ทสฺสนเหตุ. ยสฺมา มคฺเคน จตุสจฺจทสฺสนเหตุ อาสวา น ปริกฺขีณา. ผลกฺขเณ หิ เต ขีณาติ วุจฺจนฺตีติ.
โลเกติ สตฺตโลเก สงฺขารโลเก จ. สตฺตวิสตฺตภาเวนาติ ลคฺคภาเวน เจว สวิเสสํ อาสตฺตภาเวน จ. อถ วาติอาทินา นิทฺเทสนยวเสน (มหานิ. ๓, จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๒๒, ๒๓; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๒๔) วิสตฺติกาปทํ นิทฺทิสติ. วิสตาติ วิตฺถฏา ¶ รูปาทีสุ เตภูมกธมฺเมสุ พฺยาปนวเสน วิสฏาติ ปุริมวจนเมว ตการสฺส ฏการํ กตฺวา วุตฺตํ. วิสาลาติ วิปุลา. วิสกฺกตีติ ปริสกฺกติ สหติ. รตฺโต หิ ราควตฺถุนา ปาเทน ตาลิยมาโนปิ สหติ. โอสกฺกนํ, วิปฺผนฺทนํ วา วิสกฺกนนฺติปิ วทนฺติ. วิสํหรตีติ ยถา ตถา กาเมสุ อานิสํสํ ทสฺเสนฺตี วิวิเธหิ อากาเรหิ เนกฺขมฺมาภิมุขปฺปวตฺติโต จิตฺตํ สํหรติ สงฺขิปติ, วิสํ วา ทุกฺขํ, ตํ หรติ อุปเนตีติ อตฺโถ. วิสํวาทิกาติ อนิจฺจาทึ นิจฺจาทิโต คณฺหาเปนฺตี วิสํวาทิกา โหติ. ทุกฺขนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส เหตุภาวโต วิสมูลา, วิสํ วา ทุกฺขทุกฺขาทิภูตา เวทนา มูลํ เอติสฺสาติ วิสมูลา. ทุกฺขสมุทยตฺตา วิสํ ผลํ เอติสฺสาติ วิสผลา. ตณฺหาย รูปาทิกสฺส ทุกฺขสฺเสว ปริโภโค โหติ, น อมตสฺสาติ สา ‘‘วิสปริโภคา’’ติ วุตฺตา. สพฺพตฺถ นิรุตฺติวเสน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. โย ปเนตฺถ ปธาโน อตฺโถ, ตํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘วิสาลา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นิตฺติณฺโณ อุตฺติณฺโณติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํ. นิรวเสสโต วา ติณฺโณ นิตฺติณฺโณ. เตน เตน มคฺเคน อุทฺธมุทฺธํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
นิวาปสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๖. ปาสราสิสุตฺตวณฺณนา
๒๗๒. สาธุมยนฺติ ¶ เอตฺถ สาธุ-สทฺโท อายาจนตฺโถ, น ‘‘สาธาวุโส’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖; สุ. นิ. ๑๘๒) วิย อภินนฺทนาทิอตฺโถติ อาห ‘‘อายาจนฺตา’’ติ. เตนาห ปาฬิยํ ‘‘ลเภยฺยามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น สกฺโกนฺติ, กสฺมา? พุทฺธา หิ ครู โหนฺติ, ปรมครู อุตฺตมํ คารวฏฺานํ, น ยถา ตถา อุปสงฺกมนียา. เตนาห ‘‘เอกจาริโก สีโห’’ติอาทิ.
‘‘ปากฏกิริยายา’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตํ วิวริตุํ ‘‘ยํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภควา สพฺพกาลํ กิเมวมกาสีติ? น สพฺพกาลเมวมกาสิ. ยทา ปน อกาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา ปมโพธิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. มนุสฺสตฺตภาเวติ อิมินา ปุริสตฺตภาวํ อุลฺลิงฺเคติ. ธนปริจฺจาโค กโต นาม นตฺถิ ภควโต ธรมานกาเลติ อธิปฺปาโย.
มาลากจวรนฺติ ¶ มิลาตมาลากจวรํ. รโชชลฺลํ น อุปลิมฺปติ อจฺฉตรฉวิภาวโต. วุตฺตฺเหตํ ‘‘สุขุมตฺตา ฉวิยา กาเย รโชชลฺลํ น ลิมฺปตี’’ติ. ยทิ เอวํ กสฺมา ภควา นหายตีติ อาห ‘‘อุตุคฺคหณตฺถ’’นฺติ.
วิหาโรติ เชตวนวิหาโร. วีสติอุสภํ คาวุตสฺส จตุตฺโถ ภาโคติ วทนฺติ. กทาจีติ กสฺมิฺจิ พุทฺธุปฺปาเท. อจลเมวาติ อปริวตฺตเมว อนฺภาวโต, มฺจานํ ปน อปฺปมหนฺตตาหิ ปาทานํ ปติฏฺิตฏฺานสฺส หานิวฑฺฒิโย โหนฺติเยว.
ยนฺตนาฬิกาหิ ปริปุณฺณสุวณฺณรสธาราหิ. นฺหานวตฺตนฺติ ‘‘ปพฺพชิเตน นาม เอวํ นฺหายิตพฺพ’’นฺติ นหานจาริตฺตํ ทสฺเสตฺวา. ยสฺมา ภควโต สรีรํ สุธนฺตจามีกรสมานวณฺณํ สุปริโสธิตปวาฬรุจิรกรจรณาวรํ สุวิสุทฺธนีลรตนาวฬิสทิสเกสตนุรุหํ, ตสฺมา ตหํ ตหํ วินิสฺสตชาติหิงฺคุลกรสูปโสภิตํ อุปริ มหคฺฆรตนาวฬิสฺฉาทิตํ ชงฺคมมิว กนกคิริสิขรํ วิโรจิตฺถ. ตสฺมิฺจ สมเย ทสพลสฺส สรีรโต นิกฺขมิตฺวา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย สมนฺตโต อสีติหตฺถปฺปมาเณ ปเทเส อาธาวนฺตี วิธาวนฺตี รตนาวฬิรตนทาม-รตนจุณฺณ-วิปฺปกิณฺณํ วิย, ปสาริตรตนจิตฺตกฺจนปฏฺฏมิว, อาสิฺจมานลาขารสธารา-จิตมิว ¶ , อุกฺกาสตนิปาตสมากุลมิว, นิรนฺตรํ วิปฺปกิณฺณ-กณิการ-กิงฺกิณิก-ปุปฺผมิว, วายุเวคสมุทฺธต-จินปิฏฺจุณฺณ-รฺชิตมิว, อินฺทธนุ-วิชฺชุลตา-วิตานสนฺถตมิว, คคนตลํ ตํ านํ ปวนฺจ สมฺมา ผรนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘วณฺณภูมิ นาเมสา’’ติอาทิ. อตฺถนฺติ อุปเมยฺยตฺถํ. อุปมาโยติ ‘‘อีทิโส จ โหตี’’ติ ยถารหํ ตทนุจฺฉวิกา อุปมา. การณานีติ อุปมุปเมยฺยสมฺพนฺธวิภาวนานิ การณานิ. ปูเรตฺวาติ วณฺณนํ ปริปุณฺณํ กตฺวา. ถาโม เวทิตพฺโพ ‘‘อติตฺเถ ปกฺขนฺโท’’ติ อวตฺตพฺพตฺตา.
๒๗๓. กณฺณิกาติ สรีรคตพินฺทุกตานิ มณฺฑลานิ. ปริกฺขารภณฺฑนฺติ อุตฺตราสงฺคํ สงฺฆาฏิฺจ สนฺธาย วทติ. กึ ปนายํ นโย พุทฺธานมฺปิ สรีเร โหตีติ? น โหติ, วตฺตทสฺสนตฺถํ ปเนตํ กตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธานํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. คมนวเสน กายสฺสาภินีหรณํ คมนาภิหาโร. ยถาธิปฺปายาวตฺตนํ อธิปฺปายโกปนํ.
อฺตราย ปารมิยาติ เนกฺขมฺมปารมิยา. วีริยปารมิยาติ อปเร. มหาภินิกฺขมนสฺสาติ มหนฺตสฺส จริมภเว อภินิกฺขมนสฺส. ตฺหิ มหนฺตํ ¶ โภคกฺขนฺธํ มหนฺตฺจ าติปริวฏฺฏํ มหนฺตฺจ จกฺกวตฺติสิรึ ปชหิตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส จ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยเภทสฺส มหโต อตฺถาย หิตาย สุขาย ปวตฺตตฺตา มหนียตาย จ มหนฺตํ อภินิกฺขมนนฺติ วุจฺจติ.
ปุริโมติ ‘‘กตมาย นุ กถาย สนฺนิสินฺนา ภวถา’’ติ เอวํ วุตฺตอตฺโถ. กา จ ปน โวติ เอตฺถ จ-สทฺโท พฺยติเรเก. เตน ยถาปุจฺฉิตาย กถาย วกฺขมานํ วิปฺปกตภาวํ โชเตติ. ปน-สทฺโท วจนาลงฺกาเร. ยาย หิ กถาย เต ภิกฺขู สนฺนิสินฺนา, สา เอว อนฺตรากถาภูตา วิปฺปกตา วิเสเสน ปุน ปุจฺฉียติ. อฺาติ อนฺตรา-สทฺทสฺส อตฺถมาห. อฺตฺโถ หิ อยํ อนฺตรา-สทฺโท ‘‘ภูมนฺตรํ (ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา) สมยนฺตร’’นฺติอาทีสุ วิย, อนฺตราติ วา เวมชฺเฌติ อตฺโถ. ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตาติ ‘‘กึ สีลํ นาม, กถฺจ ปูเรตพฺพํ, กานิ จสฺส สํกิเลสโวทานานี’’ติอาทินา อปฺปิจฺฉาทินิสฺสิตา สีลาทินิสฺสิตา จ กถา. อริโยติ นิทฺโทโส. อถ วา อตฺถกาเมหิ อรณีโยติ อริโย, อริยานํ อยนฺติ วา อริโยติ. ภาวนามนสิการวเสน ตุณฺหี ภวนฺติ, น เอกจฺจพาหิรกปพฺพชิตา วิย มูคพฺพตสมาทาเนน. ทุติยชฺฌานมฺปิ อริโย ตุณฺหีภาโว วจีสงฺขารปหานโต. มูลกมฺมฏฺานนฺติ ปาริหาริย กมฺมฏฺานมฺปิ. ฌานนฺติ ทุติยชฺฌานํ.
๒๗๔. ‘‘สนฺนิปติตานํ ¶ โว, ภิกฺขเว, ทฺวย’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๒๗๓; อุทา. ๑๒, ๒๘, ๒๙) อฏฺุปฺปตฺติวเสน เทสนา ปวตฺตาติ ตสฺสา อุปริเทสนาย สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ปริเยสนาติ โก อนุสนฺธี’’ติ อนุสนฺธึ ปุจฺฉติ. อยํ ตุมฺหากํ ปริเยสนาติ ยา มหาภินิกฺขมนปฏิพทฺธา ธมฺมี กถา, สา ตุมฺหากํ ธมฺมปริเยสนา ธมฺมวิจารณา อริยปริเยสนา นาม. อปายมคฺคนฺติ อนตฺถาวหํ มคฺคํ. อุทฺเทสานุกฺกมํ ภินฺทิตฺวาติ อุทฺเทสานุปุพฺพึ ลงฺฆิตฺวา. ธมฺม-สทฺโท ‘‘อโมสธมฺมํ นิพฺพาน’’นฺติอาทีสุ วิย ปกติปริยาโย. ชายนสภาโวติ ชายนปกติโกติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
สพฺพตฺถาติ ยถา ‘‘ปุตฺตภริย’’นฺติ ทฺวนฺทสมาสวเสน เอกตฺตํ, เอส นโย สพฺพตฺถ ‘‘ทาสิทาส’’นฺติอาทีสุ สพฺพปเทสุ. ปรโต วิการํ อนาปชฺชิตฺวา ¶ สพฺพทา ชาตรูปเมว โหตีติ ชาตรูปํ, สุวณฺณํ. ธวลสภาวตาย รฺชียตีติ รชตํ, รูปิยํ. อิธ ปน สุวณฺณํ เปตฺวา ยํ กิฺจิ อุปโภคปริโภคารหํ รชตํเตว คหิตํ. อุปธียติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ อุปธโย. จุตีสงฺขาตํ มรณนฺติ เอกภวปริยาปนฺนํ ขนฺธนิโรธสงฺขาตํ มรณมาห. ขณิกนิโรโธ ปน ขเณ ขเณ. เตนาห ‘‘สตฺตานํ วิยา’’ติ. สํกิลิสฺสตีติ ทูสวิเสน วิย อตฺตานํ ทูสิสฺสติ. เตนาห ภควา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลสา อโย โลห’’นฺติอาทิ (อ. นิ. ๕.๒๓). มลํ คเหตฺวาติ เยหิ สหโยคโต มลินํ โหติ, เตสํ มลินภาวปจฺจยานํ วเสน มลํ คเหตฺวา. ชีรณโต ชราธมฺมวาเร ชาตรูปํ คหิตนฺติ โยชนา. เย ปน ชาติธมฺมวาเรปิ ชาตรูปํ น ปนฺติ, เตสํ อิตเรสํ วิย ชีรณธมฺมวาเร สรูปโต อนาคตมฺปิ อุปธิคฺคหเณน คหิตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ปริคฺคเห ิตานํ ปน วเสน วุจฺจมาเน อปากฏานมฺปิ ชาติชรามรณานํ วเสน โยชนา ลพฺภเตว. ชาตรูปสีเสน เจตฺถ สพฺพสฺสปิ อนินฺทฺริยพทฺธสฺส คหณํ ทฏฺพฺพํ, ปุตฺตภริยาทิคฺคหเณน วิย มิตฺตามจฺจาทิคฺคหณํ.
๒๗๕. อริเยหิ ปริเยสนา, อริยานํ ปริเยสนาติ วา อริยปริเยสนาติ สมาสทฺวยํ ทสฺเสติ ‘‘อยํ, ภิกฺขเว’’ติอาทินา.
๒๗๖. มูลโต ปฏฺายาติ ยํ มหาภินิกฺขมนสฺส มูลภาเวสุอาทีนวทสฺสนํ, ตโต ปฏฺาย. ยสฺมา เต ภิกฺขู ตตฺถ มหาภินิกฺขมนกถาย สนฺนิสินฺนา, สา จ เนสํ อนฺตรากถา วิปฺปกตา, ตสฺมา ภควา เตสํ มูลโต ปฏฺาย มหาภินิกฺขมนกถํ กเถตุํ อารภิ. อหมฺปิ ปุพฺเพติ วิเสสวจนํ อปริปกฺกาเณน สยํ จริมภเว ตีสุ ปาสาเทสุ ติวิธนาฏกปริวารสฺส ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสาย มหาสมฺปตฺติยา อนุภวนํ, อภินิกฺขมิตฺวา ปธานปทหนวเสน ¶ อตฺตกิลมถานุโยคฺจ สนฺธายาห. อนริยปริเยสนํ ปริเยสินฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปฺจวคฺคิยาปีติ ยถาสกํ คิหิโภคํ อนุยุตฺตา ตํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อตฺตกิลมถานุโยเค ิตา สตฺถุ ธมฺมจกฺกปวตฺตนเทสนาย (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) ตมฺปิ ปหาย อริยปริเยสนํ ปริเยสึสูติ.
๒๗๗. กามํ ¶ ทหร-สทฺโท ‘‘ทหรํ กุมารํ มนฺทํ อุตฺตานเสยฺยก’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๔๙๖) เอตฺถ พาลทารเก อาคโต, ‘‘ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต’’ติ ปน วกฺขมานตฺตา ยุวาวตฺถา อิธ ทหร-สทฺเทน วุตฺตาติ อาห ‘‘ตรุโณว สมาโน’’ติ. ปมวเยน เอกูนตึสวยตฺตา. ชาติยา หิ ยาว เตตฺตึสวยา ปมวโย. อนาทรตฺเถ สามิวจนํ ยถา ‘‘เทวทตฺตสฺส รุทนฺตสฺส ปพฺพชี’’ติ. กามํ อสฺสุมุจฺจนํ โรทนํ, ตํ อสฺสุมุขานนฺติ อิมินา ปกาสิตํ, ตํ ปน วตฺวา ‘‘รุทนฺตาน’’นฺติ วจนํ พลวโสกสมุฏฺานํ อาโรทนวตฺถุํ ปกาเสตีติ อาห ‘‘กนฺทิตฺวา โรทมานาน’’นฺติ. กึ กุสลนฺติ คเวสมาโนติ กินฺติ สพฺพโส อวชฺชรหิตํ เอกนฺต นิยฺยานิกํ ปริเยสมาโน. วรปทนฺติ วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณตฺถิเกหิ เอกนฺเตน วรณียฏฺเน วรํ, ปชฺชิตพฺพฏฺเน ปทํ. ตุงฺคสรีรตาย ทีโฆ, ปิงฺคลจกฺขุตาย ปิงฺคโลติ ทีฆปิงฺคโล. ธมฺโมติ วินโย, สมโยติ อตฺโถ. สุตฺวาว อุคฺคณฺหินฺติ เตน วุจฺจมานสฺส สวนมตฺเตเนว อุคฺคณฺหึ วาจุคฺคตํ อกาสึ.
ปฏิลปนมตฺตเกนาติ ปุน ลปนมตฺตเกน. ชานาตีติ าโณ, าโณติ วาโท าณวาโท, ตํ าณวาทํ. ‘‘วทามี’’ติ อาคตตฺตา อฏฺกถายํ ‘‘ชานามี’’ติ อุตฺตมปุริสวเสน อตฺโถ วุตฺโต. อฺเปิ พหูติ อฺเปิ พหู มม ตถาภาวํ ชานนฺตา ‘‘อยํ อิมํ ธมฺมํ ชานาตี’’ติ, ‘‘อกมฺปนียตาย ถิโร’’ติ วา เอวํ วทนฺติ. ลาภีติ อฺาสีติ ธมฺมสฺส อุทฺทิสเนน มหาปฺตาย ‘‘อยํ อตฺตนา คตมคฺคํ ปเวเทติ, น อนุสฺสุติโก’’ติ อฺาสิ. อสฺสาติ โพธิสตฺตสฺส. เอตทโหสีติ เอตํ ‘‘น โข อาฬาโร กาลาโม’’ติอาทิ มนสิ อโหสิ, จินฺเตสีติ อตฺโถ.
เหฏฺิมสมาปตฺตีหิ วินา อุปริมสมาปตฺตีนํ สมฺปาทนสฺส อสมฺภวโต ‘‘สตฺต สมาปตฺติโย มํ ชานาเปสี’’ติ อาห. ปโยคํ กเรยฺยนฺติ ภาวนํ อนุยฺุเชยฺยนฺติ อตฺโถ. เอวมาหาติ เอวํ ‘‘อหํ, อาวุโส’’ติอาทิมาห, สตฺตนฺนํ สมาปตฺตีนํ อธิคมํ ปจฺจฺาสีติ อตฺโถ.
อนุสูยโกติ อนิสฺสุกี. เตน มหาปุริเส ปสาทํ ปเวเทสิ. โพธิสตฺตสฺส ตา สมาปตฺติโย ¶ นิพฺพตฺเตตฺวา ิตสฺส ปุริมชาติปริจเยน าณสฺส จ มหนฺตตาย ตาสํ คติ จ อภิสมฺปราโย จ อุปฏฺาสิ ¶ . เตน ‘‘วฏฺฏปริยาปนฺนา เอเวตา’’ติ นิจฺฉโย อุทปาทิ. เตนาห ‘‘นายํ ธมฺโม นิพฺพิทายา’’ติอาทิ. เอกจฺจานํ วิราคภาวนาสมติกฺกมาวโหปิ เนว เตสมฺปิ อจฺจนฺตาย สมติกฺกมาวโห, สยฺจ วฏฺฏปริยาปนฺโนเยว, ตสฺมา เนว วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย, ยทคฺเคน น นิพฺพิทาย, ตทคฺเคน น วิรชฺชนตฺถาย, ราคาทีนํ ปาปธมฺมานํ น นิรุชฺฌนตฺถาย, น อุปสมตฺถาย, ตสฺมา ตํ อภิฺเยฺยธมฺมํ น อภิชานนตฺถาย…เป… สํวตฺตตีติ โยชนา.
ยาวเทว อากิฺจฺายตนุปปตฺติยาติ สตฺตสุ สมาปตฺตีสุ อุกฺกฏฺํ คเหตฺวา วทติ. อุฏฺาย สมุฏฺาย อจุติธมฺมํ ปริเยสิตุํ ยุตฺตตฺตา ตฺจ อนติกฺกนฺตชาติธมฺมเมวาติ มหาสตฺโต ปชหตีติ อาห ‘‘ยฺจ านํ ปาเปตี’’ติอาทิ. ตโต ปฏฺายาติ ยทา สมาปตฺติธมฺมสฺส คติฺจ อภิสมฺปรายฺจ อพฺภฺาสิ, ตโต ปฏฺาย. มกฺขิกาวเสนาติ โภชนสฺส มกฺขิกามิสฺสตาวเสน. มนํ น อุปฺปาเทติ ภฺุชิตุนฺติ อธิปฺปาโย. มหนฺเตน อุสฺสาเหนาติ อิทํ กติปาหํ ตตฺถ ภาวนานุโยคมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อฺเสํ วิย กสิณปริกมฺมาทิกรณํ. น หิ อนฺติมภวิกโพธิสตฺตานํ สมาปตฺตินิพฺพตฺตเน ภาริยํ นาม. อนลงฺกริตฺวาติ อนุ อนุ อลํกตฺวา ปุนปฺปุนํ ‘‘อิมินา น กิฺจิ ปโยชน’’นฺติ กตฺวา.
๒๗๘. วาจาย อุคฺคหิตมตฺโตวาติ เอตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๒๗๙. มหาเวลา วิย มหาเวลา, วิปุลวาลิกปฺุชตาย มหนฺโต เวลาตโฏ วิยาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘มหาวาลิกราสีติ อตฺโถ’’ติ. อุรุ มรุ สิกตา วาลุกา วณฺณุ วาลิกาติ อิเม สทฺทา สมานตฺถา, พฺยฺชนเมว นานํ.
เสนา นิคจฺฉิ นิวิสิ เอตฺถาติ เสนานิคโม, เสนาย นิวิฏฺฏฺานํ. เสนานิคาโมติ ปน อยํ สมฺา อปรกาลิกา. โคจรคามนิทสฺสนฺเจตํ. อุปริสุตฺตสฺมินฺติ มหาสจฺจกสุตฺเต. อิธ ปน โพธิปลฺลงฺโก อธิปฺเปโต อริยปริเยสนาย วุจฺจมานตฺตา.
๒๘๐. ‘‘าณทสฺสน’’นฺติ ¶ จ เอกชฺฌํ คหิตปททฺวยวิสยวิเสสสฺส อนามฏฺตฺตา ‘‘เม’’ติ จ คหิตตฺตา อนวเสสเยฺยาวโพธนสมตฺถเมว าณวิเสสํ โพเธติ, น าณมตฺตํ, น ทสฺสนมตฺตนฺติ อาห ‘‘สพฺพธมฺมทสฺสนสมตฺถฺจ เม สพฺพฺุตฺาณํ อุทปาที’’ติ. อกุปฺปตายาติ วิโมกฺขนฺตตาย สพฺพโส ปฏิปกฺขธมฺเมหิ อสงฺโขภนียตาย. เตนาห ‘‘ราคาทีหิ ¶ น กุปฺปตี’’ติ. อารมฺมณสนฺตตายปิ ตทารมฺมณานํ อตฺถิ วิเสโส ยถา ตํ ‘‘อาเนฺชวิหาเร’’ติ อาห ‘‘อกุปฺปารมฺมณตาย จา’’ติ. ปจฺจเวกฺขณาณมฺปีติ น เกวลํ สพฺพฺุตฺาณเมว, อถ โข ยถาธิคเต ปฏิเวธสทฺธมฺเม เอกูนวีสติวิธปจฺจเวกฺขณาณมฺปิ.
๒๘๑. ปฏิวิทฺโธติ (ที. นิ. ฏี. ๒.๖๔; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.๑๗๒; สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค ๓.๗) สยมฺภุาเณน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา ปฏิมุขํ นิพฺพิชฺฌนวเสน ปตฺโต, ยถาภูตํ อวพุทฺโธติ อตฺโถ. คมฺภีโรติ มหาสมุทฺโท วิย มกสตุณฺฑสูจิยา อฺตฺร สมุปจิตปริปกฺกาณสมฺภาเรหิ อฺเสํ าเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺโ. เตนาห ‘‘อุตฺตานภาวปฏิกฺเขปวจนเมต’’นฺติ. โย อลพฺภเนยฺยปติฏฺโ, โส โอคาหิตุมสกฺกุเณยฺยตาย สรูปโต จ ปสฺสิตุํ น สกฺกาติ อาห ‘‘คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส’’ติ. ทุกฺเขน ทฏฺพฺโพติ กิจฺเฉน เกนจิเทว ทฏฺพฺโพ. ยํ ปน ทฏฺุเมว น สกฺกา, ตสฺส โอคาเหตฺวา อนุ อนุ พุชฺฌเน กถา เอว นตฺถีติ อาห ‘‘ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพโธ’’ติ. ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ อวโพธสฺส ทุกฺกรภาวโต. อิมสฺมึ าเน – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา’’ติ สุตฺตปทํ (สํ. นิ. ๕.๑๑๑๕) วตฺตพฺพํ. สนฺตารมฺมณตาย วา สนฺโต. นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตาย นิพฺพุโต. ปธานภาวํ นีโตติ วา ปณีโต. อติตฺติกรฏฺเน อตปฺปโก สาทุรสโภชนํ วิย. เอตฺถ จ นิโรธสจฺจํ สนฺตํ อารมฺมณนฺติ สนฺตารมฺมณํ, มคฺคสจฺจํ สนฺตํ สนฺตารมฺมณฺจาติ สนฺตารมฺมณํ. อนุปสนฺตสภาวานํ กิเลสานํ สงฺขารานฺจ อภาวโต นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตาย สนฺตปณีตภาเวเนว จ อเสจนกตาย อตปฺปกตา ทฏฺพฺพา. เตนาห ‘‘อิทํ ทฺวยํ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. อุตฺตมาณวิสยตฺตา น ตกฺเกน อวจริตพฺโพ, ตโต เอว นิปุณาณโคจรตาย จ สณฺโห. สุขุมสภาวตฺตา จ นิปุโณ, พาลานํ อวิสยตฺตา ¶ ปณฺฑิเตหิ เอว เวทิตพฺโพติ ปณฺฑิตเวทนีโย. อาลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเน เสวียนฺตีติ อาลยา, ปฺจ กามคุณา. อาลยนฺติ อลฺลียนฺตี อภิรมณวเสน เสวนฺตีติ อาลยา, ตณฺหาวิจริตานิ. รมนฺตีติ รตึ วินฺทนฺติ กีฬนฺติ ลฬนฺติ. อาลยรตาติ อาลยนิรตา.
านํ สนฺธายาติ าน-สทฺทํ สนฺธาย. อตฺถโต ปน านนฺติ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เอว อธิปฺเปโต. ติฏฺติ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ านํ, สงฺขาราทีนํ ปจฺจยภูตา อวิชฺชาทโย. อิเมสํ สงฺขาราทีนํ ปจฺจยาติ อิทปฺปจฺจยา, อวิชฺชาทโยว. อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา ยถา ‘‘เทโว เอว เทวตา’’ติ, อิทปฺปจฺจยานํ วา อวิชฺชาทีนํ อตฺตโน ผลํ ปติ ปจฺจยภาโว ¶ อุปฺปาทนสมตฺถตา อิทปฺปจฺจยตา. เตน สมตฺถปจฺจยลกฺขโณ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทสฺสิโต โหติ. ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชติ ผลํ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. ปททฺวเยนปิ ธมฺมานํ ปจฺจยฏฺโ เอว วิภาวิโต. เตนาห ‘‘สงฺขาราทิปจฺจยานํ เอตํ อธิวจน’’นฺติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๒.๕๗๒-๕๗๓) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพนฺติ สพฺพสงฺขารสมถาทิสทฺทาภิเธยฺยํ สพฺพํ อตฺถโต นิพฺพานเมว. อิทานิ ตสฺส นิพฺพานภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. นฺติ นิพฺพานํ. อาคมฺมาติ ปฏิจฺจ อริยมคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยภาวเหตุ. สมฺมนฺตีติ อปฺปฏิสนฺธิกูปสมวเสน สมฺมนฺติ. ตถา สนฺตา สวิเสสํ อุปสนฺตา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘วูปสมฺมนฺตี’’ติ. เอเตน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา สมฺมนฺติ เอตฺถาติ สพฺพสงฺขารสมโถ, นิพฺพาน’’นฺติ ทสฺเสติ. สพฺพสงฺขตวิสํยุตฺเต จ นิพฺพาเน สพฺพสงฺขารวูปสมปริยาโย เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ปฏินิสฺสฏฺาติ สมุจฺเฉทวเสน ปริจฺจตฺตา โหนฺติ. สพฺพา ตณฺหาติ อฏฺสตปฺปเภทา สพฺพาปิ ตณฺหา. สพฺเพ กิเลสราคาติ กามราครูปราคาทิเภทา สพฺเพปิ กิเลสภูตา ราคา, สพฺเพปิ วา กิเลสา อิธ ‘‘กิเลสราคา’’ติ เวทิตพฺพา, น โลภวิเสสา เอว จิตฺตสฺส วิปริณตภาวาปาทนโต ¶ . ยถาห ‘‘รตฺตมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํ, ทุฏฺมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํ, มูฬฺหมฺปิ จิตฺตํ วิปริณต’’นฺติ (ปารา. ๒๗๑). วิรชฺชนฺตีติ ปลุชฺชนฺติ.
จิรนิสชฺชาจิรภาสเนหิ ปิฏฺิอาคิลายนตาลุคลโสสาทิวเสน กายกิลมโถ เจว กายวิเหสา จ เวทิตพฺพา. สา จ โข เทสนาย อตฺถํ อชานนฺตานํ วเสน วุตฺตา, ชานนฺตานํ ปน เทสนาย กายปริสฺสโมปิ สตฺถุ อปริสฺสโมว. เตนาห ภควา – ‘‘น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเสสี’’ติ (อุทา. ๑๐). เตเนวาห ‘‘ยา อชานนฺตานํ เทสนา นาม, โส มม กิลมโถ อสฺสา’’ติ. อุภยนฺติ จิตฺตกิลมโถ เจว จิตฺตวิเหสา จาติ อุภยมฺเปตํ พุทฺธานํ นตฺถิ โพธิมูเลเยว สมุจฺฉินฺนตฺตา.
อนุพฺรูหนํ สมฺปิณฺฑนํ. โสติ ‘‘อปิสฺสู’’ติ นิปาโต. มนฺติ ปฏิ-สทฺทโยเคน สามิอตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘มมา’’ติ. วุทฺธิปฺปตฺตา วา อจฺฉริยา อนจฺฉริยา. วุทฺธิอตฺโถปิ หิ อ-กาโร โหติ ยถา ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ๑๑.ติกมาติกา). กปฺปานํ สตสหสฺสํ จตฺตาริ จ อสงฺขฺเยยฺยานิ สเทวกสฺส โลกสฺส ธมฺมสํวิภาคกรณตฺถเมว ปารมิโย ปูเรตฺวา ¶ อิทานิ อธิคตธมฺมรชฺชสฺส ตตฺถ อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติทีปนตา, คาถาตฺถสฺส อจฺฉริยตา, ตสฺส วุทฺธิปฺปตฺติ จาติ เวทิตพฺพํ. อตฺถทฺวาเรน หิ คาถานํ อนจฺฉริยตา. โคจรา อเหสุนฺติ อุปฏฺเหสุํ. อุปฏฺานฺจ วิตกฺเกตพฺพตาติ อาห ‘‘ปริวิตกฺกยิตพฺพตํ ปาปุณึสู’’ติ.
ยทิ สุขาปฏิปทาว, กถํ กิจฺฉตาติ อาห ‘‘ปารมีปูรณกาเล ปนา’’ติอาทิ. เอวมาทีนิ ทุปฺปริจฺจชานิ เทนฺตสฺส. ห-อิติ วา ‘‘พฺยตฺต’’นฺติ เอตสฺมึ อตฺเถ นิปาโต. เอกํสตฺเถติ เกจิ. ห พฺยตฺตํ, เอกํเสน วา อลํ นิปฺปโยชนํ เอวํ กิจฺเฉน อธิคตสฺส ธมฺมสฺส เทสิตนฺติ โยชนา. หลนฺติ วา ‘‘อล’’นฺติ อิมินา สมานตฺถํ ปทํ ‘‘หลนฺติ วทามี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ฏี. ๒.๖๕; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.๑๗๒) วิย. ราคโทสปริผุฏฺเหีติ ผุฏฺวิเสน วิย สปฺเปน ราเคน โทเสน จ สมฺผุฏฺเหิ อภิภูเตหิ. ราคโทสานุคเตหีติ ราเคน จ โทเสน จ อนุพนฺเธหิ.
กามราครตฺตา ¶ ภวราครตฺตา จ นีวรเณหิ นิวุตตาย, ทิฏฺิราครตฺตา วิปรีตาภินิเวเสน. น ทกฺขนฺตีติ ยาถาวโต ธมฺมํ น ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ. เอวํ คาหาเปตุนฺติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา สภาเวน ยาถาวโต ธมฺมํ ชานาเปตุํ. ราคโทสปเรตตาปิ เนสํ สมฺมูฬฺหภาเวเนวาติ อาห ‘‘ตโมขนฺเธน อาวุฏา’’ติ.
๒๘๒. ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติยา การณํ วิภาเวตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทินา สยเมว โจทนํ สมุฏฺาเปติ. ตตฺถ อฺาตเวเสนาติ อิมสฺส ภควโต สาวกภาวูปคมเนน อฺาตรูเปน. ตาปสเวเสนาติ เกจิ. โส ปน อรหตฺตาธิคเมเนว วิคจฺเฉยฺย. ติวิธํ การณํ อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติยา ปฏิปกฺขสฺส พลวภาโว, ธมฺมสฺส คมฺภีรตา, ตตฺถ จ สาติสยํ คารวนฺติ, ต ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิ อารทฺธํ. (ตตฺถ ปฏิปกฺขา นาม ราคาทโย กิเลสา สมฺมาปฏิปตฺติยา อนฺตรายกรตฺตา. เตสํ พลวภาวโต จิรปริภาวนาย สตฺตสนฺตานโต ทุพฺพิโสธิยตาย เต สตฺเต มตฺตหตฺถิโน วิย ทุพฺพลปุริสํ อธิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺตา อเนกสตโยชนายามวิตฺถารํ สุนิจิตํ ฆนสนฺนิเวสํ กณฺฏกทุคฺคมฺปิ อธิเสนฺติ. ทูรปฺปเภททุจฺเฉชฺชตาหิ ทุพฺพิโสธิยตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ จ อนฺโต อมฏฺตาย กฺชิยปุณฺณา ลาพุ. จิรปาริวาสิกตาย ตกฺกภริตา จาฏิ. สฺเนหตินฺตทุพฺพลภาเวน วสาปีตปิโลติกา. เตลมิสฺสิตตาย อฺชนมกฺขิตหตฺโถ ทุพฺพิโสธนียา วุตฺตา, หีนูปมา เจตา รูปปพนฺธภาวโต อจิรกาลิกตฺตา จ มลีนตาย, กิเลสสํกิเลโส เอว ปน ทุพฺพิโสธนียตโร อนาทิกาลิกตฺตา ¶ อนุสยิตตฺตา จ. เตนาห ‘‘อติสํกิลิฏฺา’’ติ. ยถา จ ทุพฺพิโสธนียตรตาย, เอวํ คมฺภีรทุทฺทสทุรนุโพธานมฺปิ วุตฺตอุปมา หีนูปมาว).
ปฏิปกฺขวิคมเนน คมฺภีโรปิ ธมฺโม สุปากโฏ ภเวยฺย. ปฏิปกฺขวิคมนํ ปน สมฺมาปฏิปตฺติปฏิพทฺธํ, สา สทฺธมฺมสฺสวนาธีนา. ตํ สตฺถริ ธมฺเม จ ปสาทายตฺตํ, โส ครุฏฺานิยานํ อชฺเฌสนเหตุโกติ ปนาฬิกาย สตฺตานํ ธมฺมสมฺปฏิปตฺติยา พฺรหฺมยาจนานิมิตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห.
อุปกฺกิเลสภูตํ ¶ อปฺปํ ราคาทิรชํ เอตสฺสาติ อปฺปรชํ, อปฺปรชํ อกฺขิ ปฺาจกฺขุ เยสํ เต ตํสภาวาติ กตฺวา อปฺปรชกฺขชาติกาติ อยมตฺโถ วิภาวิโต ‘‘ปฺามเย’’ติอาทินา. อปฺปํ ราคาทิรชํ เยสํ ตํสภาวา อปฺปรชกฺขชาติกาติ เอวมฺปิ สทฺทตฺโถ สมฺภวติ. ทานาทิทสปฺุกิริยวตฺถูนิ สรณคมนปรหิตปริณามเนหิ สทฺธึ (ทฺวาทส โหนฺตีติ) ‘‘ทฺวาทสปฺุกิริยวเสนา’’ติ วุตฺตํ.
ราคาทิมเลน สมเลหิ ปูรณาทีหิ ฉหิ สตฺถาเรหิ สตฺถุปฏิฺเหิ กพฺพรจนาวเสน จินฺตากวิอาทิภาเว ตฺวา ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุจริตํ สยํปฏิภานํ จินฺติโต. เต กิร พุทฺธโกลาหลานุสฺสเวน สฺชาตกุตูหลํ โลกํ วฺเจตฺวา โกหฺเ ตฺวา สพฺพฺุตํ ปฏิชานนฺตา ยํ กิฺจิ อธมฺมํเยว ธมฺโมติ ทีเปสุํ. เตนาห ‘‘เต หิ ปุเรตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา’’ติอาทิ. อปาปุเรตนฺติ เอตํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานโต ปภุติ ปิหิตํ นิพฺพานนครสฺส มหาทฺวารํ อริยมคฺคํ สทฺธมฺมเทสนาหตฺเถน อปาปุร วิวร.
เสลปพฺพโต อุจฺโจ โหติ ถิโร จ, น ปํสุปพฺพโต มิสฺสกปพฺพโต จาติ อาห ‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนี’’ติ. ธมฺมมยํ ปาสาทนฺติ โลกุตฺตรธมฺมมาห. โส หิ สพฺพโส ปสาทาวโห, สพฺพธมฺเม อติกฺกมฺม อพฺภุคฺคตฏฺเน ปาสาทสทิโส จ. ปฺาปริยาโย วา อิธ ธมฺม-สทฺโท. สา หิ อพฺภุคฺคตฏฺเน ‘‘ปาสาโท’’ติ อภิธมฺเม (ธ. ส. อฏฺ. ๑๖) นิทฺทิฏฺา. ตถา จาห –
‘‘ปฺาปาสาทมารุยฺห, อโสโก โสกินึ ปชํ;
ปพฺพตฏฺโว ภูมฏฺเ, ธีโร พาเล อเวกฺขตี’’ติ. (ธ. ป. ๒๘);
อุฏฺเหีติ ¶ วา ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกตาสงฺขาตสงฺโกจาปตฺติโต กิลาสุภาวโต อุฏฺห.
๒๘๓. ครุฏฺานิยํ ปยิรุปาสิตฺวา ครุตรํ ปโยชนํ อุทฺทิสฺส อภิปตฺถนา อชฺเฌสนา, สาปิ อตฺถโต ยาจนาว โหตีติ อาห ‘‘อชฺเฌสนนฺติ ยาจน’’นฺติ. ปเทสวิสยํ าณทสฺสนํ อหุตฺวา พุทฺธานํเยว ¶ อาเวณิกภาวโต อิทํ าณทฺวยํ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อิเมสฺหิ ทฺวินฺนํ าณานํ พุทฺธจกฺขูติ นาม’’นฺติ. ติณฺณํ มคฺคาณานนฺติ เหฏฺิมานํ ติณฺณํ มคฺคาณานํ ‘‘ธมฺมจกฺขู’’ติ นามํ จตุสจฺจธมฺมทสฺสนมตฺตภาวโต. ยโต ตานิ าณานิ วิชฺชูปมภาเวน วุตฺตานิ, อคฺคมคฺคาณํ ปน าณกิจฺจสฺส สิขาปฺปตฺติยา น ทสฺสนมตฺตํ โหตีติ ‘‘ธมฺมจกฺขู’’ติ น วุจฺจติ, ตโต ตํ วชิรูปมภาเวน วุตฺตํ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘อปฺปรชกฺขา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน. ยสฺมา มนฺทกิเลสา ‘‘อปฺปรชกฺขา’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา พหลกิเลสา ‘‘มหารชกฺขา’’ติ เวทิตพฺพา. ปฏิปกฺขวิธมนสมตฺถตาย ติกฺขานิ สูรานิ วิสทานิ, วุตฺตวิปริยาเยน มุทูนิ. สทฺธาทโย อาการาติ สทฺทหนาทิปฺปกาเร วทติ. สุนฺทราติ กลฺยาณา. สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺ. ๘๑๔) ปน ‘‘เยสํ อาสยาทโย โกฏฺาสา สุนฺทรา, เต สฺวาการา, วิปรีตา ทฺวาการา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย อตฺถวณฺณนาย อฺทตฺถุ สํสนฺทติ สเมตีติ ทฏฺพฺพํ. การณํ นาม ปจฺจยากาโร, สจฺจานิ วา.
อยํ ปเนตฺถ ปาฬีติ เอตฺถ อปฺปรชกฺขาทิปทานํ อตฺถวิภาวเน อยํ ตสฺสตฺถสฺส วิภาวนี ปาฬิ. สทฺธาทีนํ วิมุตฺติปริปาจกธมฺมานํ พลวภาโว ตปฺปฏิปกฺขานํ ปาปธมฺมานํ ทุพฺพลภาเวเนว โหติ, เตสฺจ พลวภาโว สทฺธาทีนํ ทุพฺพลภาเวนาติ วิมุตฺติปริปาจกธมฺมานํ อตฺถิตานตฺถิตาวเสน อปฺปรชกฺขมหารชกฺขตาทโย ปาฬิยํ วิภชิตฺวา ทสฺสิตา. ขนฺธาทโย เอว ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก. สมฺปตฺติภวภูโต โลโก สมฺปตฺติภวโลโก, สุคติสงฺขาโต อุปปตฺติภโว. สมฺปตฺติ สมฺภวติ เอเตนาติ สมฺปตฺติสมฺภวโลโก. สุคติสํวตฺตนิโย กมฺมภโว. ทุคฺคติ สงฺขาตอุปปตฺติภวทุคฺคติ สํวตฺตนิยกมฺมภวา วิปตฺติภวโลกวิปตฺติสมฺภวโลกา.
ปุน เอกกทุกาทิวเสน โลกํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอโก โลโก’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาหาราทโย วิย หิ อาหารฏฺิติกา สงฺขารา ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโกติ. เอตฺถ เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกาติ ยายํ ปุคฺคลาธิฏฺานาย กถาย สพฺพสงฺขารานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติ, ตาย สพฺเพ สงฺขารา เอโกว โลโก เอกวิโธ ปการนฺตรสฺส อภาวโต. ทฺเว โลกาติอาทีสุปิ อิมินา ¶ นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นามคฺคหเณน เจตฺถ นิพฺพานสฺส อคฺคหณํ ตสฺส อโลกสภาวตฺตา. นนุ จ อาหารฏฺิติกาติ เอตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย มคฺคผลานมฺปิ โลกตา ¶ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ ปริฺเยฺยานํ ทุกฺขสจฺจธมฺมานํ อิธ ‘‘โลโก’’ติ อธิปฺเปตตฺตา. อถ วา น ลุชฺชติ น ปลุชฺชตีติ โย คหิโต ตถา น โหติ, โส โลโกติ ตํ-คหณรหิตานํ โลกุตฺตรานํ นตฺถิ โลกตา. อุปาทานานํ อารมฺมณภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา. ทสายตนานีติ ทส รูปายตนานิ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.
วิวฏฺฏชฺฌาสยสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตสฺส จ สพฺพํ เตภูมกกมฺมํ ครหิตพฺพํ วชฺชิตพฺพฺจ หุตฺวา อุปฏฺาตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชํ, สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺช’’นฺติ. อปฺปรชกฺขมหารชกฺขาทีสุ ปฺจสุ ทุเกสุ เอเกกสฺมึ ทส ทส กตฺวา ‘‘ปฺาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ชานาตี’’ติ วุตฺตํ. อถ วา อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺตํ ชานาตีติ กตฺวา ตถา วุตฺตํ. เอตฺถ จ อปฺปรชกฺขาทิภพฺพาทิวเสน อาวชฺเชนฺตสฺส ภควโต เต สตฺตา ปฺุชปฺุชาว หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ, น เอเกกา.
อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินี, คจฺโฉปิ ชลาสโยปิ, อิธ ปน ชลาสโย อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อุปฺปลวเน’’ติ. ยานิ อุทกสฺส อนฺโต นิมุคฺคาเนว หุตฺวา ปุสนฺติ วฑฺฒนฺติ, ตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ. ทีปิตานีติ อฏฺกถายํ ปกาสิตานิ, อิเธว วา ‘‘อฺานิปี’’ติอาทินา ภาสิตานิ.
อุคฺฆฏิตฺูติ อุคฺฆฏิตํ นาม าณุคฺฆฏนํ, าเณ อุคฺฆฏิตมตฺเต เอว ชานาตีติ อตฺโถ. วิปฺจิตํ วิตฺถาริตเมว อตฺถํ ชานาตีติ วิปฺจิตฺู. อุทฺเทสาทีหิ เนตพฺโพติ เนยฺโย. สห อุทาหฏเวลายาติ อุทาหาเร อุทาหฏมตฺเตเยว. ธมฺมาภิสมโยติ จตุสจฺจธมฺมสฺส าเณน สทฺธึ อภิสมโย. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติอาทินา นเยน สํขิตฺเตน มาติกาย ปิยมานาย เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล ‘‘อุคฺฆฏิตฺู’’ติ วุจฺจติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ สํขิตฺเตน มาติกํ เปตฺวา วิตฺถาเรน อตฺเถ ¶ วิภชิยมาเน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล ‘‘วิปฺจิตฺู’’ติ วุจฺจติ. อุทฺเทสโตติ อุทฺเทสเหตุ, อุทฺทิสนฺตสฺส, อุทฺทิสาเปนฺตสฺส วาติ อตฺโถ. ปริปุจฺฉโตติ อตฺถํ ปริปุจฺฉนฺตสฺส. อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหตีติ อนุกฺกเมน อรหตฺตปฺปตฺติ โหติ. น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหตีติ เตน อตฺตภาเวน มคฺคํ วา ผลํ วา อนฺตมโส ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปทปรโมติ อยํ ปุคฺคโล พฺยฺชนปทเมว ปรมํ อสฺสาติ ปทปรโมติ วุจฺจติ.
กมฺมาวรเณนาติ ¶ (วิภ. อฏฺ. ๘๒๖) ปฺจวิเธน อานนฺตริยกมฺเมน. วิปากาวรเณนาติ อเหตุกปฏิสนฺธิยา. ยสฺมา ปน ทุเหตุกานมฺปิ อริยมคฺคปฏิเวโธ นตฺถิ, ตสฺมา ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิปิ ‘‘วิปากาวรณเมวา’’ติ เวทิตพฺพา. กิเลสาวรเณนาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิยา. อสฺสทฺธาติ พุทฺธาทีสุ สทฺธารหิตา. อจฺฉนฺทิกาติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิตา. อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกฏฺานํ ปวิฏฺา. ทุปฺปฺาติ ภวงฺคปฺาย ปริหีนา. ภวงฺคปฺาย ปน ปริปุณฺณายปิ ยสฺส ภวงฺคํ โลกุตฺตรสฺส ปจฺจโย น โหติ, โสปิ ทุปฺปฺโ เอว นาม. อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ มคฺคํ โอกฺกมิตุํ อธิคนฺตุํ อภพฺพา. น กมฺมาวรเณนาติอาทีนิ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพานิ.
นิพฺพานสฺส ทฺวารํ ปวิสนมคฺโค. วิวริตฺวา ปิโต มหากรุณูปนิสฺสเยน สยมฺภุาเณน อธิคตตฺตา. สทฺธํ ปมฺุจนฺตูติ อตฺตโน สทฺธํ ปเวเสนฺตุ, สทฺทหนาการํ อุปฏฺเปนฺตูติ อตฺโถ. สุเขน อกิจฺเฉน ปวตฺตนียตาย สุปฺปวตฺติตํ. น ภาสึ น ภาสิสฺสามีติ จินฺเตสึ.
๒๘๔. ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ เอวํ ปวตฺติตธมฺมเทสนาปฏิสํยุตฺตสฺส วิตกฺกสฺส สตฺตมสตฺตาหโต ปรํ อฏฺมสตฺตาเหเยว อุปฺปนฺนตฺตา วุตฺตํ ‘‘อฏฺเม สตฺตาเห’’ติ. น อิตรสตฺตาหานิ วิย ปฏินิยตกิจฺจลกฺขิตสฺส อฏฺมสตฺตาหสฺส นาม ปวตฺติตสฺส สพฺภาวา.
วิวฏนฺติ ¶ เทวตาวิคฺคเหน วิวฏองฺคปจฺจงฺคนิทฺทาย ชนานํ ปากฏํ วิปฺปการนฺติ อตฺโถ. ‘‘พุทฺธตฺตํ อนธิคนฺตฺวา น ปจฺจาคมิสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนวิตกฺกาติสยเหตุเกน ปถวีปริวตฺตนเจติยํ นาม ทสฺเสตฺวา. สากิยโกลิยมลฺลรชฺชวเสน ตีณิ รชฺชานิ. รุกฺขมูเลติ นิคฺโรธมูเล. วตฺวา ปกฺกามิ, ปกฺกมนฺติยา จสฺสา มหาสตฺโต อาการํ ทสฺเสสิ สุวณฺณถาลคฺคหณาย, สา ‘‘ตุมฺหากํ ตํ ปริจฺจตฺตเมวา’’ติ ปกฺกามิ.
ทิวาวิหารํ กตฺวาติ นานาสมาปตฺติโย สมาปชฺชเนน ทิวาวิหารํ วิหริตฺวา. ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ, อุปสุสฺสตุ สรีเร มํสโลหิต’’นฺติอาทินา สุตฺเต (ม. นิ. ๒.๑๘๔; สํ. นิ. ๒.๒๓๗; อ. นิ. ๒.๕; ๘.๑๓; มหานิ. ๑๗, ๑๙๖) อาคตนเยน จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺหิตฺวา.
นวโยชนนฺติ อุพฺเพธโต วุตฺตํ, ปุถุลโต ทฺวาทสโยชนา, ทีฆโต ยาว จกฺกวาฬา อายตาติ ¶ วทนฺติ. อชฺโฌตฺถรนฺโต อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘อุฏฺเหิ โส, สิทฺธตฺถ, อหํ อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส อนุจฺฉวิโก’’ติ วตฺวา ตตฺถ สกฺขึ โอตาเรนฺโต อตฺตโน ปริสํ นิทฺทิสิ. เอกปฺปหาเรเนว – ‘‘อยเมว อนุจฺฉวิโก, อยเมว อนุจฺฉวิโก’’ติ โกลาหลมกาสิ, ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต…เป… หตฺถํ ปสาเรติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘อเจตนายํ ปถวี, อวิฺาย สุขํ ทุขํ;
สาปิ ทานพลา มยฺหํ, สตฺตกฺขตฺตุํ ปกมฺปถา’’ติ. (จริยา. ๑.๑๒๔);
ปุพฺเพนิวาสาณํ วิโสเธตฺวาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ สีหาวโลกนาเยน. วฏฺฏวิวฏฺฏํ สมฺมสิตฺวาติ จตุสจฺจมนสิการํ สนฺธายาห. อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส อตฺถายาติ ปลฺลงฺกสีเสน อธิคตวิเสสํ ทสฺเสติ. ตตฺถ หิ สิขาปฺปตฺตวิมุตฺติสุขํ อวิชหนฺโต อนฺตรนฺตรา จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคํ มนสิกโรนฺโต เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิ. เอกจฺจานนฺติ ยา อธิคตมคฺคา สจฺฉิกตนิโรธา เอกเทเสน จ พุทฺธคุเณ ชานนฺติ, ตา เปตฺวา ตทฺเสํ เทวตานํ. อฺเปิ พุทฺธตฺตกราติ วิสาขาปุณฺณมโต ปฏฺาย รตฺตินฺทิวํ เอวํ นิจฺจสมาหิตภาวเหตุกานํ พุทฺธคุณานํ อุปริ อฺเปิ ¶ พุทฺธตฺตสาธกา, ‘‘อยํ พุทฺโธ’’ติ พุทฺธภาวสฺส ปเรสํ วิภาวนา ธมฺมา กึ นุ โข อตฺถีติ โยชนา.
อนิมิเสหีติ ธมฺมปีติวิปฺผารวเสน ปสาทวิกสิตนิจฺจลตาย นิเมสรหิเตหิ. รตนจงฺกเมติ เทวตาหิ มาปิเต รตนมยจงฺกเม. รตนภูตานํ สตฺตนฺนํ ปกรณานํ ตตฺถ จ อนนฺตนยสฺส ธมฺมรตนสฺส สมฺมสเนน ตํ านํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตนฺติปิ วทนฺติ. เอวนฺติ วกฺขมานากาเรน. ฉพฺพณฺณานํ รสฺมีนํ ทนฺเตหิ นิกฺขมนโต ฉทฺทนฺตนาคกุลํ วิยาติ นิทสฺสนํ วุตฺตํ.
เหฏฺา โลหปาสาทปฺปมาโณติ นวภูมกสฺส สพฺพปมสฺส โลหปาสาทสฺส เหฏฺา โลหปาสาทปฺปมาโณ. ขนฺธกฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๕) ปน ตตฺถ ‘‘ภณฺฑาคารคพฺภปฺปมาณ’’นฺติ วุตฺตํ.
ปจฺจคฺเฆติ อภินเว. ปจฺเจกํ มหคฺฆตาย ปจฺจคฺเฆติ เกจิ, ตํ น สุนฺทรํ. น หิ พุทฺธา ภควนฺโต มหคฺฆํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ ปริภฺุชนฺติ วา. ปิณฺฑปาตนฺติ เอตฺถ มนฺถฺจ มธุปิณฺฑิกฺจ ¶ สนฺธาย วทติ. อยํ วิตกฺโกติ – ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ อยํ ปริวิตกฺโก.
ปณฺฑิจฺเจนาติ สมาปตฺติปฏิลาภสํสิทฺเธน อธิคมพาหุสจฺจสงฺขาเตน ปณฺฑิตภาเวน. เวยฺยตฺติเยนาติ สมาปตฺติปฏิลาภปจฺจเยน ปาริหาริยปฺาสงฺขาเตน พฺยตฺตภาเวน. เมธาวีติ ติเหตุกปฏิสนฺธิปฺาสงฺขาตาย ตํตํอิติกตฺตพฺพตาปฺาสงฺขาตาย จ เมธาย สมนฺนาคโตติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. มหาชานิโยติ มหาปริหานิโก. อาคมนปาทาปิ นตฺถีติ อิทํ ปมํ วตฺตพฺพํ, อถาหํ ตตฺถ คจฺเฉยฺยํ, คนฺตฺวา เทสิยมานํ ธมฺมมฺปิสฺส โสตุํ โสตปสาโทปิ นตฺถีติ โยชนา. กึ ปน ภควตา อตฺตโน พุทฺธานุภาเวน เต ธมฺมํ าเปตุํ น สกฺกาติ? อาม, น สกฺกา. น หิ ปรโต โฆสํ อนฺตเรน สาวกานํ ธมฺมาภิสมโย สมฺภวติ, อฺถา อิตรปจฺจยรหิตสฺสปิ ธมฺมาภิสมเยน ภวิตพฺพํ, น จ ตํ อตฺถิ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, ปจฺจยา สมฺมาทิฏฺิยา อุปฺปาทาย ปรโต จ โฆโส อชฺฌตฺตฺจ โยนิโสมนสิกาโร’’ติ (อ. นิ. ๒.๑๒๗). ปาฬิยํ รามสฺเสว สมาปตฺติลาภิตา อาคตา, น อุทกสฺส, ตํ ตสฺส โพธิสตฺเตน สมาคตกาลวเสน วุตฺตํ ¶ . โส หิ ปุพฺเพปิ ตตฺถ ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิหรนฺโต มหาปุริเสน ขิปฺปฺเว สมาปตฺตีนํ นิพฺพตฺติตภาวํ สุตฺวา สํเวคชาโต มหาสตฺเต ตโต นิพฺพิชฺช ปกฺกนฺเต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต นจิรสฺเสว อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน นิพฺพตฺโตติ อทฺทสา’’ติ. เอเต อฏฺ พฺราหฺมณาติ สมฺพนฺโธ. ฉฬงฺควาติ ฉฬงฺควิทุโน. มนฺตนฺติ มนฺตปทํ. ‘‘นิชฺฌายิตฺวา’’ติ วจนเสโส, มนฺเตตฺวาติ อตฺโถ. วิยากรึสูติ กเถสุํ.
ยถามนฺตปทนฺติ ลกฺขณมนฺตสงฺขาตเวทวจนานุรูปํ. คตาติ ปฏิปนฺนา. ‘‘ทฺเวว คติโย ภวนฺติ อนฺา’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๓; ๓.๑๙๙-๒๐๐; ม. นิ. ๒.๓๘๔, ๓๙๘) วุตฺตนิยาเมน นิจฺฉินิตุํ อสกฺโกนฺตา พฺราหฺมณา วุตฺตเมว ปฏิปชฺชึสุ, น มหาปุริสสฺส พุทฺธภาวปฺปตฺตึ ปจฺจาสีสึสุ. อิเม ปน โกณฺฑฺาทโย ปฺจ ‘‘เอกํสโต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ชาตนิจฺฉยตฺตา มนฺตปทํ อติกฺกนฺตา. ปุณฺณปตฺตนฺติ ตุฏฺิทานํ. นิพฺพิตกฺกาติ นิพฺพิกปฺปา, น ทฺเวธา ตกฺกา.
วปฺปกาเลติ วปนกาเล. วปนตฺถํ พีชานิ นีหรณนฺเตน ตตฺถ อคฺคํ คเหตฺวา ทานํ พีชคฺคทานํ นาม. ลายนคฺคาทีสุปิ เอเสว นโย. ธฺผลสฺส นาติปริณตกาเล ปุถุกกาเล. ลายเนติ สสฺสลายเน. ยถา ลูนํ หตฺถกํ กตฺวา เวณิวเสน พนฺธนํ เวณิกรณํ. เวณิโย ปน ปุริสภารวเสน ¶ พนฺธนํ กลาโป. ขเล กลาปานํ ปนทิวเส อคฺคํ คเหตฺวา ทานํ ขลคฺคํ. มทฺทิตฺวา วีหีนํ ราสิกรณทิวเส อคฺคํ คเหตฺวา ทานํ ภณฺฑคฺคํ. โกฏฺาคาเร ธฺสฺส ปกฺขิปนทิวเส ทานํ โกฏฺคฺคํ. อุทฺธริตฺวาติ ขลโต ธฺสฺส อุทฺธริตฺวา. นวนฺนํ อคฺคทานานํ ทินฺนตฺตาติ อิทํ ตสฺส รตฺตฺูนํ อคฺคภาวตฺถาย กตาภินีหารานุรูปํ ปวตฺติตสาวกปารมิยา จิณฺณนฺเต ปวตฺติตตฺตา วุตฺตํ. ติณฺณมฺปิ หิ โพธิสตฺตานํ ตํตํปารมิยา สิขาปฺปตฺตกาเล ปวตฺติตํ ปฺุํ อปฺุํ วา ครุตรวิปากเมว โหติ, ธมฺมสฺส จ สพฺพปมํ สจฺฉิกิริยาย วินา กถํ รตฺตฺูนํ อคฺคภาวสิทฺธีติ. พหุการา โข อิเม ปฺจวคฺคิยาติ อิทํ ปน อุปการานุสฺสรณมตฺตกเมว ปริจยวเสน อาฬารุทกานุสฺสรณํ วิย.
๒๘๕. วิวเรติ มชฺเฌ. เตนาห ‘‘ติคาวุตนฺตเร าเน’’ติ. อโยชิยมาเน อุปโยควจนํ น ปาปุณาติ สามิวจนสฺส ปสงฺเค อนฺตรา-สทฺทโยเคน ¶ อุปโยควจนสฺส อิจฺฉิตตฺตา. เตนาห ‘‘อนฺตราสทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กต’’นฺติ.
สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ อภิภวิตฺวา ปริฺาภิสมยวเสน อติกฺกมิตฺวา. จตุภูมกธมฺมํ อนวเสสํ เยฺยํ สพฺพโส เยฺยาวรณสฺส ปหีนตฺตา สพฺพฺุตฺาเณน อเวทึ. รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนาทินา กิเลเสน. อปฺปหาตพฺพมฺปิ กุสลาพฺยากตํ ตปฺปฏิพทฺธกิเลสมถเนน ปหีนตฺตา น โหตีติ อาห ‘‘สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ ชหิตฺวา ิโต’’ติ. อารมฺมณโตติ อารมฺมณกรณวเสน.
กิฺจาปิ โลกิยธมฺมานมฺปิ ยาทิโส โลกนาถสฺส อธิคโม, น ตาทิโส อธิคโม ปรูปเทโส อตฺถิ, โลกุตฺตรธมฺเม ปนสฺส เลโสปิ นตฺถีติ อาห ‘‘โลกุตฺตรธมฺเม มยฺหํ อาจริโย นาม นตฺถี’’ติ. ปฏิภาคปุคฺคโลติ สีลาทีหิ คุเณหิ ปฏินิธิภูโต ปุคฺคโล. สเหตุนาติ สหธมฺเมน สปาฏิหีรกตาย. นเยนาติ อภิชานนตาทิวิธินา. จตฺตาริ สจฺจานีติ อิทํ ตพฺพินิมุตฺตสฺส เยฺยสฺส อภาวโต วุตฺตํ. สยํ พุทฺโธติ สยเมว สยมฺภุาเณน พุทฺโธ. วิคตปริฬาหตาย สีติภูโต. ตโต เอว นิพฺพุโต. อาหฺฉนฺติ อาหนิสฺสามิ. เวเนยฺยานํ อมตาธิคมาย อุคฺโฆสนาทึ กตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนา อมตทุนฺทุภีติ วุตฺตา.
อนนฺตาโณ ชิตกิเลโสติ อนนฺตชิโน. เอวมฺปิ นาม ภเวยฺยาติ เอวํวิเธ นาม รูปรตเน อีทิเสน าเณน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. อยํ หิสฺส ปพฺพชฺชาย ปจฺจโย ชาโต, กตาธิกาโร เจส. ตถา หิ ภควา เตน สมาคมตฺถํ ปทสาว ตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ.
โกฏฺาสสมฺปนฺนาติ ¶ องฺคปจฺจงฺคสงฺขาตอวยวสมฺปนฺนา. อฏฺฏียตีติ อฏฺโฏ โหติ, โทมนสฺสํ อาปชฺชตีติ อตฺโถ.
อวิหํ อุปปนฺนาเสติ อวิเหสุ นิพฺพตฺตา. วิมุตฺตาติ อคฺคผลวิมุตฺติยา วิมุตฺตา. เต หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ทิพฺพโยคํ อุปชฺฌคุนฺติ เต อุปกา ทโย มานุสํ อตฺตภาวํ ชหิตฺวา โอรมฺภาคิยสํโยชนปฺปหาเนน อวิเหสุ นิพฺพตฺตมตฺตาว อคฺคมคฺคาธิคเมน ทิพฺพโยคํ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนํ สมติกฺกมึสุ.
๒๘๖. สณฺเปสุนฺติ ¶ ‘‘เนว อภิวาเทตพฺโพ’’ติอาทินา (มหาว. ๑๒) สณฺํ กิริยาการํ อกํสุ. เตนาห ‘‘กติกํ อกํสู’’ติ. ปธานโตติ ปุพฺเพ อนุฏฺิตทุกฺกรจรณโต. ปภาวิตนฺติ วาจาสมุฏฺานํ, วจีนิจฺฉารณนฺติ อตฺโถ. ‘‘อยํ น กิฺจิ วิเสสํ อธิคมิสฺสตี’’ติ อนุกฺกณฺนตฺถํ. ‘‘มยํ ยตฺถ กตฺถจิ คมิสฺสามา’’ติ มา วิตกฺกยิตฺถ. โอภาโสติ วิปสฺสโนภาโส. นิมิตฺตนฺติ กมฺมฏฺานนิมิตฺตํ. เอกปเทเนวาติ เอกวจเนเนว. ‘‘อเนน ปุพฺเพปิ น กิฺจิ มิจฺฉา วุตฺตปุพฺพ’’นฺติ สตึ ลภิตฺวา. ยถาภูตวาทีติ อุปฺปนฺนคารวา.
อนฺโตวิหาเรเยว อโหสิ ทหรกุมาโร วิย เตหิ ภิกฺขูหิ ปริหริโต. มเลติ สํกิเลเส. คามโต ภิกฺขูหิ นีหฏํ อุปนีตํ ภตฺตํ เอตสฺสาติ นีหฏภตฺโต, เตน นีหฏภตฺเตน ภควตา. เอตฺตกํ กถามคฺคนฺติ – ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ปริเยสนา’’ติ อารภิตฺวา ยาว – ‘‘นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ ปทํ, เอตฺตกํ เทสนามคฺคํ. กามฺเจตฺถ – ‘‘ตุมฺเหปิ มมฺเจว ปฺจวคฺคิยานฺจ มคฺคํ อารูฬฺหา, อริยปริเยสนา ตุมฺหากํ ปริเยสนา’’ติ อฏฺกถาวจนํ. เตน ปน – ‘‘โส โข อหํ, ภิกฺขเว, อตฺตนา ชาติธมฺโม สมาโน…เป… อสํกิลิฏฺํ อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ นิพฺพานํ อชฺฌคมนฺติ, อถ โข, ภิกฺขเว, ปฺจวคฺคิยา ภิกฺขู มยา เอวํ โอวทิยมานา…เป… อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ นิพฺพานํ อชฺฌคมํสุ…เป… นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ อิมสฺเสว สุตฺตปทสฺส อตฺโถ วิภาวิโตติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ภควา ยํ ปุพฺเพ อวจ ตุมฺเหปิ มมฺเจว ปฺจวคฺคิยานฺจ มคฺคํ อารุฬฺหา, อริยปริเยสนา ตุมฺหากํ ปริเยสนาติ. อิมํ เอกเมว อนุสนฺธึ ทสฺเสนฺโต อาหรี’’ติ.
๒๘๗. อนคาริยานมฺปีติ ปพฺพชิตานมฺปิ. ปฺจกามคุณวเสน อนริยปริเยสนา โหติ คธิตาทิภาเวน ปริภฺุชนโต. มิจฺฉาชีววเสนปิ อนริยปริเยสนา โหตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ¶ ‘‘ปฺจกามคุณวเสนา’’ติ วุตฺตํ สจฺฉนฺทราคปริโภคสฺส อธิปฺเปตตฺตา. อิทานิ จตูสุ ปจฺจเยสุ กามคุเณ นิทฺธาเรตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปริโภครโสติ ปริโภคปจฺจยปีติโสมนสฺสํ. อยํ ปน รสสมานตาวเสน คหณํ อุปาทาย ¶ ‘‘รโส’’ติ วุตฺโต, น สภาวโต. สภาเวน คหณํ อุปาทาย ปีติโสมนสฺสํ ธมฺมารมฺมณํ สิยา, น รสารมฺมณํ. อปฺปจฺจเวกฺขณปริโภโคติ ปจฺจเวกฺขณรหิโต ปริโภโค, อิทมตฺถิตํ อนิสฺสาย คธิตาทิภาเวน ปริโภโคติ อตฺโถ. คธิตาติ ตณฺหาย พทฺธา. มุจฺฉิตาติ มุจฺฉํ โมหํ ปมาทํ อาปนฺนา. อชฺโฌคาฬฺหาติ อธิโอคาฬฺหา, ตํ ตํ อารมฺมณํ อนุปวิสิตฺวา ิตา. อาทีนวํ อปสฺสนฺตาติ สจฺฉนฺทราคปริโภเค โทสํ อชานนฺตา. อปจฺจเวกฺขิตปริโภคเหตุอาทีนวํ นิสฺสรติ อติกฺกมติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, ปจฺจเวกฺขณาณํ.
ปาสราสินฺติ ปาสสมุทายํ. ลุทฺทโก หิ ปาสํ โอฑฺเฑนฺโต น เอกํเยว, น จ เอกสฺมึเยว าเน โอฑฺเฑติ, อถ โข ตํตํมิคานํ อาคมนมคฺคํ สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺถ ตตฺถ โอฑฺเฑนฺโต พหูเยว โอฑฺเฑติ, ตสฺมา เต จิตฺเตน เอกโต คเหตฺวา ‘‘ปาสราสี’’ติ วุตฺตํ. วาคุรสฺส วา ปาสปเทสานํ พหุภาวโต ‘‘ปาสราสี’’ติ วุตฺตํ.
ปาสราสิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๗. จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา
๒๘๘. เสตปริวาโรติ ¶ เสตปฏิจฺฉโท, เสตวณฺณาลงฺกาโรติ อตฺโถ. ปุพฺเพ ปน ‘‘เสตาลงฺการา’’ติ อสฺสาลงฺกาโร คหิโต, อิธ จกฺกปฺชรกุพฺพราทิรถาวยเวสุ กาตพฺพาลงฺกาโร. เอวํ วุตฺเตนาติ เอวํ ‘‘เสตาย สุท’’นฺติอาทินา ปกาเรน สํยุตฺตมหาวคฺเค (สํ. นิ. ๕.๔) วุตฺเตน. นาติมหา ยุทฺธมณฺฑเล สฺจารสุขตฺถํ. โยโธ สารถีติ ทฺวินฺนํ, ปหรณทายเกน สทฺธึ ติณฺณํ วา.
นครํ ปทกฺขิณํ กโรติ นครโสภนตฺถํ. อิทํ กิร ตสฺส พฺราหฺมณสฺส ชาณุสฺโสณิฏฺานนฺตรํ ชาติสิทฺธํ ปรมฺปราคตํ จาริตฺตํ. เตนาห ‘‘อิโต เอตฺตเกหิ ทิวเสหี’’ติอาทิ. จาริตฺตวเสน นครวาสิโนปิ ตถา ตถา ปฏิปชฺชนฺติ. ปฺุวาทิมงฺคลกถเน นิยุตฺตา มางฺคลิกา. สุวตฺถิปตฺตนาย โสวตฺถิกา. อาทิ-สทฺเทน วนฺทีอาทีนํ สงฺคโห. ยสสิริสมฺปตฺติยาติ ยสสมฺปตฺติยา สิริสมฺปตฺติยา จ, ปริวารสมฺปตฺติยา เจว วิภวโสภาสมฺปตฺติยา จาติ อตฺโถ.
นคราภิมุโข ¶ ปายาสิ อตฺตโน ภิกฺขาจารเวลาย. ปณฺฑิโต มฺเติ เอตฺถ มฺเติ อิทํ ‘‘มฺตี’’ติ อิมินา สมานตฺถํ นิปาตปทํ. ตสฺส อิติ-สทฺทํ อาเนตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปณฺฑิโตติ มฺตี’’ติ อาห. อนุมติปุจฺฉาวเสน เจตํ วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘อุทาหุ โน’’ติ. ‘‘ตํ กึ มฺติ ภวํ วจฺฉายโน สมณสฺส โคตมสฺส ปฺาเวยฺยตฺติย’’นฺติ หิ วุตฺตเมวตฺถํ ปุน คณฺหนฺโต ‘‘ปณฺฑิโต มฺเ’’ติ อาห. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภวํ วจฺฉายโน, สมณํ โคตมํ ปณฺฑิโตติ มฺติ, อุทาหุ โน’’ติ, ยถา เต ขเมยฺย, ตถา นํ กเถหีติ อธิปฺปาโย.
อหํ โก นาม, มม อวิสโย เอโสติ ทสฺเสติ. โก จาติ เหตุนิสฺสกฺเก ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘กุโต จา’’ติ. ตถา จาห ‘‘เกน การเณน ชานิสฺสามี’’ติ, เยน การเณน สมณสฺส โคตมสฺส ปฺาเวยฺยตฺติยํ ชาเนยฺยํ, ตํ การณํ มยิ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. พุทฺโธเยว ภเวยฺย, อพุทฺธสฺส สพฺพถา พุทฺธาณานุภาวํ ชานิตุํ น สกฺกาติ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, โอรมตฺตกํ สีลมตฺตกํ, เยน ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย (ที. นิ. ๑.๗), อตฺถิ, ภิกฺขเว, อฺเว ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา ¶ …เป… เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺยา’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๘) จ. เอตฺถาติ ‘‘โสปิ นูนสฺส ตาทิโสวา’’ติ เอตสฺมึ ปเท. ปสตฺถ ปสตฺโถติ ปสตฺเถหิ อตฺตโน คุเณเหว โส ปสตฺโถ, น ตสฺส กิตฺตินา, ปสํสาสภาเวเนว ปาสํโสติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘สพฺพคุณาน’’นฺติอาทิ. มณิรตนนฺติ จกฺกวตฺติโน มณิรตนํ. สเทวเก โลเก ปาสํสานมฺปิ ปาสํโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปสตฺเถหิ วา’’ติ ทุติยวิกปฺโป คหิโต.
อรณียโต อตฺโถ, โส เอว วสตีติ วโสติ อตฺถวโส, ตสฺส ตสฺส ปโยคสฺส อานิสํสภูตํ ผลนฺติ อาห ‘‘อตฺถวสนฺติ อตฺถานิสํส’’นฺติ. อตฺโถ วา วุตฺตลกฺขโณ วโส เอตสฺสาติ อตฺถวโส, การณํ. นาควนวาสิโกติ หตฺถินาคานํ วิจรณวเน เตสํ คหณตฺถํ วสนโก. อนุคฺคหิตสิปฺโปติ อสิกฺขิตหตฺถิสิปฺโป อายตวิตฺถตสฺส ปทมตฺตสฺส ทสฺสเนน ‘‘มหา วต, โภ นาโค’’ติ นิฏฺาคมนโต. ปรโต ปน ภควตา วุตฺตฏฺาเน. อุคฺคหิตสิปฺโป ปุริโส นาควนิโกติ อาคโต อายตวิตฺถตสฺส ¶ ปทสฺส อุจฺจสฺส จ นิเสวิตสฺส พฺยภิจารภาวํ ตฺวา ตตฺตเกน นิฏฺํ อคนฺตฺวา มหาหตฺถึ ทิสฺวาว นิฏฺาคมนโต. าณํ ปชฺชติ เอตฺถาติ าณปทานิ, ขตฺติยปณฺฑิตาทีนํ ธมฺมวินเย วินีตตฺตา วินเยหิ อธิคตชฺฌานาทีนิ. ตานิ หิ ตถาคตคนฺธหตฺถิโน เทสนาาเณน อกฺกนฺตฏฺานานิ. จตฺตารีติ ปน วิเนยฺยานํ อิธ ขตฺติยปณฺฑิตาทิวเสน จตุพฺพิธานํเยว คหิตตฺตา.
๒๘๙. ปุคฺคเลสุ ปฺาย จ นิปุณตา ปณฺฑิตสมฺา นิปุณตฺถสฺส ทสฺสนสมตฺถตาวเสเนวาติ อาห ‘‘สุขุมอตฺถนฺตรปฏิวิชฺฌนสมตฺเถ’’ติ. กต-สทฺโท อิธ นิปฺผนฺนปริยาโย. ปเร ปวทนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ ปรปฺปวาโท, ปรสมโย. ปเรหิ ปวทนํ ปรปฺปวาโท, วิคฺคาหิกกถาย ปรวาทมทฺทนํ. ตทุภยมฺปิ เอกโต กตฺวา ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิฺาตปรปฺปวาเท เจว ปเรหิ สทฺธึ กตวาทปริจเย จา’’ติ, ปรสมเยสุ ปรวาทมทฺทเนสุ จ นิปฺผนฺเนติ อตฺโถ. วาลเวธิรูเปติ วาลเวธิปติรูเป. เตนาห ‘‘วาลเวธิธนุคฺคหสทิเส’’ติ. วาลนฺติ อเนกธา ภินฺนสฺส วาลสฺส อํสุสงฺขาตํ วาลํ. ภินฺทนฺตา วิยาติ ฆฏาทึ สวิคฺคหํ มุคฺคราทินา ภินฺทนฺตา วิย, ทิฏฺิคตานิ เอกํสโต ภินฺทนฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘อตฺถํ คุยฺหํ ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา ปุจฺฉิสฺสามา’’ติ สงฺขตํ ปทปฺหํ ปุจฺฉนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุปทมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, โทโส. ปุจฺฉียตีติ ปฺโห, อตฺโถ. ปุจฺฉติ เอเตนาติ ปฺโห, สทฺโท. ตทุภยํ เอกโต คเหตฺวา อาห ‘‘เอวรูเป ปฺเห’’ติอาทิ. ‘‘เอวํ ปุจฺเฉยฺย, เอวํ วิสฺสชฺเชยฺยา’’ติ ¶ จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานํ สิขาวคมนํ ทสฺเสติ. เสยฺโยติ อุตฺตโม, ปรโม ลาโภติ อธิปฺปาโย.
เอวํ อตฺตโน วาทวิธมนภเยนปิ ปเร ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉิตุํ น วิสหนฺตีติ วตฺวา อิทานิ วาทวิธมเนน วินาปิ น วิสหนฺติ เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํ. จิตฺตํ ปสีทติ ปเร อตฺตโน อตฺตภาวมฺปิ วิสฺสตฺถํ นิยฺยาเทตุกามา โหนฺติ โอธิสกเมตฺตาผรณสทิสตฺตา ตสฺส เมตฺตายนสฺส. ทสฺสนสมฺปนฺนาติ ทฏฺพฺพตาย สมฺปนฺนา ทสฺสนานุตฺตริยภาวโต, อติวิย ทสฺสนียาติ อตฺโถ.
สรณคมนวเสน ¶ สาวกาติ โลกิยสรณคมเนน สาวกา, โลกุตฺตรสรณคมเนน ปน สาวกตฺตํ ปรโต อาคมิสฺสติ, ตฺจ ปพฺพชิตวเสน วุจฺจติ, อิธ คหฏฺวเสน, อุภยตฺถาปิ สรณคมเนน สาวกตฺตํ เวทิตพฺพํ. เต หิ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน กุลปุตฺตา, อาจารกุลปุตฺตาปิ ตาทิสา ภวนฺติ. โถเกนาติ อิมินา ‘‘มนํ อนสฺสามา’’ติ ปทสฺสตฺถํ วทติ.
๒๙๐. อุทาหรียติ อุพฺเพคปีติวเสนาติ, ตถา วา อุทาหรณํ อุทานํ. เตนาห ‘‘อุทาหารํ อุทาหรี’’ติ. อสฺส ธมฺมสฺสาติ อสฺส ปฏิปตฺติสทฺธมฺมปุพฺพกสฺส ปฏิเวธสทฺธมฺมสฺส. โสติ หตฺถิปโทปโม หตฺถิปโทปมภาเวน วุจฺจมาโน ธมฺโม. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ปริพฺพาชเกน วุตฺตกถามคฺคมตฺเตน. กามํ เตน วุตฺตกถามคฺเคนปิ หตฺถิปโทปมภาเวน วุจฺจมาโน ธมฺโม ปริปุณฺโณว อรหตฺตํ ปาเปตฺวา ปเวทิตตฺตา, โส จ โข สงฺเขปโต, น วิตฺถารโตติ อาห ‘‘น เอตฺตาวตา วิตฺถาเรน ปริปูโร โหตี’’ติ. ยทิ ยถา วิตฺถาเรน หตฺถิปโทปโม ปริปูโร โหติ, ตถา เทสนา อารทฺธา, อถ กสฺมา กุสโลติ น วุตฺโตติ โจทนา.
๒๙๑. อายามโตปีติ ปิ-สทฺเทน อุพฺเพเธนปิ รสฺสาติ ทสฺเสติ. นีจกายา หิ ตา โหนฺติ. อุจฺจาติ อุจฺจกา. นิเสวนํ, นิเสวติ เอตฺถาติ วา นิเสวิตํ. นิเสวนฺเจตฺถ กณฺฑุยิตวิโนทนตฺถํ ฆํสนํ. เตนาห ‘‘ขนฺธปฺปเทเส ฆํสิตฏฺาน’’นฺติ. อุจฺจาติ อนีจา, อุพฺเพธวนฺติโยติ อตฺโถ. กาฬาริกาติ วิรฬทนฺตา, วิสงฺคตทนฺตาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ทนฺตาน’’นฺติอาทิ. กฬารตายาติ วิรฬตาย. อารฺชิตานีติ รฺชิตานิ, วิลิขิตานีติ อตฺโถ. กเณรุตายาติ กุฏุมลสณฺานตาย. อยํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท สํสยิตนิจฺฉยตฺโถ ยถา อฺตฺถาปิ ‘‘อยํ วา อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ สพฺพพาโล สพฺพมูฬฺโห’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑๘๑).
นาควนํ ¶ วิยาติ มหาหตฺถิโน วามนิกาทีนฺจ ปททสฺสนฏฺานภูตํ นาควนํ วิย. อาทิโต ปฏฺาย ยาว นีวรณปฺปหานา ธมฺมเทสนา ตถาคตสฺส ¶ พาหิรปริพฺพาชกาทีนฺจ ปททสฺสนภาวโต. อาทิโต ปฏฺายาติ จ ‘‘ตํ สุณาหี’’ติ ปทโต ปฏฺาย. กุสโล นาควนิโก วิย โยคาวจโร ปริเยสนวเสน ปมาณคฺคหณโต. มตฺถเก ตฺวาติ อิมสฺส สุตฺตสฺส ปริโยสาเน ตฺวา. อิมสฺมิมฺปิ าเนติ ‘‘เอวเมว โข พฺราหฺมณา’’ติอาทินา อุปเมยฺยสฺส อตฺถสฺส อุปฺาสนฏฺาเนปิ.
สฺวายนฺติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๙๐) อิธ-สทฺทมตฺตํ คณฺหาติ, น ยถาวิเสสิตพฺพํ อิธ-สทฺทํ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมวา’’ติ. โลกํ อุปาทาย วุจฺจติ โลก-สทฺเทน สมานาธิกรณภาเวน วุตฺตตฺตา. เสสปททฺวเย ปน สทฺทนฺตรสนฺนิธานมตฺเตน ตํ ตํ อุปาทาย วุตฺตตา ทฏฺพฺพา. โอกาสนฺติ กฺจิ ปเทสํ อินฺทสาลคุหาย อธิปฺเปตตฺตา. ปทปูรณมตฺตเมว โอกาสาปทิสนสฺสปิ อสมฺภวโต.
ตถาคต-สทฺทาทีนํ อตฺถวิเสโส มูลปริยายฏฺกถา(ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๒) วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาสุ วุตฺโต เอว. ตถาคตสฺส สตฺตนิกายนฺโตคธตาย ‘‘อิธ ปน สตฺตโลโก อธิปฺเปโต’’ติ วตฺวา ตตฺถายํ ยสฺมึ สตฺตนิกาเย, ยสฺมิฺจ โอกาเส อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตโลเก อุปฺปชฺชมาโนปิ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬติ อิมิสฺสา เอว โลกธาตุยา. ‘‘อฏฺานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๑๖๑; ม. นิ. ๓.๑๒๙; อ. นิ. ๑.๒๗๘; เนตฺติ. ๕๗; มิ. ป. ๕.๑.๑) เอตฺถ ชาติเขตฺตภูตา ทสสหสฺสิโลกธาตุ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ วุตฺตา. อิธ ปน อิมํเยว โลกธาตุํ สนฺธาย ‘‘อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ’’ติ วุตฺตํ. ติสฺโส หิ สงฺคีติโย อารุฬฺเห เตปิฏเก พุทฺธวจเน วิสยเขตฺตํ อาณาเขตฺตํ ชาติเขตฺตนฺติ ติวิเธ เขตฺเต เปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อฺสฺมึ จกฺกวาเฬ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิ. กถํ? ‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ (ม. นิ. ๑.๒๘๕; ๒.๓๔๑; มหาว. ๑๑; กถา. ๔๐๕; มิ. ป. ๔.๕.๑๑), เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๘๕; ๒.๓๔๑; กถา. ๔๐๕; มหาว. ๑๑) เอวมาทีนิ อิมิสฺสา โลกธาตุยา ตฺวา วทนฺเตน ภควตา – ‘‘กึ ปนาวุโส, สาริปุตฺต, อตฺเถตรหิ ¶ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา สมสโม สมฺโพธิยนฺติ เอวํ ปุฏฺาหํ, ภนฺเต, โนติ วเทยฺย’’นฺติ วตฺวา ตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ – ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ ¶ อิมํ สุตฺตํ ทสฺเสนฺเตน ธมฺมเสนาปตินา จ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติฏฺานภูตํ อิมํ โลกธาตุํ เปตฺวา อฺตฺถ อนุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ.
สุชาตายาติอาทินา วุตฺเตสุ จตูสุ วิกปฺเปสุ ปโม วิกปฺโป พุทฺธภาวาย อาสนฺนตรปฏิปตฺติทสฺสนวเสน วุตฺโต. อาสนฺนตราย หิ ปฏิปตฺติยํ ิโต ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุจฺจติ อุปฺปาทสฺส เอกนฺติกตฺตา, ปเคว ปฏิปตฺติยา มตฺถเก ิโต. ทุติโย พุทฺธภาวาวหปพฺพชฺชโต ปฏฺาย อาสนฺนปฏิปตฺติทสฺสนวเสน, ตติโย พุทฺธกรธมฺมปาริปูริโต ปฏฺาย พุทฺธภาวาย ปฏิปตฺติทสฺสนวเสน. น หิ มหาสตฺตานํ ตุสิตภวูปปตฺติโต ปฏฺาย โพธิสมฺภารสมฺภรณํ นาม อตฺถิ. จตุตฺโถ พุทฺธกรธมฺมสมารมฺภโต ปฏฺาย. โพธิยา นิยตภาวาปตฺติโต ปภุติ หิ วิฺูหิ ‘‘พุทฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติ วตฺตุํ สกฺกา อุปฺปาทสฺส เอกนฺติกตฺตา, ยถา ปน ‘‘ติฏฺนฺติ ปพฺพตา, สนฺทนฺติ นทิโย’’ติ ติฏฺนสนฺทนกิริยานํ อวิจฺเฉทมุปาทาย วตฺตมานปโยโค, เอวํ อุปฺปาทตฺถาย ปฏิปชฺชนกิริยาย อวิจฺเฉทมุปาทาย จตูสุ วิกปฺเปสุ ‘‘อุปฺปชฺชติ นามา’’ติ วุตฺตํ. สพฺพปมํ อุปฺปนฺนภาวนฺติ สพฺเพหิ อุปริ วุจฺจมาเนหิ วิเสเสหิ ปมํ ตถาคตสฺส อุปฺปนฺนตาสงฺขาตํ อตฺถิตาวิเสสํ.
โส ภควาติ (อ. นิ. ฏี. ๒.๓.๖๔) โย ‘‘ตถาคโต อรห’’นฺติอาทินา กิตฺติตคุโณ, โส ภควา. อิมํ โลกนฺติ นยิทํ มหาชนสฺส สมฺมุขามตฺตํ โลกํ สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข อนวเสสํ ปริยาทายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสตี’’ติ. ปชาตตฺตาติ ยถาสกํ กมฺมกิเลเสหิ นิพฺพตฺตตฺตา. ปฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ ปาริเสสาเยน อิตเรสํ ปทนฺตเรหิ สงฺคหิตตฺตา. สเทวกนฺติ จ อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ. ฉฏฺกามาวจรเทวคฺคหณํ ปจฺจาสตฺติาเยน. ตตฺถ หิ โส ชาโต ตนฺนิวาสี จ. พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตสมณพฺราหฺมณคฺคหณนฺติ ¶ นิทสฺสนมตฺตเมตํ อปจฺจตฺถิกานํ อสมิตาพาหิตปาปานฺจ สมณพฺราหฺมณานํ สสฺสมณพฺราหฺมณิวจเนน คหิตตฺตา. กามํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิวิเสสนานํ วเสน สตฺตวิสโย โลก-สทฺโทติ วิฺายติ ตุลฺยโยควิสยตฺตา เตสํ, ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ ปน อตุลฺยโยเคปิ อยํ สมาโส ลพฺภตีติ พฺยภิจารทสฺสนโต ปชาคหณนฺติ อาห ‘‘ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณ’’นฺติ.
อรูปิโน ¶ สตฺตา อตฺตโน อาเนฺชวิหาเรน วิหรนฺตา ‘‘ทิพฺพนฺตีติ เทวา’’ติ อิมํ นิพฺพจนํ ลภนฺตีติ อาห ‘‘สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรเทวโลโก คหิโต’’ติ. เตเนวาห ‘‘อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยต’’นฺติ (อ. นิ. ๓.๑๑๗). สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโก คหิโต ตสฺส สวิเสสํ มารสฺส วเส วตฺตนโต. รูปี พฺรหฺมโลโก คหิโต อรูปีพฺรหฺมโลกสฺส วิสุํ คหิตตฺตา. จตุปริสวเสนาติ ขตฺติยาทิจตุปริสวเสน. อิตรา ปน จตสฺโส ปริสา สมารกาทิคฺคหเณน คหิตา เอวาติ. อวเสสสพฺพสตฺตโลโก นาคครุฬาทิเภโท.
เอตฺตาวตา ภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตน เตน วิเสเสน อภาคโสว โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโตติ อุกฺกํสคภิวิชานเนน. ปฺจสุ หิ คตีสุ เทวโลโกว เสฏฺโ. ตตฺถาปิ อรูปิโน ‘‘ทูรสมุสฺสาริตกิเลสทุกฺขตาย, สนฺตปณีตอาเนฺชวิหารสมงฺคิตาย, อติวิย ทีฆายุกตายา’’ติ เอวมาทีหิ วิเสเสหิ อติวิย อิตเรหิ อุกฺกฏฺา. พฺรหฺมา มหานุภาโวติอาทึ ทสสหสฺสิยํ มหาพฺรหฺมุโน วเสน วทติ. ‘‘อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโต’’ติ หิ วุตฺตํ. อนุตฺตรนฺติ เสฏฺํ นวโลกุตฺตรํ. ภาวานุกฺกโม ภาววเสน ปเรสํ อชฺฌาสยวเสน ‘‘สเทวก’’นฺติอาทีนํ ปทานํ อนุกฺกโม. ตีหากาเรหีติ เทวมารพฺรหฺมสหิตตาสงฺขาเตหิ ตีหิ ปกาเรหิ. ตีสุ ปเทสูติ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทีสุ ตีสุ ปเทสุ. เตน เตนากาเรนาติ สเทวกตฺตาทินา เตน เตน ปกาเรน. เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนนฺติ โปราณา ปนาหูติ โยชนา.
อภิฺาติ ¶ ย-การโลเปนายํ นิทฺเทโส, อภิชานิตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อภิฺาย, อธิเกน าเณน ตฺวา’’ติ. อนุมานาทิปฏิกฺเขโปติ อนุมานอุปมานอตฺถาปตฺติอาทิปฏิกฺเขโป เอกปฺปมาณตฺตา. สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาณาจารตาย หิ สพฺพปจฺจกฺขา พุทฺธา ภควนฺโต. อนุตฺตรํ วิเวกสุขนฺติ ผลสมาปตฺติสุขํ. เตน วีติมิสฺสาปิ กทาจิ ภควโต ธมฺมเทสนา โหตีติ อาห ‘‘หิตฺวาปี’’ติ. ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต ยสฺมึ ขเณ ปริสา สาธุการํ วา เทติ, ยถาสุตํ วา ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขติ, ตํ ขณํ ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ยถาปริจฺเฉทฺจ สมาปตฺติโต วุฏฺาย ิตฏฺานโต ปฏฺาย ธมฺมํ เทเสติ.
เทสกายตฺเตน อาณาทิวิธินา อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนาติ สา ปริยตฺติธมฺมวเสน เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘เทสนาย ตาว จตุปฺปทิกายปิ คาถายา’’ติอาทิ. สาสิตพฺพปุคฺคลคเตน ยถาปราธาทิสาสิตพฺพภาเวน ¶ อนุสาสนํ ตทงฺควินยาทิวเสน วินยนํ สาสนนฺติ ตํ ปฏิปตฺติธมฺมวเสน เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สีลสมาธิวิปสฺสนา’’ติอาทิ. กุสลานนฺติ มคฺคกุสลานํ, กุสลานนฺติ วา อนวชฺชานํ. เตน ผลธมฺมานมฺปิ สงฺคโห สิทฺโธ โหติ. อาทิภาโว สีลทิฏฺีนํ ตมฺมูลกตฺตา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ. ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ กถาวธิสทฺทปฺปพนฺโธ คาถาวเสน สุตฺตวเสน จ ววตฺถิโต ปริยตฺติธมฺโม, โย อิเธว ‘‘เทสนา’’ติ วุตฺโต. ตสฺส ปน อตฺโถ วิเสเสน สีลาทิ เอวาติ อาห ‘‘ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต…เป… นิพฺพานํ ทสฺเสตี’’ติ. ตตฺถ สีลํ ทสฺเสตฺวาติ สีลคฺคหเณน สสมฺภารํ สีลํ คหิตํ. ตถา มคฺคคฺคหเณน สสมฺภาโร มคฺโคติ ตทุภเยน อนวเสสโต ปริยตฺติอตฺถํ ปริยาทิยติ. เตนาติ สีลาทิทสฺสเนน. อตฺถวเสน หิ อิธ เทสนาย อาทิกลฺยาณาทิภาโว อธิปฺเปโต. กถิกสณฺิตีติ กถิกสฺส สณฺานํ กถนวเสน สมวฏฺานํ.
น โส สาตฺถํ เทเสติ นิยฺยานตฺถวิรหโต ตสฺสา เทสนาย. เอกพฺยฺชนาทิยุตฺตา วาติ สิถิลาทิเภเทสุ พฺยฺชเนสุ เอกปฺปกาเรเนว, ทฺวิปฺปกาเรเนว วา พฺยฺชเนน ยุตฺตา วา ทมิฬภาสา วิย. สพฺพตฺถ นิโรฏฺํ กตฺวา วตฺตพฺพตาย สพฺพนิโรฏฺพฺยฺชนา วา กิราตภาสา วิย. สพฺพตฺเถว วิสฺสชฺชนียยุตฺตตาย ¶ สพฺพวิสฺสฏฺพฺยฺชนา วา ยวนภาสา วิย. สพฺพตฺเถว สานุสารตาย สพฺพนิคฺคหิตพฺยฺชนา วา ปารสิกาทิมิลกฺขภาสา วิย. สพฺพาเปสา เอกเทสพฺยฺชนวเสเนว ปวตฺติยา อปริปุณฺณพฺยฺชนาติ กตฺวา ‘‘อพฺยฺชนา’’ติ วุตฺตา. อมกฺเขตฺวาติ อปลิจฺเฉตฺวา อวินาเสตฺวา, อหาเปตฺวาติ วา อตฺโถ.
ภควา ยมตฺถํ าเปตุํ เอกคาถมฺปิ เอกวากฺยมฺปิ เทเสติ, ตมตฺถํ ตาย เทสนาย สพฺพโส ปริปุณฺณเมว กตฺวา เทเสติ, เอวํ สพฺพตฺถาติ อาห ‘‘เอกเทสนาปิ อปริปุณฺณา นตฺถี’’ติ. อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺิเตนาติ สํกิเลสปกฺขโต วฏฺฏทุกฺขโต จ อุทฺธรณสภาวาวฏฺิเตน จิตฺเตน. ตสฺมาติ ยสฺมา สิกฺขาตฺตยสงฺคหํ สกลํ สาสนํ อิธ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา. พฺรหฺมจริยนฺติ อิมินา สมานาธิกรณานิ สพฺพปทานิ โยเชตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส ธมฺมํ เทเสติ…เป… ปกาเสตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ อาห.
ทูรสมุสฺสาริตมานสฺเสว สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติ สมฺภวติ, น มาน ชาติกสฺสาติ อาห ‘‘นิหตมานตฺตา’’ติ. อุสฺสนฺนตฺตาติ พหุลภาวโต. โภคาโรคฺยาทิวตฺถุกา มทา สุปฺปเหยฺยา โหนฺติ นิมิตฺตสฺส อนวฏฺานโต’ น ตถา กุลวิชฺชามทาติ ขตฺติยพฺราหฺมณกุลีนานํ ปพฺพชิตานมฺปิ ชาติวิชฺชา นิสฺสาย มานชปฺปนํ ทุปฺปชหนฺติ อาห ‘‘เยภุยฺเยน หิ…เป… มานํ กโรนฺตี’’ติ ¶ . วิชาติตายาติ นิหีนชาติตาย. ปติฏฺาตุํ น สกฺโกนฺตีติ สุวิสุทฺธึ กตฺวา สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ. สีลวเสน หิ สาสเน ปติฏฺาติ. ปติฏฺาตุนฺติ วา สจฺจปฏิเวเธน โลกุตฺตราย ปติฏฺาย ปติฏฺาตุํ. เยภุยฺเยน หิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา สุชาตา เอว โหนฺติ, น ทุชฺชาตา.
ปริสุทฺธนฺติ ราคาทีนํ อจฺจนฺตเมว ปหานทีปนโต นิรุปกฺกิเลสตาย สพฺพโส วิสุทฺธํ. สทฺธํ ปฏิลภตีติ โปถุชฺชนิกสทฺธาวเสน สทฺทหติ. วิฺุชาติกานฺหิ ธมฺมสมฺปตฺติคหณปุพฺพิกา สทฺธาสิทฺธิ ธมฺมปมาณธมฺมปฺปสนฺนภาวโต. ชายมฺปติกา วสนฺตีติ กามํ ‘‘ชายมฺปติกา’’ติ วุตฺเต ฆรสามิกฆรสามินิวเสน ทฺวินฺนํเยว คหณํ วิฺายติ. ยสฺส ปน ¶ ปุริสสฺส อเนกา ปชาปติโย โหนฺติ, ตตฺถ กึ วตฺตพฺพํ? เอกายปิ ตาย วาโส สมฺพาโธติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเว’’ติ วุตฺตํ. ราคาทินา สกิฺจนฏฺเน, เขตฺตวตฺถุอาทินา สปลิโพธฏฺเน. ราครชาทีนํ อาคมนปถตาปิ อุปฺปชฺชนฏฺานตา เอวาติ ทฺเวปิ วณฺณนา เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานํ. อลคฺคนฏฺเนาติ อสชฺชนฏฺเน อปฺปฏิพทฺธภาเวน. เอวํ อกุสลกุสลปฺปวตฺตีนํ านภาเวน ฆราวาสปพฺพชฺชานํ สมฺพาธพฺโภกาสตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กุสลปฺปวตฺติยา เอว อฏฺานานภาเวน เตสํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
สงฺเขปกถาติ วิสุํ วิสุํ ปทุทฺธารํ อกตฺวา สงฺเขปโต อตฺถวณฺณนา. เอกมฺปิ ทิวสนฺติ เอกทิวสมตฺตมฺปิ. อขณฺฑํ กตฺวาติ ทุกฺกฏมตฺตสฺสปิ อนาปชฺชเนน อขณฺฑิตํ กตฺวา. กิเลสมเลน อมลีนนฺติ ตณฺหาสํกิเลสาทิวเสน อสํกิลิฏฺํ กตฺวา. ปริทหิตฺวาติ นิวาเสตฺวา เจว ปารุปิตฺวา จ. อคารวาโส อคารํ อุตฺตรปทโลเปน, ตสฺส วฑฺฒิอาวหํ อคารสฺส หิตํ. โภคกฺขนฺโธติ โภคราสิ โภคสมุทาโย. อาพนฺธนฏฺเนาติ ‘‘ปุตฺโต นตฺตา’’ติอาทินา เปมวเสน สปริจฺเฉทํ สมฺพนฺธนฏฺเน. ‘‘อมฺหากเมเต’’ติ ายนฺตีติ าตี. ปิตามหปิตุปุตฺตาทิวเสน ปริวตฺตนฏฺเน ปริวฏฺโฏ.
๒๙๒. สามฺวาจีปิ สิกฺขา-สทฺโท สาชีว-สทฺทสนฺนิธานโต อุปริ วุจฺจมานวิเสสาเปกฺขาย จ วิเสสนิวิฏฺโว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ยา ภิกฺขูนํ อธิสีลสงฺขาตา สิกฺขา’’ติ. สิกฺขิตพฺพฏฺเน สิกฺขา. สห อาชีวนฺติ เอตฺถาติ สาชีโว. สิกฺขนภาเวนาติ สิกฺขาย สาชีเว จ สิกฺขนภาเวน. สิกฺขํ ปริปูเรนฺโตติ สีลสํวรํ ปริปูเรนฺโต. สาชีวฺจ อวีติกฺกมนฺโตติ – ‘‘นามกาโย ปทกาโย นิรุตฺติกาโย พฺยฺชนกาโย’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๓๙) วุตฺตสิกฺขาปทํ ภควโต วจนํ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวาติ อตฺโถ. อิทเมว ¶ จ ทฺวยํ ‘‘สิกฺขน’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ สาชีวานติกฺกโม สิกฺขาปาริปูริยา ปจฺจโย. ตโต หิ ยาว มคฺคา สิกฺขาปาริปูรี โหตีติ.
ปชหิตฺวาติ สมาทานวเสน ปริจฺจชิตฺวา. ปหีนกาลโต ปฏฺาย…เป… วิรโตวาติ เอเตน ปหานสฺส วิรติยา จ สมานกาลตํ ทสฺเสติ ¶ . ยทิ เอวํ ‘‘ปหายา’’ติ กถํ ปุริมกาลนิทฺเทโสติ? ตถา คเหตพฺพตํ อุปาทาย. ธมฺมานฺหิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเว อเปกฺขิเต สหชาตานมฺปิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน คหณํ ปุริมปจฺฉิมภาเวเนว โหตีติ คหณปวตฺติอาการวเสน ปจฺจยภูเตสุ หิโรตฺตปฺปาณาทีสุ ปหานกิริยาย ปุริมกาลโวหาโร, ปจฺจยุปฺปนฺนาสุ จ วิรตีสุ วิรมณกิริยาย อปรกาลโวหาโร จ โหตีติ ‘‘ปหาย ปฏิวิรโต โหตี’’ติ วุตฺตํ. ปหายาติ วา สมาทานกาลวเสน วุตฺตํ, ปจฺฉา วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุสมาโยควเสน ปฏิวิรโตติ. ปหายาติ วา –
‘‘นิหนฺตฺวาน ตโมขนฺธํ, อุทิโตยํ ทิวากโร;
วณฺณปภาย ภาเสติ, โอภาเสตฺวา สมุคฺคโต’’ติ จ. (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๒.๕๗๘) –
เอวมาทีสุ วิย สมานกาลวเสน เวทิตพฺโพ. อถ วา ปาโณ อติปาตียติ เอเตนาติ ปาณาติปาโต, ปาณฆาตเหตุภูโต อหิริกาโนตฺตปฺปโทสโมหวิหึ สาทิโก เจตนาปธาโน สํกิเลสธมฺโม, ตํ สมาทานวเสน ปหาย. ตโต…เป… วิรโตว โหตีติ อวธารเณน ตสฺสา วิรติยา กาลาทิวเสน อปริยนฺตตํ ทสฺเสติ. ยถา หิ อฺเ สมาทินฺนวิรติกาปิ อนวฏฺิตจิตฺตตาย ลาภชีวิกาทิเหตุ สมาทานํ ภินฺทนฺเตว, น เอวมยํ. อยํ ปน ปหีนกาลโต ปฏฺาย โอรโต วิรโตติ. อทินฺนาทานํ ปหายาติอาทีสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ทณฺฑนํ ทณฺฑนิปาตนํ ทณฺโฑ. มุคฺคราทิปหรณวิเสโสปิ อิธ ปหรณวิเสโสติ อธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘เปตฺวา ทณฺฑํ สพฺพมฺปิ อวเสสํ อุปกรณ’’นฺติ. ทณฺฑนสงฺขาตสฺส ปรวิเหนสฺส ปริวชฺชิตภาวทีปนตฺถํ ทณฺฑสตฺถานํ นิกฺเขปวจนนฺติ อาห ‘‘ปรูปฆาตตฺถายา’’ติอาทิ. วิหึสนภาวโตติ วิพาธนภาวโต. ลชฺชีติ เอตฺถ วุตฺตลชฺชาย โอตฺตปฺปมฺปิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. น หิ ปาปชิคุจฺฉนปาปุตฺตาสรหิตํ, ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถิ. ยสฺส วา ธมฺมครุตาย ธมฺมสฺส จ อตฺตาธีนตฺตา อตฺตาธิปติภูตา ลชฺชากิจฺจการี, ตสฺส ¶ โลกาธิปติภูตํ โอตฺตปฺปํ กิจฺจกรนฺติ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ‘‘ลชฺชี’’อิจฺเจว วุตฺตํ. ทยํ เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโนติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ¶ ทยา-สทฺโท ‘‘อทยาปนฺโน’’ติอาทีสุ กรุณาย วตฺตตีติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน ทยา-สทฺโท อนุรกฺขณตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตมาโน เมตฺตาย จ กรุณาย จ ปวตฺตตีติ อิธ เมตฺตาย ปวตฺตมาโน วุตฺโต. มิชฺชติ สินิยฺหตีติ เมตฺตา, สา เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตํ, เมตฺตํ จิตฺตํ เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตจิตฺโต, ตสฺส ภาโว เมตฺตจิตฺตตา, เมตฺตาอิจฺเจว อตฺโถ.
สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปีติ เอเตน ตสฺสา วิรติยา สตฺตวเสน อปริยนฺตตํ ทสฺเสติ. ปาณภูเตติ ปาณชาเต. อนุกมฺปโกติ กรุณายนโก. ยสฺมา ปน เมตฺตา กรุณาย วิเสสปจฺจโย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตาย เอว ทยาปนฺนตายา’’ติ. เอวํ เยหิ ธมฺเมหิ ปาณาติปาตา วิรติ สมฺปชฺชติ, เตหิ ลชฺชาเมตฺตากรุณาธมฺเมหิ สมงฺคิภาโว ทสฺสิโต, สทฺธึ ปิฏฺิวฏฺฏกธมฺเมหีติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถาห – กสฺมา ‘‘ปาณาติปาตํ ปหายา’’ติ เอกวจนนิทฺเทโส กโต, นนุ นิรวเสสานํ ปาณานํ อติปาตโต วิรติ อิธาธิปฺเปตา? ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรตี’’ติ. เตเนว หิ อฏฺกถายํ ‘‘สพฺเพ ปาณภูเต หิเตน อนุกมฺปโก’’ติ ปุถุวจนนิทฺเทโสติ? สจฺจเมตํ, ปาณภาวสามฺวเสน ปเนตฺถ ปาฬิยํ อาทิโต เอกวจนนิทฺเทโส กโต, สพฺพสทฺทสนฺนิธาเนน ปุถุตฺตํ วิฺายมานเมวาติ สามฺนิทฺเทสํ อกตฺวา เภทวจนิจฺฉาวเสน ทสฺเสตุํ อฏฺกถายํ พหุวจนวเสน อตฺโถ วุตฺโต. กิฺจ ภิยฺโย – สามฺโต สํวรสมาทานํ, ตพฺพิเสสโต สํวรเภโทติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ อยํ วจนเภโท กโตติ เวทิตพฺพํ. วิหรตีติ วุตฺตปฺปกาโร หุตฺวา เอกสฺมึ อิริยาปเถ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ อฺเน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อิริยติ ปาเลตี’’ติ.
น เกวลํ กายวจีปโยควเสน อาทานเมว, อถ โข อากงฺขปิสฺส ปริจฺจตฺตวตฺถุวิสยาวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺเตนปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เถเนติ เถยฺยํ กโรตีติ เถโน, โจโร. สุจิภูเตนาติ เอตฺถ สุจิภาโว อธิการโต สทฺทนฺตรสนฺนิธานโต จ เถยฺยสํกิเลสวิรมณนฺติ อาห ‘‘อเถนตฺตาเยว สุจิภูเตนา’’ติ. กามฺเจตฺถ ‘‘ลชฺชี ¶ ทยาปนฺโน’’ติอาทิ น วุตฺตํ, อธิการวเสน ปน อตฺถโต วา วุตฺตเมวาติ เวทิตพฺพํ. ยถา หิ ลชฺชาทโย ปาณาติปาตปหานสฺส วิเสสปจฺจโย, เอวํ อทินฺนาทานปหานสฺสปีติ, ตสฺมา สาปิ ปาฬิ อาเนตฺวา วตฺตพฺพา. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ. อถ วา สุจิภูเตนาติ เอเตน หิโรตฺตปฺปาทีหิ ¶ สมนฺนาคโม, อหิริกาทีนฺจ ปหานํ วุตฺตเมวาติ ‘‘ลชฺชี’’ติอาทิ น วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อเสฏฺจริยนฺติ อเสฏฺานํ จริยํ, อเสฏฺํ วา จริยํ. มิถุนานํ วุตฺตากาเรน สทิสภูตานํ อยนฺติ มิถุโน, ยถาวุตฺโต ทุราจาโร. อาราจารี เมถุนาติ เอเตน – ‘‘อิธ พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ…เป… น เหว โข มาตุคาเมน สทฺธึ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, อปิจ โข มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนปริมทฺทนนฺหาปนสมฺพาหนํ สาทิยติ, โส ตทสฺสาเทติ, ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชตี’’ติอาทินา (อ. นิ. ๗.๕๐) วุตฺตา สตฺตวิธเมถุนสํโยคาปิ ปฏิวิรติ ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพํ.
สจฺเจน สจฺจนฺติ ปุริเมน วจีสจฺเจน ปจฺฉิมํ วจีสจฺจํ สนฺทหติ อสจฺเจน อนนฺตริกตฺตา. เตนาห ‘‘โย หี’’ติอาทิ. หลิทฺทิราโค วิย น ถิรกโต โหตีติ เอตฺถ กถาย อนวฏฺิตภาเวน หลิทฺทิราคสทิสตา เวทิตพฺพา, น ปุคฺคลสฺส. ปาสาณเลขา วิยาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สทฺธา อยติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ สทฺธาโย, สทฺธาโย เอว สทฺธายิโก ยถา ‘‘เวนยิโก’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๖; อ. นิ. ๘.๑๑; ปารา. ๘), สทฺธาย วา อยิตพฺโพ สทฺธายิโก, สทฺเธยฺโยติ อตฺโถ. วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติวิสํวาทนโตติ อธิปฺปาโย.
อนุปฺปทาตาติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๙; อ. นิ. ฏี. ๒.๔.๑๙๘) อนุพลปฺปทาตา, อนุวตฺตนวเสน วา ปทาตา. กสฺส ปน อนุวตฺตนํ ปทานฺจาติ? ‘‘สหิตาน’’นฺติ วุตฺตตฺตา สนฺธานสฺสาติ วิฺายติ. เตนาห ‘‘สนฺธานานุปฺปทาตา’’ติ. ยสฺมา ปน อนุวตฺตนวเสน สนฺธานสฺส ปทานํ อาธานํ, รกฺขณํ วา ทฬฺหีกรณํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทฺเว ชเน สมคฺเค ทิสฺวา’’ติอาทิ. อารมนฺติ เอตฺถาติ อาราโม, รมิตพฺพฏฺานํ. ยสฺมา ปน อา-กาเรน วินาปิ อยมตฺโถ ลพฺภติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมคฺคราโมติปิ ปาฬิ, อยเมเวตฺถ อตฺโถ’’ติ.
เอตฺถาติ ¶ –
‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท, เอกาโร วตฺตตี รโถ;
อนีฆํ ปสฺส อายนฺตํ, ฉินฺนโสตํ อพนฺธน’’นฺติ. (สํ. นิ. ๔.๓๔๗; อุทา. ๖๕; เปฏโก. ๒๕;ที. นิ. ฏี. ๑.๙) –
อิมิสฺสา ¶ คาถาย. สีลฺเหตฺถ ‘‘เนลงฺค’’นฺติ วุตฺตํ. เตเนวาห – จิตฺโต คหปติ, ‘‘เนลงฺคนฺติ โข, ภนฺเต, สีลานเมตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๓๔๗; ที. นิ. ฏี. ๑.๙). สุกุมาราติ อผรุสตาย มุทุกา. ปุรสฺส เอสาติ เอตฺถ ปุร-สทฺโท ตนฺนิวาสีวาจโก ทฏฺพฺโพ ‘‘คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ฏี. ๑.๙) วิย. เตเนวาห ‘‘นครวาสีน’’นฺติ. มนํ อปฺปายติ วฑฺเฒตีติ มนาปา. เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตวุทฺธิกรา’’ติ.
กาลวาทีติอาทิ สมฺผปฺปลาปาปฏิวิรตสฺส ปฏิปตฺติทสฺสนํ. อตฺถสํหิตาปิ หิ วาจา อยุตฺตกาลปโยเคน อตฺถาวหา น สิยาติ อนตฺถวิฺาปนวาจํ อนุโลเมติ, ตสฺมา สมฺผปฺปลาปํ ปชหนฺเตน อกาลวาทิตา ปริหริตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘กาลวาที’’ติ. กาเล วทนฺเตนปิ อุภยานตฺถสาธนโต อภูตํ ปริวชฺเชตพฺพนฺติ อาห ‘‘ภูตวาที’’ติ. ภูตฺจ วทนฺเตน ยํ อิธโลก-ปรโลก-หิตสมฺปาทกํ, ตเทว วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถวาที’’ติ วุตฺตํ. อตฺถํ วทนฺเตนปิ โลกิยธมฺมสนฺนิสฺสิตเมว อวตฺวา โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ธมฺมวาที’’ติ วุตฺตํ. ยถา จ อตฺโถ โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิโต โหติ, ตํทสฺสนตฺถํ ‘‘วินยวาที’’ติ วุตฺตํ. ปฺจนฺนฺหิ สํวรวินยานํ, ปฺจนฺนฺจ ปหานวินยานํ วเสน วุจฺจมาโน อตฺโถ นิพฺพานาธิคมเหตุภาวโต โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิโต โหตีติ. เอวํ คุณวิเสสยุตฺโตว อตฺโถ วุจฺจมาโน เทสนาโกสลฺเล สติ โสภติ, กิจฺจกโร จ โหติ, น อฺถาติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิธานวตึ วาจํ ภาสิตา’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ ตํ เทสนาโกสลฺลํ วิภาเวตุํ ‘‘กาเลนา’’ติอาทิมาห. ปุจฺฉาทิวเสน หิ โอติณฺณวาจาวตฺถุสฺมึ เอกํสาทิพฺยากรณวิภาคํ สลฺลกฺเขตฺวา ปนาเหตุอุทาหรณํ สํสนฺทนาทึ ตํตํกาลานุรูปํ วิภาเวนฺติยา ปริมิตปริจฺฉินฺนรูปาย วิปุลตร-คมฺภีโรทาร-ปรมตฺถ-วิตฺถารสงฺคาหิกาย กถาย าณพลานุรูปํ ปเร ยาถาวโต ธมฺเม ปติฏฺาเปนฺโต ‘‘เทสนากุสโล’’ติ วุจฺจตีติ เอวเมตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา.
๒๙๓. เอวํ ¶ ปฏิปาฏิยา สตฺต มูลสิกฺขาปทานิ วิภาเวตฺวา สติปิ อภิชฺฌาทิปหานอินฺทฺริยสํวรสติสมฺปชฺชาคริยานุโยคาทิเก อุตฺตรเทสนายํ วิภาเวตุํ ตํ ปริหริตฺวา อาจารสีลสฺเสว วิภชนวเสน ปาฬิ ปวตฺตาติ ตทตฺถํ วิวริตุํ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ พีชานํ คาโม สมูโห พีชคาโม. ภูตานํ ชาตานํ นิพฺพตฺตานํ รุกฺขคจฺฉลตาทีนํ สมูโห ภูตคาโม. นนุ จ รุกฺขาทโย จิตฺตรหิตตาย น ชีวา, จิตฺตรหิตตา จ ปริปฺผนฺทาภาวโต ฉินฺเน วิรุหนโต วิสทิสชาติกภาวโต จตุโยนิอปริยาปนฺนโต จ เวทิตพฺพา, วุฑฺฒิ ปน ปวาฬสิลาลวณานมฺปิ วิชฺชตีติ น เตสํ ชีวภาเว ¶ การณํ, วิสยคฺคหณฺจ เนสํ ปริกปฺปนามตฺตํ สุปนํ วิย จิฺจาเทนํ, ตถา โทหฬาทโย, ตตฺถ กสฺมา พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรติ อิจฺฉิตาติ? สมณสารุปฺปโต ตนฺนิวาสิสตฺตานุรกฺขณโต จ. เตเนวาห – ‘‘ชีวสฺิโน หิ โมฆปุริส มนุสฺสา รุกฺขสฺมิ’’นฺติอาทิ (ปาจิ. ๘๙).
มูลเมว พีชํ มูลพีชํ, มูลพีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีชํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ผฬุพีชนฺติ ปพฺพพีชํ. ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรุหณสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีชสทฺโท ตทตฺถสํสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ มูลาทิโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีช-สทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘พีชพีช’’นฺติ ‘‘รูปรูปํ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๔๙), ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๓๒๗; ๕.๑๖๕; เนตฺติ. ๑๑) จ ยถา. กสฺมา ปเนตฺถ พีชคามภูตคามํ อุทฺธริตฺวา พีชคาโม เอว นิทฺทิฏฺโติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ, นนุ อโวจุมฺห – ‘‘มูลเมว พีชํ มูลพีชํ, มูลพีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีช’’นฺติ. ตตฺถ ปุริเมน พีชคาโม นิทฺทิฏฺโ, ทุติเยน ภูตคาโม, ทุวิโธเปส มูลพีชฺจ มูลพีชฺจ มูลพีชนฺติ สามฺนิทฺเทเสน, เอกเสสนเยน วา อุทฺทิฏฺโติ เวทิตพฺโพ. เตเนวาห ‘‘ปฺจวิธสฺสา’’ติอาทิ. นีลติณรุกฺขาทิกสฺสาติ อลฺลติณสฺส เจว อลฺลรุกฺขาทิกสฺส จ. อาทิ-สทฺเทน โอสธิคจฺฉลตาทีนํ สงฺคโห.
เอกํ ภตฺตํ เอกภตฺตํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ เอกภตฺติโก. โส ปน รตฺติโภชเนนปิ สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ อาห ‘‘รตฺตูปรโต’’ติ. เอวมฺปิ อปรณฺหโภชีปิ สิยา เอกภตฺติโกติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘วิรโต วิกาลโภชนา’’ติ ¶ วุตฺตํ. อรุณุคฺคมนกาลโต ปฏฺาย ยาว มชฺฌนฺหิกา อยํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โภชนสฺส กาโล นาม, ตทฺโ วิกาโล. อฏฺกถายํ ปน ทุติยปเทน รตฺติโภชนสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ‘‘อติกฺกนฺเต มชฺฌนฺหิเก ยาว สูริยตฺถงฺคมนา โภชนํ วิกาลโภชนํ นามา’’ติ วุตฺตํ.
‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ที. นิ. ๒.๙๐; ธ. ป. ๑๘๓; เนตฺติ. ๓๐, ๕๐, ๑๑๖, ๑๒๔) ภควโต สาสนํ อจฺจนฺตราคุปฺปตฺติยา นจฺจาทิทสฺสนํ น อนุโลเมตีติ อาห ‘‘สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา’’ติ. อตฺตนา ปโยชิยมานํ, ปเรหิ ปโยชาปิยมานฺจ นจฺจํ นจฺจภาวสามฺเน ปาฬิยํ เอเกเนว นจฺจ-สทฺเทน คหิตํ, ตถา คีตวาทิต-สทฺเทน จาติ อาห ‘‘นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสนา’’ติ. อาทิ-สทฺเทน คายนคายาปนวาทนวาทาปนานิ สงฺคยฺหนฺติ. ทสฺสเนน เจตฺถ สวนมฺปิ สงฺคหิตํ วิรูเปกเสสนเยน ¶ . ยถาสกํ วิสยสฺส อาโลจนสภาวตาย วา ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สวนกิริยายปิ ทสฺสนสงฺเขปสพฺภาวโต ‘‘ทสฺสนา’’อิจฺเจว วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ อฺตฺร อภินิปาตมตฺตา’’ติ. อวิสูกภูตสฺส คีตสฺส สวนํ กทาจิ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘วิสูกภูตา ทสฺสนา’’ติ. ตถา หิ วุตฺตํ ปรมตฺถโชติกายํ ขุทฺทกฏฺกถายํ (ขุ. ปา. อฏฺ. ๒.ปจฺฉิมปฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ธมฺมูปสํหิตํ คีตํ วฏฺฏติ, คีตูปสํหิโต ธมฺโม น วฏฺฏตี’’ติ. ยํ กิฺจีติ คนฺถิตํ วา อคนฺถิตํ วา ยํ กิฺจิ ปุปฺผํ. คนฺธชาตนฺติ คนฺธชาติกํ. ตสฺสปิ ‘‘ยํ กิฺจี’’ติ วจนโต ปิสิตสฺส อปิสิตสฺสปิ ยสฺส กสฺสจิ วิเลปนาทิ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
อุจฺจาติ อุจฺจ-สทฺเทน สมานตฺถํ เอกํ สทฺทนฺตรํ. เสติ เอตฺถาติ สยนํ. อุจฺจาสยนํ มหาสยนฺจ สมณสารุปฺปรหิตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ปมาณาติกฺกนฺตํ อกปฺปิยตฺถรณ’’นฺติ. อาสนฺเจตฺถ สยเนเนว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยสฺมา ปน อาธาเร ปฏิกฺขิตฺเต ตทาธารา กิริยา ปฏิกฺขิตฺตาว โหติ, ตสฺมา ‘‘อุจฺจาสยนมหาสยนา’’อิจฺเจว วุตฺตํ, อตฺถโต ¶ ปน ตทุปโภคภูตนิสชฺชานิปชฺชเนหิ วิรติ ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา อุจฺจาสยนมหาสยนฺจ อุจฺจาสยนมหาสยนฺจ อุจฺจาสยนมหาสยนนฺติ เอตสฺมึ อตฺเถ เอกเสเสน อยํ นิทฺเทโส กโต ยถา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑; อุทา. ๑), อาสนกิริยาปุพฺพกตฺตา วา สยนกิริยาย สยนคฺคหเณน อาสนมฺปิ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺตีติ อิติ-สทฺเทน เอวํปกาเร ทสฺเสติ. อฺเหิ คาหาปเน อุปนิกฺขิตฺตสาทิยเน จ ปฏิคฺคหณตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘เนว นํ อุคฺคณฺหาติ, น อุคฺคณฺหาเปติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยตี’’ติ. อถ วา ติวิธํ ปฏิคฺคหณํ กาเยน วาจาย มนสาติ. ตตฺถ กาเยน ปฏิคฺคหณํ อุคฺคณฺหนํ, วาจาย ปฏิคฺคหณํ อุคฺคหาปนํ, มนสา ปฏิคฺคหณํ สาทิยนนฺติ ติวิธมฺปิ ปฏิคฺคหณํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘ปฏิคฺคหณา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เนว นํ อุคฺคณฺหาตี’’ติอาทิ. เอส นโย อามกธฺปฏิคฺคหณาติอาทีสุปิ. นีวาราทิอุปธฺสฺส สาลิอาทิมูลธฺนฺโตคธตฺตา วุตฺตํ ‘‘สตฺตวิธสฺสา’’ติ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปฺจ วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ มจฺฉวสํ สุสุกาวสํ สุกรวสํ คทฺรภวส’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) วุตฺตตฺตา อิทํ โอทิสฺส อนฺุาตํ นาม, ตสฺส ปน ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิต’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) วุตฺตตฺตา ปฏิคฺคหณํ วฏฺฏติ. สติ ปจฺจเยติ อาห ‘‘อฺตฺร โอทิสฺส อนฺุาตา’’ติ.
สรูเปน ¶ วฺจนํ รูปกูฏํ, ปติรูเปน วฺจนาติ อตฺโถ. องฺเคน อตฺตโน สรีราวยเวน วฺจนํ องฺคกูฏํ. คหณวเสน วฺจนํ คหณกูฏํ. ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา วฺจนํ ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ. อกฺกมตีติ นิปฺปีเฬติ, ปุพฺพภาเค อกฺกมตีติ สมฺพนฺโธ.
หทยนฺติ นาฬิอาทีนํ มานภาชนานํ อพฺภนฺตรํ. ติลาทีนํ นาฬิอาทีหิ มินนกาเล อุสฺสาปิตสิขาเยว สิขา. สิขาเภโท ตสฺสาหาปนํ.
เกจีติ ¶ สารสมาสาจริยา, อุตฺตรวิหารวาสิโน จ. วโธติ มุฏฺิปหารกสาตาฬนาทีหิ วิเหสนํ, วิพาธนนฺติ อตฺโถ. วิเหนตฺโถปิ หิ วธ-สทฺโท ทิสฺสติ ‘‘อตฺตานํวธิตฺวา วธิตฺวา โรทตี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๘๗๙, ๘๘๑). ยถา หิ อปริคฺคหภาวสามฺเ สติปิ ปพฺพชิเตหิ อปฺปฏิคฺคหิตพฺพวตฺถุวิภาคสนฺทสฺสนตฺถํ อิตฺถิกุมาริทาสิทาสาทโย วิภาเคน วุตฺตา. เอวํ ปรสฺส หรณภาวโต อทินฺนาทานภาวสามฺเ สติปิ ตุลากูฏาทโย อทินฺนาทานวิเสสภาวทสฺสนตฺถํ วิภาเคน วุตฺตา, น เอวํ ปาณาติปาตปริยายสฺส วธสฺส ปุน คหเณ ปโยชนํ อตฺถิ, ตตฺถ สยํกาโร, อิธ ปรํกาโรติ จ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา ฉปฺปโยคา’’ติ วจนโต. ตสฺมา ยถาวุตฺโต เอเวตฺถ อตฺโถ ยุตฺโต. อฏฺกถายํ ปน ‘‘วโธติ มารณ’’นฺติ วุตฺตํ, ตมฺปิ โปถนเมว สนฺธายาติ จ สกฺกา วิฺาตุํ มารณ-สทฺทสฺสปิ วิหึสเน ทิสฺสนโต.
๒๙๔. จีวรปิณฺฑปาตานํ ยถากฺกมํ กายกุจฺฉิปริหรณมตฺตโชตนายํ อวิเสสโต อฏฺนฺนํ ปริกฺขารานํ อนฺตเร ตปฺปโยชนตา สมฺภวตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เต สพฺเพปี’’ติอาทิมาห. เอเตปีติ นวปริกฺขาริกาทโยปิ อปฺปิจฺฉาว สนฺตุฏฺาว. น หิ ตตฺถเกน มหิจฺฉตา, อสนฺตุฏฺิตา วา โหตีติ.
จตูสุ ทิสาสุ สุขํ วิหรติ, ตโต เอว สุขวิหารฏฺานภูตา จตสฺโส ทิสา อสฺส สนฺตีติ วา จาตุทฺทิโส. ตตฺถ จายํ สตฺเต วา สงฺขาเร วา ภเยน น ปฏิหฺตีติ อปฺปฏิโฆ. ทฺวาทสวิธสฺส สนฺโตสสฺส วเสน สนฺตุสฺสนโก สนฺตุสฺสมาโน. อิตรีตเรนาติ อุจฺจาวเจน. ปริสฺสยานํ พาหิรานํ สีหพฺยคฺฆาทีนํ, อพฺภนฺตรานฺจ กามจฺฉนฺทาทีนํ กายจิตฺตุปทฺทวานํ อภิภวนโต ปริสฺสยานํ สหิตา. ถทฺธภาวกรภยาภาเวน อจฺฉมฺภี. เอโก อสหาโย. ตโต เอว ขคฺคมิคสิงฺคสทิสตาย ขคฺควิสาณกปฺโป จเรยฺยาติ อตฺโถ.
ฉินฺนปกฺโข ¶ , อสฺชาตปกฺโข วา สกุโณ คนฺตุํ น สกฺโกตีติ ‘‘ปกฺขี สกุโณ’’ติ ปกฺขิ-สทฺเทน วิเสเสตฺวา สกุโณ ปาฬิยํ วุตฺโตติ ¶ อาห ‘‘ปกฺขยุตฺโต สกุโณ’’ติ. ยสฺส สนฺนิธิการปริโภโค กิฺจิ เปตพฺพํ สาเปกฺขาย ปนฺจ นตฺถิ, ตาทิโส อยํ ภิกฺขูติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ’’ติอาทิมาห. อริยนฺติ อเปนฺติ ตโต โทสา, เตหิ วา อารกาติ อริโยติ อาห ‘‘อริเยนาติ นิทฺโทเสนา’’ติ. อชฺฌตฺตนฺติ อตฺตนิ. นิทฺโทสสุขนฺติ นิรามิสสุขํ กิเลสวชฺชรหิตตฺตา.
๒๙๕. ยถาวุตฺเต สีลสํวเร ปติฏฺิตสฺเสว อินฺทฺริยสํวโร อิจฺฉิตพฺโพ ตทธิฏฺานโต, ตสฺส จ ปริปาลกภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต ภิกฺขู’’ติ. เสสปเทสูติ ‘‘น นิมิตฺตคฺคาหี โหตี’’ติอาทีสุ ปเทสุ. ยสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๕) วุตฺตํ, ตสฺมา ตสฺส ลีนตฺถปฺปกาสินิยํ สํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๕) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. รูปาทีสุ นิมิตฺตาทิคฺคาหปริวชฺชนลกฺขณตฺตา อินฺทฺริยสํวรสฺส กิเลเสหิ อนวสิตฺตสุขตา อวิกิณฺณสุขตา จสฺส วุตฺตา.
๒๙๖. ปจฺจยสมฺปตฺตินฺติ ปจฺจยปาริปูรึ. อิเม จตฺตาโรติ สีลสํวโร สนฺโตโส อินฺทฺริยสํวโร สติสมฺปชฺนฺติ อิเม จตฺตาโร อรฺวาสสฺส สมฺภารา. ติรจฺฉานคเตหิ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ อิสิสิงฺคสฺส ปิตุอาทโย วิย. วนจรเกหีติ วนจรกมาตุคาเมหิ. เภรวสทฺทํ สาเวนฺติ, ตาวตา อปลายนฺตานํ หตฺเถหิ สีสํ…เป… กโรนฺติ. ปณฺณตฺติวีติกฺกมสงฺขาตํ กาฬกํ วา. มิจฺฉาวิตกฺกสงฺขาตํ ติลกํ วา. ตนฺติ ปีตึ วิภูตภาเวน อุปฏฺานโต ขยโต สมฺมสนฺโต.
วิวิตฺตนฺติ ชนวิวิตฺตํ. เตนาห ‘‘สฺุ’’นฺติ. สา จ วิวิตฺตตา นิสฺสทฺทภาเวน ลกฺขิตพฺพาติ อาห ‘‘อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆส’’นฺติ. อาวสถภูตํ เสนาสนํ วิหริตพฺพฏฺเน วิหารเสนาสนํ. มสารกาทิ มฺจปีํ ตตฺถ อตฺถริตพฺพํ ภิสิอุปธานฺจ มฺจปีสมฺพนฺธิโต มฺจปีเสนาสนํ. จิมิลิกาทิ ภูมิยํ สนฺถริตพฺพตาย สนฺถตเสนาสนํ. รุกฺขมูลาทิ ปฏิกฺกมิตพฺพฏฺานํ จงฺกมนาทีนํ โอกาสภาวโต โอกาสเสนาสนํ.
‘‘อนุจฺฉวิกํ ¶ ทสฺเสนฺโต’’ติ วตฺวา ตเมว อนุจฺฉวิกภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อจฺฉนฺนนฺติ อิฏฺกฉทนาทินา อนฺตมโส รุกฺขสาขาหิปิ น ฉนฺนํ.
ภตฺตสฺส ¶ ปจฺฉโตติ ภตฺตภฺุชนสฺส ปจฺฉโต. อูรุพทฺธาสนนฺติ อูรูนํ อโธพนฺธนวเสน นิสชฺชํ. เหฏฺิมกายสฺส อนุชุกฏฺปนํ นิสชฺชาวจเนเนว โพธิตนฺติ. อุชุํ กายนฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโยติ อาห ‘‘อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ เปตฺวา’’ติ. ตํ ปน อุชุกฏฺปนํ สรูปโต ปโยชนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺารสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น ปณมนฺตีติ น โอณมนฺติ. น ปริปตตีติ น วิคจฺฉติ, วีถึ น วิลงฺเฆติ. ตโต เอว ปุพฺเพนาปรํ วิเสสปฺปตฺติยา กมฺมฏฺานํ วุทฺธึ ผาตึ อุปคจฺฉติ. มุขสมีเปติ มุขสฺส สมีเป นาสิกคฺเค วา อุตฺตโรฏฺเ วา. อิธ ปริ-สทฺโท อภิ-สทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘กมฺมฏฺานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺานํเยว ปุรกฺขตฺวาติ อตฺโถ. ปรีติ ปริคฺคหฏฺโ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๖) วิย. นิยฺยานฏฺโ ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโ, ตสฺมา ปริคฺคหิตนิยฺยานสตินฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สตึ กตฺวา, ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺเปตฺวาติ อตฺโถ.
วิกฺขมฺภนวเสนาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนํ อนุปฺปาทนํ อปฺปวตฺตนํ น ปฏิปกฺเขน สุปฺปหีนตา. ปหีนตฺตาติ จ ปหีนสทิสตํ สนฺธาย วุตฺตํ ฌานสฺส อนธิคตตา. ตถาปิ นยิทํ จกฺขุวิฺาณํ วิย สภาวโต วิคตาภิชฺฌํ, อถ โข ภาวนาวเสน. เตนาห ‘‘น จกฺขุวิฺาณสทิเสนา’’ติ. เอเสว นโยติ ยถา จกฺขุวิฺาณํ สภาเวน วิคตาภิชฺฌํ อพฺยาปนฺนฺจ, น ภาวนาย วิกฺขมฺภิตตฺตา, น เอวมิทํ. อิทํ ปน จิตฺตํ ภาวนาย ปริโสธิตตฺตา อพฺยาปนฺนํ วิคตถินมิทฺธํ อนุทฺธตํ นิพฺพิจิกิจฺฉฺจาติ อตฺโถ. อิทํ อุภยนฺติ สติสมฺปชฺมาห.
๒๙๗. อุจฺฉินฺทิตฺวา ปาเตนฺตีติ เอตฺถ อุจฺฉินฺทนํ ปาตนฺจ ตาสํ ปฺานํ อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานเมว. อิติ มหคฺคตานุตฺตรปฺานํ เอกจฺจาย จ ปริตฺตปฺาย อนุปฺปตฺติเหตุภูตา นีวรณา ธมฺมา อิตราย จ สมตฺถตํ วิหนนฺติเยวาติ ปฺาย ทุพฺพลีกรณา วุตฺตา. อิทมฺปิ ปมชฺฌานํ เวเนยฺยสนฺตาเน ปติฏฺาปิยมานํ าณํ ปชฺชติ เอตฺถาติ าณปทํ. าณํ วฬฺเชติ เอตฺถาติ าณวฬฺชํ.
๒๙๙. น ¶ ตาว นิฏฺํ คโต พาหิรกานํ าเณน อกฺกนฺตฏฺานานิปิ สิยุนฺติ. ยทิ เอวํ อนฺสาธารเณ มคฺคาณปเท กถํ น นิฏฺงฺคโตติ อาห ¶ ‘‘มคฺคกฺขเณปี’’ติอาทิ. ตีสุ รตเนสุ นิฏฺํ คโต โหตีติ พุทฺธสุพุทฺธตํ ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติตฺจ อารพฺภ าเณน นิฏฺํ นิจฺฉยํ อุปคโต โหติ. กามฺเจตฺถ ปมมคฺเคเนว สพฺพโส วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา สพฺพสฺสปิ อริยสาวกสฺส กงฺขา วา วิมติ วา นตฺถิ, ตตฺถ ปน ยถา ปฺาเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส อรหโต สวิสเย าณํ สวิเสสํ โอคาหติ, น ตถา อนาคามิอาทีนนฺติ รตนตฺตเย สาติสยํ าณนิจฺฉยคมนํ สนฺธาย ‘‘อคฺคมคฺควเสน ตตฺถนิฏฺาคมนํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ยํ ปเนตฺถ อวิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๘. มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา
๓๐๐. ชงฺคลานนฺติ ¶ เอตฺถ โย นิปิจฺฉเลน อมุทุโก นิรุทกตาย ถทฺธลูขภูมิปฺปเทโส, โส ‘‘ชงฺคโล’’ติ วุจฺจติ. ตพฺพหุลตาย ปน อิธ สพฺโพ ภูมิปฺปเทโส ชงฺคโล, ตสฺมึ ชงฺคเล ชาตา, ภวาติ วา ชงฺคลา, เตสํ ชงฺคลานํ. เอวฺหิ นทีจรานมฺปิ หตฺถีนํ สงฺคโห กโต โหติ. สโมธาตพฺพานํ วิย หิ สโมธายกานมฺปิ ชงฺคลคฺคหเณน คเหตพฺพโต. ปถวีตลจารีนนฺติ อิมินา ชลจาริโน น นิวตฺเตติ อทิสฺสมานปาทตฺตา. ปาณานนฺติ สาธารณวจนมฺปิ ‘‘ปทชาตานี’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน วิเสสนิวิฏฺเมว โหตีติ อาห ‘‘สปาทกปาณาน’’นฺติ. ‘‘มุตฺตคต’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๑๙; อ. นิ. ๙.๑๑) คต-สทฺโท อนตฺถนฺตโร วิย, ชาต-สทฺโท อนตฺถนฺตโรติ อาห ‘‘ปทชาตานีติ ปทานี’’ติ. สโมธานนฺติ สมวโรธํ, อนฺโตคมํ วา. มหนฺตตฺเตนาติ วิปุลภาเวน.
กุสลา ธมฺมาติ อนวชฺชสุขวิปากา ธมฺมา, น อนวชฺชมตฺตธมฺมา. กุสลตฺติเก อาคตนเยน หิ อิธ กุสลา ธมฺมา คเหตพฺพา, น พาหิติกสุตฺเต อาคตนเยน. จตุพฺพิโธ สงฺคโหติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ เอกวิโธเวตฺถ สงฺคโห อธิปฺเปโตติ? น, อตฺถํ อคฺคเหตฺวา อนิทฺธาริตตฺถสฺส สทฺทสฺเสว คหิตตฺตา. สงฺคห-สทฺโท ตาว อตฺตโน อตฺถวเสน ¶ จตุพฺพิโธติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. อตฺโถปิ วา อนิทฺธาริตวิเสโส สามฺเน คเหตพฺพตํ ปตฺโต ‘‘สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติ เอตฺถ สงฺคห-สทฺเทน วจนียตํ คโตติ น โกจิ โทโส, นิทฺธาริเต วิเสเส ตสฺส เอกวิธตา สิยา, น ตโต ปุพฺเพติ. สชาติสงฺคโหติ สมานชาติยา, สมานชาติกานํ วา สงฺคโห. ธาตุกถาวณฺณนายํ ปน ‘‘ชาติสงฺคโห’’อิจฺเจว วุตฺตํ, ตํ ชาติ-สทฺทสฺส สาเปกฺขสทฺทตฺตา ชาติยา สงฺคโหติ วุตฺเต อตฺตโน ชาติยาติ วิฺายติ สมฺพนฺธารหสฺส อฺสฺส อวุตฺตตฺตาติ กตฺวา วุตฺตํ. อิธ ปน รูปกณฺฑวณฺณนายํ (ธ. ส. อฏฺ. ๕๙๔) วิย ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สชาติสงฺคโห’’อิจฺเจว วุตฺตํ. สฺชายนฺติ เอตฺถาติ สฺชาติ, สฺชาติยา สงฺคโห สฺชาติสงฺคโห, สฺชาติเทสวเสน สงฺคโหติ อตฺโถ. ‘‘สพฺเพ รถิกา’’ติ วุตฺเต สพฺเพ รถโยธา รเถน ยุชฺฌนกิริยาย เอกสงฺคโหติ. ‘‘สพฺเพ ธนุคฺคหา’’ติ วุตฺเต สพฺเพ อิสฺสาสา ธนุนา วิชฺฌนกิริยาย เอกสงฺคโหติ อาห ‘‘เอวํ กิริยวเสน สงฺคโห’’ติ. รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตนฺติ รูปกฺขนฺเธน เอกสงฺคหํ รูปกฺขนฺโธเตว คณิตํ, คหณํ คตนฺติ อตฺโถ.
ทิยฑฺฒเมว ¶ สจฺจํ ภชติ มคฺคสจฺจทุกฺขสจฺเจกเทสภาวโต. สจฺเจกเทสนฺโตคธมฺปิ สจฺจนฺโตคธเมว โหตีติ อาห ‘‘สจฺจานํ อนฺโตคธตฺตา’’ติ. อิทานิ ตมตฺถํ สาสนโต จ โลกโต จ อุปมํ อาห ริตฺวา ทีเปตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สาธิกมิทํ, ภิกฺขเว, ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตนฺติ อิทํ ยสฺมึ กาเล ตํ สุตฺตํ เทสิตํ, ตทา ปฺตฺตสิกฺขาปทวเสน วุตฺตํ, ตโต ปรํ ปน สาธิกานิ ทฺเวสตานิ สิกฺขาปทานีติ. สิกฺขานํ อนฺโตคธตฺตา อธิสีลสิกฺขาย. เอตฺถ จ ‘‘สีลํ สิกฺขนฺโตปิ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตี’’ติ วิสโมยํ อุปฺาโส. ตตฺถ หิ โย ปหาตพฺพํ ปชหติ, สํวริตพฺพโต สํวรํ อาปชฺชติ, อยมสฺส อธิสีลสิกฺขา. โย ตตฺถ เจตโส อวิกฺเขโป, อยมสฺส อธิจิตฺตสิกฺขา. ยา ตตฺถ วีมํสา, อยมสฺส อธิปฺาสิกฺขา. อิติ โส กุลปุตฺโต สรูปโต ลพฺภมานา เอว ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตีติ ทีปิโต, น สิกฺขานํ อนฺโตคธตามตฺเตน. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘โย ตถาภูตสฺส สํวโร, อยเมตฺถ อธิสีลสิกฺขา, โย ตถาภูตสฺส ¶ สมาธิ, อยเมตฺถ อธิจิตฺตสิกฺขา, ยา ตถาภูตสฺส ปฺา, อยํ อธิปฺาสิกฺขา. อิมา ติสฺโส สิกฺขา ตสฺมึ อารมฺมเณ ตาย สติยา เตน มนสิกาเรน สิกฺขติ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตี’’ติ. อิธ ปน สจฺจานํ อนฺโตคธตฺตา สจฺจ-สทฺทาภิเธยฺยตามตฺเตน จตูสุ สจฺเจสุ คณนนฺโตคธา โหนฺตีติ? น, ตตฺถาปิ หิ นิปฺปริยายโต อธิสีลสิกฺขาว ลพฺภติ, อิตรา ปริยายโตติ กตฺวา ‘‘สิกฺขานํ อนฺโตคธตฺตา’’ติ วุตฺตํ.
จตูสุ อริยสจฺเจสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ จ ตโต อมุจฺจิตฺวา ตสฺเสว อนฺโตคธตํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘ยถา จ เอกสฺส หตฺถิปทสฺสา’’ติอาทินา ทสฺสิตา หตฺถิปโทปมา สมตฺถิตา ทฏฺพฺพา. เอกสฺมิมฺปิ ทฺวีสุปิ ตีสุปิ สจฺเจสุ คณนํ คตา ธมฺมาติ อิทํ น กุสลตฺติกวเสเนว เวทิตพฺพํ, อถ โข ติกทุเกสุ ยถารหํ ลพฺภมานปทวเสน เวทิตพฺพํ. ตตฺถ เอกสฺมึ สจฺเจ คณนํ คโต ธมฺโม อสงฺขตธมฺโม ทฏฺพฺโพ, ทฺวีสุ สจฺเจสุ คณนํ คตา กุสลา ธมฺมา, ตถา อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา จ ธมฺมา, ตีสุ สจฺเจสุ คณนํ คตา สงฺขตา ธมฺมา, เอวํ อฺเสมฺปิ ติกทุกปทานํ วเสน อยมตฺโถ ยถารหํ วิภชิตฺวา วตฺตพฺโพ. เตนาห ‘‘เอกสฺมิมฺปิ…เป… คตาว โหนฺตี’’ติ. เอกเทโส หิ สมุทายนฺโตคธตฺตา วิเสโส วิย สามฺเน สมูเหน สงฺคหํ ลภติ. เตนาห ‘‘สจฺจานํ อนฺโตคธตฺตา’’ติ. เทสนานุกฺกโมติ อริยสจฺจานิ อุทฺทิสิตฺวา ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสวเสน ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ วิภชนํ. ตตฺถ จ รูปกฺขนฺธนิทฺเทสวเสนอาทิโต อชฺฌตฺติกาย ปถวีธาตุยา วิภชนนฺติ. อยํ อิมิสฺสา เทสนาย อนุกฺกโม.
๓๐๑. ตํ ¶ ปเนตํ อุปมาหิ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สุชาตนฺติ สุนฺทรํ, สุสณฺิตํ สุปริณตฺจาติ อธิปฺปาโย. เปสิโยติ วิลีเว. มุทุภาวโต กุจฺฉิภาคํ อาทาย. อิตเร จ จตฺตาโร โกฏฺาเสติ ปฺจธา ภินฺนโกฏฺาเสสุ อิตเร จ จตฺตาโร โกฏฺาเส. อิตเร จ ตโย โกฏฺาเสติอาทิโต จตุธา ภินฺนโกฏฺาเสสุ อิตเร จ ตโย โกฏฺาเส.
ราชปุตฺตูปมายาติ รฺโ เชฏฺปุตฺตอุปมาย. นฺติ ปิฬนฺธนํ. อุเร วายามชนิตอริยชาติยา โอรโส. มุขโต ชาโตติ มุขโต นิคฺคตธมฺมเทสนาย ¶ ชาโต, พุทฺธานํ วา ธมฺมกายสฺส มุขภูตอริยธมฺมโต ชาโต. ตโต เอว ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต. สตฺถุ ธมฺมทายาทสฺเสว คหิตตฺตา ธมฺมทายาโท. เตนาห ‘‘โน อามิสทายาโท’’ติ. นฺติ ‘‘ภควโต ปุตฺโต’’ติอาทิวจนํ. มหาปฺตาทิคุเณหิ สาติสยํ อนุปุพฺพภาเว ิตตฺตา สมฺมา ยถาภูตํ วทมาโน วตฺตุํ สกฺโกนฺโต วเทยฺย.
อกุโตภยํ นิพฺพานํ นิพฺพานคามินิฺจ. ราครชาทีนํ วิคเมน วิคตรชํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ สุคตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ภิกฺขูนํ ปโรสหสฺสํ ปยิรุปาสตีติ โยชนา.
‘‘เสเวถ ภชถา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘ปณฺฑิตา ภิกฺขู อนุคฺคาหกา’’ติ. ปณฺฑิตาปิ สมานา น อปฺปสฺสุตา, อถ โข โอวาทานุสาสนีหิ อนุคฺคาหกาติ ปุริมา อุปมา เถรสฺเสว วเสน อุทาหฏา, ทุติยา ปน ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺสปิ วเสน อุทาหฏา.
๓๐๒. อชฺฌตฺติกาติ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนา. อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ ปททฺวเยนปิ ตํตํปาฏิปุคฺคลิกธมฺมา วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘อุภยมฺเปตํ นิยกาธิวจนเมวา’’ติ. สสนฺตติปริยาปนฺนตาย ปน อตฺตาติ คเหตพฺพภาวูปคมนวเสน อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตํ อชฺฌตฺตํ, ตํตํสตฺตสนฺตานปริยาปนฺนตาย ปจฺจตฺตํ. เตนาห อฏฺกถายํ (วิสุทฺธิ. ๑.๓๐๗) ‘‘อตฺตนิ ปวตฺตตฺตา อชฺฌตฺตํ, อตฺตานํ ปฏิจฺจ ปฏิจฺจ ปวตฺตตฺตา ปจฺจตฺต’’นฺติ. กกฺขฬนฺติ กถินํ. ยสฺมา ตํ ถทฺธภาเวน สหชาตานํ ปติฏฺา โหติ, ตสฺมา ‘‘ถทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ. ขริคตนฺติ ขรสภาเวสุ คตํ ตปฺปริยาปนฺนํ, ขรสภาวเมวาติ อตฺโถ. ยสฺมา ปน ขรสภาวํ ผรุสากาเรน อุปฏฺานโต ผรุสาการํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ผรุส’’นฺติ. อุปาทินฺนํ นาม สรีรฏฺกํ. ตตฺถ ยํ กมฺมสมุฏฺานํ, ตํ นิปฺปริยายโต ‘‘อุปาทินฺน’’นฺติ วุจฺจติ, อิตรํ อนุปาทินฺนํ. ตทุภยมฺปิ อิธ ตณฺหาทีหิ อาทินฺนคหิตปรามฏฺวเสน อุปาทินฺนเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สรีรฏฺกฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาทินฺนนฺติ อภินิวิฏฺํ. มมนฺติ คหิตํ. อหนฺติ ปรามฏฺํ ¶ . ธาตุกมฺมฏฺานิกสฺสาติ จตุธาตุววตฺถานวเสน ธาตุกมฺมฏฺานํ ปริหรนฺตสฺส. เอตฺถาติ ¶ เอตสฺมึ ธาตุกมฺมฏฺาเน. ตีสุ โกฏฺาเสสูติ ติปฺปกาเรสุ โกฏฺาเสสุ. น หิ เต ตโย จตฺตาโร โกฏฺาสา.
วุตฺตปฺปการาติ ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปการา. นานาสภาวโตติ สติปิ กกฺขฬภาวสามฺเ สสมฺภารวิภตฺติโต ปน เกสาทิสงฺฆาตคตนานาสภาวโต. อาลโยติ อเปกฺขา. นิกนฺตีติ นิกามนา. ปตฺถนาติ ตณฺหาปตฺถนา. ปริยุฏฺานนฺติ ตณฺหาปริยุฏฺานํ. คหณนฺติ กามุปาทานํ. ปรามาโสติ ปรโต อามสนา มิจฺฉาภินิเวโส. น พลวา อาลยาทิ. ยทิ เอวํ กสฺมา วิภงฺเค พาหิราปิ ปถวีธาตุ วิตฺถาเรเนว วิภตฺตาติ? ยถาธมฺมเทสนตฺตา ตตฺถ วิตฺถาเรเนว เทสนา ปวตฺตา, ยถานุโลมเทสนตฺตา ปเนตฺถ วุตฺตนเยน เทสนา สํขิตฺตา.
โยเชตฺวา ทสฺเสตีติ เอกชฺฌํ กตฺวา ทสฺเสติ. สาติ อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ. สุขปริคฺคโห โหติ ‘‘น เม โส อตฺตา’’ติ. สิทฺเธ หิ อนตฺตลกฺขเณ ทุกฺขลกฺขณํ อนิจฺจลกฺขณฺจ สิทฺธเมว โหติ สงฺขตธมฺเมสุ ตทวินาภาวโตติ. วิสูกายตีติ วิสูกํ วิรูปกิริยํ ปวตฺเตติ. สา ปน อตฺถโต วิปฺผนฺทนเมวาติ อาห ‘‘วิปฺผนฺทตี’’ติ. อสฺสาติ อชฺฌตฺติกาย ปถวีธาตุยา. อเจตนาภาโว ปากโฏ โหติ ธาตุมตฺตตาย ทสฺสนโต. ตํ อุภยมฺปีติ ตํ ปถวีธาตุทฺวยมฺปิ.
ตโต วิเสสตเรนาติ ตโต พาหิรมหาปถวิโต วิเสสวนฺตตเรน, ลหุตเรนาติ อตฺโถ. กุปฺปตีติ ลุปฺปติ. วิลียมานาติ ปกติอุทเก โลณํ วิย วิลยํ คจฺฉนฺตี. อุทกานุคตาติ อุทกํ อนุคตา อุทกคติกา. เตนาห ‘‘อุทกเมว โหตี’’ติ. อภาโว เอว อภาวตา, น ภวตีติ วา อภาโว, ตถาสภาโว ธมฺโม. ตสฺส ภาโว อภาวตา. วโย วินาโส ธมฺโม สภาโว เอตสฺสาติ วยธมฺโม, ตสฺส ภาโว วยธมฺมตา, อตฺถโต ขโย เอว. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เตนาห ‘‘สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ อนิจฺจลกฺขณเมว วุตฺต’’นฺติ. วิทฺธํสนภาวสฺส ปน ปเวทิตพฺพตฺตา กามํ อนิจฺจลกฺขณเมว วุตฺตํ สรูปโต, อิตรานิปิ อตฺถโต วุตฺตาเนวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ.
มตฺตํ ¶ ขณมตฺตํ ติฏฺตีติ มตฺตฏฺโ, อปฺปมตฺตฏฺโ มตฺตฏฺโก, อติอิตฺตรขณิโกติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปริตฺตฏฺิติกสฺสา’’ติ. ิติปริตฺตตายาติ เอกจิตฺตปวตฺติมตฺตตาานลกฺขณสฺส อิตรภาเวน ¶ . เอกสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติกฺขณมตฺเตเนว หิ สตฺตานํ ปรมตฺถโต ชีวนกฺขโณ ปริจฺฉินฺโน. เตนาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ.
ชีวิตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํ. สุขทุกฺขาติ สุขทุกฺขา เวทนา. อุเปกฺขาปิ หิ สุขทุกฺขาสฺเวว อนฺโตคธา อิฏฺานิฏฺภาวโต. อตฺตภาโวติ ชีวิตเวทนาวิฺาณานิ เปตฺวา อวสิฏฺธมฺมา วุตฺตา. เกวลาติ อตฺตนิจฺจภาเวน อโวมิสฺสา. เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ เอเกน จิตฺเตน สหิตา เอกจิตฺตกฺขณิกา. ลหุโส วตฺตเต ขโณติ ตาย เอว เอกกฺขณิกตาย ลหุโก อติอิตฺตโร ชีวิตาทีนํ ขโณ วตฺตติ วีติวตฺตตีติ อตฺโถ. อิทนฺติ คาถาวจนํ.
ยสฺมา สตฺตานํ ชีวิตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อปราปรสฺจรณํ ลภมานเมว ปวตฺตติ, น อลภมานํ, ตสฺมา อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธํ. ตถา มหาภูตานํ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติ. ปถวีธาตุยา หิ อาโปธาตุอาทีนํ วา อฺตรปโกเปน พลสมฺปนฺโนปิ ปุริโส ปตฺถทฺธกาโย วา, อติสาราทิวเสน กิลินฺนปูติกาโย วา, มหาฑาหปเรโต วา, สฺฉิชฺชมานสนฺธิพนฺธโน วา หุตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณาติ. กพฬีการาหารานํ ยุตฺตกาเล ลภนฺตสฺเสว ชีวิตํ ปวตฺตติ, อลภนฺตสฺส ปริกฺขยํ คจฺฉติ, วิฺาเณ ปวตฺตมาเนเยว จ ชีวิตํ ปวตฺตติ, น ตสฺมึ อปฺปวตฺตมาเน. ชีวิตนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺเทน อิริยาปถูปนิพทฺธตาสีตุณฺหูปนิพทฺธตาทีนํ สงฺคโห. จตุนฺนฺหิ อิริยาปถานํ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ชีวิตํ ปวตฺตติ, อฺตรสฺส ปน อธิมตฺตตาย อายุสงฺขารา อุปจฺฉิชฺชนฺติ, สีตุณฺหานมฺปิ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติ, อติสีเตน ปน อติอุณฺเหน วา อภิภูตสฺส วิปชฺชตีติ.
ตณฺหุปาทินฺนสฺสาติ อิมินา หิ ปจฺจยุปฺปนฺนตากิตฺตเนน สรสปภงฺคุตํเยว วิภาเวติ. ทุกฺขานุปสฺสนาย ตณฺหาคฺคาหสฺส อนิจฺจานุปสฺสนาย มานคฺคาหสฺส อนตฺตานุปสฺสนาย ทิฏฺิคฺคาหสฺส อุชุวิปจฺจนีกภาวโต เอกํเสเนว ตีหิ อนุปสฺสนาหิ คาหาปิ วิคจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘โนเตว โหตี’’ติ. เอกํเยว อาคตํ พาหิราย ปถวีธาตุยา อนฺตรธานทสฺสนปวตฺตโชตนาย.
ปริคฺคหนฺติ ¶ ธาตุปริคฺคหณํ. ปฏฺเปนฺโตติ อารภนฺโต เทเสนฺโต. โสตทฺวาเร พลํ ทสฺเสตีติ โยชนา. กมฺมฏฺานิกสฺส พลทสฺสนาปเทเสน กมฺมฏฺานสฺส อานุภาวํ ทสฺเสติ. วาจาย ฆฏฺฏนเมว วุตฺตํ โสตทฺวาเร พลทสฺสนภาวโต. พลนฺติ จ พาหิราย วิย อชฺฌตฺติกายปิ ปถวีธาตุยา อเจตนาภาวทสฺสเนน ¶ รุกฺขสฺส วิย อกฺโกสนฺเตปิ ปหรนฺเตปิ นิพฺพิการตา. สมฺปติวตฺตมานุปฺปนฺนภาเวนาติ ตทา ปจฺจุปฺปนฺนภาเวน. สมุทาจารุปฺปนฺนภาเวนาติ อาปาถคเต ตสฺมึ อนิฏฺเ สทฺทารมฺมเณ อารมฺมณกรณสงฺขาตอุปฺปตฺติวเสน โสตทฺวาเร ชวนเวทนา ทุกฺขาติ วจนโต. ตถา หิ ‘‘อุปนิสฺสยวเสนา’’ติ วุตฺตํ. เวทนาทโยปีติ ‘‘เวทนา อนิจฺจา’’ติ เอตฺถ วุตฺตเวทนา เจว สฺาทโย จ. เต หิ ผสฺเสน สมานภูมิกา น ปุพฺเพ วุตฺตเวทนา. ธาตุสงฺขาตเมว อารมฺมณนฺติ ยถาปริคฺคหิตํ ปถวีธาตุสงฺขาตเมว วิสยํ. ปกฺขนฺทตีติ วิปสฺสนาจิตฺตํ อนิจฺจนฺติปิ ทุกฺขนฺติปิ อนตฺตาติปิ สมฺมสนวเสน อนุปวิสติ. เอเตน พหิทฺธาวิกฺเขปาภาวมาห, ปสีทตีติ ปน อิมินา กมฺมฏฺานสฺส วีถิปฏิปนฺนตํ. สนฺติฏฺตีติ อิมินา อุปรูปริ วิเสสาวหภาเวน อวตฺถานํ ปฏิปกฺขาภิภเวน นิจฺจลภาวโต. วิมุจฺจตีติ อิมินา ตณฺหามานทิฏฺิคฺคาหโต วิเสเสน มุจฺจนํ. อฏฺกถายํ ปน สมุฏฺานวเสน อตฺโถ วุตฺโต ‘‘อธิโมกฺขํ ลภตี’’ติ. โสตทฺวารมฺหิ อารมฺมเณ อาปาถคเตติ อิทํ มูลปริฺาย มูลทสฺสนํ. โสตทฺวาเรหิ อาวชฺชนโวฏฺพฺพนานํ อโยนิโส อาวชฺชยโต โวฏฺพฺพนวเสน อิฏฺเ อารมฺมเณ โลโภ, อนิฏฺเ จ ปฏิโฆ อุปฺปชฺชติ, มโนทฺวาเร ปน ‘‘อิตฺถี, ปุริโส’’ติ รชฺชนาทิ โหติ, ตสฺส ปฺจทฺวารชวนํ มูลํ, สพฺพํ วา ภวงฺคาทิ. เอวํ มโนทฺวารชวนสฺส มูลวเสน ปริฺา. อาคนฺตุกตาวกาลิกปริฺา ปน ปฺจทฺวารชวนสฺเสว อปุพฺพภาววเสน อิตรภาววเสน จ เวทิตพฺพา. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สติปฏฺานสํวณฺณนายํ วุตฺโต เอว.
ยาถาวโต ธาตูนํ ปริคฺคณฺหนวเสน กตปริคฺคหสฺสปิ อนาทิกาลภาวนาวเสน อโยนิโส อาวชฺชนํ สเจปิ อุปฺปชฺชติ. โวฏฺพฺพนํ ปตฺวาติ โวฏฺพฺพนกิจฺจตํ ปตฺวา. เอกํ ทฺเว วาเร อาเสวนํ ลภิตฺวา, น อาเสวนปจฺจยํ. น หิ อุเปกฺขาสหคตาเหตุกจิตฺตํ อาเสวนปจฺจยภูตํ อตฺถิ. ยทิ สิยา, ปฏฺาเน กุสลตฺติเก ปฏิจฺจวาราทีสุ ¶ ‘‘น มคฺคปจฺจยา อาเสวเน ทฺเว, อาเสวนปจฺจยา น มคฺเค ทฺเว’’ติ จ วตฺตพฺพํ สิยา, ‘‘น มคฺคปจฺจยา อาเสวเน เอกํ (ปฏฺา. ๑.๑.๒๒๑), อาเสวนปจฺจยา น มคฺเค เอก’’นฺติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๕๒) จ ปน วุตฺตํ. เอกํ ทฺเว วาเรติ เอตฺถ จ เอกคฺคหณํ วจนสิลิฏฺตาย วเสน วุตฺตํ. น หิ ทุติเย โมฆวาเร เอกวารเมว โวฏฺพฺพนํ ปวตฺตติ. ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ตสฺส ปวตฺตึ สนฺธาย เอกวารคฺคหณํ, ติกฺขตฺตุํ ปวตฺตึ สนฺธาย ทฺเววารคฺคหณํ. ตตฺถ ทุติยํ ตติยฺจ ปวตฺตมานํ ลทฺธาเสวนํ วิย โหติ. ยสฺมา ปน ‘‘โวฏฺพฺพนํ ปตฺวา เอกํ ทฺเว วาเรอาเสวนํ ลภิตฺวา จิตฺตํ ภวงฺคเมว โอตรตี’’ติ อิทํ ทุติยโมฆวารวเสน วุตฺตํ ภเวยฺย. โส จ อารมฺมณทุพฺพลตาย เอว โหตีติ อภิธมฺมฏฺกถายํ นิยมิโต. อิธ ปน ติกฺขานุปสฺสนานุภาเวน อกุสลุปฺปตฺติยา อสมฺภววเสน อโยนิโสว อาวชฺชโต อโยนิโส ววตฺถานํ ¶ สิยา, น โยนิโส, ตสฺมิฺจ ปวตฺเต มหติ อติมหติ วา อารมฺมเณ ชวนํ น อุปฺปชฺเชยฺยาติ อยมตฺโถ วิจาเรตฺวา คเหตพฺโพ.
เอตสฺเสว วา สติปิ ทุวิธตาปริกปฺปเน โส จ ยทิ อนุโลเม เวทนาตฺติเก ปฏิจฺจวาราทีสุ ‘‘อาเสวนปจฺจยา น มคฺเค ทฺเว, น มคฺคปจฺจยา อาเสวเน ทฺเว’’ติ จ วุตฺตํ สิยา, (ลพฺเภยฺย), น จ วุตฺตํ. ยทิ ปน โวฏฺพฺพนมฺปิ อาเสวนปจฺจโย สิยา, กุสลากุสลานมฺปิ สิยา. น หิ อาเสวนปจฺจยํ ลทฺธุํ ยุตฺตสฺส อาเสวนปจฺจยตาปิ ธมฺโม อาเสวนปจฺจโย โหตีติ อวุตฺโต อตฺถิ, โวฏฺพฺพนสฺส ปน กุสลากุสลานํ อาเสวนปจฺจยภาโว อวุตฺโต – ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นาเสวนปจฺจยา. อกุสลํ…เป… นาเสวนปจฺจยา’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๙๓-๙๔) วจนโต ปฏิกฺขิตฺโต จ. อถาปิ สิยา อสมานเวทนานํ วเสเนว วุตฺตนฺติ จ, เอวมปิ ยถา – ‘‘อาวชฺชนา กุสลานํ ขนฺธานํ อกุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๗) วุตฺตํ, เอวํ ‘‘อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วตฺตพฺพํ สิยา. ตํ ชาติเภทา น วุตฺตนฺติ เจ? ภูมิภินฺนสฺส กามาวจรสฺส รูปาวจราทีนํ อาเสวนปจฺจยภาโว วิย ชาติภินฺนสฺสปิ ภเวยฺยาติ วตฺตพฺโพ เอว สิยา, อภินฺนชาติกสฺส จ วเสน ยถา – ‘‘อาวชฺชนา สเหตุกานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ¶ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วุตฺตํ. ตสฺมา เวทนาตฺติเกปิ ‘‘อาเสวนปจฺจยา น มคฺเค เอกํ, น มคฺคปจฺจยา อาเสวเน เอก’’นฺติ เอวํ คณนาย นิทฺธาริยมานาย โวฏฺพฺพนสฺส อาเสวนปจฺจยตฺตสฺส อภาวา อยํ โมฆวาโร อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺโพ.
โวฏฺพฺพนํ ปน วีถิวิปากสนฺตติยา อาวฏฺฏนโต อาวชฺชนา, ตโต วิสทิสสฺส ชวนสฺส กรณโต มนสิกาโรติ จ วตฺตพฺพตํ ลเภยฺย, เอวฺจ กตฺวา ปฏฺาเน ‘‘โวฏฺพฺพนํ กุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ น วุตฺตํ, ‘‘อาวชฺชนา’’อิจฺเจว (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๗) วุตฺตํ, ตมฺปิ โวฏฺพฺพนโต ปรํ จตุนฺนํ ปฺจนฺนํ วา ชวนานํ อารมฺมณปุเรชาตํ ภวิตุํ อสกฺโกนฺตํ รูปาทึ อารพฺภ ปวตฺตมานํ โวฏฺพฺพนํ ชวนฏฺาเน ตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. ชวนฏฺาเน ตฺวาติ จ ชวนสฺส อุปฺปชฺชนฏฺาเน ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺติตฺวาติ อตฺโถ, น ชวนภาเวนาติ. อาเสวนํ ลภิตฺวาติ เจตฺถ อาเสวนํ วิย อาเสวนนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถ. วิปฺผาริกตฺตา จสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา ปวตฺติเยว เจตฺถ อาเสวนสทิสตา. วิปฺผาริกตาย หิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกตา จสฺส วุจฺจติ. วิปฺผาริกมฺปิ ชวนํ วิย อเนกกฺขตฺตุํ อปฺปวตฺติยา อสุปฺปติฏฺิตตาย จ น นิปฺปริยายโต อาเสวนภาเวน ¶ วตฺตตีติ น อิมสฺส อาเสวนตฺถํ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ผลจิตฺเตสุ มคฺคปริยาโย วิย ปริยายวเสน วุตฺตํ.
อยนฺติ ‘‘สเจปี’’ติอาทินา วุตฺโต เอกวารมฺปิ ราคาทีนํ อนุปฺปาทนวเสน วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต โยคาวจโร. โกฏิปฺปตฺโตติ มตฺถกํ ปตฺโต. ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตฺตา วิสทวิปสฺสนาาณตาย ติกฺขวิปสฺสโก. อารมฺมณํ ปริคฺคหิตเมว โหติ ‘‘เอวํ เม ชวนํ ชวิต’’นฺติ สารมฺมณสฺส ชวนสฺส หุตฺวา อภาวววตฺถาปนสฺส กมฺมฏฺานภาวโต, ตถา อาวชฺชนวเสน วา ตํ อารมฺมณํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตาวเทว มูลกมฺมฏฺานภูตํ อารมฺมณํ ปริคฺคหิตเมว โหติ. ทุติยสฺส ปน วเสนาติ ‘‘อปรสฺส ราคาทิวเสน เอกวารํ ชวนํ ชวตี’’ติอาทินา วุตฺตสฺส นาติติกฺขวิปสฺสกสฺส วเสน ‘‘ตสฺส ธาตารมฺมณเมว จิตฺตํ ปกฺขนฺทตี’’ติอาทินา อิมสฺมึ สุตฺเต อาคตตฺตา. ‘‘ตเมนํ อุปธิปหานาย ปฏิปนฺนํ อุปธิปฏินิสฺสคฺคาย กทาจิ กรหจิ สติสมฺโมสา อุปธิปฏิสํยุตฺตา สรสงฺกปฺปา สมุทาจรนฺติ. ทนฺโธ อุทายิ สตุปฺปาโท, อถ โข ¶ นํ ขิปฺปเมว ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตี’’ติ ลฏุกิโกปเม. ตสฺส หิ อฏฺกถายํ ‘‘โสตาปนฺนาทโย ตาว ปชหนฺตุ, ปุถุชฺชโน กถํ ปชหตี’’ติ โจทนํ ปฏฺเปตฺวา ‘‘อารทฺธวิปสฺสโก หิ สติสมฺโมเสน สหสา กิเลเส อุปฺปนฺเน ‘มาทิสสฺส นาม ภิกฺขุโน กิเลโส อุปฺปนฺโน’ติ สํเวคํ กตฺวา วีริยํ ปคฺคยฺห วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺเคน กิเลเส สมุคฺฆาเตติ, อิติ โส ปชหติ นามา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. เตน วุตฺตํ – ‘‘ตสฺส ธาตารมฺมณเมว จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติอาทินา อิมสฺมึ สุตฺเต อาคตตฺตา’’ติอาทิ. อินฺทฺริยภาวเน จ มชฺฌิมสฺส วเสน อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปริคฺคหวเสนาติ ธาตุปริคฺคหวเสน. มมฺมจฺเฉทนาทิวเสน ปวตฺตอกฺโกสนาทึ อนิฏฺํ อารมฺมณํ ปตฺวา โสตทฺวาเร กิลมติ ปุคฺคโล, ตถา โปถนปหรณาทิกํ อนิฏฺํ อารมฺมณํ ปตฺวา กายทฺวาเร กิลมติ.
สมุทาจรนฺตีติ สพฺพโส อุทฺธํ อาจรนฺติ. ตยิทํ อมนาเปหิ สมุทาจรณํ นาม โปถนปหรณาทิวเสน อุปกฺกมนเมวาติ อาห ‘‘อุปกฺกมนฺตี’’ติ, พาธนฺตีติ อตฺโถ. ตถาสภาโวติ ยถา ปาณิปฺปหาราทีหิ ฆฏฺฏิตมตฺโต วิการํ อาปชฺชติ, ตถาสภาโว. ‘‘อุภโตทณฺฑเกน เจปิ, ภิกฺขเว, กกเจนา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓๒) โอวาททานํ นาม อนฺสาธารณํ พุทฺธานํเยว อาเวณิกนฺติ อาห ‘‘วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตาติ อนุสฺสรนฺโตปิ…เป… กกจูปโมวาทํ อนุสฺสรนฺโตปี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺสปิ ปริยตฺติธมฺมภาวโตติ เกจิ ¶ . ยํ ปน กกโจกนฺตเกสุปิ มนุสฺเสสุ อปฺปทุสฺสนํ นิพฺพิการํ, ตํ สตฺถุสาสนํ อนุสฺสรนฺโตปิ สมฺมาปฏิปตฺติลกฺขณํ ธมฺมํ อนุสฺสรติเยวาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ภิกฺขุโน คุณนฺติ อริยธมฺมาธิคมนสิทฺธํ คุณมาห. โส จ สพฺเพสมฺปิ อริยานํ คุโณติ ตํ อนุสฺสรนฺโตปิ สงฺฆํ อนุสฺสรติ เอวาติ วุตฺตํ.
วิปสฺสนุเปกฺขา อธิปฺเปตา, ตสฺมา อุเปกฺขา กุสลนิสฺสิตา น สณฺาตีติ วิปสฺสนาวเสน สพฺพสฺมิมฺปิ สงฺขารคเต อชฺฌุเปกฺขนํ น ลภตีติ อตฺโถ. ฉฬงฺคุเปกฺขาติ ฉฬงฺคุเปกฺขา วิย ฉฬงฺคุเปกฺขา อิฏฺานิฏฺเสุ นิพฺพิการตาสามฺเน ¶ . เตนาห ‘‘สา ปเนสา’’ติอาทิ. ฉฬงฺคุเปกฺขาาเน เปติ ‘‘ลาภา วต เม, สุลทฺธํ วต เม’’ติอาทินา อตฺตมนตํ อาปชฺชนฺโต.
๓๐๓. อาโปคตนฺติ อาพนฺธนวเสน อาโป, ตเทว อาโปสภาวํ คตตฺตา อาโปคตํ, สภาเวเนว อาโปภาวํ วา ปตฺตนฺติ อตฺโถ. ยสฺมา ปน โส อาโปภาวสงฺขาโต อลฺลยูสภาโว สสมฺภารปถวีสสมฺภารอุทกาทิคเต สพฺพสฺมิมฺปิ อาปสฺมึ วิชฺชติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สพฺพอาเปสุ คตํ อลฺลยูสภาวลกฺขณ’’นฺติ, ทฺรวภาวลกฺขณนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปกุปฺปตี’’ติ ปากติกปโกปํ สนฺธายาห ‘‘โอฆวเสน วฑฺฒตี’’ติ. เตนาห ‘‘อยมสฺส ปากติโก ปโกโป’’ติ. อิตรํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘อาโปสํวฏฺฏกาเล ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โอคจฺฉนฺตีติ เอตฺถ โอคมนนฺติ ปริยาทานํ อธิปฺเปตํ, น อโธคมนมตฺตนฺติ อาห ‘‘อุทฺธเน…เป… ปาปุณนฺตี’’ติ.
๓๐๔. สพฺพเตเชสุ คตนฺติ อินฺธนาทิวเสน อเนกเภเทสุ สพฺเพสุ เตโชโกฏฺาเสสุ คตํ ปวตฺตํ. ยถา ปีติ เอว ปีติคตํ, เอวํ เตโช เอว เตโชคตํ, เตชนวเสน ปวตฺติมตฺตนฺติ อตฺโถ. เอวํ อาโปคตํ, วาโยคตฺจ เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปุริเม’’ติอาทิ. เอกาหิกชราทิภาเวนาติ เอกาหิกาทิชราเภเทน. อุสุมชาโตติ อุสฺมาภิภูโต. ชีรตีติ ชิณฺโณ โหติ. เตโชธาตุวเสน ลพฺภมานา อิมสฺมึ กาเย ชราปวตฺติ ปากฏชราวเสน เวทิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อินฺทฺริยเวกลฺลตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. วลิปลิตาทิภาวนฺติ วลิตปลิตภาวํ, องฺคปจฺจงฺคานํ สิถิลภาวฺจ. กุปฺปิเตนาติ ขุภิเตน. สตกฺขตฺตุํ ตาเปตฺวา ตาเปตฺวา สีตูทเก ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสปฺปิ สตโธตสปฺปีติ วทนฺติ. สรีเร ปกติอุสุมํ อติกฺกมิตฺวา อุณฺหภาโว สนฺตาโป, สรีรสฺส ทหนวเสน ปวตฺโต มหาทาโห ปริทาโหติ อยเมว เตสํ วิเสโส. อสิตนฺติ สุตฺตํ. ขายิตนฺติ ขาทิตํ. สายิตนฺติ อสฺสาทิตํ. สมฺมา ปริปากํ คจฺฉตีติ สมเวปากินิยา คหณิยา วเสน วุตฺตํ. อสมฺมาปริปาโกปิ วิสมปากินิยา คหณิยา ¶ วเสน เวทิตพฺโพ. รสาทิภาเวนาติ รสรุธิรมํสเมทนฺหารุอฏฺิอฏฺิมิฺชสุกฺกภาเวน. วิเวกนฺติ ปุถุภาวํ อฺมฺํ วิสทิสภาวํ. อสิตาทิเภทสฺส ¶ อาหารสฺส ปริณาเม รโส โหติ, ตํ ปฏิจฺจ รสธาตุ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. เอวํ รสสฺส ปริณาเม ‘‘รุธิร’’นฺติอาทินา สพฺพํ เนตพฺพํ.
หริตนฺตนฺติ หริตเมว, อนฺต-สทฺเทน ปทวฑฺฒนํ กตํ ยถา ‘‘วนนฺตํ สุตฺตนฺต’’นฺติ. จมฺมนิลฺเลขนํ จมฺมํ ลิขิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ.
๓๐๕. อุคฺคารหิกฺการาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อุทฺเทกขีปนาทิปวตฺตกวาตานํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อุจฺจารปสฺสาวาทีติ อาทิ-สทฺเทน ปิตฺตเสมฺหลสิกาทินีหรณวาตสฺส เจว อุสุมวาตสฺส จ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. ยทิปิ กุจฺฉิ-สทฺโท อุทรปริยาโย, โกฏฺ-สทฺเทน ปน อพฺภนฺตรสฺส วุจฺจมานตฺตา ตทวสิฏฺโ อุทรปเทโส อิธ กุจฺฉิ-สทฺเทน วุจฺจตีติ อาห ‘‘กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตา’’ติ. สมิฺชนปสารณาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อาโลกนวิโลกนอุทฺธรณาทิกา สพฺพา กายิกกิริยา สงฺคหิตา. อวสวติ อุทกํ เอตสฺมาติ โอสฺสวนํ, ฉทนนฺโต. อิธาติ อิมสฺมึ าเน.
๓๐๖. นิสฺสตฺตภาวนฺติ อนตฺตกตํ. ยถาทสฺสิตา หิ จตสฺโส ธาตุโย อนตฺตนิยํ เกวลํ ธาตุมตฺตา นิสฺสตฺตนิชฺชีวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. ปริวาริโตติ ปริวาริตภาเวน ิโต ปริวุโต. เตนาห ‘‘เอตานี’’ติอาทิ, กฏฺาทีนิ สนฺนิเวสวิเสสวเสน ปิตานีติ อธิปฺปาโย. อฺถา อคารสมฺาย ภาวโต. เตนาห ‘‘กฏฺาทีสุ ปนา’’ติอาทิ. ยทตฺถํ ปาฬิยํ ‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส’’ติอาทิ อารทฺธํ, ตมตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา กฏฺาทีนี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
กามํ เหฏฺา ‘‘มตฺตฏฺกสฺส กายสฺสา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๓๐๒) อวิภาเคน เอกเทเสน จ อุปาทารูปมฺปิ กถิตํ, ตถา เวทนาทโย ขนฺธภาเวน ปริคฺคเหตฺวา น กถิตา, ตถา ตณฺหาปิ สมุทยสจฺจภาเวน. อิตรานิ ปน สจฺจานิ สพฺเพน สพฺพํ น กถิตานิ. เตเนวาห ‘‘เหฏฺา…เป… น กถิตานี’’ติ. จกฺขุปสาเท นิรุทฺเธติ จกฺขุปสาเท วินฏฺเ. อุปหเตติ ปุพฺพกิมิอาทีหิ อุปทฺทุเต. ปลิพุทฺเธติ ปุพฺพาทิอุปฺปตฺติยา วินา ปฏิจฺฉาทิเต. ตชฺโชติ ตสฺสานุรูโป, จกฺขุวิฺาณุปฺปตฺติยา อนุรูโปติ อตฺโถ. จกฺขุสฺส ¶ รูปารมฺมเณ อาปาถคเต อุปฺปชฺชนมนสิกาโร หทยสนฺนิสฺสโยปิ จกฺขุมฺหิ สติ โหติ, อสติ น โหตีติ ¶ กตฺวา ‘‘จกฺขุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนมนสิกาโร’’ติ วุตฺโต. ภวงฺคาวฏฺฏนํ ตสฺส ยถา อารมฺมณปจฺจเย, เอวํ ปสาทปจฺจเยปิ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘จกฺขฺุจ รูเป จ ปฏิจฺจา’’ติ. นฺติ จกฺขุทฺวาเร กิริยมโนธาตุจิตฺตํ. อฺวิหิตสฺสาติ อฺารมฺมณปสุตสฺส. ตทนุรูปสฺสาติ เตสํ จกฺขุรูปตทาโภคานํ อนุรูปสฺส.
จตฺตาริ สจฺจานิ ทสฺเสติ สรูปโต อตฺถาปตฺติโต จาติ อธิปฺปาโย. ตปฺปกาโร ภูโต, ตปฺปการํ วา ปตฺโต ตถาภูโต, ตสฺส, ยถา จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ, ตาทิสสฺส ปจฺจยาการสมเวตสฺสาติ อตฺโถ. ติสมุฏฺานรูปนฺติ อุตุกมฺมาหารสมุฏฺานรูปํ. อิทฺจ สติปิ ตทา ภวงฺคาวฏฺฏนจิตฺตสมุฏฺานรูเป เกวลํ จกฺขุวิฺาณสมุฏฺิตรูปสฺส อภาวมตฺตํ คเหตฺวา วุตฺตํ. สงฺคหํ คจฺฉตีติ นครํ วิย รชฺเช รูปกฺขนฺเธ สงฺคเหตพฺพตํ คเหตพฺพตํ คจฺฉติ. ‘‘ตถาภูตสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา เวทนาทโย จกฺขุวิฺาณสมฺปยุตฺตาว, วิฺาณมฺปิ จกฺขุวิฺาณเมว. สงฺขาราติ เจตนาว วุตฺตา เจตนาปธานตฺตา สงฺขารกฺขนฺธสฺสาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ ปน ผสฺสชีวิตินฺทฺริยมนสิการจิตฺตฏฺิติโยปิ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมาว. เอกโต สงฺคโห ‘‘ปฺจกฺขนฺธา’’ติ เอกโต คณนา. สมาคโมติ ยถาสกํ ปจฺจยวเสน สโมธานํ. สมวาโยติ อฺมฺสฺส ปจฺจยภาเวน สมเวตตาย สมุทิตภาโว.
ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชติ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ปจฺจยากาโร. ปจฺจยธมฺเม ปสฺสนฺโตปิ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม ปสฺสติ, เต ปสฺสนฺโตปิ ปจฺจยธมฺเม ปสฺสตีติ วุตฺตํ ‘‘โย ปฏิจฺจสมุปฺปาท’’นฺติอาทิ. ฉนฺทกรณวเสนาติ ตณฺหายนวเสน. อาลยกรณวเสนาติ อเปกฺขากรณวเสน. อนุนยกรณวเสนาติ อนุรชฺชนวเสน. อชฺโฌคาหิตฺวาติ อารมฺมณํ อนุปวิสิตฺวา วิย คิลิตฺวา วิย นิฏฺเปตฺวา วิย ทฬฺหคฺคหณวเสน. ฉนฺทราโค วินยติ ปหียติ เอตฺถาติ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปหานฺจาติ วุจฺจติ นิพฺพานํ. อาหริตฺวาติ ปาฬิยํ สรูปโต อนาคตมฺปิ อตฺถโต อาเนตฺวา สงฺคณฺหนวเสน คเหตพฺพํ. อาหรณวิธึ ปน ทสฺเสนฺโต ‘‘ยา อิเมสู’’ติอาทิมาห. อิเมสุ ตีสุ าเนสูติ ยถาวุตฺเตสุ สุขทุกฺขาทีสุ ตีสุ อภิสมยฏฺาเนสุ. ทิฏฺีติ ปริฺาภิสมยาทิวเสน ปวตฺตา สมฺมาทิฏฺิ ยาถาวทสฺสนํ. เอวํ สงฺกปฺปาทโยปิ ¶ ยถารหํ เวทิตพฺพา. ภาวนาปฏิเวโธติ ภาวนาวเสน ปฏิเวโธ, น อารมฺมณกรณมตฺเตน. อยํ มคฺโคติ อยํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปฏิวิชฺฌนวเสน ปวตฺโต อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เอตฺตาวตาปีติ เอวํ เอกสฺมึ จกฺขุทฺวาเร วตฺถุ ปริคฺคหมุเขนปิ จตุสจฺจกมฺมฏฺานสฺส มตฺถกํ ปาปเนน พหุํ วิปุลํ ปริปุณฺณเมว ภควโต สาสนํ กตํ อนุฏฺิตํ โหติ.
อุปฺปชฺชิตฺวา ¶ นิรุทฺธเมว ภวงฺคจิตฺตํ อาวชฺชนจิตฺตสฺส ปจฺจโย ภวตีติ วุตฺตํ ‘‘ตํ นิรุทฺธมฺปี’’ติ. มนฺทถามคตเมวาติ มหติยา นิทฺทาย อภิภูตสฺส วเสน วุตฺตํ, กปิมิทฺธปเรตสฺส ปน ภวงฺคจิตฺตํ กทาจิ อาวชฺชนสฺส ปจฺจโย ภเวยฺยาติ. ภวงฺคสมเยเนวาติ ภวงฺคสฺเสว ปวตฺตนสมเยน ปคุณชฺฌานปคุณกมฺมฏฺานปคุณคนฺเถสุ เตสํ ปคุณภาเวเนว อาโภเคน วินาปิ มนสิกาโร ปวตฺตติ. ตถา หิ ปคุณํ คนฺถํ ปคุณภาเวเนว นิรนฺตรํ วิย อชฺฌยมาเน อฺวิหิตตาย ‘‘เอตฺตโก คนฺโถ คโต, เอตฺตโก อวสิฏฺโ’’ติ สลฺลกฺขณา น โหติ. จตุสมุฏฺานมฺปีติ สพฺพํ จตุสมุฏฺานรูปํ, น ปุพฺเพ วิย ติสมุฏฺานเมวาติ อธิปฺปาโย. ปุพฺพงฺคมตฺตา โอฬาริกตฺตา จ ผสฺสเจตนาว สงฺขารกฺขนฺโธติ คหิตา, น อฺเสํ อภาวา. เอกเทสเมว สมฺมสนฺโตติ ยถาอุทฺทิฏฺํ อตฺถํ เหฏฺา อนวเสสโต อนิทฺทิสิตฺวา เอกเทสเมว นิทฺทิสนวเสน เทสนาย อามสนฺโต. อิมสฺมึ าเนติ ยถาอุทฺทิฏฺสฺส อตฺถสฺส ‘‘อชฺฌตฺติกฺเจว, อาวุโส, จกฺขุ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๓๐๖) ฉทฺวารวเสน นิทฺทิสนฏฺาเน. เหฏฺา ปริหีนเทสนนฺติ – ‘‘ยํ อุปาทารูปํ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา อุปริ ตีณิ อริยสจฺจานี’’ติ นิทฺเทสวเสน ปริหีนํ อตฺถชาตํ สพฺพํ. ตํตํทฺวารวเสนาติ จกฺขุทฺวาราทิกํ ตํตํทฺวารวเสน. จตุสจฺจวเสน อารทฺธา เทสนา จตุสจฺเจเนว ปริโยสาปิตาติ อาห ‘‘ยถานุสนฺธินาว สุตฺตนฺตํ นิฏฺเปสี’’ติ.
มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๙. มหาสาโรปมสุตฺตวณฺณนา
๓๐๗. นจิรปกฺกนฺเตติ ¶ ¶ น จิรํ ปกฺกนฺเต, ปกฺกนฺตสฺส สโต น จิรสฺเสว. สลิงฺเคเนวาติ มุณฺฑิยกาสายคฺคหณาทินา อตฺตโน ปุริมลิงฺเคเนว. ปาฏิเยกฺเก ชาเตติ วิปนฺนาจารทิฏฺิตาย ปกาสนียกมฺมกรณโต ปรํ อฺติตฺถิยสทิเส วิสุํ ภูเต. กุลปุตฺโตติ ชาติมตฺเตน กุลปุตฺโต. อสมฺภินฺนายาติ สมฺเภทรหิตาย, ชาติสงฺกรวิรหิตายาติ อตฺโต. ชาติสีเสน อิธ ชาติวตฺถุกํ ทุกฺขํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โอติณฺโณติ ยสฺส ชาติ อนฺโต อนุปวิฏฺา’’ติ. ชาโต หิ สตฺโต ชาตกาลโต ปฏฺาย ชาตินิมิตฺเตน ทุกฺเขน อนฺโต อนุปวิฏฺโ วิย วิพาธียติ. ชรายาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. จตฺตาโร ปจฺจยา ลพฺภนฺตีติ ลาภา, จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ลพฺภมานานํ สุกตภาโว สุฏฺุ อภิสงฺขตภาโว. วณฺณภณนนฺติ คุณกิตฺตนํ. อปฺาตาติ สมฺภาวนาวเสน น ปฺาตา. ลาภาทินิพฺพตฺติยาภาวทสฺสนฺเหตํ. เตนาห ‘‘ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ น ลภนฺตี’’ติ. อปฺเปสกฺขาติ อปฺปานุภาวา. สา ปน อปฺเปสกฺขตา อธิปเตยฺยสมฺปตฺติยา จ ปริวารสมฺปตฺติยา จ อภาเวน ปากฏา โหติ. ตตฺถ ปริวารสมฺปตฺติยา อภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปปริวารา’’ติ อาห.
สาเรนปิ เกจิ อชานเนน อฺาลาเภน วา อสารภูตมฺปิ กตฺตพฺพํ กโรนฺตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘สาเรน สารกรณีย’’นฺติ วุตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อกฺขจกฺกยุคนงฺคลาทิก’’นฺติ อาห. พฺรหฺมจริยสฺสาติ สิกฺขาตฺตยสงฺคหสฺส สาสนพฺรหฺมจริยสฺส. มหารุกฺขสฺส มคฺคผลสารสฺส าณทสฺสนเผคฺคุกสฺส สมาธิตจสฺส สีลปปฏิกสฺส จฺจลสภาวา สํสปฺปจารีติ จ จตฺตาโร ปจฺจยา สาขาปลาสํ นาม. เตเนวาติ ลาภสกฺการสิโลกนิพฺพตฺตเนเนว. สาโร เม ปตฺโตติ อิมสฺมึ สาสเน อธิคนฺตพฺพสาโร นาม อิมินา ลาภาทินิพฺพตฺตเนน อนุปฺปตฺโตติ โวสานํ นิฏฺิตกิจฺจํ อาปนฺโน.
๓๑๐. าณทสฺสนนฺติ าณภูตํ ทสฺสนํ วิสยสฺส สจฺฉิกรณวเสน ปวตฺตํ อภิฺาาณํ. สุขุมํ รูปนฺติ เทวาทีนํ, อฺมฺปิ วา สุขุมสภาวํ รูปํ. เตนาห ‘‘อนฺตมโส…เป… วิหรนฺตี’’ติ, ทิพฺพจกฺขุ หิ อิธ อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน ‘‘าณทสฺสน’’นฺติ คหิตํ.
๓๑๑. อสมยวิโมกฺขํ ¶ ¶ อาราเธตีติ เอตฺถ อธิปฺเปตํ อสมยวิโมกฺขํ ปาฬิยา เอว ทสฺเสตุํ ‘‘กตโม อสมยวิโมกฺโข’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺนฺนฺหิ สมาปชฺชนสมโยปิ อตฺถิ อสมโยปิ, มคฺควิโมกฺเขน ปน วิมุจฺจนสฺส สมโย วา อสมโย วา นตฺถิ. ยสฺส สทฺธา พลวตี, วิปสฺสนา จ อารทฺธา, ตสฺส คจฺฉนฺตสฺส ติฏฺนฺตสฺส นิสีทนฺตสฺส ภฺุชนฺตสฺส จ มคฺคผลปฏิเวโธ นาม น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, อิติ มคฺควิโมกฺเขน วิมุจฺจนฺตสฺส สมโย วา อสมโย วา นตฺถีติ โส อสมยวิโมกฺโข. เตนาห ‘‘โลกิยสมาปตฺติโย หี’’ติอาทิ.
น กุปฺปติ, น นสฺสตีติ อกุปฺปา, กทาจิปิ อปริหานสภาวา. สพฺพสํกิเลเสหิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน เจตโส วิมุตฺตีติ เจโตวิมุตฺติ. เตนาห ‘‘อรหตฺตผลวิมุตฺตี’’ติ. อยมตฺโถ ปโยชนํ เอตสฺสาติ เอตทตฺถํ, สาสนพฺรหฺมจริยํ, ตสฺส เอสา ปรมโกฏิ. ยถารทฺธสฺส สาโรปเมน ผเลน เทสนา นิฏฺาปิตาติ อาห ‘‘ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺเปสี’’ติ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
มหาสาโรปมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๑๐. จูฬสาโรปมสุตฺตวณฺณนา
๓๑๒. ปิงฺคลธาตุโกติ ¶ ปิงฺคลสภาโว ปิงฺคลจฺฉวิโก, ปิงฺคลกฺโขติ วา อตฺโถ. ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต สงฺโฆ, น สีลาทิคุเณหิ สงฺคหิตพฺพภาเวน. สงฺโฆ เอเตสํ อตฺถิ ปริวารภูโตติ สงฺฆิโน. สฺเววาติ โส เอว ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต. อาจารสิกฺขาปนวเสนาติ อตฺตนา ปริกปฺปิตอเจลวตาทิอาจารสิกฺขาปนวเสน. ปฺาตาติ ยถาสกํ สมาทินฺนวตวเสน เจว วิฺาตลทฺธิวเสน จ ปฺาตา. ลทฺธิกราติ ตสฺสา มิจฺฉาทิฏฺิยา อุปฺปาทกา. พหุชนสฺสาติ ปุถุชนสฺส. ตสฺส ปน อาคมสมฺปทาปิ นาม นตฺถิ, กุโต อธิคโมติ เอกํสโต อนฺธปุถุชฺชโน เอวาติ อาห ‘‘อสฺสุตวโต อนฺธพาลปุถุชฺชนสฺสา’’ติ. น หิ วิฺู อปฺปสาทนีเย ปสีทนฺติ. มงฺคเลสุ กาตพฺพทาสกิจฺจกโร ทาโส มงฺคลทาโส.
ตนฺตาวุตานนฺติ ¶ ตนฺเต ปสาเรตฺวา วีตานํ. คณฺนกิเลโสติ สํสาเร พนฺธนกิเลโส. เอวํ วาทิตายาติ เอวํ ปฏิฺตาย, เอวํ ทิฏฺิตาย วา. นิยฺยานิกาติ นิยฺยานคติสปฺปาฏิหีรกา อนุปารมฺภภูตตฺตาติ อธิปฺปาโย. โน เจ นิยฺยานิกาติ อาเนตฺวา โยชนา. เตสํ สพฺพฺุปฏิฺาย อภูตตฺตา ตสฺสา อภูตภาวกถเนน ตสฺส พฺราหฺมณสฺส น กาจิ อตฺถสิทฺธีติ อาห ‘‘เนสํ อนิยฺยานิกภาวกถเนน อตฺถาภาวโต’’ติ.
๓๑๘. นิหีนโลกามิเส ลีโน อชฺฌาสโย เอตสฺส, น ปน นิพฺพาเนติ. ลีนชฺฌาสโย. สาสนํ สิถิลํ กตฺวา คณฺหาติ สิกฺขาย น ติพฺพคารวตฺตา.
๓๒๓. เหฏฺาติ อนนฺตราตีตสุตฺเต มหาสาโรปเม. ปมชฺฌานาทิธมฺมา วิปสฺสนาปาทกาติ วิปสฺสนาย ปทฏฺานภูตา. อิธาติ อิมสฺมึ จูฬสาโรปเม อาคตา. นิโรธปาทกาติ อนาคามิโน, อรหนฺโต วา นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตุํ สมตฺถา. ตสฺมาติ นิโรธปาทกตฺตา. ปมชฺฌานาทิธมฺมา าณทสฺสนโต อุตฺตริตราติ เวทิตพฺพา.
จูฬสาโรปมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
นิฏฺิตา จ โอปมฺมวคฺควณฺณนา.