📜
๔. มหายมกวคฺโค
๑. จูฬโคสิงฺคสุตฺตวณฺณนา
๓๒๕. าตีนํ ¶ ¶ (อ. นิ. ฏี. ๓.๖.๑๙) นิวาสฏฺานภูโต คาโม าติโก, โส เอว นาติโก. โส กิร คาโม เยสํ สนฺตโก, เตสํ ปุพฺพปุริเสน อตฺตโน าตีนํ สาธารณภาเวน นิเวสิโต, เตน ‘‘นาติโก’’ติ ปฺายิตฺถ. อถ ปจฺฉา ตตฺถ ทฺวีหิ ทายาเทหิ ทฺวิธา วิภชิตฺวา ปริภุตฺโต. เตนาห ‘‘ทฺวินฺนํ จูฬปิติมหาปิติปุตฺตานํ ทฺเว คามา’’ติ. คิฺชกา วุจฺจนฺติ อิฏฺกา, คิฺชกาหิเยว กโต อาวสโถ คิฺชกาวสโถ. ตสฺมึ กิร ปเทเส มตฺติกา สกฺขรมรุมฺพวาลิกาทีหิ อสมฺมิสฺสา อกินา สณฺหา สุขุมา, ตาย กตานิ กุลาลภาชนานิปิ สิลามยานิ วิย ทฬฺหานิ, ตสฺมา เต อุปาสกา ตาย มตฺติกาย ทีฆปุถุลอิฏฺกา กาเรตฺวา ตาหิ เปตฺวา ทฺวารพาหวาตปานกวาฏตุลาโย เสสํ สพฺพํ ทพฺพสมฺภาเรน วินา อิฏฺกาหิ เอว ปาสาทํ กาเรสุํ. เตนาห ‘‘อิฏฺกาเหวา’’ติอาทิ.
โคสิงฺคสาลวนทายนฺติ โคสิงฺคสาลวนนฺติ ลทฺธนามํ รกฺขิตํ อรฺํ. เชฏฺกรุกฺขสฺสาติ วนปฺปติภูตสฺส สาลรุกฺขสฺส. สามคฺคิรสนฺติ สมคฺคภาวาทิคุณํ วิเวกสุขํ. อุปริปณฺณาสเก อุปกฺกิเลสสุตฺเต (ม. นิ. ๓.๒๓๗-๒๓๘) ปุถุชฺชนกาโล กถิโต, อิธ จูฬโคสิงฺคสุตฺเต ขีณาสวกาโล กถิโต. กตกิจฺจาปิ หิ เต มหาเถรา อตฺตโน ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ ปเรสํ ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนฺจ สมฺปสฺสนฺตา ปรมฺจ วิเวกํ อนุพฺรูหนฺตา สามคฺคิรสํ อนุภวมานา ตตฺถ วิหรนฺติ. ตทาติ ตสฺมึ อุปกฺกิเลสสุตฺตเทสนากาเล. เตติ อนุรุทฺธปฺปมุขา กุลปุตฺตา. ลทฺธสฺสาทาติ วิปสฺสนาย วีถิปฏิปตฺติยา อธิคตสฺสาทา. วิปสฺสนา หิ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหนฺตี ปวตฺตมานา สาติสยํ ปีติโสมนสฺสํ อาวหติ. เตนาห ภควา –
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภติ ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๔);
ลทฺธปติฏฺา ¶ ¶ มคฺคผลาธิคมเนน. สติ หิ มคฺคผลาธิคเม สาสเน ปติฏฺา ลทฺธา นาม โหติ, โน อฺถา.
กามํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาปิ มหาสาวกปริยาปนฺนาว, อคฺคสาวกภาเวน ปน เนสํ วิเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘ธมฺมเสนาปติมหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรสุ วา’’ติ วิสุํ คหณํ. สติปิ หิ สามฺโยเค วิเสสวนฺโต วิสุํ คยฺหนฺติ ยถา ‘‘พฺราหฺมณา อาคตา, วาสิฏฺโปิ อาคโต’’ติ. เตสุ ปน วิสุํ คหิเตสุปิ ‘‘อสีติมหาสาวเกสู’’ติ อสีติคฺคหณํ อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คณนุปคํ น โหตีติ. อนฺตมโสติ อิทํ ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส อุปฏฺากภาเวน อาสนฺนจาริตาย วุตฺตํ. อนีกาติ หตฺถานีกา, หตฺถานีกโต หตฺถิสมูหโตติ อตฺโถ. กาฬสีโห เยภุยฺเยน ยูถจโรติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ยูถา นิสฺสโฏ กาฬสีโห วิยา’’ติ. เกสรี ปน เอกจโรว. วาตจฺฉินฺโน วลาหโก วิยาติ วาตจฺฉินฺโน ปพฺพตกูฏปฺปมาโณ วลาหกจฺเฉโท วิย. เตสํ ปคฺคณฺหนโตติ ยถา นาม ชิฆจฺฉิตสฺส โภชเน, ปิปาสิตสฺส ปานีเย, สีเตน ผุฏฺสฺส อุณฺเห, อุณฺเหน ผุฏฺสฺส สีเต, ทุกฺขิตสฺส สุเข อภิรุจิ อุปฺปชฺชติ, เอวเมวํ ภควโต โกสมฺพเก ภิกฺขู อฺมฺํ วิวาทาปนฺเน ทิสฺวา อปเร สมคฺคาวาสํ วสนฺเต อาวชฺชิตสฺส อิเม ตโย กุลปุตฺตา อาปาถํ อาคมึสุ, อถ เน ปคฺคณฺหิตุกาโม อุปสงฺกมิ, เอวายํ ปฏิปตฺติอนุกฺกเมน โกสมฺพกานํ ภิกฺขูนํ วินยนุปาโย โหตีติ. เตนาห ‘‘เตสํ ปคฺคณฺหนโต’’ติ. เอเตเนว ปจฺฉิมชนตํ อนุกมฺปนโตติ อิทมฺปิ การณํ เอกเทเสน สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อุกฺกํสิตฺวาติ ยถาภูเตหิ คุเณหิ สมฺปหํสเนน วิเสเสตฺวา วิสิฏฺเ กตฺวา ปสํสาวเสน เจตํ อาเมฑิตวจนํ.
ตํ อรฺํ รกฺขติ วนสามินา อาณตฺโต. รกฺขิตโคปิตํ วนสณฺฑํ, น มหาวนาทิ วิย อปริคฺคหิตํ. สีลาทิปฺปเภทาย อตฺตตฺถาย ปฏิปนฺนา อตฺตกามา, น อปริจฺจตฺตสิเนหาติ อาห ‘‘อตฺตโน หิตํ กามยมานา’’ติ. เตนาห ‘‘โย หี’’ติอาทิ. ภินฺเทยฺยาติ วินาเสยฺย.
ทุพฺพลมนุสฺสาติ ปฺาย ทุพฺพลา อวิทฺทสุโน มนุสฺสา. ตานีติ อภิชาติอาทีสุ อุปฺปนฺนปาฏิหาริยานิ. จีวรคพฺเภน ปฏิจฺฉาเทตฺวาติ จีวรสงฺขาเต โอวรเก นิคูหิตฺวา วิย. น หิ จีวรปารุปนมตฺเตน พุทฺธานุภาโว ปฏิจฺฉนฺโน โหติ. ‘‘มา สุธ โกจิมํ พุทฺธานุภาวํ อฺาสี’’ติ ปน ¶ ตถารูเปน อิทฺธาภิสงฺขาเรน ตํ ฉาเทตฺวา คโต ภควา ตถา วุตฺโต. เตนาห ‘‘อฺาตกเวเสน อคมาสี’’ติ.
อภิกฺกมถาติ ¶ ปทํ อภิมุขภาเวน วิธิมุเขน วทตีติ อาห ‘‘อิโต อาคจฺฉถา’’ติ. พุทฺธานํ กาโย นาม สุวิสุทฺธชาติมณิ วิย โสภโน, กิฺจิ มลํ อปเนตพฺพํ นตฺถิ, กิมตฺถํ ภควา ปาเท ปกฺขาเลสีติ อาห ‘‘พุทฺธาน’’นฺติอาทิ.
๓๒๖. อนุรุทฺธาติ วา เอกเสสนเยน วุตฺตํ วิรูเปกเสสสฺสปิ อิจฺฉิตพฺพตฺตา, เอวฺจ กตฺวา พหุวจนนิทฺเทโสปิ สมตฺถิโต โหติ. อิริยาปโถ ขมตีติ สรีรสฺส ลหุฏฺานตาย จตุพฺพิโธปิ อิริยาปโถ สุขปฺปวตฺติโก. ชีวิตํ ยาเปตีติ ยาปนาลกฺขณํ ชีวิตํ อิมํ สรีรยนฺตํ ยาเปติ สุเขน ปวตฺเตติ. อุฬุงฺกยาคุํ วา กฏจฺฉุภิกฺขํ วาติ อิทํ มกรวุตฺติยา มิสฺสกภตฺเตน ยาปนํ วตฺตนฺติ กตฺวา วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ภิกฺขาจารวตฺตํ ปุจฺฉตี’’ติ.
อฺมฺํ สํสนฺทตีติ สติปิ อุภเยสํ กลาปานํ ปรมตฺถโต เภเท ปจุรชเนหิ ทุวิฺเยฺยนานตฺตํ ขีโรทกสมฺโมทิตํ อจฺจนฺตเมว สํสฏฺํ วิย หุตฺวา ติฏฺติ. เตนาห ‘‘วิสุํ น โหติ, เอกตฺตํ วิย อุเปตี’’ติ. ปิยภาวทีปนานิ จกฺขูนิ ปิยจกฺขูนิ. ปิยายติ, ปิยายิตพฺโพติ วา ปิโยติ. สมคฺควาสสฺส ยํ เอกนฺตการณํ, ตํ ปุจฺฉนฺโต ภควา ‘‘ยถา กถํ ปนา’’ติอาทิมาหาติ ‘‘กถนฺติ การณปุจฺฉา’’ติ วุตฺตํ. โย เนสํ เมตฺตาสหิตานํเยว กมฺมาทีนํ อฺมฺสฺมึ ปจฺจุปฏฺานากาโร, ตํ สนฺธาย ‘‘กถ’’นฺติ ปุจฺฉา. ตถา หิ ปรโต ‘‘เอวํ โข มยํ, ภนฺเต’’ติอาทินา เถเรหิ วิสฺสชฺชนํ กถิตํ.
มิตฺตํ เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตํ, กายกมฺมํ. อาวีติ ปกาสํ. รโหติ อปฺปกาสํ. ยฺหิ อุทฺทิสฺส เมตฺตํ กายกมฺมํ ปจฺจุปฏฺเปติ, ตํ ตสฺส สมฺมุขา เจ, ปกาสํ โหติ, ปรมฺมุขา เจ, อปฺปกาสํ. เตนาห ‘‘อาวิ เจว รโห จาติ สมฺมุขา เจว ปรมฺมุขา จา’’ติ. อิตรานีติ ปรมฺมุขา กายวจีกมฺมานิ. ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ยํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมฺมชฺชนาทิวเสน ปฏิชคฺคิตพฺพยุตฺตํ านํ วา. ตเถวาติ ยถา สมฺมุขา กเต เมตฺตากายกมฺเม วุตฺตํ, ตเถว ¶ . ‘‘กจฺจิ ขมนีย’’นฺติ เอวมาทิกา กถา สมฺโมทนียกถา. ยถา ปเรหิ สทฺธึ อตฺตโน ฉิทฺทํ น โหติ, ตถา ปฏิสนฺถารวเสน ปวตฺตา กถา ปฏิสนฺถารกถา. ‘‘อโห ตทา เถเรน มยฺหํ ทินฺโน โอวาโท, ทินฺนา อนุสาสนี’’ติ เอวํ กาลนฺตเร สริตพฺพยุตฺตา, ฉสารณียปฏิสํยุตฺตา วา กถา สารณียกถา. สุตฺตปทํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อตฺถนิทฺเทสวเสน สีลาทิธมฺมปฏิสํยุตฺตา กถา ธมฺมีกถา. สเรน สุตฺตสฺส อุจฺจารณํ สรภฺํ. ปฺหสฺส าตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส ปุจฺฉนํ ปฺหปุจฺฉนํ. ตสฺส ยถาปุจฺฉิตสฺสอาทิสนํ ¶ ปฺหวิสฺสชฺชนํ. เอวํ สมนฺนาหรโตติ เอวํ มนสิกโรโต, เอวํ เมตฺตํ อุปสํหรโตติ อตฺโถ.
เอกโต กาตุํ น สกฺกา, ตสฺมา นานา. หิตฏฺเนาติ อตฺตโน วิย อฺมฺสฺส หิตภาเวน. นิรนฺตรฏฺเนาติ อนฺตราภาเวน เภทาภาเวน. อวิคฺคหฏฺเนาติ อวิโรธภาเวน. สมคฺคฏฺเนาติ สหิตภาเวน. ปริภณฺฑํ กตฺวาติ พหลตนุมตฺติกาเลเปหิ ลิมฺเปตฺวา. จีวรํ วา โธวนฺตีติ อตฺตโน จีวรํ วา โธวนฺติ. ปริภณฺฑํ วาติ อตฺตโน ปณฺณสาลาย ปริภณฺฑํ วา กโรนฺติ.
๓๒๗. ปฏิวิรุทฺธา เอวาติ เอตฺถาปิ ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เตสํ อปฺปมาทลกฺขณนฺติ เตสํ อปฺปมชฺชนสภาวํ. กจฺจิ ปน โว อนุรุทฺธา สมคฺคาติ เอตฺถาปิ โวติ นิปาตมตฺตํ, ปจฺจตฺตวจนํ วา, กจฺจิ ตุมฺเหติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. สมุคฺคปาตินฺติ สมุคฺคปุฏสทิสํ ปาตึ.
ปณฺณสาลายํ อนฺโต พหิ จ สมฺมชฺชเนน โสธิตงฺคณตา วตฺตปฏิปตฺติ. ปฏิวิสมตฺตเมวาติ อตฺตโน ยาปนปฏิวิสมตฺตเมว. โอสาเปตฺวาติ ปกฺขิปิตฺวา. ปมาณเมวาติ อตฺตโน ยาปนปมาณเมว. วุตฺตนเยน ชหิตฺวาติ ปาฬิยํ วุตฺตนเยน ชหิตฺวา.
หตฺเถน หตฺถํ สํสิพฺพนฺตาติ อตฺตโน หตฺเถน อิตรสฺส หตฺถํ ทฬฺหคฺคหณวเสน พนฺธนฺตา. วิลงฺเฆติ เทสนฺตรํ ปาเปติ เอเตนาติ วิลงฺฆโก, หตฺโถ. หตฺโถ เอว วิลงฺฆโก หตฺถวิลงฺฆโก, เตน หตฺถวิลงฺฆเกน.
ตํ อขณฺฑํ กตฺวาติ ตํ ตีสุปิ ทิวเสสุ ธมฺมสฺสวนํ ปวตฺตนวเสน อขณฺฑิกํ กตฺวา. เอตนฺติ ‘‘ปฺจาหิกํ โข ปนา’’ติอาทิวจนํ. ปฺจเม ปฺจเม ¶ อหนิ ภวตีติ ปฺจาหิกํ. ภควตา ปุจฺฉิเตน อนุรุทฺธตฺเถเรน. ปมาทฏฺาเนสุเยวาติ อฺเสํ ปมาทฏฺาเนสุเยว. ‘‘ปมาทฏฺาเนสุเยวา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘อฺเสฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปปฺจกรณฏฺานานีติ กถาปปฺจสฺส กรณฏฺานานิ วิสฺสฏฺกถาปวตฺตเนน กมฺมฏฺาเน ปมชฺชนฏฺานานิ. ตตฺถาปิ ‘‘มยํ, ภนฺเต, กมฺมฏฺานวิรุทฺธํ น ปฏิปชฺชามา’’ติ สิขาปฺปตฺตํ อตฺตโน อปฺปมาทลกฺขณํ เถโร ทสฺเสติ. เอตฺตกํ านํ มฺุจิตฺวาติ ปน อิทํ ตทา วิหารสมาปตฺตีนํ วฬฺชาภาเวน วุตฺตํ.
๓๒๘. ฌานสฺส ¶ อธิปฺเปตตฺตา ‘‘อลมริยาณทสฺสนวิเสโส’’อิจฺเจว วุตฺตํ. อตฺตโน สมฺมาปฏิปนฺนตาย สตฺถุ จิตฺตาราธนตฺถํ ตสฺส จ วิเสสาธิคมสฺส สตฺถุ ปจฺจกฺขภาวโต เถโร ‘‘กิฺหิ โน สิยา, ภนฺเต’’ติ อาห. ยาวเทวาติ ยตฺตกํ กาลํ เอกํ ทิวสภาคํ วา สกลรตฺตึ วา ยาว สตฺต วา ทิวเส.
๓๒๙. สมติกฺกมายาติ สมฺมเทว อติกฺกมนาย. สติ หิ อุปริ วิเสสาธิคเม เหฏฺิมชฺฌานํ สมติกฺกนฺตํ นาม โหติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ จ. เตนาห ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา’’ติ. าณทสฺสนวิเสโสติ การณูปจาเรน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. เวทยิตสุขโตติ เวทนาสหิตชฺฌานสุขโต วา ผลสุขโต วา. อเวทยิตสุขนฺติ นิพฺพานสุขํ วิย เวทนารหิตํ สุขํ. อเวทยิตสุขนฺติ จ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, ตํ ปน อผสฺสํ อสฺํ อเจตนนฺติ สพฺพจิตฺตเจตสิกรหิตเมว. ตโต จ สติปิ รูปธมฺมปฺปวตฺติยํ ตสฺส อเจตนตฺตา สพฺพโส สงฺขารทุกฺขวิรหิตตาย สนฺตตรา ปณีตตรา จ นิโรธสมาปตฺตีติ วุจฺจเต. เตนาห ‘‘อเวทยิตสุขํ สนฺตตรํ ปณีตตรํ โหตี’’ติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อิมมฺหา จา’’ติอาทิ.
๓๓๐. สามคฺคิรสานิสํสเมว เนสํ ภควา กเถสิ อชฺฌาสยานุกูลตฺตา ตสฺส. อนุสาเวตฺวาติ อนุปคมนวเสน สมฺมเทว อาโรเจตฺวา. ‘‘อนุสํสาเวตฺวา’’ติ วา ปาโ, โส เอวตฺโถ. ตโต ปฏินิวตฺติตฺวาติ เอตรหิ ภควโต เอกวิหาเร อชฺฌาสโยติ สตฺถุ มนํ คณฺหนฺตา ‘‘อิเธว ติฏฺถา’’ติ วิสฺสชฺชิตฏฺานโต นิวตฺติตฺวา ¶ . ปพฺพชฺชาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อุปสมฺปทา-วิสุทฺธิ-ธุตกมฺมฏฺานานุโยค-ฌานวิโมกฺข-สมาปตฺติ-าณทสฺสน-มคฺคภาวนา-ผลสจฺฉิกิริยาทิเก สงฺคณฺหาติ. อธิคนฺตฺวาปีติ ปิ-สทฺเทน ยถาธิคตานมฺปิ. อตฺตโน คุณกถาย อฏฺฏิยมานาติ ภควนฺตํ นิสฺสาย อธิคนฺตฺวาปิ ธมฺมาธิกรณํ สตฺถุวิเหสาภาวทีปเน ภควโต ปากฏคุณานํ กถาย อฏฺฏิยมานาปีติ โยชนา. เทวตาติ ตํตํสมาปตฺติลาภินิโย เทวตา. มุขํ เม สชฺชนฺติ มุขํ เม กถเน สมตฺถํ, กถเน โยคฺยนฺติ อตฺโถ.
๓๓๑. เอวํ อาคโตติ เอวํ อาฏานาฏิยสุตฺเต อาคโต. ปลิเวเนฺเตติ โจเทนฺเต. มจฺฉรายนฺตีติ อตฺตโน คุณานํ ภควโตปิ อาโรจนํ อสหมานา มจฺฉรายนฺตีติ โส จินฺเตตีติ กตฺวา วุตฺตํ.
๐๑เตสํ ¶ ลาภาติ เตสํ วชฺชิราชูนํ วชฺชิรฏฺวาสีนฺจ มนุสฺสตฺตํ, ปติรูปเทสวาสาทิโก, ภควโต ติณฺณฺจ กุลปุตฺตานํ ทสฺสนวนฺทนทานธมฺมสฺสวนาทโย ลาภา. สุลทฺธา ลาภาติ โยชนา. ปสนฺนจิตฺตํ อนุสฺสเรยฺยาติ ตํ กุลฺเหตํ สีลาทิคุเณ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา อนุสฺสเรยฺย. วุตฺตํ เตสํ ‘‘อนุสฺสรณมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหูปการํ วทามี’’ติ (อิติวุ. ๑๐๔; สํ. นิ. ๕.๑๘๔).
จูฬโคสิงฺคสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๒. มหาโคสิงฺคสุตฺตวณฺณนา
๓๓๒. โกจิเทวาติ ¶ โคสิงฺคสาลวนสามนฺตโต นิวิฏฺเสุ โย โกจิ คาโม โคจรคาโม ภวิสฺสติ, ตสฺมา อนิพทฺธภาวโต โคจรคาโม น คหิโต, วสนฏฺานเมว ปริทีปิตํ, ตโต เอว อรฺนิทานกํ นาเมตํ. สพฺพตฺถาติ เทวโลเก มนุสฺสโลเก จ. ถิรการเกหีติ สาสเน ถิรภาวการเกหิ. สวนนฺเต ชาตตฺตาติ จตุสจฺจคพฺภสฺส ธมฺมสฺสวนสฺส ปริโยสาเน อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา. ยถา ปฏิเวธพาหุสจฺจํ อิชฺฌติ, ตถา ธมฺมสฺส สวนโต สาวกา ¶ . สูริโย วิย ภาสุรคุณรํสิตาย โมหนฺธการวิธมนโต. จนฺโท วิย รมณียมโนหรสีตลคุณตาย กิเลสปริฬาหวูปสมโต. สาคโร วิย คมฺภีรถิรวิปุลาเนกคุณตาย ิตธมฺมสภาวโต. คุณมหนฺตตาย เถรสฺส อภิฺาตตา, คุณมหนฺตตา จ สุตฺเตสุ อาคตนเยเนว าตพฺพาติ ตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. สีหนาทสุตฺตนฺติ มชฺฌิมนิกาเย อาคตํ มหาสีหนาทสุตฺตํ (ม. นิ. ๑.๑๔๖). เถรปฺหสุตฺตนฺติ สุตฺตนิปาเต อฏฺกวคฺเค อาคตํ สาริปุตฺตสุตฺตํ (สุ. นิ. ๙๖๑-๙๘๑). เถรสีหนาทสุตฺตนฺติ อิมสฺส จ เถรสฺส ชนปทจาริกาย สตฺถุ สมฺมุขา สีหนาทสุตฺตํ. อภินิกฺขมนนฺติ เถรสฺเสว มหตา าติปริวฏฺเฏน มหตา จ โภคปริวฏฺเฏน สห ฆราวาสปริจฺจาโค อภินิกฺขมนํ. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ. ยทิทนฺติ นิปาโต, โย อยนฺติ อตฺโถ.
มหาปฺเ ภิกฺขู คเหตฺวาติ อายสฺมโต กิร สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปริวารภิกฺขูปิ มหาปฺา เอว อเหสุํ. ธาตุโส หิ สตฺตา สํสนฺทนฺติ. สยํ อิทฺธิมาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปนตฺโถ ธาตุสํยุตฺเตน (สํ. นิ. ๒.๙๙) ทีเปตพฺโพ – คิชฺฌกูฏปพฺพเต คิลานเสยฺยาย นิสินฺโน ภควา อารกฺขตฺถาย ปริวาเรตฺวา วสนฺเตสุ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทีสุ เอกเมกํ อตฺตโน ปริสาย สทฺธึ จงฺกมนฺตํ โวโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตํ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ จงฺกมนฺตนฺติ. เอวํ, ภนฺเต. สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มหาปฺา’’ติ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ.
วนนฺเตติ อุปวนนฺเต. เมฆวณฺณายาติ นีลาภาย. สมุทฺทกุจฺฉิโต อุคฺคจฺฉนฺตสฺส วิย อุปฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตํ. จกฺกวาฬปพฺพตมตฺถกสมีเป อาภาผรณวเสน ปวตฺติยา ‘‘ปาจีนจกฺกวาฬปพฺพตมตฺถเก’’ติ วุตฺตํ, น จกฺกวาฬปพฺพตมตฺถเก จนฺทมณฺฑลสฺส วิจรณโต. ตถา ¶ สติ โลกนฺตริกนิรเยสุปิ จนฺทิมสูริยานํ อาภา ผเรยฺย. อุพฺเพธวเสน หิ จกฺกวาฬปพฺพตสฺส เวมชฺฌโต จนฺทิมสูริยา วิจรนฺติ. สาลกุสุมปภานํ อติรตฺตตาย วุตฺตํ ‘‘ลาขารเสน สิฺจมานํ วิยา’’ติ. อุปคายมานา วิยาติ ปยิรุปาสนวเสน อุเปจฺจ คายมานา วิย ¶ . กาย นุ โข อชฺช รติยาติ อชฺช ฌานสมาปตฺติรติยา เอว นุ โข, อุทาหุ ธมฺมสากจฺฉารติยา ธมฺมเทสนารติยาติ จินฺเตสิ.
ทฺเว จนฺทมณฺฑลานิ วิย ปรมโสภคฺคปฺปตฺตาย กนฺติยา. ทฺเว สูริยมณฺฑลานิ วิย อติวิย สุวิสุทฺธสมุชฺชลาย คุณวิภูติยา. ทฺเว ฉทฺทนฺตนาคราชาโน วิย มหานุภาวตาย. ทฺเว สีหา วิย เตชุสฺสทตาย. ทฺเว พฺยคฺฆา วิย อโนลีนวุตฺติตาย. สพฺพปาลิผุลฺลเมวาติ สพฺพเมว สมนฺตโต วิกสิตํ.
๓๓๓. กถา อุปจรติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ กถาอุปจาโร, สวนูปจาโร ปเทโส, ตํ กถาอุปจารํ. รมณียเมว รามเณยฺยกํ. อุชฺชงฺคเลติ ลูขปเทเส กินปเทเส. โทเสหิ อิตา อปคตาติ โทสินา ต-การสฺส น-การํ กตฺวา. ทิพฺพา มฺเ คนฺธาติ เทวโลเก คนฺธา วิย. ทิวิ ภวาติ ทิพฺพา. ทฺเว เถราติ สาริปุตฺตตฺเถรอานนฺทตฺเถรา. อานนฺทตฺเถโร ตาว มมายตุ อขีณาสวภาวโต, สาริปุตฺตตฺเถโร กถนฺติ? น อิทํ มมายนํ เคหสฺสิตเปมวเสน, อถ โข คุณภตฺติวเสนาติ นายํ โทโส.
อนุมติยา ปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา, อนุมติคฺคหณตฺถํ ปุจฺฉนํ. ตตฺถ ยสฺมา อธมฺมิกมฺปิ วุทฺธสฺส อนุมตึ อิตโร ปฏิกฺขิปิตุํ น ลภติ, เตน สา อนุชานิตพฺพาว โหติ, ตสฺมา สงฺฆขุทฺทกโต ปฏฺาย อนุมติ ปุจฺฉิตพฺพา. เตนาห ‘‘อนุมติปุจฺฉา นาเมสา’’ติอาทิ. ขุทฺทกโต ปฏฺายาติ กณิฏฺโต ปฏฺาย. ปฏิภาติ อุปฏฺาตีติ ปฏิภานํ, ยถาธิปฺเปโต อตฺโถ, ตํ ปฏิภานํ. สิขาปฺปตฺตา เวปุลฺลปฺปตฺตา น ภวิสฺสติ ปเทสาเณ ิเตหิ ภาสิตตฺตา. สิขาปฺปตฺตา เวปุลฺลปฺปตฺตา ภวิสฺสติ สพฺพฺุตฺาเณน สํสนฺทิตตฺตา. วุตฺตเมวตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปจฺจตฺถิกา อฏฺฏิยนฺติ ทุกฺขายนฺติ เอเตนาติ อฏฺโฏ, วินิจฺฉิตพฺพโวหาโร. คามโภชกนฺติ ยสฺมึ คาเม โส อุปฺปนฺโน, ตํ คามโภชกํ. ชนปทโภชกนฺติ ยสฺมึ ชนปเท โส อุปฺปนฺโน, ตํ ชนปทโภชกํ. มหาวินิจฺฉยอมจฺจนฺติ ยสฺมึ รชฺเช โส ชนปโท, ตสฺส ราชธานิยํ มหาวินิจฺฉยอมจฺจํ. เสนาปตินฺติ ยสฺส รฺโ โส อมจฺโจ, ตสฺส เสนาปตึ. ตถา อุปราชนฺติ ¶ . อิทํ ปเนตฺถ ปกติจาริตฺตวเสน วุตฺตํ อุปเมยฺยตฺถานุรูปโตติ ทฏฺพฺพํ. อปราปรํ น สฺจรติ วินิจฺฉยนารเหน วินิจฺฉิตภาวโต.
ปกฏฺานํ ¶ (อ. นิ. ฏี. ๒.๔.๒๒) อุกฺกฏฺานํ สีลาทิอตฺถานํ โพธนโต, สภาวนิรุตฺติวเสน พุทฺธาทีหิ ภาสิตตฺตา จ ปกฏฺานํ วจนปฺปพนฺธานํ อาฬีติ ปาฬิ, ปริยตฺติธมฺโม. ปุริมสฺส อตฺถสฺส ปจฺฉิเมน อตฺเถน อนุสนฺธานํ อนุสนฺธิ. อตฺถมุเขน ปน ปาฬิปเทสานมฺปิ อนุสนฺธิ โหติเยว, โส จ ปุพฺพาปรานุสนฺธิ-ปุจฺฉานุสนฺธิ-อชฺฌาสยานุสนฺธิ-ยถานุสนฺธิวเสน จตุพฺพิโธ. ตํตํเทสนานํ ปน ปุพฺพาปรสํสนฺทนํ ปุพฺพาปรํ. ปาฬิวเสน อนุสนฺธิวเสน ปุพฺพาปรวเสนาติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. อุคฺคหิตนฺติ พฺยฺชนโส อตฺถโส จ อุทฺธํ อุทฺธํ คหิตํ, ปริยาปุณนวเสน เจว ปริปุจฺฉาวเสน จ หทเยน คหิตนฺติ อตฺโถ. วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณตฺถิเกหิ โสตพฺพโต สุตํ, ปริยตฺติธมฺโม, ตํ ธาเรตีติ สุตธโร. โย หิ สุตธโร, สุตํ ตสฺมึ ปติฏฺิตํ โหติ สุปฺปติฏฺิตํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สุตสฺส อาธารภูโต’’ติ. เตนาห ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทิ. เอกปทํ เอกกฺขรมฺปิ อวินฏฺํ หุตฺวา สนฺนิจียตีติ สนฺนิจโย, สุตํ สนฺนิจโย เอตสฺมินฺติ สุตสนฺนิจโย. อชฺโฌสายาติ อนุปวิสิตฺวา. ติฏฺตีติ น มุสฺสติ.
ิตา ปคุณาติ ปคุณา วาจุคฺคตา. นิจฺจลิตนฺติ อปริวตฺติตํ. สํสนฺทิตฺวาติ อฺเหิ สํสนฺทิตฺวา. สมนุคฺคาหิตฺวาติ ปริปุจฺฉาวเสน อตฺถํ โอคาเหตฺวา. ปพนฺธสฺส วิพนฺธาภาวโต คงฺคาโสตสทิสํ, ‘‘ภวงฺคโสตสทิส’’นฺติ วา ปาโ, อกิตฺติมํ สุขปฺปวตฺตีติ อตฺโถ. สุตฺเตกเทสสฺส สุตฺตสฺส จ วจสา ปริจโย อิธ นาธิปฺเปโต, วคฺคาทิวเสน ปน อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘สุตฺตทสก…เป… สชฺฌายิตา’’ติ, ‘‘ทส สุตฺตานิ คตานิ, ทส วคฺคาคตา’’ติอาทินา สลฺลกฺเขตฺวา วาจาย สชฺฌายิตาติ อตฺโถ. มนสา อนุ อนุ เปกฺขิตา ภาคโส นิชฺฌายิตา จินฺติตา มนสานุเปกฺขิตา. รูปคตํ วิย ปฺายตีติ รูปคตํ วิย จกฺขุสฺส วิภูตํ หุตฺวา ปฺายติ. สุปฺปฏิวิทฺธาติ นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา สุฏฺุ ยาถาวโต ปฏิวิทฺธา.
ปชฺชติ อตฺโถ ายติ เอเตนาติ ปทํ, ตเทว อตฺถํ พฺยฺเชตีติ พฺยฺชนนฺติ อาห ‘‘ปทเมว อตฺถสฺส พฺยฺชนโต ปทพฺยฺชน’’นฺติ. อกฺขรปาริปูริยา ปทพฺยฺชนสฺส ¶ ปริมณฺฑลตา, สา ปน ปาริปูรี เอวํ เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘ทสวิธพฺยฺชนพุทฺธิโย อปริหาเปตฺวา’’ติ. อฺํ อุปารมฺภกรนฺติ ยถานิกฺขิตฺตสุตฺตโต อฺํ ตสฺส อนนุโลมกํ สุตฺตํ อาหรติ. ตทตฺถํ โอตาเรตีติ ตสฺส อาหฏสุตฺตสฺเสว อตฺถํ วิจาเรติ. ตสฺส กถา อปริมณฺฑลา นาม โหติ อตฺถสฺส อปริปุณฺณภาวโต. ยถานิกฺขิตฺตสฺส สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนาวเสเนว สุตฺตนฺตรมฺปิ อาเนนฺโต พหิ เอกปทมฺปิ น คจฺฉติ นาม. อมกฺเขนฺโตติ อวินาเสนฺโต. ตํ ตํ อตฺถํ สุฏฺุ ววตฺถิตํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ตุลิกาย ปริจฺฉินฺทนฺโต วิย. คมฺภีรตรมตฺถํ ¶ คเมนฺโต คมฺภีรมาติกาย อุทกํ เปเสนฺโต วิย. อุตฺตานมาติกาย หิ มริยาทํ โอตฺถริตฺวา อุทกํ อฺถา คจฺเฉยฺย. เอกํเยว ปทํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ ปุนปฺปุนํ สํวณฺเณนฺโต ปทํ โกฏฺเฏนฺโต สินฺธวาชานีโย วิย. โส หิ วคฺคิตาย คติยา ปเท ปทํ โกฏฺเฏนฺโต คจฺฉติ. กถามคฺเคน ตสฺส กถา ปริมณฺฑลา นาม โหติ ธมฺมโต อตฺถโต อนุสนฺธิโต ปุพฺพาปรโต อาจริยุคฺคหโตติ สพฺพโส ปริปุณฺณภาวโต.
อนุปฺปพนฺเธหีติ วิสฺสฏฺเหิ อาสชฺชมาเนหิ. นาติสีฆํ นาติสณิกํ นิรนฺตรํ เอกรสฺจ กตฺวา ปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ กเถนฺโต วิสฺสฏฺาย กถาย กเถติ นาม, น อฺถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย ภิกฺขู’’ติอาทิมาห. อรณึ มนฺเถนฺโต วิย, อุณฺหขาทนียํ ขาทนฺโต วิยาติ สีฆํ สีฆํ กถนสฺส อุทาหรณํ, คหิตํ คหิตเมวาติอาทิ ลงฺเฆตฺวา กถนสฺส. ปุราณปณฺณนฺตเรสุ หิ ปริปาติยมานโคธา กทาจิ ทิสฺสติ, เอวเมกจฺจสฺส อตฺถวณฺณนา กตฺถจิ น ทิสฺสติ. โอหายาติ เปตฺวา. โยปีติอาทินา เอกรูเปน กถาย อกถนํ ทสฺเสติ. เปตคฺคิ นิชฺฌามตณฺหิกเปตสฺส มุขโต นิจฺฉรณกอคฺคิ. วิตฺถายตีติ อปฺปฏิตานตมาปชฺชติ. เกนจิ โรเคน ทุกฺขํ ปตฺโต วิย นิตฺถุนนฺโต. กนฺทนฺโต วิยาติ อุกฺกุฏฺึ กโรนฺโต วิย. อปฺปพนฺธา นาม โหติ สุเขน อปฺปวตฺตภาวโต. อาจริเยหิ ทินฺนนเย ิโตติ อาจริยุคฺคหํ อมฺุจนฺโต, ยถา จ อาจริยา ตํ ตํ สุตฺตํ สํวณฺเณสุํ, เตเนว นเยน สํวณฺเณนฺโตติ อตฺโถ. อจฺฉินฺนธารํ กตฺวาติ ‘‘นาติสีฆํ นาติสณิก’’นฺติอาทินา เหฏฺา วุตฺตนเยน อวิจฺฉินฺนํ กถาปพนฺธํ กตฺวา. อนุสยสมุคฺฆาตายาติ อิมินา ตสฺสา กถาย อรหตฺตปริโยสานตํ ทสฺเสติ ¶ . เอวรูเปนาติ นยิทํ เอกวจนํ ตตฺตกวเสน คเหตพฺพํ, อถ โข ลกฺขเณ ปวตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถารูเปเนว ภิกฺขุสเตน ภิกฺขุสหสฺเสน วา’’ติ วุตฺตํ. ปลฺลงฺเกนาติ ปลฺลงฺกปเทเสน, ปลฺลงฺกาสนนฺเตนาติ อตฺโถ. อิมินา นเยนาติ วารนฺตรสาธารณํ อตฺถํ อติทิสติ, อสาธารณํ ปน วกฺขเตวาติ.
๓๓๕. ธุวเสวนนฺติ นิยตเสวิตํ. ปาสาทปริเวเณติ ปาสาทงฺคเณ. นาภิยา ปติฏฺิตานนฺติ นาภิยา ภูมิยํ ปติฏฺิตานํ. อรนฺตรานีติ อรวิวรานิ ตํตํอรานํ เวมชฺฌฏฺานานิ.
๓๓๖. สมาทินฺนอรฺธุตงฺโค อารฺิโก, น อรฺวาสมตฺเตน.
๓๓๗. น ¶ โอสาเทนฺตีติ น อวสาเทนฺติ, น อวสาทนาเปกฺขา อฺมฺํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. ปวตฺตินีติ ปคุณา.
๓๓๘. โลกุตฺตรา วิหารสมาปตฺติ นาม เถรสฺส อรหตฺตผลสมาปตฺติโย, ปริยายโต ปน นิโรธสมาปตฺติปิ เวทิตพฺพา.
๓๓๙. สาธุกาโร อานนฺทตฺเถรสฺส ทินฺโน. เตนาห ภควา ‘‘ยถา ตํ อานนฺโทว สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยา’’ติอาทิ. สมฺมาติ สุฏฺุ, ยถาอชฺฌาสยนฺติ อธิปฺปาโย. เยน หิ ยํ ยถาจิตฺตํ กถิตํ, ตํ สมฺมา กถิตํ นาม โหติ. สมฺปตฺตวเสน หิ ยถาการี ตถาวาที โสภติ. เตนาห ‘‘อตฺตโน อนุจฺฉวิกเมวา’’ติอาทิ. พหุสฺสุโต ภิกฺขุ ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต สีลาทีนํ อาคตฏฺาเน เตสํ สุวิทิตตฺตา ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาโน ตานิ ปริปูเรตีติ อาห ‘‘สีลสฺส อาคตฏฺาเน’’ติอาทิ. มคฺคาทิปสวนาย วิปสฺสนาคพฺภํ คณฺหาเปตฺวา ปริปากํ คเมตฺวาติ อตฺโถ.
๓๔๐. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อติเทสวเสน สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘อายสฺมา หิ เรวโต’’ติอาทิมาห.
๓๔๒. อปเรปิ ¶ นานปฺปกาเร กิเลเสติ อปเรปิ นานปฺปกาเร โทสโมหาทิกิเลเส. ธุนิตฺวาติ วิธเมตฺวา.
๓๔๓. อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอวํ พฺยากาสีติ สมฺพนฺโธ. สกลมฺปิ จกฺขุวิฺาณวีถิคตํ จิตฺตํ จกฺขุวิฺาณนฺติ อคฺคเหตฺวา จกฺขุสนฺนิสฺสิตเมว ปน วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ, ตทนนฺตรํ สมฺปฏิจฺฉนํ, ตทนนฺตรํ สนฺตีรณนฺติอาทินา สณฺหํ สุขุมํ อติอิตฺตรขณวนฺตํ จิตฺตนฺตรํ จิตฺตนานตฺตํ. ขนฺธาทีนฺจ นานตฺตสงฺขาตํ ขนฺธนฺตราทิ. ปถวีกสิเณ ปมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตเถว ตติยํ ฌานนฺติอาทินา อารมฺมณํ อนุกฺกมิตฺวา ฌานสฺเสว เอกนฺตริกภาเวน อุกฺกมนํ ฌาโนกฺกนฺติกํ นาม. ปถวีกสิเณ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ปุน ตเทว เตโชกสิเณติอาทินา ฌานํ อนุกฺกมิตฺวา อารมฺมณสฺเสว เอกนฺตริกภาเวน อุกฺกมนํ อารมฺมโณกฺกนฺติกํ นาม. ‘‘ปมชฺฌานํ ปฺจงฺคิก’’นฺติอาทินา ยาว เนวสฺานาสฺายตนํ ทุวงฺคิกนฺติ ฌานงฺคมตฺตสฺเสว ววตฺถาปนํ องฺคววตฺถานํ. ‘‘อิทํ ปถวีกสิณํ…เป… อิทํ โอทาตกสิณ’’นฺติ อารมฺมณมตฺตสฺเสว ววตฺถาปนํ อารมฺมณววตฺถานํ. ปถวีกสิเณ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตตฺเถว อิตเรสมฺปิ สมาปชฺชนํ ¶ องฺคสงฺกนฺติ. ปถวีกสิเณ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตเทว อาโปกสิเณติ เอวํ สพฺพกสิเณสุ เอกสฺเสว ฌานสฺส สมาปชฺชนํ อารมฺมณสงฺกนฺติ. เอกโตวฑฺฒนํ อุภโตวฑฺฒนนฺติ อิทํ ขนฺธาทิเทสนายํ ลพฺภติ. อภิธมฺมภาชนีเย หิ เวทนากฺขนฺธํ ภาเชนฺโต ภควา ติเก คเหตฺวา ทุเกสุ ปกฺขิปิ, ทุเก คเหตฺวา ติเกสุ ปกฺขิปิ, อิทํ เอกโตวฑฺฒนํ. ติเก จ ทุเก จ อุภโตวฑฺฒนนีหาเรน กเถสิ, อิทํ อุภโตวฑฺฒนํ. เอวํ เสสขนฺเธสุ ธาตายตนาทีสุ จ ยถารหํ วิภงฺคปฺปกรเณ (วิภ. ๓๒-๓๓; ๑๕๕-๑๕๖, ๑๘๓-๑๘๔) อภิธมฺมภาชนีเย อาคตนเยน เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘อาภิธมฺมิกธมฺมกถิกสฺเสว ปากฏ’’นฺติ. ขนฺธาทีสุ สภาวธมฺเมสุ ตีสุ ลกฺขเณสุ ปฺตฺติยํ สมยนฺตเรสุ จ โกสลฺลาภาวโต อยํ สกวาโท อยํ ปรวาโทติ น ชานาติ. ตโต เอว สกวาทํ…เป… ธมฺมนฺตรํ วิสํวาเทติ. ขนฺธาทีสุ ปน กุสลตาย อาภิธมฺมิโก สกวาทํ…เป… น วิสํวาเทติ.
๓๔๔. จิตฺตํ ¶ อตฺตโน วเส วตฺเตตุํ สกฺโกติ ปฏิสงฺขานภาวนาพเลหิ ปริคฺคณฺหนสมตฺถตฺตา. อิทานิ ตมตฺถํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ วิภาเวตุํ ‘‘ทุปฺปฺโ หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺพานสฺสาติ สพฺพานิ อสฺส. วิเสวิตวิปฺผนฺทิตานีติ กิเลสวิสูกายิกานิ เจว ทุจฺจริตวิปฺผนฺทิตานิ จ. ภฺชิตฺวาติ มทฺทิตฺวา. พหีติ กมฺมฏฺานโต พหิ ปุถุตฺตารมฺมเณ.
๓๔๕. ปริยาเยนาติ เอตฺถ ปริยาย-สทฺโท ‘‘อตฺถิ ขฺเวส, พฺราหฺมณ, ปริยาโย’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๘.๑๑; ปารา. ๓-๙) วิย การณตฺโถติ อาห ‘‘โสภนการณํ อตฺถี’’ติ. ยทิ ภควา – ‘‘อิธ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต’’ติอาทินา อตฺตโน มหาโพธิปลฺลงฺกํ สนฺธายาห, เอวํ สนฺเต สมฺมาสมฺพุทฺเธเหว สงฺฆาราโม โสเภตพฺโพ, น อฺเหีติ อาปนฺนนฺติ อาห ‘‘อปิจ ปจฺฉิมํ ชนต’’นฺติอาทิ. นิพฺพานตฺถาย ปฏิปตฺติสารํ เอตสฺสาติ ปฏิปตฺติสาโร, ตํ ปฏิปตฺติสารํ. นิปฺปริยาเยเนวาติ เกนจิ ปริยาเยน เลเสน วินา มุขฺเยน นเยเนว. โย ‘‘อรหตฺตํ อปฺปตฺวา น วุฏฺหิสฺสามี’’ติ ทฬฺหสมาทานํ กตฺวา นิสินฺโน ตํ อธิคนฺตฺวาว อุฏฺหติ. เอวรูเปน อิทํ โคสิงฺคสาลวนํ โสภติ, สาสเน สพฺพารมฺภานํ ตทตฺถตฺตาติ อตฺโถ. อาสวกฺขยาวหํ ปฏิปตฺตึ อารภิตฺวา อาสวกฺขเยเนว เทสนาย ปริโยสาปิตตฺตา ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺเปสีติ.
มหาโคสิงฺคสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๓. มหาโคปาลกสุตฺตวณฺณนา
๓๔๖. ตตฺถาติ ¶ โคปาลกสุตฺเต. ติสฺโส กถาติ (อ. นิ. ฏี. ๓.๑๑.๑๗) ติสฺโส อฏฺกถา, ติวิธา สุตฺตสฺส อตฺถวณฺณนาติ อตฺโถ. เอเกกํ ปทํ นาฬํ มูลํ เอติสฺสาติ เอวํสฺิตา เอกนาฬิกา, เอเกกํ วา ปทํ นาฬํ อตฺถนิคฺคมนมคฺโค เอติสฺสาติ เอกนาฬิกา. เตนาห ‘‘เอเกกปทสฺส อตฺถกถน’’นฺติ. จตฺตาโร อํสา ภาคา อตฺถสลฺลกฺขณูปายา เอติสฺสาติ จตุรสฺสา. เตนาห ‘‘จตุกฺกํ พนฺธิตฺวา กถน’’นฺติ. นิยมโต นิสินฺนสฺส อารทฺธสฺส ¶ วตฺโต สํวตฺโต เอติสฺสา อตฺถีติ นิสินฺนวตฺติกา, ยถารทฺธสฺส อตฺถสฺส วิสุํ วิสุํ ปริโยสาปิกาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปณฺฑิตํ โคปาลกํ ทสฺเสตฺวา’’ติอาทิ. เอเกกปทสฺสาติ ปิณฺฑตฺถทสฺสนวเสน พหุนฺนํ ปทานํ เอกชฺฌํ อตฺถํ อกเถตฺวา เอกเมกสฺส ปทสฺส อตฺถวณฺณนา. อยํ สพฺพตฺเถว ลพฺภติ. จตุกฺกํ พนฺธิตฺวาติ กณฺหปกฺเข อุปมูปเมยฺยทฺวยํ, ตถา สุกฺกปกฺเขติ อิทํ จตุกฺกํ โยเชตฺวา. อยํ อีทิเสสุ เอว สุตฺเตสุ ลพฺภติ. ปริโยสานคมนนฺติ เกจิ ตาว อาหุ – ‘‘กณฺหปกฺเข อุปมํ ทสฺเสตฺวา อุปมา จ นาม ยาวเทว อุปเมยฺยสมฺปฏิทานตฺถาติ อุปเมยฺยตฺถํ อาหริตฺวา สํกิเลสปกฺขนิทฺเทโส จ โวทานปกฺขวิภาวนตฺถายาติ สุกฺกปกฺขมฺปิ อุปมูปเมยฺยวิภาเคน อาหริตฺวา สุตฺตตฺถสฺส ปริโยสาปน’’นฺติ. กณฺหปกฺเข อุปเมยฺยํ ทสฺเสตฺวา ปริโยสานคมนาทีสุปิ เอเสว นโย. อปเร ปน ‘‘กณฺหปกฺเข สุกฺกปกฺเข จ ตํตํอุปมูปเมยฺยตฺถานํ วิสุํ วิสุํ ปริโยสาเปตฺวาว กถนํ ปริโยสานคมน’’นฺติ วทนฺติ. อยนฺติ นิสินฺนวตฺติกา. อิธาติ อิมสฺมึ โคปาลกสุตฺเต. สพฺพาจริยานํ อาจิณฺณาติ สพฺเพหิปิ ปุพฺพาจริเยหิ อาจริตา สํวณฺณิตา, ตถา เจว ปาฬิ ปวตฺตาติ.
องฺคียนฺติ อวยวภาเวน ายนฺตีติ องฺคานิ, ภาคา. ตานิ ปเนตฺถ ยสฺมา สาวชฺชสภาวานิ, ตสฺมา อาห ‘‘องฺเคหีติ อคุณโกฏฺาเสหี’’ติ. โคมณฺฑลนฺติ โคสมูหํ. ปริหริตุนฺติ รกฺขิตุํ. ตํ ปน ปริหรณํ ปริคฺคเหตฺวา วิจรณนฺติ อาห ‘‘ปริคฺคเหตฺวา วิจริตุ’’นฺติ. วฑฺฒินฺติ คุนฺนํ พหุภาวํ พหุโครสตาสงฺขาตํ ปริวุทฺธึ. ‘‘เอตฺตกมิท’’นฺติ รูปียตีติ รูปํ, ปริมานปริจฺเฉโทปิ สรีรรูปมฺปีติ อาห ‘‘คณนโต วา วณฺณโต วา’’ติ. น ปริเยสติ วินฏฺภาวสฺเสว อชานนโต. นีลาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ. เตน เสตสพลาทิวณฺณํ สงฺคณฺหาติ.
ธนุสตฺติสูลาทีติ ¶ เอตฺถ อิสฺสาสาจริยานํ คาวีสุ กตํ ธนุลกฺขณํ. กุมารภตฺติคณานํ คาวีสุ กตํ สตฺติลกฺขณํ. อิสฺสรภตฺติคณานํ คาวีสุ กตํ สูลลกฺขณนฺติ โยชนา. อาทิ-สทฺเทน รามวาสุเทวคณาทีนํ คาวีสุ กตํ ผรสุจกฺกาทิลกฺขณํ สงฺคณฺหาติ.
นีลมกฺขิกาติ ปิงฺคลมกฺขิกา, ขุทฺทมกฺขิกา เอว วา. สฏติ รุชติ เอตายาติ สาฏิกา, สํวทฺธา สาฏิกาติ อาสาฏิกา. เตนาห ‘‘วฑฺฒนฺตี’’ติอาทิ.
วาเกนาติ ¶ วากปตฺเตน. จีรเกนาติ ปิโลติเกน. อนฺโตวสฺเสติ วสฺสกาลสฺส อพฺภนฺตเร. นิคฺคาหนฺติ สุสุมาราทิคฺคาหรหิตํ. ปีตนฺติ ปานียสฺส ปีตภาวํ. สีหพฺยคฺฆาทิปริสฺสเยน สาสงฺโก สปฺปฏิภโย.
ปฺจ อหานิ ภูตานิ เอตสฺสาติ ปฺจาหิโต, โส เอว วาโรติ ปฺจาหิกวาโร. เอวํ สตฺตาหิกวาโรติ เวทิตพฺโพ. จิณฺณฏฺานนฺติ จริตฏฺานํ โคจรคฺคหิตฏฺานํ.
ปิตุฏฺานนฺติ ปิตรา กาตพฺพฏฺานํ, ปิตรา กาตพฺพกรณนฺติ อตฺโถ. ยถารุจึ คเหตฺวา คจฺฉนฺตีติ คุนฺนํ รุจิอนุรูปํ โคจรภูมิยํ วา นทิปารํ วา คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. โคภตฺตนฺติ กปฺปาสฏฺิกาทิมิสฺสํ โคภฺุชิตพฺพํ ภตฺตํ, ภตฺตคฺคหเณเนว ยาคุปิ คหิตา.
๓๔๗. ‘‘ทฺวีหากาเรหี’’ติ วุตฺตํ อาการทฺวยํ ทสฺเสตุํ ‘‘คณนโต วา สมุฏฺานโต วา’’ติ วุตฺตํ. เอวํ ปาฬิยํ อาคตาติ ‘‘อุปจโย สนฺตตี’’ติ ชาตึ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา หทยวตฺถุํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ทส อายตนานิ ปฺจทส สุขุมรูปานี’’ติ เอวํ รูปกณฺฑปาฬิยํ (ธ. ส. ๖๕๑-๖๕๕) อาคตา. ปฺจวีสติ รูปโกฏฺาสาติ สลกฺขณโต อฺมฺสงฺกราภาวโต รูปภาคา. รูปโกฏฺาสาติ วา วิสุํ วิสุํ อปฺปวตฺติตฺวา กลาปภาเวเนว ปวตฺตนโต รูปกลาปา. โกฏฺาสาติ จ อํสา, อวยวาติ อตฺโถ. โกฏฺนฺติ วา สรีรํ, ตสฺส อํสา เกสาทโย โกฏฺาสาติ อฺเปิ อวยวา โกฏฺาสา วิย โกฏฺาสา. เสยฺยถาปีติ อุปมาสํสนฺทนํ. ตตฺถ รูปํ ปริคฺคเหตฺวาติ ยถาวุตฺตํ รูปํ สลกฺขณโต าเณน ปริคฺคณฺหิตฺวา. อรูปํ ววตฺถเปตฺวาติ ตํ รูปํ นิสฺสาย อารมฺมณฺจ กตฺวา ปวตฺตมาเน เวทนาทิเก จตฺตาโร ขนฺเธ ‘‘อรูป’’นฺติ ววตฺถเปตฺวา. รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวาติ ปุน ตตฺถ ยํ รุปฺปนลกฺขณํ, ตํ รูปํ, ตทฺํ อรูปํ, อุภยวินิมุตฺตํ กิฺจิ นตฺถิ อตฺตา วา อตฺตนิยํ วาติ เอวํ รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวา. ตทุภยฺจ อวิชฺชาทินา ปจฺจเยน สปฺปจฺจยนฺติ ปจฺจยํ สลฺลกฺเขตฺวา อนิจฺจาทิลกฺขณํ ¶ อาโรเปตฺวา โย กลาปสมฺมสนาทิกฺกเมน กมฺมฏฺานํ มตฺถกํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ, โส น วฑฺฒตีติ โยชนา.
เอตฺตกํ ¶ รูปํ เอกสมุฏฺานนฺติ จกฺขายตนํ, โสตฆานชิวฺหากายายตนํ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ อฏฺวิธํ กมฺมวเสน, กายวิฺตฺติ วจีวิฺตฺตีติ อิทํ ทฺวยํ จิตฺตวเสนาติ เอตฺตกํ รูปํ เอกสมุฏฺานํ. สทฺทายตนเมกํ อุตุจิตฺตวเสน ทฺวิสมุฏฺานํ. รูปสฺส ลหุตา มุทุตา กมฺมฺตาติ เอตฺตกํ รูปํ อุตุจิตฺตาหารวเสน ติสมุฏฺานํ. รูปคนฺธรสโผฏฺพฺพายตนํ อากาสธาตุ อาโปธาตุ กพฬีกาโร อาหาโรติ เอตฺตกํ รูปํ อุตุจิตฺตาหารกมฺมวเสน จตุสมุฏฺานํ. อุปจโย สนฺตติ ชรตา รูปสฺส อนิจฺจตาติ เอตฺตกํ รูปํ น กุโตจิ สมุฏฺาตีติ น ชานาติ. สมุฏฺานโต รูปํ อชานนฺโตติอาทีสุ วตฺตพฺพํ ‘‘คณนโต รูปํ อชานนฺโต’’ติอาเทสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
กมฺมลกฺขโณติ อตฺตนา กตํ ทุจฺจริตกมฺมํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ กมฺมลกฺขโณ, พาโล. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, พาลสฺส พาลลกฺขณานิ. กตมานิ ตีณิ? ทุจฺจินฺติตจินฺตี โหติ, ทุพฺภาสิตภาสี, ทุกฺกฏกมฺมการี. อิมานิ โข…เป… ลกฺขณานี’’ติ (อ. นิ. ๓.๒; เนตฺติ. ๑๑๖). อตฺตนา กตํ สุจริตกมฺมํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ กมฺมลกฺขโณ, ปณฺฑิโต. วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานิ. กตมานิ ตีณิ? สุจินฺติตจินฺตี โหติ, สุภาสิตภาสี, สุกตกมฺมการี. อิมานิ โข…เป… ปณฺฑิตลกฺขณานี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๕๓; อ. นิ. ๓.๓; เนตฺติ. ๑๑๖). เตนาห ‘‘กุสลากุสลํ กมฺมํ ปณฺฑิตมาลลกฺขณ’’นฺติ. พาเล วชฺเชตฺวา ปณฺฑิเต น เสวตีติ ยํ พาลปุคฺคเล วชฺเชตฺวา ปณฺฑิตเสวนํ อตฺถกาเมน กาตพฺพํ, ตํ น กโรติ. ตถาภูตสฺส อยมาทีนโวติ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘พาเล วชฺเชตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยํ ภควตา ‘‘อิทํ โว กปฺปตี’’ติ อนฺุาตํ, ตทนุโลมฺเจ, ตํ กปฺปิยํ. ยํ ‘‘อิทํ โว น กปฺปตี’’ติ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตทนุโลมฺเจ, ตํ อกปฺปิยํ. ยํ โกสลฺลสมฺภูตํ, ตํ กุสลํ, ตปฺปฏิปกฺขํ อกุสลํ. ตเทว สาวชฺชํ, กุสลํ อนวชฺชํ. อาปตฺติโต อาทิโต ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา ครุกํ, ตทฺํ ลหุกํ. ธมฺมโต มหาสาวชฺชํ ครุกํ, อปฺปสาวชฺชํ ลหุกํ. สปฺปฏิการํ สเตกิจฺจํ, อปฺปฏิการํ อเตกิจฺฉํ. ธมฺมตานุคตํ การณํ, อิตรํ อการณํ. ตํ อชานนฺโตติ กปฺปิยากปฺปิยํ ครุกลหุกํ สเตกิจฺฉาเตกิจฺฉํ อชานนฺโต สุวิสุทฺธํ กตฺวา สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺโกติ, กุสลากุสลํ สาวชฺชานวชฺชํ การณาการณํ อชานนฺโต ขนฺธาทีสุ ¶ ¶ อกุสลตาย รูปารูปปริคฺคหมฺปิ กาตุํ น สกฺโกติ, กุโต ตสฺส กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วฑฺฒนา. เตนาห ‘‘กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกตี’’ติ.
โควณสทิเส อตฺตภาเว อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต มิจฺฉาวิตกฺกา อาสาฏิกา วิยาติ อาสาฏิกาติ อาห ‘‘อกุสลวิตกฺกํ อาสาฏิกํ อหาเรตฺวา’’ติ.
‘‘คณฺโฑติ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ วจนโต (อ. นิ. ๘.๕๖) ฉหิ วณมุเขหิ วิสฺสนฺทมานยูโส คณฺโฑ วิย ปิโลติกขณฺเฑน ฉหิ ทฺวาเรหิ วิสฺสนฺทมานกิเลสาสุจิ อตฺตภาววโณ สติสํวเรน ปิทหิตพฺโพ, อยํ ปน เอวํ น กโรตีติ อาห ‘‘ยถา โส โคปาลโก วณํ น ปฏิจฺฉาเทติ, เอวํ สํวรํ น สมฺปาเทตี’’ติ.
ยถา ธูโม อินฺธนํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชมาโน สณฺโห สุขุโม ตํ ตํ วิวรํ อนุปวิสฺส พฺยาเปนฺโต สตฺตานํ ฑํสมกสาทิปริสฺสยํ วิโนเทติ, อคฺคิชาลสมุฏฺานสฺส ปุพฺพงฺคโม โหติ, เอวํ ธมฺมเทสนาาณสฺส อินฺธนภูตํ รูปารูปธมฺมชาตํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชมานา สณฺหา สุขุมา ตํ ตํ ขนฺธนฺตรํ อายตนนฺตรฺจ อนุปวิสฺส พฺยาเปติ, สตฺตานํ มิจฺฉาวิตกฺกาทิปริสฺสยํ วิโนเทติ, าณคฺคิชาลสมุฏฺานสฺส ปุพฺพงฺคโมติ ธูโม วิยาติ ธูโมติ อาห ‘‘โคปาลโก ธูมํ วิย ธมฺมเทสนาธูมํ น กโรตี’’ติ. อตฺตโน สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา นิสินฺนสฺส กาตพฺพา ตทนุจฺฉวิกา ธมฺมกถา อุปนิสินฺนกถา. กตสฺส ทานาทิปฺุสฺส อนุโมทนกถา อนุโมทนา. ตโตติ ธมฺมกถาทีนํ อกรณโต. ‘‘พหุสฺสุโต คุณวา’’ติ น ชานนฺตีติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อตฺตโน ชานาปนตฺถํ ธมฺมกถาทิ น กาตพฺพเมวาติ? สจฺจํ, น กาตพฺพเมว, สุทฺธาสเยน ปน ธมฺเม กถิเต ตสฺส คุณชานนตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เตนาห ภควา –
‘‘นาภาสมานํ ชานนฺติ, มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิตํ;
ภาสเย โชตเย ธมฺมํ, ปคฺคณฺเห อิสินํ ธช’’นฺติ. (สํ. นิ. ๒.๒๔๑);
ตรนฺติ เอตฺถาติ ติตฺถํ, นทีตฬากาทีนํ นหานาทิอตฺถํ โอตรณฏฺานํ. ยถา ปน ตํ อุทเกน โอติณฺณสตฺตานํ สรีรมลํ ปวาเหติ, ปริสฺสมํ วิโนเทติ, วิสุทฺธึ อุปฺปาเทติ, เอวํ พหุสฺสุตา อตฺตโน สมีปํ โอติณฺณสตฺตานํ ¶ ธมฺมูทเกน จิตฺตมลํ ปวาเหนฺติ, ปริสฺสมํ วิโนเทนฺติ, วิสุทฺธึ อุปฺปาเทนฺติ, ตสฺมา เต ติตฺถํ วิยาติ ติตฺถํ. เตนาห ‘‘ติตฺถภูเต พหุสฺสุตภิกฺขู’’ติ. พฺยฺชนํ กถํ โรเปตพฺพนฺติ, ภนฺเต, อิทํ พฺยฺชนํ อยํ สทฺโท กถํ อิมสฺมึ อตฺเถ ¶ โรเปตพฺโพ, เกน ปกาเรน อิมสฺส อตฺถสฺส วาจโก ชาโต. ‘‘นิรูเปตพฺพ’’นฺติ วา ปาโ, นิรูเปตพฺพํ อยํ สภาวนิรุตฺติ กถเมตฺถ นิรุฬฺหาติ อธิปฺปาโย. อิมสฺส ภาสิตสฺส โก อตฺโถติ สทฺทตฺถํ ปุจฺฉติ. อิมสฺมึ าเนติ อิมสฺมึ ปาฬิปเทเส. ปาฬิ กึ วเทตีติ ภาวตฺถํ ปุจฺฉติ. อตฺโถ กึ ทีเปตีติ ภาวตฺถํ วา สงฺเกตตฺถํ วา. น ปริปุจฺฉตีติ วิมติจฺเฉทนปุจฺฉาวเสน สพฺพโส ปุจฺฉํ น กโรติ. น ปริปฺหตีติ ปริ ปริ อตฺตโน าตุํ อิจฺฉํ น อาจิกฺขติ น วิภาเวติ. เตนาห ‘‘น ชานาเปตี’’ติ. เตติ พหุสฺสุตภิกฺขู. วิวรณํ นาม อตฺถสฺส วิภชิตฺวา กถนนฺติ อาห ‘‘ภาเชตฺวา น ทสฺเสนฺตี’’ติ. อนุตฺตานีกตนฺติ าเณน อปากฏีกตํ คุยฺหํ ปฏิจฺฉนฺนํ. น อุตฺตานีกโรนฺตีติ สิเนรุมูลกํ วาลิกํ อุทฺธรนฺโต วิย ปถวีสนฺธาโรทกํ วิวริตฺวา ทสฺเสนฺโต วิย จ อุตฺตานํ น กโรนฺติ. เอวํ ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน พหุสฺสุตา ‘‘ติตฺถ’’นฺติ วุตฺตา ปริยายโต, อิทานิ ตเมว ธมฺมํ นิปฺปริยายโต ติตฺถนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ธมฺโม หิ ตรนฺติ เอเตน นิพฺพานํ นาม ตฬากนฺติ ‘‘ติตฺถ’’นฺติ วุจฺจติ. เตนาห ภควา สุเมธภูโต –
‘‘เอวํ กิเลสมลโธวํ, วิชฺชนฺเต อมตนฺตเฬ;
น คเวสติ ตํ ตฬากํ, น โทโส อมตนฺตเฬ’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๑๔);
ธมฺมสฺเสว นิพฺพานสฺโสตรณติตฺถภูตสฺส โอตรณปการํ อชานนฺโต ‘‘ธมฺมติตฺถํ น ชานาตี’’ติ วุตฺโต.
ปีตาปีตนฺติ โคคเณ ปีตํ อปีตฺจ โครูปํ น ชานาติ น วินฺทติ. อวินฺทนฺโต หิ น ลภตีติ วุตฺโต. ‘‘อานิสํสํ น วินฺทตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อวินฺทนาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมสฺสวนคฺคํ คนฺตฺวา’’ติอาทิมาห.
อยํ โลกุตฺตโรติ ปทํ สนฺธายาห ‘‘อริย’’นฺติ. ปจฺจาสตฺติาเยน อนนฺตรวิธิปฺปฏิเสโธ วา, อริย-สทฺโท วา นิทฺโทสปริยาโย ทฏฺพฺโพ. อฏฺงฺคิกนฺติ จ วิสุํ เอกชฺฌฺจ อฏฺงฺคิกํ อุปาทาย คเหตพฺพํ, อฏฺงฺคตา ¶ พาหุลฺลโต จ. เอวฺจ กตฺวา สตฺตงฺคสฺสปิ อริยมคฺคสฺส สงฺคโห สิทฺโธ โหติ.
จตฺตาโร สติปฏฺาเนติอาทีสุ อวิเสเสน สติปฏฺานา วุตฺตา. ตตฺถ กายเวทนาจิตฺตธมฺมารมฺมณา ¶ สติปฏฺานา โลกิยา, ตตฺถ สมฺโมหวิทฺธํสนวเสน ปวตฺตา นิพฺพานารมฺมณา โลกุตฺตราติ เอวํ อิเม โลกิยา, อิเม โลกุตฺตราติ ยถาภูตํ น ปชานาติ.
อนวเสสํ ทุหตีติ ปฏิคฺคหเณ มตฺตํ อชานนฺโต กิสฺมิฺจิ ทายเก สทฺธาหานิยา กิสฺมิฺจิ ปจฺจยหานิยา อนวเสสํ ทุหติ. วาจาย อภิหาโร วาจาภิหาโร. ปจฺจยานํ อภิหาโร ปจฺจยาภิหาโร.
อิเม อมฺเหสุ ครุจิตฺตีการํ น กโรนฺตีติ อิมินา นวกานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมสมฺปฏิปตฺติยา อภาวํ ทสฺเสติ อาจริยุปชฺฌาเยสุ ปิตุเปมสฺส อนุปฏฺาปนโต. เตน จ สิกฺขาคารวตาภาวทีปเนน สงฺคหสฺส อภาชนภาวํ, เตน เถรานํ เตสุ อนุคฺคหาภาวํ. น หิ สีลาทิคุเณหิ สาสเน ถิรภาวปฺปตฺตา อนนุคฺคเหตพฺเพ สพฺรหฺมจารี อนุคฺคณฺหนฺติ, นิรตฺถกํ วา อนุคฺคหํ กโรนฺติ. เตนาห ‘‘นวเก ภิกฺขู’’ติ. ธมฺมกถาพนฺธนฺติ ปเวณิอาคตํ ปกิณฺณกธมฺมกถามคฺคํ. สจฺจสตฺตปฏิสนฺธิปจฺจยาการปฏิสํยุตฺตํ สฺุตาทีปนํ คุยฺหคนฺถํ. วุตฺตวิปลฺลาสวเสนาติ ‘‘น รูปฺู’’ติอาทีสุ วุตฺตสฺส ปฏิเสธสฺส ปฏิกฺเขปวเสน อคฺคหณวเสน. โยเชตฺวาติ ‘‘รูปฺู โหตีติ คณนาโต วา วณฺณโต วา รูปํ ชานาตี’’ติอาทินา, ‘‘ตสฺส โคคโณปิ น ปริหายติ, ปฺจโครสปริโภคโตปิ น ปริพาหิโร โหตี’’ติอาทินา จ อตฺถํ โยเชตฺวา. เวทิตพฺโพติ ตสฺมึ ตสฺมึ ปเทเส ยถารหํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
มหาโคปาลกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๔. จูฬโคปาลกสุตฺตวณฺณนา
๓๕๐. เจลุกฺกาหีติ ¶ เจลมยาหิ อุกฺกาหิ. อุกฺกภูตานิ เจลานิ เอตฺถาติ อุกฺกเจลา, นครํ. สพฺพา คงฺคา ปากฏา หุตฺวา ปฺายตีติ ปกติจกฺขุสฺส ¶ ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺาติ, ทิพฺพจกฺขุสฺส ปน สมนฺตจกฺขุสฺส วา ยตฺถ กตฺถจิ นิสินฺนสฺสปิ ภควโต ปากฏา หุตฺวา ปฺายเตว. โสตฺถีติ อนุปทฺทโว. วฑฺฒีติ อปริหานิ. อาโรคฺยนฺติ อโรคตา อาพาธาภาโว.
มคโธ ชนปโท นิวาโส เอตสฺสาติ มาคโธ, มาคโธว มาคธิโก. ปฺาย นาม ทุฏฺุภาโว นตฺถิ เอกนฺตานวชฺชตาย, ตสฺมา ทุ-สทฺโท อภาววาจี ‘‘ทุสฺสีโล’’ติอาทีสุ วิย, ชาติ-สทฺโท จ สภาวตฺโถติ อาห ‘‘นิปฺปฺสภาโว’’ติ. -สทฺโท อารมฺภตฺโถติ อาห ‘‘ปตาเรสีติ ตาเรตุํ อารภี’’ติ ปรตีรํ คาวีนํ อปฺปตฺตตฺตา. สุวิเทหานนฺติ สุนฺทรวิเทหานํ. วิเทหรฏฺํ กิร ภูมิภาคทสฺสนสมฺปตฺติยา จ วนรามเณยฺยกาทินา จ สุนฺทรํ. อามณฺฑลิกํ กริตฺวาติ อาวตฺเต ปติตา เตมณฺฑลากาเรน ปริพฺภมิตฺวา. กติปยาปิ คาวิโย อเสเสตฺวา นทีโสเตน วูฬฺหตฺตา วุตฺตํ ‘‘อวฑฺฒึ วินาสํ ปาปุณึสู’’ติ. กติปยาสุปิ หิ อวสิฏฺาสุ คาวีสุ อนุกฺกเมนปิ สิยา โคคณสฺส วฑฺฒีติ. วิสฺสมฏฺานนฺติ ปริสฺสมวิโนทนฏฺานํ. ติตฺถา ภฏฺาติ คเหตุํ อสมตฺถตาย ติตฺถํ อปฺปตฺตา. อโรโค นาม นาโหสีติ โลมมตฺตมฺปิ อเสเสตฺวา สพฺพา คาวิโย นทีโสเต วินฏฺาติ อตฺโถ.
เยสุ ขนฺธายตนธาตูสุ อิธ โลกสมฺา, เต อชานนฺตา ‘‘อกุสลา อิมสฺส โลกสฺสา’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อิธโลเก ขนฺธธาตายตเนสุ อกุสลา อเฉกา’’ติ. อยเมว นโย ‘‘อกุสลา ปรสฺส โลกสฺสา’’ติ เอตฺถาปีติ อาห ‘‘ปรโลเกปิ เอเสว นโย’’ติ. มาโร เอตฺถ ธียตีติ มารเธยฺยํ. มาโรติ เจตฺถ กิเลสมาโร เวทิตพฺโพ. ขนฺธาภิสงฺขารา หิ ตสฺส ปวตฺตนภาเวน คหิตา, มจฺจุมาโร วิสุํ คหิโต เอว, กิเลสมารวเสเนว จ เทวปุตฺตมารสฺส กามภเว อาธิปจฺจนฺติ. เตสนฺติ เย อิธโลกาทีสุ อเฉกา, เตสํ. เต ปน อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมินา ฉ สตฺถาโร ทสฺสิตา’’ติ.
๓๕๑. พลวคาโวติ พลวนฺเต โครูเป. เต ปน ทมฺมตํ อุปคตโคณา เจว เธนุโย จาติ อาห ¶ ‘‘ทนฺตโคเณ เจว เธนุโย จา’’ติ ¶ . อวิชาตคาโวติ น วิชาตคาวิโย. วจฺฉเกติ ขุทฺทกวจฺเฉ. อปฺปตฺโถ หิ อยํ ก-สทฺโท. เตนาห ‘‘ตรุณวจฺฉเก’’ติ. กิสาพลเกติ ทุพฺพเล.
๓๕๒. มารสฺส ตณฺหาโสตํ เฉตฺวาติ ขนฺธมารสมฺพนฺธีตณฺหาสงฺขาตํ โสตํ สมุจฺฉินฺทิตฺวา. ตโย โกฏฺาเส เขเปตฺวา ิตาติ อนาคามิโน สนฺธายาห. สพฺพวาเรสูติ สกทาคามิโสตาปนฺนอฏฺมกวาเรสุ. ตตฺถ ปน ยถากฺกมํ จตุมคฺควชฺฌานํ กิเลสานํ ทฺเว โกฏฺาเส เขเปตฺวา ิตา, เอกโกฏฺาสํ เขเปตฺวา ิตา, ปมํ โกฏฺาสํ เขเปนฺโตติ วตฺตพฺพํ. ธมฺมํ อนุสฺสรนฺติ, ธมฺมสฺส วา อนุสฺสรณสีลาติ ธมฺมานุสาริโน. ธมฺโมติ เจตฺถ ปฺา อธิปฺเปตา. สทฺธํ อนุสฺสรนฺติ, สทฺธาย วา อนุสฺสรณสีลาติ สทฺธานุสาริโน.
ชานตาติ เอตฺถ ชานนกิริยาวิสยสฺส อวิเสสิตตฺตา อธิการวเสน อนวเสสเยฺยวิเสสา อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘สพฺพธมฺเม ชานนฺเตนา’’ติ. อนฺโตสารวิรหโต อพฺภุคฺคตฏฺเน จ นโฬ วิยาติ นโฬ, มาโนติ อาห ‘‘วิคตมานนฬํ กต’’นฺติ. เขมํ ปตฺเถถาติ เอตฺถ จตูหิ โยเคหิ อนุปทฺทวตฺตา ‘‘เขม’’นฺติ อรหตฺตํ อธิปฺเปตํ. ปตฺถนา จ ฉนฺทปตฺถนา, น ตณฺหาปตฺถนาติ อาห ‘‘กตฺตุกมฺยตาฉนฺเทน อรหตฺตํ ปตฺเถถา’’ติ. ปตฺตาเยว นาม ตสฺส ปตฺติยา น โกจิ อนฺตราโย. โสตฺถินา ปารคมนํ อุทฺทิสฺส เทสนํ อารภิตฺวา เขมปฺปตฺติยา เทสนาย ปริโยสาปิตตฺตา ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺาเปสีติ.
จูฬโคปาลกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๕. จูฬสจฺจกสุตฺตวณฺณนา
๓๕๓. หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนนาติ ¶ หํสวฏฺฏกปฏิจฺฉนฺเนน, หํสมณฺฑลากาเรนาติ อตฺโถ.
วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, มคฺโค. กึ วทนฺติ? อุตฺตรํ. วาทานํ สตานิ วาทสตานิ. ‘‘นิคณฺโ ปฺจวาทสตานิ, นิคณฺี ปฺจวาทสตานี’’ติ เอวํ นิคณฺโ ¶ จ นิคณฺี จ ปฺจ ปฺจ วาทสตานิ อุคฺคเหตฺวา วิจรนฺตา. กิริยโต เต ปุจฺฉึสุ, ลิงฺคโต ปน นิคณฺภาโว าโต. เตนาห ‘‘อหํ วาทํ อาโรเปสฺสามี’’ติ.
ชคฺคนฺโต สมฺมชฺชนาทิวเสน. ทิวาตรนฺติ อติทิวํ. ‘‘กสฺส ปุจฺฉา, กสฺส วิสฺสชฺชนํ โหตู’’ติ ปริพฺพาชิกาหิ วุตฺเต เถโร อาห ‘‘ปุจฺฉา นาม อมฺหากํ ปตฺตา’’ติ. ปุจฺฉา วาทานํ ปุพฺพปกฺโข, ยสฺมา ตุมฺเห วาทปสุตา วาทาภิรตา ธชํ ปคฺคยฺห วิจรถ, ตสฺมา วาทานํ ปุพฺพปกฺโข อมฺหากํ ปตฺโต, เอวํ สนฺเตปิ ตุมฺหากํ มาตุคามภาวโต ปุพฺพปกฺขํ เทมาติ อาห ‘‘ตุมฺเห ปน มาตุคามา นาม ปมํ ปุจฺฉถา’’ติ. ตา ปริพฺพาชิกา เอเกกา อฑฺฒเตยฺยสตวาทมคฺคํ ปุจฺฉนฺติโย วาทสหสฺสํ ปุจฺฉึสุ. ยถา นิสิตสฺส ขคฺคสฺส กุมุทนาฬจฺเฉทเน กิมตฺถิ ภาริยํ, เอวํ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตสฺส สาวเกสุ ปฺวนฺตานํ อคฺคภาเว ิตสฺส ธมฺมเสนาปติโน ปุถุชฺชนปริกปฺปิตปฺหวิสฺสชฺชเน กิมตฺถิ ภาริยํ. เตนาห ‘‘เถโร ขคฺเคนา’’ติอาทิ. ตตฺถ นิชฺชฏํ นิคฺคณฺึ กตฺวาติ ยถา ตา ปุน ตตฺถ ชฏํ คณฺึ กาตุํ น วิสหนฺติ, ตถา วิชเฏตฺวา กเถสิ. อยํ เถโร จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สหสฺสวฏฺฏิกํ ทีเปนฺโต วิย อฺเสํ อวิสเย อนฺธการภูเต ปฺเห ปุจฺฉิตมตฺเตเยว วิสฺสชฺเชสีติ เถรสฺส ปฺาเวยฺยตฺติยํ ทิสฺวา สยฺจ อนฺติมภวิกตาย โกหฺเ าตุํ อสกฺโกนฺติโย ‘‘เอตฺตกเมว, ภนฺเต, มยํ ชานามา’’ติ อาหํสุ. เถรสฺส วิสยนฺติ เถรสฺส ปฺาวิสยํ.
เนว อนฺตํ น โกฏึ อทฺทสํสูติ เอกนฺติ วตฺตพฺพสฺส พหุภาวโต ตสฺสา ปุจฺฉาย อตฺโถ เอวมนฺโต เอวมวสานโกฏีติ น ปสฺสึสุ น ชานึสุ. เถโร ตาสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกนฺโต ปพฺพชฺชารุจึ ทิสฺวา อาห ‘‘อิทานิ กึ กริสฺสถา’’ติ? อุตฺตริตรปฺโติ วาทมคฺคปริจเยน เมธาวิตาย จ ยาทิสา ตาสํ ปฺา, ตโต อุตฺตริตรปฺโ.
กถามคฺโคติ ¶ วาทมคฺโค. ตสฺมา เตหิ เตหิ ปรปฺปวาทาทีหิ ภสฺสํ วาทมคฺคํ ปกาเรหิ วเทตีติ ภสฺสปฺปวาทโก. ปณฺฑิตวาโทติ อหํ ปณฺฑิโต นิปุโณ พหุสฺสุโตติ เอวํวาที. ยํ ยํ นกฺขตฺตาจาเรน อาทิสตีติ นกฺขตฺตคติยา กาลาเณน ‘‘อสุกทิวเส จนฺทคฺคาโห ภวิสฺสติ, สูริยคฺคาโห ภวิสฺสตี’’ติอาทินา ยํ ยํ อาเทสํ ภณติ. สาธุลทฺธิโก าณสมฺปตฺติยา สุนฺทโร. อาโรปิโตติ ปฏิฺาเหตุนิทสฺสนาทิโทสํ ¶ อุปริ อาโรปิโต วาโท สฺวาโรปิโต. โทสปทํ อาโรเปนฺเตน วาทินา ปรวาทิมฺหิ อภิภุยฺย ตสฺส ธาตุกฺโขโภปิ สิยา, จิตฺตวิกฺเขเปน เยน โทโส เตน สงฺกปฺปิโต สมฺปเวธิโตติ. ถูณนฺติ สรีรํ โขภิตนฺติ กตฺวา. ถูณนฺติ หิ โลหิตปิตฺตเสมฺหานํ อธิวจนํ สพฺพงฺคสรีรธารณโต. อปิจ ถูณปโท นาม อตฺถิ กถามคฺโค วาทมคฺคํ คณฺหนฺตานํ. สจฺจโก ปน โกหฺเ ตฺวา อตฺตโน วาทปฺปเภทวเสน ปเร วิมฺหาเปนฺโต ‘‘ถูณํ เจปาห’’นฺติอาทิมาห. สาวกานํ วินยํ นาม สิกฺขาปทํ, ตฺจ ธมฺมเทสนา โหตีติ เอสา เอว จสฺส อนุสาสนีติ วินยนาทิมุเขน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส มตํ สาสนํ ปุจฺฉนฺโต สจฺจโก ‘‘กถํ ปน, โภ, อสฺสชี’’ติอาทิมาห. อถสฺส เถโร ‘‘ลกฺขณตฺตยกถา นาม อนฺสาธารณา พุทฺธาเวณิกา ธมฺมเทสนา, ตตฺร จ มยา อนิจฺจกถาย สมุฏฺาปิตาย ตํ อสหนฺโต สจฺจโก ตุจฺฉมาเนน ปฏปฏายนฺโต กุรุมาโน ลิจฺฉวี คเหตฺวา ภควโต สนฺติกํ อาคมิสฺสติ, อถสฺส ภควา วาทํ มทฺทิตฺวา อนิจฺจนฺติ ปติฏฺเปนฺโต ธมฺมํ กเถสฺสติ, ตทา ภวิสฺสติ วิชหิตวาโท สมฺมาปฏิปตฺติยา ปติฏฺิโต’’ติ จินฺเตตฺวา อนิจฺจานตฺตลกฺขณปฏิสํยุตฺตํ ภควโต อนุสาสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ, โภ, อคฺคิเวสฺสนา’’ติอาทิมาห.
กสฺมา ปเนตฺถ ทุกฺขลกฺขณํ อคฺคหิตนฺติ อาห ‘‘เถโร ปนา’’ติอาทิ. ‘‘อุปารมฺภสฺส โอกาโส โหตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตํ วิวริตุํ ‘‘มคฺคผลานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปริยาเยนาติ สงฺขารทุกฺขตาปริยาเยน. อยนฺติ สจฺจโก. นยิทํ ตุมฺหากํ สาสนํ นามาติ ยตฺถ ตุมฺเห อวฏฺิตา, อิทํ ตุมฺหากํ สพฺพฺุสาสนํ นาม น โหติ ทุกฺขโต อนิสฺสรณตฺตา, อถ โข มหาอาฆาตนํ นาเมตํ, มหาทุกฺขนิทฺทิฏฺตฺตา ปน นิรยุสฺสโท นาม อุสฺสทนิรโย นาม, ตสฺมา นตฺติ นาม ตุมฺหากํ สุขาสา. อุฏฺายุฏฺายาติ อุสฺสุกฺกํ กตฺวา, ทุกฺขเมว ชีราเปนฺตา สพฺพโส ทุกฺขเมว อนุภวนฺตา, อาหิณฺฑถ วิจรถาติ. สพฺพมิทํ ตสฺส มิจฺฉาปริกปฺปิตเมว. กสฺมา? ทุกฺขสจฺจูปสฺหิตาเยว เหตฺถ นิปฺปริยายกถา นาม. ตสฺส หิ ปริฺตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ. มคฺคผลานิ สงฺขารภาเวน ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ ปริยายโต ทุกฺขํ, น นิปฺปริยายโต. เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. โสตุํ อยุตฺตํ มิจฺฉาวาทตฺตาติ อธิปฺปาโย.
๓๕๔. สห ¶ ¶ อตฺถานุสาสนํ อคารนฺติ สนฺธาคารํ, ราชกุลานํ สนฺถาปนอคารนฺติปิ สนฺธาคารํ, ตสฺมึ สนฺถาคาเรติ อตฺโถ. เอกสฺมึ กาเล ตาทิเส กาเล ราชกิจฺจานํ สนฺถานเมตฺถ วิจาเรนฺตีติ สนฺธาคารํ, ตสฺมึ สนฺถาคาเรติปิ อตฺโถ. ปติฏฺิตนฺติ ‘‘อนิจฺจํ อนตฺตา’’ติ จ ปฏิฺาตํ. อิทาเนว ปิฏฺึ ปริวตฺเตนฺโตติ ภควโต นลาฏํ อโนโลเกตฺวา วิมุขภาวํ อาปชฺชนฺโต. สุราฆเรติ สุราสมฺปาทกเคเห. ปิฏฺกิลฺชนฺติ ปิฏฺปนกิฬฺชํ. วาลนฺติ จงฺควารํ. สาณสาฏกกรณตฺถนฺติ สาณสาฏกํ กโรนฺติ เอเตนาติ สาณสาฏกกรณํ, สุตฺตํ, ตทตฺถํ. สาณวากา เอเตสุ สนฺตีติ สาณวากา, สาณทณฺฑา. เต คเหตฺวา สาณานํ โธวนสทิสํ กีฬิตชาตํ ยถา ‘‘อุทฺทาลปุปฺผภฺชิกา, สาณภฺชิกา’’ติ จ. กึ โส ภวมาโนติ กีทิโส หุตฺวา โส ภวมาโน, กึ โหนฺโต โลเก อคฺคปุคฺคลสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วาทาโรปนํ นาม ตโต อุตฺตริตรสูรคุโณ เอว ยกฺขาทิภาเวน โส ภวมาโน อภิสมฺภุเณยฺย. อยํ ปน อปฺปานุภาวตาย ปิสาจรูโป กึ เอตฺตกํ กาลํ นิทฺทายนฺโต อชฺช ปพุชฺฌิตฺวา เอวํ วทตีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘กึ ยกฺโข’’ติอาทิ.
๓๕๕. มหามชฺฌนฺหิกสมเยติ มหติ มชฺฌนฺหิกกาเล, คคนมชฺเฌ สูริยคตเวลาย. ทิวาปธานิกา ปธานานุยฺุชกา. วตฺตํ ทสฺเสตฺวาติ ปจฺฉาภตฺตํ ทิวาวิหารูปคมนโต ปุพฺเพ กาตพฺพวตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปฏิปชฺชิตฺวา. ภควนฺตํ ทสฺเสนฺโตติ ภควติ คารวพหุมานํ วิภาเวนฺโต อุโภ หตฺเถ กมลมกุลากาเร กตฺวา อุกฺขิปฺป ภควนฺตํ ทสฺเสนฺโต.
ตํ สนฺธายาติ ตํ อปริจฺฉินฺนคณนํ สนฺธาย เอวํ ‘‘มหติยา ลิจฺฉวิปริสายา’’ติ วุตฺตํ. กึ สีเสน ภูมึ ปหรนฺเตเนว วนฺทนา กตา โหติ? เกราฏิกาติ สา. โมเจนฺตาติ ภิกฺขาทานโต โมเจนฺตา. อวกฺขิตฺตมตฺติกาปิณฺโฑ วิยาติ เหฏฺาขิตฺตมตฺติกาปิณฺโฑ วิย. ยตฺถ กตฺถจีติ อตฺตโน อนุรูปํ วจนํ อสลฺลเปนฺโต ยตฺถ กตฺถจิ.
๓๕๖. ทิสฺสติ ¶ ‘‘อิทํ อิมสฺส ผล’’นฺติ อปทิสฺสติ เอเตนาติ เทโส, การณํ, ตเทว ตสฺส ปวตฺติฏฺานตาย โอกาโสติ อาห ‘‘กฺจิเทว เทสนฺติ กฺจิ โอกาสํ กิฺจิ การณ’’นฺติ. โอกาโส านนฺติ จ การณํ วุจฺจติ ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๑๖๑; ม. นิ. ๓.๑๒๘-๑๓๑; อ. นิ. ๑.๒๖๘-๒๙๕; วิภ. ๘๐๙). ยทากงฺขสีติ น วทนฺติ อนวเสสธมฺมวิสยตฺตา ปฏิฺาย. ตุมฺหนฺติ ตุมฺหากํ. ยกฺข…เป… ปริพฺพาชกานนฺติ เอตฺถ ‘‘ปุจฺฉาวุโส, ยทากงฺขสี’’ติอาทีนิ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖; สุ. นิ. อาฬวกสุตฺต) ปุจฺฉาวจนานิ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพานิ.
ตฺวา ¶ สยํ โลกมิมํ ปรฺจาติ อิทํ มหาสตฺโต นิรยํ สคฺคฺจ เตสํ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสตฺวา อาห.
ตคฺฆ เต อหมกฺขิสฺสํ, ยถาปิ กุสโล ตถาติ ยถา ปกาเรน สุกุสโล สพฺพฺู ชานาติ กเถติ, ตถา อหํ กเถสฺสามิ. ตสฺส ปน การณํ อการณฺจ อวิชานนฺโต ราชานํ กโรตุ วา มา วา, อหํ ปน เต อกฺขิสฺสามีติ อาห ‘‘ราชา จ โข…เป… น วา’’ติ.
กถิตนิยาเมเนว กเถนฺโตติ เตปริวฏฺฏกถาย ทุกฺขลกฺขณมฺเปส กเถสฺสติ, อิธ ปน อฺถา สาวเกน อสฺสชินา กถิตํ, อฺถา สมเณน โคตเมนาติ วจโนกาสปริหรณตฺถํ ทุกฺขลกฺขณํ อนามสิตฺวา เถเรน กถิตนิยาเมเนว อนิจฺจานตฺตลกฺขณเมว กเถนฺเตน ภควตา – ‘‘รูปํ อนตฺตา ยาว วิฺาณํ อนตฺตา’’ติ วุตฺเต สจฺจโก ตํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต อุปมาย อตฺถาปเน อุปมาปมาณํ ยถา ‘‘โค วิย ควโย’’ติ อตฺตานํ อุปเมยฺยํ กตฺวา อุปมาปมาเณน ปติฏฺาเปตุกาโม อาห ‘‘อุปมา มํ, โภ โคตม, ปฏิภาตี’’ติ, อุปมํ เต กริสฺสามิ, อุปมายปิเธกจฺเจ วิฺู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานนฺตีติ อธิปฺปาโย. ภควา อุปมาสเตน, อฺเน วาปิ ปมาเณน ตว อตฺตา ปติฏฺาเปตุํ น ลพฺภา อตฺตโน วิย ปมาณสฺสปิ อนุปลพฺภนโตติ อาห ‘‘ปฏิภาตุ ตํ อคฺคิเวสฺสนา’’ติ. ยถา หิ อตฺตา นาม โกจิ ปรมตฺถโต น อุปลพฺภติ เอกํเสน อนุปลทฺธิโต, เอวสฺส าปกปุคฺคลํ ปมาณมฺปิ น อุปลพฺภติ. เตนาห ‘‘อาหร ตํ ¶ อุปมํ วิสฺสตฺโถ’’ติ, น เตน ตว อตฺตวาโท ปติฏฺํ ลภตีติ อธิปฺปาโย.
ยํ ทิฏฺํ กายิกํ วา ปฺุาปฺุํ ปุริสปุคฺคเล อุปลพฺภติ, เตน วิฺายติ รูปตฺตายํ ปุริสปุคฺคโล, ตถา ยํ ทิฏฺํ สุขทุกฺขปฏิสํเวทนํ ปุริสปุคฺคเล อุปลพฺภติ, ยํ ทิฏฺํ นีลาทิสฺชานนํ, ยํ ทิฏฺํ รชฺชนทุสฺสนาทิ, ยํ ทิฏฺํ อารมฺมณปฏิวิชานนํ ปุริสปุคฺคเล อุปลพฺภติ, เตน วิฺายติ วิฺาณตฺตายํ ปุริสปุคฺคโลติ. เอวํ รูปาทิลกฺขโณ อตฺตา ตตฺถ ตตฺถ กาเย กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทติ, เอวฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อฺถา กมฺมผลสมฺพนฺโธ น ยุชฺเชยฺยาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา กึ ทีเปตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เตติ สตฺตา. ปติฏฺายาติ นิสฺสาย. ‘‘รูปตฺตายํ ปุริสปุคฺคโล’’ติอาทินา รูปาทิธมฺเม ‘‘อตฺตา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘รูเป ปติฏฺายา’’ติอาทึ วทนฺโต อยํ นิคณฺโ อตฺตโน วาทํ ภินฺทติ ปติฏฺานสฺส, ปติฏฺายกสฺส จ อเภททีปนโต. รูปาทโย ¶ เวทนาทิสภาวา อตฺตา ตนฺนิสฺสเยน ปฺุาทิกิริยาสมุปลทฺธิโต อิธ ยํ นิสฺสาย ปฺุาทิกิริยา สมุปลพฺภติ, เต รูปาทโย สตฺตสฺิตา อตฺตสภาวา ทิฏฺา ยถา ตํ เทวตาทีสุ, เย ปน สตฺตสฺิตา ตโต อฺเ อสตฺตสภาวา ทิฏฺา ยถา ตํ กฏฺกลิงฺคราทีสูติ เอวํ สาเธตพฺพํ อตฺถํ สเหตุํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต นิคณฺโ นิทสฺสนํ อาเนสีติ อาห ‘‘อติวิย สการณํ กตฺวา อุปมํ อาหรี’’ติ. ตสฺส ปน ‘‘พลกรณียา’’ติ วุตฺตปุริสปฺปโยคา วิย พีชคามภูตคามาปิ สชีวา เอวาติ ลทฺธีติ เต สทิสูทาหรณภาเวน วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. สเจ ปน เย ชีวสฺส อาธารณภาเวน สหิเตน ปวตฺเตตพฺพภาเวน สลฺลกฺเขตพฺพา, เต สชีวาติ อิจฺฉิตา, น เกวเลน ปวตฺเตตพฺพภาเวน. เอวํ สติ ‘‘พลกรณียา กมฺมนฺตา’’ติ วทนฺเตน วิสทิสูทาหรณภาเวน อุปนีตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
สมตฺโถ นาม นตฺถิ อตฺตวาทภฺชนสฺส อนตฺตตาปติฏฺาปนสฺส จ สุคตาเวณิกตฺตา. ยํ ปเนตรหิ สาสนิกา ยถาสตฺติ ตทุภยํ กโรนฺติ, ตํ พุทฺเธหิ ทินฺนนเย ตฺวา เตสํ เทสนานุสารโต. นิวตฺเตตฺวาติ ¶ นีหริตฺวา, วิสุํ กตฺวาติ อตฺโถ. สกลํ เวสาลินฺติ สพฺพเวสาลิวาสินํ ชนํ นิสฺสยูปจาเรน นิสฺสิตํ วทติ ยถา ‘‘คาโม อาคโต’’ติ. สํวฏฺฏิตฺวาติ สมฺปิณฺฑิตฺวา, เอกชฺฌํ คเหตฺวาติ อตฺโถ.
๓๕๗. ปติฏฺเปตฺวาติ ยถา ตํ วาทํ น อวชานาติ, เอวํ ปฏิฺํ กาเรตฺวาติ อตฺโถ. ฆาติ-สทฺโท หึสนตฺโถ, ตโต จ สทฺทวิทู อรหตฺถํ ตาย-สทฺทํ อุปฺปาเทตฺวา ฆาเตตายนฺติ รูปสิทฺธึ อิจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘ฆาตารห’’นฺติ. ชาเปตายนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. วตฺติตฺุจ มรหตีติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. วิเสเสตฺวา ทีเปตีติ ‘‘วตฺตติ’’อิจฺเจว อวตฺวา ‘‘วตฺติตฺุจ มรหตี’’ติ ทุติเยน ปเทน ภควตา วุตฺตํ วิเสเสตฺวา ทีเปติ.
ปาสาทิกํ อภิรูปนฺติ อภิมตรูปสมฺปนฺนํ สพฺพาวยวํ. ตโต เอว สุสชฺชิตํ สพฺพกาลํ สุฏฺุ สชฺชิตาการเมว. เอวํวิธนฺติ ยาทิสํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสติ ‘‘ทุพฺพณฺณ’’นฺติอาทินา. อิมสฺมึ าเนติ ‘‘วตฺตติ เต ตสฺมึ รูเป วโส’’ติ เอตสฺมึ การณคฺคหเณ. การณฺเหตํ ภควตา คหิตํ ‘‘วตฺตติ…เป… มา อโหสี’’ติ. เตเนตํ ทสฺเสติ รูปํ อนตฺตา อวสวตฺตนโต, ยฺหิ วเส น วตฺตติ, ตํ อนตฺตกเมว ทิฏฺํ ยถา ตํ สมฺปตฺติ. วาทนฺติ โทสํ นิคฺคหํ อาโรเปสฺสติ. สตฺตธา มุทฺธา ผลตีติ สหธมฺมิกสากจฺฉาหิ ตถาคเต, ปุจฺฉนฺเต อพฺยากรเณน วิเหสาย กยิรมานตฺตา ตติเย วาเร ธมฺมตาวเสน วิเหสกสฺส สตฺตธา มุทฺธา ผลติ ยถา ตํ สพฺพฺุปฏิฺาย ภควโต สมฺมุขภาวูปคมเน. วชิรปาณิ ¶ ปน กสฺมา ิโต โหตีติ? ภควา วิย อนุกมฺปมาโน มหนฺตํ ภยานกํ รูปํ มาเปตฺวา ตาเสตฺวา อิมํ ทิฏฺึ วิสฺสชฺชาเปมีติ ตสฺส ปุรโต อากาเส วชิรํ อาหรนฺโต ติฏฺติ, น มุทฺธํ ผาเลตุกาโม. น หิ ภควโต ปุรโต กสฺสจิ อนตฺโถ นาม โหติ. ยสฺมา ปน ภควา เอกํสโต สหธมฺมิกเมว ปฺหํ ปุจฺฉติ, ตสฺมา อฏฺกถายํ ‘‘ปุจฺฉิเต’’อิจฺเจว วุตฺตํ.
อาทิตฺตนฺติ ทิปฺปมานํ. อกฺขินาสาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน เอฬกสีสสทิสเกสมสฺสุอาทีนํ สงฺคณฺหาติ. ‘‘ทิฏฺิวิสฺสชฺชาปนตฺถ’’นฺติ วตฺวา นยิทํ ยทิจฺฉาวเสน ¶ อาคมนํ, อถ โข อาทิโต มหาพฺรหฺมานํ ปุรโต กตฺวา อตฺตนา กตปฏิฺาวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. นฺติ วชิรปาณึ. ตํ สจฺจกสฺส ปฏิฺาย ปริวตฺตนการณํ. อฺเปิ นุ โขติอาทิ สจฺจกสฺส วีมํสกภาวทสฺสนํ. อวีมํสเกน หิ ตํ ทิสฺวา มหายกฺโขติ วเทยฺย, เตนสฺส อสารุปฺปํ สิยา, อยํ ปน อฺเสํ อภีตภาวํ อุปธาเรตฺวา ‘‘อทฺธาเม ยกฺขํ น ปสฺสนฺติ, ตสฺมา มยฺหเมว ภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ตีเรตฺวา ยุตฺตปฺปตฺตวเสน ปฏิปชฺชิ.
๓๕๘. อุปธาเรตฺวาติ พฺยากาตพฺพมตฺถํ สลฺลกฺเขตฺวา. เอเสว นโยติ สงฺขารวิฺาเณสุปิ สฺาย วิย นโยติ อตฺโถ. วุตฺตวิปริยาเยนาติ ‘‘อกุสลา ทุกฺขา เวทนา มา อโหสิ, อกุสลา โทมนสฺสสมฺปยุตฺตา สฺา มา อโหสี’’ติอาทินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สปฺปทฏฺวิสนฺติ สพฺพสตฺตานํ สปฺปทฏฺฏฺาเน สรีรปเทเส ปติตํ วิสํ. อลฺลีโนติ สํสิลิฏฺโ. อุปคโตติ น อปคโต. อชฺโฌสิโตติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา ิโต. ปริโต ชาเนยฺยาติ สมนฺตโต สพฺพโส กิฺจิปิ อเสเสตฺวา ชาเนยฺย. ปริกฺเขเปตฺวาติ อายตึ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนวเสน สพฺพโส เขเปตฺวา. ตถาภูโต จสฺส ขยวยํ อุปเนติ นามาติ อาห ‘‘ขยํ วยํ อนุปฺปาทํ อุปเนตฺวา’’ติ.
๓๕๙. อตฺตโน วาทสฺส อสารภาวโต, ยถาปริกปฺปิตสฺส วา สารสฺส อภาวโต อนฺโตสารวิรหิโต ริตฺโต. วิปฺปการนฺติ ทิฏฺิยา สีลาจารสฺส จ วเสน วิรูปตํ สาปราธตํ สาวชฺชตํ เตสํ อุปริ อาโรเปตฺวา. สินฺนปตฺโตติ ตนุกปตฺโต. วิผาริตนฺติ วิผาฬิตํ.
อสารกรุกฺขปริจิโตติ ปลาสาทิอสารรุกฺขโกฏฺฏเน กตปริจโย. ถทฺธภาวนฺติ วิปกฺกภาวํ, ติกฺขภาวนฺติ อตฺโถ. นตฺถีติ สทา นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ. ปริสตีติ จตุปริสมชฺเฌ ¶ . ตถา หิ ‘‘คณฺิกํ ปฏิมฺุจิตฺวา ปฏิจฺฉนฺนสรีรา’’ติ วุตฺตํ. ยนฺตารุฬฺหสฺส วิยาติ พฺยากรณตฺถํ วายมยนฺตํ อารุฬฺหสฺส วิย.
๓๖๐. ทิฏฺิวิสูกานีติ ¶ ทิฏฺิกิฺจกานิ. ทิฏฺิสฺจริตานีติ ทิฏฺิตาฬนานิ. ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตานีติ ทิฏฺิอิฺชิตานิ. เตสํ อธิปฺปายํ ตฺวาติ เตสํ ลิจฺฉวิกุมารานํ อิฺชิเตเนว อชฺฌาสยํ ชานิตฺวา. เตนาห ‘‘อิเม’’ติอาทิ.
๓๖๑. ยสฺมึ อธิคเต ปุคฺคโล สตฺถุสาสเน วิสารโท โหติ ปเรหิ อสํหาริโย, ตํ าณํ วิสารทสฺส ภาโวติ กตฺวา เวสารชฺชนฺติ อาห ‘‘เวสารชฺชปฺปตฺโตติ าณปฺปตฺโต’’ติ. ตโต เอวมสฺส น ปโร ปจฺเจตพฺโพ เอตสฺส อตฺถีติ อปรปฺปจฺจโย. น ปโร ปตฺติโย สทฺทหาตพฺโพ เอตสฺส อตฺถีติ อปรปฺปตฺติโย. กามํ สจฺจโก เสกฺขภูมิ อเสกฺขภูมีติ อิทํ สาสนโวหารํ น ชานาติ. ปสฺสตีติ ปน ทสฺสนกิริยาย วิปฺปกตภาวสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘น เอตฺตาวตา ภิกฺขุกิจฺจํ ปริโยสิต’’นฺติ อฺาสิ, ตสฺมา ปุน ‘‘กิตฺตาวตา ปนา’’ติ ปุจฺฉํ อารภิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปสฺสตีติ วุตฺตตฺตา’’ติอาทิ.
ยถาภูตํ ปสฺสตีติ ทสฺสนํ, วิสิฏฺฏฺเน อนุตฺตริยํ, ทสฺสนเมว อนุตฺตริยนฺติ ทสฺสนานุตฺตริยํ, ทสฺสเนสุ วา อนุตฺตริยํ ทสฺสนานุตฺตริยํ. โลกิยปฺาติ เจตฺถ วิปสฺสนาปฺา เวทิตพฺพา. สา หิ สพฺพโลกิยปฺาหิ วิสิฏฺฏฺเน ‘‘อนุตฺตรา’’ติ วุตฺตา. โลกิยปฏิปทานุตฺตริเยสุปิ เอเสว นโย. อิทานิ นิปฺปริยายโตว ติวิธมฺปิ อนุตฺตริยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุทฺธโลกุตฺตรเมวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สติปิ สพฺเพสมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมานํ อนุตฺตรภาเว อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน อคฺคมคฺคปฺา ตโต อุตฺตริตรสฺส อภาวโต ทสฺสนานุตฺตริยํ. เตนาห ‘‘อรหตฺตมคฺคสมฺมาทิฏฺี’’ติ. เสสานิ มคฺคงฺคานีติ เสสานิ อรหตฺตมคฺคงฺคานิ. ตานิ หิ มตฺถกปฺปตฺตานิ นิพฺพานคามินี ปฏิปทาติ. อคฺคผลวิมุตฺตีติ อคฺคมคฺคสฺส ผลวิมุตฺติ อรหตฺตผลํ. ขีณาสวสฺสาติ สพฺพโส ขียมานาสวสฺส. นิพฺพานทสฺสนนฺติ อคฺคมคฺคสมฺมาทิฏฺิยา สจฺฉิกิริยาภิสมยมาห. ตตฺถ มคฺคงฺคานีติ อฏฺ มคฺคงฺคานิ. จตุสจฺจนฺโตคธตฺตา สพฺพสฺส เยฺยธมฺมสฺส ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ พุทฺโธ’’ติ วุตฺตํ. สจฺจานุคตสมฺโมหวิทฺธํสเนเนว หิ ภควโต สพฺพโส เยฺยาวรณปฺปหานํ. นิพฺพิเสวโนติ นิรุทฺธกิเลสวิเสวโน.
๓๖๒. ธํสีติ อนุทฺธํสนสีลา. อนุปหตนฺติ อวิกฺขิตฺตํ. สกลนฺติ อนูนํ. กายงฺคนฺติ ¶ กายเมว องฺคนฺติ วทนฺติ, กายสงฺขาตํ องฺคํ สีสาทิอวยวนฺติ ¶ อตฺโถ. ตถา ‘‘โหตุ, สาธู’’ติ เอวมิทํ วาจาย อวยโว วาจงฺคนฺติ.
๓๖๓. อาหรนฺตีติ อภิหรนฺติ. ปฺุนฺติ ปฺุผลสงฺขาโต อานุภาโว. ปฺุผลมฺปิ หิ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘ปฺุ’’นฺติ วุจฺจติ – ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปฺุํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๘๐). เตนาห ‘‘อายตึ วิปากกฺขนฺธา’’ติ. ปฺุมหีติ มหติ ปฺุผลวิภูติ เสตจฺฉตฺตมกุฏจามราทิ. เตน วุตฺตํ ‘‘วิปากกฺขนฺธานํเยว ปริวาโร’’ติ. ลิจฺฉวีหิ เปสิเตน ขาทนียโภชนีเยน สมโณ โคตโม สสาวกสงฺโฆ มยา ปริวิสิโต, ตสฺมา ลิจฺฉวีนเมว ตํ ปฺุํ โหตีติ. เตนาห ‘‘ตํ ทายกานํ สุขาย โหตู’’ติ. ยสฺมา ปน ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ สจฺจเกน ทานํ ทินฺนํ, น ลิจฺฉวีหิ, ตสฺมา ภควา สจฺจกสฺส สตึ ปริวตฺเตนฺโต ‘‘ยํ โข’’ติอาทิมาห. เตน วุตฺตํ ‘‘อิติ ภควา’’ติอาทิ. นิคณฺสฺส มเตน วินาเยวาติ สจฺจกสฺส จิตฺเตน วินา เอว ตสฺส ทกฺขิณํ เขตฺตคตํ กตฺวา ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘อตฺตโน ทินฺนํ ทกฺขิณํ…เป… นิยฺยาเตสี’’ติ.
จูฬสจฺจกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๖. มหาสจฺจกสุตฺตวณฺณนา
๓๖๔. เอกํ ¶ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรตีติ อิมินา ตทา ภควโต เวสาลิยํ นิวาสปริจฺฉินฺโน ปุพฺพณฺหาทิเภโท สพฺโพ สมโย สาธารณโต คหิโต, ตถา เตน โข ปน สมเยนาติ จ อิมินา. ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ปน อิมินา ตพฺพิเสโส, โย ภิกฺขาจารตฺถาย ปจฺจเวกฺขณกาโล. อฏฺกถายํ ปน ‘‘ตีหิ ปเทหิ เอโกว สมโย วุตฺโต’’ติ วุตฺตํ วิเสสสฺส สามฺนฺโตคธตฺตา. มุขโธวนสฺส ปุพฺพกาลกิริยาภาวสามฺโต วุตฺตํ ‘‘มุขํ โธวิตฺวา’’ติ. มุขํ โธวิตฺวา เอว หิ วาสธุโร เจ, เวลํ สลฺลกฺเขตฺวา ยถาจิณฺณํ ภาวนานุโยคํ, คนฺถธุโร เจ, คนฺถปริจเย กติปเย นิสชฺชวาเร อนุยฺุชิตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย วิตกฺกมาฬํ อุปคจฺฉติ.
การณํ ¶ ยุตฺตํ, อนุจฺฉวิกนฺติ อตฺโถ. ปุพฺเพ ยถาจินฺติตํ ปฺหํ อปุจฺฉิตฺวา อฺํ ปุจฺฉนฺโต มคฺคํ เปตฺวา อุมฺมคฺคโต ปริวตฺเตนฺโต วิย โหตีติ อาห ‘‘ปสฺเสน ตาว ปริหรนฺโต’’ติ.
๓๖๕. อูรุกฺขมฺโภปิ นาม ภวิสฺสตีติ เอตฺถ นาม-สทฺโท วิมฺหยตฺโถติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘วิมฺหยตฺถวเสนา’’ติอาทิ. ‘‘อนฺโธ นาม ปพฺพตํ อภิรุหิสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย วิมฺหยวาจีสทฺทโยเคน หิ ‘‘ภวิสฺสตี’’ติ อนาคตวจนํ. กายนฺวยนฺติ กายานุคตํ. ‘‘อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโต’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๓๗๙; ม. นิ. ๑.๑๑๒; ม. นิ. ๓.๑๕๔) กายสฺส อสุภานิจฺจาทิตาย อนุปสฺสนา กายภาวนาติ อาห ‘‘กายภาวนาติ ปน วิปสฺสนา วุจฺจตี’’ติ. อนาคตรูปนฺติ อภีเต อตฺเถ อนาคตสทฺทาโรปนํ อนาคตปฺปโยโค น สเมติ. อตฺโถปีติ ‘‘อูรุกฺขมฺโภปิ นาม ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตอตฺโถปิ น สเมติ. อยนฺติ อตฺตกิลมถานุโยโค. เตสนฺติ นิคณฺานํ.
๓๖๖. อตฺตโน อธิปฺเปตกายภาวนํ วิตฺถาเรนฺโต วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต เย ตํ อนุยุตฺตา, เต นามโคตฺตโต วิภาเวนฺโต ‘‘นนฺโท วจฺโฉ’’ติอาทิมาห. กิลิฏฺตปานนฺติ กายสฺส กิเลสนตปานํ ปุคฺคลานํ. ชาตเมทนฺติ เมทภาวาปตฺติวเสน อุปฺปนฺนเมทํ. ปุริมํ ปหายาติ กาลปริจฺเฉเทน อนาหารอปฺปาหารตาทิวเสน กายสฺส อปจินนํ เขทนํ ปริจฺจชิตฺวา. กายภาวนา ¶ ปน น ปฺายตีติ นิยมํ ปรมตฺถโต กายภาวนาปิ ตว าเณน น ายติ, เสสโตปิ น ทิสฺสติ.
๓๖๗. อิมสฺมึ ปน าเนติ ‘‘กายภาวนมฺปิ โข ตฺวํ, อคฺคิเวสฺสน, น อฺาสิ, กุโต ปน ตฺวํ จิตฺตภาวนํ ชานิสฺสสี’’ติ อิมสฺมึ าเน. ตถา ‘‘โย ตฺวํ เอวํ โอฬาริกํ ทุพฺพลํ กายภาวนํ น ชานาสิ, โส ตฺวํ กุโต สนฺตสุขุมํ จิตฺตภาวนํ ชานิสฺสสี’’ติ เอตสฺมึ อตฺถวณฺณนาาเน. อพุทฺธวจนํ นาเมตํ ปทนฺติ กายภาวนาสฺิตวิปสฺสนาโต จิตฺตภาวนา สนฺตา, วิปสฺสนา ปน ปาทกชฺฌานโต โอฬาริกา เจว ทุพฺพลา จาติ อยฺจ เอตสฺส ปทสฺส อตฺโถ. ‘‘อพุทฺธวจนํ นาเมตํ วจนํ ¶ สิยา’’ติ วตฺวา เถโร ปกฺกมิตุํ อารภติ. อถ นํ มหาสีวตฺเถโร ‘‘วิปสฺสนา นาเมสา น อาทิโต สุพฺรูหิตา พลวตี ติกฺขา วิสทา โหติ, ตสฺมา ตรุณวเสนายมตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิสฺสติ, ภิกฺขเว’’ติ สุตฺตปทํ (สํ. นิ. ๒.๖๒) อาหริ. ตตฺถ อาทานนฺติ ปฏิสนฺธิ. นิกฺเขปนนฺติ จุติ. โอฬาริกนฺติ อรูปธมฺเมหิ ทุฏฺุลฺลภาวตฺตา โอฬาริกํ. กายนฺติ จตุสนฺตติรูปสมูหภูตํ กายํ. โอฬาริกนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, โอฬาริกากาเรนาติ อตฺโถ. เตเนว วุตฺตํ ‘‘อาทานมฺปิ นิกฺเขปนมฺปี’’ติ.
๓๖๘. สุขสาราเคน สมนฺนาคโตติ สุขเวทนาย พลวตรราเคน สมงฺคีภูโต. ปฏฺาเน ปฏิสิทฺธา อวจเนเนว. ตสฺมาติ สุเข ิเต เอว ทุกฺขสฺสานุปฺปชฺชนโต. เอวํ วุตฺตนฺติ ‘‘สุขาย เวทนาย นิโรธา อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา’’ติ เอวํ วุตฺตํ, น อนนฺตราว อุปฺปชฺชนโต. เขเปตฺวาติ กุสลานิ เขเปตฺวา. คณฺหิตฺวา อตฺตโน เอว โอกาสํ คเหตฺวา. อุภโตปกฺขํ หุตฺวาติ ‘‘กทาจิ สุขเวทนา, กทาจิ ทุกฺขเวทนา’’ติ ปกฺขทฺวยวเสนปิ เวทนา จิตฺตสฺส ปริยาทาย โหติ ยถากฺกมํ อภาวิตกายสฺส อภาวิตจิตฺตสฺส.
๓๖๙. วิปสฺสนา จ สุขสฺส ปจฺจนีกาติ สุกฺขวิปสฺสกสฺสอาทิกมฺมิกสฺส มหาภูตปริคฺคหาทิกาเล พหิ จิตฺตจารํ นิเสเธตฺวา กมฺมฏฺาเน เอว สตึ สํหรนฺตสฺส อลทฺธสฺสาทํ กายสุขํ น วินฺทติ, สมฺพาเธ วเช สนฺนิรุทฺโธ โคคโณ วิย วิหฺติ วิปฺผนฺทติ, อจฺจาสนฺนเหตุกฺจ สรีเร ทุกฺขํ อุปฺปชฺชเตว. เตน วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขสฺส อาสนฺนา’’ติ. เตนาห ‘‘วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา’’ติอาทิ. อทฺธาเน คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเตติ มหาภูตปริคฺคหาทิวเสน กาเล คจฺฉนฺเต. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ สรีรปเทเส. ทุกฺขํ ทูราปคตํ โหติ สมาปตฺติพเลน วิกฺขมฺภิตตฺตา อปฺปนาภาวโต. อนปฺปกํ วิปุลํ. สุขนฺติ ฌานสุขํ ¶ . โอกฺกมตีติ ฌานสมุฏฺานปณีตรูปวเสน รูปกายํ อนุปวิสติ, นามกาโยกฺกมเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. กายปสฺสทฺธิกมฺมิกสฺสปิ สมฺมสนภาวนา ปฏฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส กสฺสจิ อาทิโตว กายกิลมถจิตฺตุปฆาตาปิ สมฺภวนฺติ, สมาธิสฺส ปน อปจฺจนีกตฺตา สินิทฺธภาวโต จ ¶ น สุกฺขวิปสฺสนา วิย สุขสฺส วิปจฺจนีโก, อนุกฺกเมน จ ทุกฺขํ วิกฺขมฺเภตีติ อาห ‘‘ยถา สมาธี’’ติ. ยถา สมาธิ, วิปสฺสนาย ปเนตํ นตฺถีติ อาห ‘‘น จ ตถา วิปสฺสนา’’ติ. เตน วุตฺตนฺติ ยสฺมา วิปสฺสนา สุขสฺส ปจฺจนีกา, สา จ กายภาวนา, เตน วุตฺตํ ‘‘อุปฺปนฺนาปิ สุขา เวทนา จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺติ, ภาวิตตฺตา กายสฺสา’’ติ. ตถา ยสฺมา สมาธิ ทุกฺขสฺส ปจฺจนีโก, โส จ จิตฺตภาวนา, เตน วุตฺตํ ‘‘อุปฺปนฺนาปิ ทุกฺขา เวทนา จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺติ, ภาวิตตฺตา จิตฺตสฺสา’’ติ โยชนา.
๓๗๐. คุเณ ฆฏฺเฏตฺวาติ อปเทเสน วินา สมีปเมว เนตฺวา. ตํ วต มม จิตฺตํ อุปฺปนฺนา สุขา เวทนา ปริยาทาย สฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ โยชนา.
๓๗๑. กึ น ภวิสฺสติ, สุขาปิ ทุกฺขาปิ เวทนา ยถาปจฺจยํ อุปฺปชฺชเตวาติ อตฺโถ. ตมตฺถนฺติ สุขทุกฺขเวทนานํ อุปฺปตฺติยา อตฺตโน จิตฺตสฺส อนภิภวนียตาสงฺขาตํ อตฺถํ. ตตฺถ ตาว ปาสราสิสุตฺเต โพธิปลฺลงฺเก นิสชฺชา ‘‘ตตฺเถว นิสีทิ’’นฺติ วุตฺตา. อิธ มหาสจฺจกสุตฺเต ทุกฺกรการิกาย ทุกฺกรจรเณ นิสชฺชา ‘‘ตตฺเถว นิสีทิ’’นฺติ วุตฺตา.
๓๗๔. ฉนฺทกรณวเสนาติ ตณฺหายนวเสนาติ อตฺโถ. สิเนหกรณวเสนาติ สิเนหนวเสน. มุจฺฉากรณวเสนาติ โมหนวเสน ปมาทาปาทเนน. วิปาสากรณวเสนาติ ปาตุกมฺยตาวเสน. อนุทหนวเสนาติ ราคคฺคินา อนุทหนวเสน. โลกุตฺตรมคฺคเววจนเมว วฏฺฏนิสฺสรณสฺส อธิปฺเปตตฺตา.
อลฺลคฺคหเณน กิเลสานํ อสมุจฺฉินฺนภาวํ ทสฺเสติ, สสฺเนหคฺคหเณน อวิกฺขมฺภิตภาวํ, อุทเก ปกฺขิตฺตภาวคฺคหเณน สมุทาจาราวตฺถํ, อุทุมฺพรกฏฺคฺคหเณน อตฺตภาวสฺส อสารกตฺตํ. อิมินาว นเยนาติ ‘‘อลฺลํ อุทุมฺพรกฏฺ’’นฺติอาทินา วุตฺตนเยน. สปุตฺตภริยปพฺพชฺชายาติ ปุตฺตภริเยหิ สทฺธึ กตปริพฺพาชกปพฺพชฺชาวเสน เวทิตพฺพา. กุฏีจกพหูทกหํส-ปรมหํสาทิเภทา พฺราหฺมณปพฺพชฺชา.
๓๗๖. กุโตปิ ¶ ¶ อิมสฺส อาโปสิเนโห นตฺถีติ โกฬาปํ. เตนาห ‘‘ฉินฺนสิเนหํ นิราป’’นฺติ. โกฬนฺติ วา สุกฺขกลิงฺครํ วุจฺจติ, โกฬํ โกฬภาวํ อาปนฺนนฺติ โกฬาปํ. ปฏิปนฺนสฺส อุปกฺกมมหตฺตนิสฺสิตตา ปกติยา กิเลเสหิ อนภิภูตตาย. อตินฺตตา ปฏิปกฺขภาวนาย. ตถา หิ สุกฺขโกฬาปภาโว, อารกา อุทกา ถเล นิกฺขิตฺตภาโว จ นิทสฺสิโต. โอปกฺกมิกาหีติ กิเลสอตินิคฺคณฺหนุปกฺกมปฺปภวาหิ. เวทนาหีติ ปฏิปตฺติเวทนาหิ. ทุกฺขา ปฏิปทา หิ อิธาธิปฺเปตา.
๓๗๗. กึ ปน น สมตฺโถ, ยโต เอวํ ปเรหิ จินฺติตุมฺปิ อสกฺกุเณยฺยํ ทุกฺกรจริยํ ฉพฺพสฺสานิ อกาสีติ อธิปฺปาโย. กตฺวาปิ อกตฺวาปิ สมตฺโถว การณสฺส นิปฺผนฺนตฺตา. ‘‘ยถาปิ สพฺเพสมฺปิ โข โพธิสตฺตานํ จริมภเว อนฺตมโส สตฺตาหมตฺตมฺปิ ธมฺมตาวเสน ทุกฺกรจริยา โหติเยว, เอวํ ภควา สมตฺโถ ทุกฺกรจริยํ กาตุํ, เอวฺจ นํ อกาสิ, น ปน ตาย พุทฺโธ ชาโต, อถ โข มชฺฌิมาย เอว ปฏิปตฺติยา’’ติ ตสฺสา พฺยติเรกมุเขน สเทวกสฺส โลกสฺส โพธาย อมคฺคภาวทีปนตฺถํ, อิมสฺส ปน ภควโต กมฺมวิปากวเสน ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรจริยา อโหสิ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘อวจาหํ โชติปาโล, กสฺสปํ สุคตํ ตทา;
กุโต นุ โพธิ มุณฺฑสฺส, โพธิ ปรมทุลฺลภา.
เตน กมฺมวิปาเกน, อจรึ ทุกฺกรํ พหุํ;
ฉพฺพสฺสานุรุเวลายํ, ตโต โพธิมปาปุณึ.
นาหํ เอเตน มคฺเคน, ปาปุณึ โพธิมุตฺตมํ;
กุมคฺเคน คเวสิสฺสํ, ปุพฺพกมฺเมน วาริโต’’ติ.
ทุกฺกรจริยาย โพธาย อมคฺคภาวทสฺสนตฺถํ ทุกฺกรจริยํ อกาสีติ เกจิ. อถ วา โลกนาถสฺส อตฺตโน ปรกฺกมสมฺปตฺติทสฺสนตฺถาย ทุกฺกรจริยา. ปณีตาธิมุตฺติยา หิ ปรมุกฺกํสคตภาวโต อภินีหารานุรูปํ สมฺโพธิยํ ติพฺพฉนฺทตาย สิขาปฺปตฺติยา ตทตฺถํ อีทิสมฺปิ นาม ทุกฺกรจริยํ อกาสีติ โลเก อตฺตโน วีริยานุภาวํ วิภาเวตุํ – ‘‘โส จ เม ปจฺฉา ปีติโสมนสฺสาวโห ภวิสฺสตี’’ติ โลกนาโถ ทุกฺกรจริยํ ¶ อกาสิ. เตนาห ‘‘สเทวกสฺส โลกสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ วีริยนิมฺมถนคุโณติ วีริยสฺส สํวฑฺฒนสมฺปาทนคุโณ. ยถาวุตฺตมตฺถํ ¶ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ปาสาเท’’ติอาทิ วุตฺตํ. สงฺคาเม ทฺเว ตโย สมฺปหาเรติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ติกฺขตฺตุํ วา ปรเสนาย ปหารปโยเค. ปธานวีริยนฺติ สมฺมปฺปธาเนหิ อาเสวนวีริยํ, สพฺพํ วา ปุพฺพภาควีริยํ.
อภิทนฺตนฺติ อภิภวนทนฺตํ, อุปริทนฺตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อุปริทนฺต’’นฺติ. โส หิ อิตรํ มุสลํ วิย อุทุกฺขลํ วิเสสโต กสฺสจิ ขาทนกาเล อภิภุยฺย วตฺตติ. กุสลจิตฺเตนาติ พลวสมฺมาสงฺกปฺปยุตฺเตน กุสลจิตฺเตน. อกุสลจิตฺตนฺติ กามวิตกฺกาทิสหิตํ อกุสลจิตฺตํ. อกุสลจิตฺตสฺส ปวตฺติตุํ อปฺปทานํ นิคฺคโห. ตํตํปฏิกฺเขปวเสน วิโนทนํ อภินิปฺปีฬนํ. วีริยตาเปน วิกฺขมฺภนํ อภิสนฺตาปนํ. สทรโถติ สปริฬาโห. ปธาเนนาติ ปทหเนน, กายสฺส กิลมถุปฺปาทเกน วีริเยนาติ อตฺโถ. วิทฺธสฺสาติ ตุทสฺส. สโตติ สมานสฺส.
๓๗๘. สีสเวนนฺติ สีสํ รชฺชุยา พนฺธิตฺวา ทณฺฑเกน ปริวตฺตกเวนํ. อรหนฺโต นาม เอวรูปา โหนฺตีติ อิมินา ยถายํ, เอวํ วิสฺีภูตาปิ หุตฺวา วิหรนฺตีติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘มตกสทิสา’’ติ, เวทนาปฺปตฺตา วิย โหนฺตีติ อตฺโถ. สุปินปฺปฏิคฺคหณโต ปฏฺายาติ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ เสตวารณสุปินํ ปสฺสิตฺวา พฺราหฺมเณหิ พฺยากตกาลโต ปฏฺาย.
๓๗๙. ธมฺมสรีรสฺส อโรคภาเวน สาธูติ มริสนิโยติ มาริโส, ปิยายนวจนเมตํ. เตนาห ‘‘สมฺปิยายมานา’’ติอาทิ. อชชฺชิตนฺติ เอวํ อภฺุชิตํ ภการสฺส ชการาเทสํ กตฺวา. เตนาห ‘‘อโภชน’’นฺติ. เอวํ มา กริตฺถาติ ‘‘โลมกูเปหิ อชฺโฌหาเรสฺสาม อนุปฺปเวเสสฺสามา’’ติ ยถา ตุมฺเหหิ วุตฺตํ, เอวํ มา กริตฺถ. กสฺมา? ยาเปสฺสามหนฺติ อหฺจ ยาวทตฺถํ อาหารมตฺตํ ภฺุชนฺโต ยถา ยาเปสฺสามิ, เอวํ อาหารํ ปฏิเสวิสฺสามิ.
๓๘๐-๘๑. เอตาว ปรมนฺติ เอตฺตกํ ปรมํ, น อิโต ปรํ โอปกฺกมิกทุกฺขเวทนาเวทิยนํ อตฺถีติ อตฺโถ. รฺโ คเหตพฺพนงฺคลโต อฺานิ สนฺธาย ¶ ‘‘เอเกน อูน’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ สุวณฺณปริกฺขตํ, อิตรานิ รชตปริกฺขตานิ. เตนาห ‘‘อมจฺจา เอเกนูนอฏฺสตรชตนงฺคลานี’’ติ. อาฬารุทกสมาคเม ลทฺธชฺฌานานิ วฏฺฏปาทกานิ, อานาปานสมาธิ ปน กายคตาสติปริยาปนฺนตฺตา สพฺเพสฺจ โพธิสตฺตานํ วิปสฺสนาปาทกตฺตา ‘‘โพธาย มคฺโค’’ติ วุตฺโต. พุชฺฌนตฺถายาติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ, สพฺพสฺเสว วา เยฺยธมฺมสฺส อภิสมฺพุชฺฌนาย ¶ . สติยา อนุสฺสรณกวิฺาณํ สตานุสาริวิฺาณํ. กสฺสา ปน สติยาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นยิท’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
๓๘๒. ปจฺจุปฏฺิตาติ ตํตํวตฺตกรณวเสน ปติอุปฏฺิตา อุปฏฺายกา. เตนาห ‘‘ปณฺณสาลา’’ติอาทิ. ปจฺจยพาหุลฺลิโกติ ปจฺจยานํ พาหุลฺลาย ปฏิปนฺโน. อาวตฺโตติ ปุพฺเพ ปจฺจยเคธปฺปหานาย ปฏิปนฺโน, อิทานิ ตโต ปฏินิวตฺโต. เตนาห ‘‘รสคิทฺโธ…เป… อาวตฺโต’’ติ. ธมฺมนิยาเมนาติ ธมฺมตาย. ตเมว ธมฺมตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โพธิสตฺตสฺสา’’ติอาทิมาห. พาราณสิเมว ตตฺถาปิ จ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตธมฺมจกฺกปวตฺตนฏฺานเมว อคมํสุ. ปฺจวคฺคิยา กิร วิสาขมาสสฺส อทฺธมาสิยํ คตา. เตนาห ‘‘เตสุ คเตสุ อฑฺฒมาสํ กายวิเวกํ ลภิตฺวา’’ติ.
๓๘๗. ‘‘อทฺธาโภโต โคตมสฺส สาวกาจิตฺตภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ, โน กายภาวน’’นฺติ อิมํ สนฺธายาห ‘‘เอกํ ปฺหํ ปุจฺฉิ’’นฺติ. อิมํ ธมฺมเทสนนฺติ ‘‘อภิชานามิ โข ปนาห’’นฺติอาทิกํ ธมฺมเทสนํ. อสลฺลีโน ตณฺหาทิฏฺิกิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา เตหิ สพฺพโส น ลิตฺโต. อนุปลิตฺโตติ ตสฺเสว เววจนํ ตณฺหานนฺทิยา อภาเวน. โคจรชฺฌตฺตเมวาติ โคจรชฺฌตฺตสฺิเต ผลสมาปตฺติยา อารมฺมเณ, นิพฺพาเนติ อตฺโถ. ยํ สนฺธาย ปาฬิยํ ‘‘ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต’’ติ วุตฺตํ สนฺนิสีทาเปมีติ ผลสมาปตฺติสมาธินา อจฺจนฺตสมาทานวเสน จิตฺตํ สมฺมเทว นิสีทาเปมิ. ปุพฺพาโภเคนาติ สมาปชฺชนโต ปุพฺเพ ปวตฺตอาโภเคน. ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ สมาปชฺชนกฺขณํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา. เตนาห ‘‘สาธุการ…เป… อวิจฺฉินฺเนเยวา’’ติ. เอวมสฺส ปริจฺฉินฺนกาลสมาปชฺชนํ ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ วุฏฺานฺจ พุทฺธานํ น ภาริยํ วสีภาวสฺส ตถาสุปฺปคุณภาวโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พุทฺธานํ หี’’ติอาทิ. ธมฺมสมฺปฏิคฺคาหกานํ อสฺสาสวาเร วา. ตทา หิ เทสิยมานํ ธมฺมํ อุปธาเรตุํ น ¶ สกฺโกนฺติ, ตสฺมา ตสฺมึ ขเณ เทสิตเทสนา นิรตฺถกา สิยา. น หิ พุทฺธานํ นิรตฺถกา กิริยา อตฺถิ.
โอกปฺปนียเมตนฺติ ‘‘ตสฺสา เอว กถายา’’ติอาทินา วุตฺตํ อติวิย อจฺฉริยคตํ อฏฺุปฺปตฺตึ สุตฺวา อีทิสี ปฏิปตฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺเสว โหตีติ อุปวาทวเสน วทติ, น สภาเวน. เตนาห ‘‘สตฺถริ ปสาทมตฺตมฺปิ น อุปฺปนฺน’’นฺติ. กายทรโถติ ปจฺจยวิเสสวเสน รูปกายสฺส ปริสฺสมากาโร. อุปาทินฺนเกติ อินฺทฺริยพทฺเธ. อนุปาทินฺนเกติ อนินฺทฺริยพทฺเธ. วิกสนฺติ สูริยรสฺมิสมฺผสฺเสน. ตทภาเวน มกุลานิ โหนฺติ. เกสฺจิ ตินฺตินิกาทิรุกฺขานํ ¶ . ปติลียนฺติ นิสฺสยรูปธมฺมอวิปฺผาริกตาย. อรูปธมฺมตาย ปฺจวิฺาณานฺเจว กิริยามยวิฺาณานฺจ อปฺปวตฺติสฺิตา อวิปฺผาริกตา โหติ, ยตฺถ นิทฺทาสมฺา. เตนาห ‘‘ทรถวเสน ภวงฺคโสตฺจ อิธ นิทฺทาติ อธิปฺเปต’’นฺติ. ตตฺถ ทรถวเสนาติ ทรถวเสเนว, น ถินมิทฺธวเสนาติ อวธารณํ อวธารณผลฺจ นิทฺธาเรตพฺพํ. ตํ สนฺธายาติ กายสฺส ทรถสงฺขาตสรีรคิลานเหตุกํ นิทฺทํ สนฺธาย. สรีรคิลานฺจ ภควโต นตฺถีติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘ปิฏฺิ เม อาคิลายตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๐๐; ม. นิ. ๒.๒๒; จูฬว. ๓๔๕) วจนโต. สมฺโมหวิหารสฺมินฺติ ปจฺจตฺเต เอตํ ภุมฺมวจนนฺติ อาห ‘‘สมฺโมหวิหาโรติ วทนฺตี’’ติ, สมฺโมหวิหารสฺมึ วา ปริยาปนฺนํ เอตํ วทนฺติ, ยทิทํ ทิวา นิทฺโทกฺกมนนฺติ โยชนา.
๓๘๙. อุปนีเตหีติ โทสมคฺคํ นินฺทาปถํ อุปนีเตหิ. อภินนฺทิตฺวาติ สมฺปิยายิตฺวา. เตนาห ‘‘จิตฺเตน สมฺปฏิจฺฉนฺโต’’ติ. อนุโมทิตฺวาติ ‘‘สาธุ สาธู’’ติ เทสนาย โถมนวเสน อนุโมทิตฺวา. เตนาห ‘‘วาจายปิ ปสํสนฺโต’’ติ. สมฺปตฺเต กาเลติ ปพฺพชฺชาโยคฺเค กาเล อนุปฺปตฺเต.
คณํ วิโนเทตฺวาติ คณํ อปเนตฺวา คณปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา. ปปฺจนฺติ อวเสสกิเลสํ. ‘‘ปฺุวา ราชปูชิโต’’ติ วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ตสฺมิฺหิ กาเล’’ติอาทิ วุตฺตํ. ฉนฺทวาสหรเณน อุโปสถกมฺมํ กโรนฺโต.
สกลํ ¶ รตฺตึ พุทฺธคุณานํเยว กถิตตฺตา เถรสฺส าณํ เทสนาวิภวฺจ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘เอตฺตกาว, ภนฺเต, พุทฺธคุณา’’ติ. อิมาย, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ธมฺมกถาย อนวเสสโต พุทฺธคุณา กถิตา วิย ชายนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ อนนฺตาปริเมยฺยาว เต, กึ อิโต ปเรปิ วิชฺชนฺเตวาติ เถรํ ตตฺถ สีหนาทํ นทาเปตุกาโม อาห ‘‘อุทาหุ อฺเปิ อตฺถี’’ติอาทิ. รชฺชสฺส ปเทสิกตฺตา, ยถาวุตฺตสุภาสิตสฺส จ อนคฺฆตฺตา วุตฺตํ ‘‘อยํ เม ทุคฺคตปณฺณากาโร’’ติ. ติโยชนสติกนฺติ อิทํ ปริกฺเขปวเสน วุตฺตํ, ตฺจ โข มนุสฺสานํ ปริโภควเสนาติ ทฏฺพฺพํ.
มหาสจฺจกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๗. จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา
๓๙๐. ตตฺราติ ¶ ตสฺมึ ปุพฺพารามมิคารมาตุปาสาทานํ อตฺถวิภาวเน อยํ อิทานิ วุจฺจมานา อนุปุพฺพี กถา. มณีนนฺติ เอตฺถ ปทุมราคมณีนํ อธิปฺเปตตฺตา อาห ‘‘อฺเหิ จา’’ติ. เตน อินฺทนีลาทิมณีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. นีลปีตโลหิโตทาตมฺชิฏฺปภสฺสรกพรวณฺณวเสน สตฺตวณฺเณหิ.
ตณฺหา สพฺพโส ขียนฺติ เอตฺถาติ ตณฺหาสงฺขโย (อ. นิ. ฏี. ๓.๗.๖๑), ตสฺมึ. ตณฺหาสงฺขเยติ จ วิสเย อิทํ ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘ตํ อารมฺมณํ กตฺวา’’ติ. วิมุตฺตจิตฺตตายาติ สพฺพสํกิเลเสหิ วิมุตฺตจิตฺตตาย. อปรภาคปฏิปทา นาม อริยสจฺจาภิสมโย, สา สาสนจาริโคจรา ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพโตติ อาห ‘‘ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ สํขิตฺเตน เทเสถาติ ปุจฺฉตี’’ติ. อกุปฺปธมฺมตาย ขยวยสงฺขาตํ อนฺตํ อตีตาติ อจฺจนฺตา, โส เอว อปริหานสภาวตฺตา อจฺจนฺตา นิฏฺา เอตสฺสาติ อจฺจนฺตนิฏฺโ. เตนาห ‘‘เอกนฺตนิฏฺโ สตตนิฏฺโติ อตฺโถ’’ติ. น หิ ปฏิวิทฺธสฺส โลกุตฺตรธมฺมสฺส ทสฺสนํ กุปฺปนํ นาม อตฺถิ. อจฺจนฺตเมว จตูหิ โยเคหิ เขโม เอตสฺส อตฺถีติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมี. มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส วุสิตตฺตา, ตสฺส จ อปริหานสภาวตฺตา อจฺจนฺตํ พฺรหฺมจารีติ ¶ อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี. เตนาห ‘‘นิจฺจพฺรหฺมจารีติ อตฺโถ’’ติ. ปริโยสานนฺติ พฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานํ.
เวคายตีติ ตุริตายติ. สลฺลกฺเขสีติ จินฺเตสิ, อตฺตนา ยถา สุตาย สตฺถุ เทสนาย อนุสฺสรณวเสน อุปธาเรสิ. อนุคฺคณฺหิตฺวาวาติ อตฺถวินิจฺฉยวเสน อนุคฺคเหตฺวา เอว. ฉสุ ทฺวาเรสุ นิยุตฺตาติ ฉทฺวาริกา, เตหิ.
ปฺจกฺขนฺธาติ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. สกฺกายสพฺพฺหิ สนฺธาย อิธ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา’’ติ วุตฺตํ วิปสฺสนาวิสยสฺส อธิปฺเปตตฺตา, ตสฺมา อายตนธาตุโยปิ ตคฺคติกา เอว ทฏฺพฺพา. เตนาห ภควา ‘‘นาลํ อภินิเวสายา’’ติ. น ยุตฺตา อภินิเวสาย ‘‘เอตํ มม, เอโส เม อตฺตา’’ติ อชฺโฌสานาย. ‘‘อลเมว นิพฺพินฺทิตุํ อลํ วิรชฺชิตุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๗๒; สํ. นิ. ๒.๑๒๔-๑๒๕, ๑๒๘, ๑๓๔, ๑๔๓) วิย อลํ-สทฺโท ยุตฺตตฺโถปิ โหตีติ อาห ‘‘น ยุตฺตา’’ติ. สมฺปชฺชนฺตีติ ภวนฺติ. ยทิปิ ‘‘ตติยา, จตุตฺถี’’ติ อิทํ วิสุทฺธิทฺวยํ ¶ อภิฺาปฺา, ตสฺสา ปน สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนภาวโต, สติ จ ปจฺจยปริคฺคเห สปฺปจฺจยตฺตา (นามรูปสฺส อนิจฺจตา, อนิจฺจํ ทุกฺขํ, ทุกฺขฺจ อนตฺตาติ อตฺถโต) ลกฺขณตฺตยํ สุปากฏเมว โหตีติ อาห ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ าตปริฺาย อภิชานาตี’’ติ. ตเถว ตีรณปริฺายาติ อิมินา อนิจฺจาทิภาเวน นาลํ อภินิเวสายาติ นามรูปสฺส อุปสํหรติ, น อภิฺาปฺานํ สมฺภารธมฺมานํ. ปุริมาย หิ อตฺถโต อาปนฺนลกฺขณตฺตยํ คณฺหาติ สลกฺขณสลฺลกฺขณปรตฺตา ตสฺสา, ทุติยาย สรูปโต ตสฺสา ลกฺขณตฺตยาโรปนวเสน สมฺมสนภาวโต. เอกจิตฺตกฺขณิกตาย อภินิปาตมตฺตตาย จ อปฺปมตฺตกมฺปิ. รูปปริคฺคหสฺส โอฬาริกภาวโต อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสติ. ทสฺเสนฺโต จ เวทนาย อาสนฺนภาวโต, วิเสสโต สุขสาราคิตาย, ภวสฺสาทคธิตมานสตาย จ สกฺกสฺส เวทนาวเสน นิพฺพตฺเตตฺวา ทสฺเสติ.
อุปฺปาทวยฏฺเนาติ อุทยพฺพยสภาเวน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌเนน. อนิจฺจาติ อทฺธุ วา. อนิจฺจลกฺขณํ อนิจฺจตา อุทยวยตา. ตสฺมาติ ยสฺมา ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ขยโต วยโต ทสฺสนาณํ อนิจฺจานุปสฺสนา, ตํสมงฺคี จ ปุคฺคโล อนิจฺจานุปสฺสี ¶ , ตสฺมา. ขยวิราโคติ ขยสงฺขาโต วิราโค สงฺขารานํ ปลุชฺชนา. ยํ อาคมฺม สพฺพโส สงฺขาเรหิ วิรชฺชนา โหติ, ตํ นิพฺพานํ อจฺจนฺตวิราโค. นิโรธานุปสฺสิมฺหิปีติ นิโรธานุปสฺสิปเทปิ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อภิทิสิตฺวา ตํ เอกเทเสน วิวรนฺโต ‘‘นิโรโธปิ หิ…เป… ทุวิโธเยวา’’ติ อาห. สพฺพาสวสํวเร วุตฺตโวสฺสคฺโคว อิธ ‘‘ปฏินิสฺสคฺโค’’ติ วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฏินิสฺสคฺโค วุจฺจติ โวสฺสคฺโค’’ติอาทิมาห. ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค วิปสฺสนา. ปกฺขนฺทนวเสน อปฺปนโต ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค มคฺโค อฺสฺส ตทภาวโต. โสติ มคฺโค. อารมฺมณโตติ กิจฺจสาธนวเสน อารมฺมณกรณโต. เอวฺหิ มคฺคโต อฺเสํ นิพฺพานารมฺมณานํ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคาภาโว สิทฺโธ โหติ. ปริจฺจชเนน ปกฺขนฺทเนน จาติ ทฺวีหิปิ วา การเณหิ. สพฺเพสํ ขนฺธานํ โวสฺสชฺชนํ ตปฺปฏิพทฺธสํกิเลสปฺปหาเนน ทฏฺพฺพํ. จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ มคฺคสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ สนฺธายาห. อุภยมฺเปตํ โวสฺสชฺชนํ. ตทุภยสมงฺคีติ วิปสฺสนาสมงฺคี มคฺคสมงฺคี จ. ‘‘อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสฺํ ปชหตี’’ติอาทิวจนโต (ปฏิ. ม. ๑.๕๒) ยถา วิปสฺสนาย กิเลสานํ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค ลพฺภติ, เอวํ อายตึ เตหิ กิเลเสหิ อุปฺปาเทตพฺพขนฺธานมฺปิ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค วตฺตพฺโพ, ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค ปน มคฺเค ลพฺภมานาย เอกนฺตการณภูตาย วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาย วเสน เวทิตพฺโพ, มคฺเค ปน ตทุภยมฺปิ ายาคตเมว นิปฺปริยายโตว ลพฺภมานตฺตา. เตนาห ‘‘ตทุภยสมงฺคี ปุคฺคโล’’ติอาทิ.
ปุจฺฉนฺตสฺส ¶ อชฺฌาสยวเสน ‘‘น กิฺจิ โลเก อุปาทิยตี’’ติ เอตฺถ กามุปาทานวเสน อุปาทิยนํ ปฏิกฺขิปียตีติ อาห ‘‘ตณฺหาวเสน น อุปาทิยตี’’ติ. ตณฺหาวเสน วา อสติ อุปาทิยเน ทิฏฺิวเสน อุปาทิยนํ อนวกาสเมวาติ ‘‘ตณฺหาวเสน’’อิจฺเจว วุตฺตํ. น ปรามสตีติ นาทิยติ, ทิฏฺิปรามาสวเสน วา ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทินา น ปรามสติ. สํขิตฺเตเนว ขิปฺปํ กเถสีติ ตสฺส อชฺฌาสยวเสน ปปฺจํ อกตฺวา กเถสิ.
๓๙๑. อภิสมาคนฺตฺวาติ อภิมุขาเณน เยฺยํ สมาคนฺตฺวา ยาถาวโต วิทิตฺวา. เตนาห ‘‘ชานิตฺวา’’ติ. ยถาปริสวิฺาปกตฺตาติ ยถาปริสํ ¶ ธมฺมสมฺปฏิคฺคาหิกาย มหติยา, อปฺปกาย วา ปริสาย อนุรูปเมว วิฺาปนโต. ปริยนฺตํ น นิจฺฉรตีติ น ปวตฺตติ. มา นิรตฺถกา อคมาสีติ อิทํ ธมฺมตาวเสน วุตฺตํ, น สตฺถุ อชฺฌาสยวเสน. เอกฺเหตํ สตฺถุ วจีโฆสสฺส อฏฺสุ องฺเคสุ, ยทิทํ ปริสปริยนฺตตา. ฉิทฺทวิวโรกาโสติ ฉิทฺทภูโต, วิวรภูโต วา โอกาโสปิ นตฺถิ, ภควโต สทฺทาสวนการณํ วุตฺตเมว. ตสฺมาติ ยถาวุตฺตการณโต.
ปฺจ องฺคานิ เอตสฺสาติ ปฺจงฺคํ, ปฺจงฺคํ เอว ปฺจงฺคิกํ. มหตีอาทิ วีณาวิเสโสปิ อาตตเมวาติ ‘‘จมฺมปริโยนทฺเธสู’’ติ วิเสสิตํ. เอกตลํ กุมฺภถูณททฺทราทิ. จมฺมปริโยนทฺธํ หุตฺวา ตนฺติพทฺธํ อาตตวิตตํ. เตนาห ‘‘ตนฺติพทฺธปณวาที’’ติ. โคมุขีอาทีนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. วํสาทีติ อาทิ-สทฺเทน สงฺขสิงฺคาทีนํ สงฺคโห. สมฺมาทีติ สมฺมตาฬกํสตาฬสิลาสลากตาฬาทิ. ตตฺถ สมฺมตาฬํ นาม ทณฺฑมยตาฬํ. กํสตาฬํ โลหมยํ. สิลาย อโยปตฺเตน จ วาทนตาฬํ สิลาสลากตาฬํ. สมปฺปิโตติ สมฺมา อปฺปิโต อุเปโต. เตนาห ‘‘อุปคโต’’ติ. อุปฏฺานวเสน ปฺจหิ ตูริยสเตหิ อุเปโต. เอวํภูโต จ ยสฺมา เตหิ อุปฏฺิโต สมนฺนาคโต นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมงฺคีภูโตติ ตสฺเสว เววจน’’นฺติ. ปริจาเรตีติ ปริโต จาเรติ. กานิ ปน จาเรติ, กถํ วา จาเรตีติ อาห ‘‘สมฺปตฺตึ…เป… จาเรตี’’ติ. ตตฺถ ตโต ตโตติ ตสฺมึ ตสฺมึ วาทิเต ตตฺถ ตตฺถ จ วาทกชเน. อปเนตฺวาติ วาทกชเน นิเสเธตฺวา. เตนาห ‘‘นิสฺสทฺทานิ การาเปตฺวา’’ติ. เทวจาริกํ คจฺฉติเยว เทวตานํ มนุสฺสานฺจ อนุกมฺปาย. สฺวายมตฺโถ วิมานวตฺถูหิ (วิ. ว. ๑) ทีเปตพฺโพ.
๓๙๒. อปฺเปว สเกน กรณีเยนาติ มาริส, โมคฺคลฺลาน, มยํ สเกน กรณีเยน อปฺเปว พหุกิจฺจาปิ น โหม. อปิจ เทวานํเยวาติ อปิจ โข ปน เทวานํเยว ตาวตึสานํ กรณีเยน ¶ วิเสสโต ¶ พหุกิจฺจาติ อตฺถโยชนา. ภุมฺมฏฺกเทวตานมฺปิ เกจิ อฏฺฏา สกฺเกน วินิจฺฉิตพฺพา โหนฺตีติ อาห ‘‘ปถวิโต ปฏฺายา’’ติ. นิยเมนฺโตติ อวธาเรนฺโต. ตํ ปน กรณียํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘เทวานํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตาสนฺติ เทวธีตุเทวปุตฺตปาทปริจาริกานํ. มณฺฑนปสาธนการิกาติ มณฺฑนปสาธนสํวิธายิกา. อฏฺฏกรณํ นตฺถิ สํสยสฺเสว อภาวโต.
ยนฺติ สวนุคฺคหณาทิวเสน สุปริจิตมฺปิ ยํ อตฺถชาตํ. น ทิสฺสติ, ปฺาจกฺขุโน สพฺพโส น ปฏิภาตีติ อตฺโถ. เกจีติ สารสมาสาจริยา. โสมนสฺสสํเวคนฺติ โสมนสฺสสมุฏฺานํ สํเวคํ, น จิตฺตสนฺตาสํ.
สมุปพฺยูฬฺโหติ ยุชฺฌนวเสน สหปติโต สโมคาฬฺโห. เอวํภูโต จ ยสฺมา สมูหวเสน สมฺปิณฺฑิโต โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สนฺนิปติโต ราสิภูโต’’ติ. อนนฺตเร อตฺตภาเวติ อิทํ ทุติยํ สกฺกตฺตภาวํ ตโต อนนฺตราตีเตน สกฺกตฺตภาเวน สกฺกตฺตภาวสามฺโต เอกมิว กตฺวา คหณวเสน วุตฺตํ, อฺถา ‘‘ตติเย อตฺตภาเว’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา. มฆตฺตภาโว หิ อิโต ตติโยติ. อถ วา ยสฺมึ อตฺตภาเว โส เทวาสุรสงฺคาโม อโหสิ, ตสฺส อนนฺตรตฺตา มฆตฺตภาวสฺส วุตฺตํ ‘‘อนนฺตเร อตฺตภาเว’’ติ. สตฺตานํ หิเตสิตาย มาตาปิตุอุปฏฺานาทินา จริยาหิ โพธิสตฺตจริยา วิยสฺส จริยา อโหสิ. สตฺต วตปทานีติ สตฺต วตโกฏฺาเส.
มหาปานนฺติ มหนฺตํ สุราปานํ. คณฺฑปานนฺติ คณฺฑสุราปานํ, อธิมตฺตปานนฺติ อตฺโถ. ปริหรมานาติ ปริวาเรนฺตา. เวทิกาปาทาติ สิเนรุสฺส ปริยนฺเต เวทิกาปริกฺเขปา. ปฺจสุ าเนสูติ ปฺจสุ ปริภณฺฑฏฺาเนสุ นาคเสนาทีหิ อารกฺขํ เปสิ.
๓๙๓. รามเณยฺยกนฺติ รมณียภาวํ. มสารคลฺลตฺถมฺเภติ กพรมณิมเย ถมฺเภ. สุวณฺณาทิมเย ฆฏเกติ ‘‘รชตตฺถมฺเภสุ สุวณฺณมเย, สุวณฺณตฺถมฺเภสุ รชตมเย’’ติอาทินา สุวณฺณาทิมเย ฆฏเก วาฬรูปกานิ จ. ปพาฬฺหํ มตฺโตติ ปมตฺโต. เตนาห ‘‘อติวิย มตฺโต’’ติ. นาฏกปริวาเรนาติ อจฺฉราปริวาเรน.
อจฺฉริยพฺภุตนฺติ ¶ ปททฺวเยนปิ วิมฺหยนากาโรว วุตฺโต, ตสฺมา สฺชาตํ อจฺฉริยพฺภุตํ วิมฺหยนากาโร เอเตสนฺติ สฺชาตอจฺฉริยอพฺภุตา, ตถา ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทา. อจฺฉริยพฺภุตเหตุกา สฺชาตา ¶ ตุฏฺิ เอเตสนฺติ สฺชาตตุฏฺิโน. สํวิคฺคนฺติ สฺชาตสํเวคํ. สฺวายํ สํเวโค ยสฺมา ปุริมาวตฺถาย จิตฺตสฺส จลนํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จลิต’’นฺติ.
๓๙๔. ตมํ วิโนทิตนฺติ ปาฏิหาริยทสฺสเนน ‘‘อโห เถรสฺส อิทฺธานุภาโว’’ติ สมฺมาปฏิปตฺติยํ สฺชาตพหุมาโน, อีทิสํ นาม สาสนํ ลภิตฺวาปิ มยํ นิรตฺถเกน โภคมเทน สมฺมตฺตา ภวามาติ โยนิโส มนสิการุปฺปาทเนน สมฺโมหตมํ วิโนทิตํ วิธมิตํ. เอเตติ มหาเถโร สกฺโก จาติ เต ทฺเวปิ สมานพฺรหฺมจริยตาย สพฺรหฺมจาริโน.
๓๙๕. ปฺาตานนฺติ ปากฏานํ จาตุมหาราช-สุยาม-สนฺตุสิต-ปรนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺมานํ อฺตโร, น เยสํ เกสฺจีติ อธิปฺปาโย. อารทฺธธมฺมวเสเนว ปริโยสาปิตตฺตา ยถานุสนฺธินาว นิฏฺเปสิ.
จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๘. มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา
๓๙๖. ลทฺธิมตฺตนฺติ ¶ มิจฺฉาคาหมตฺตํ, น ทิฏฺาภินิเวโส. สสฺสตทิฏฺีติ นิจฺจาภินิเวโส. โสติ อริฏฺโ ภิกฺขุ. กเถตฺวา สโมธาเนนฺตนฺติ โยชนา. สโมธาเนนฺตนฺติ จ นิคเมนฺตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ ตตฺเถวาติ เตสุ เตสุ เอว ภเวสุ นิรุชฺฌนฺติ, น ภวนฺตรํ สงฺกมนฺติ. วิฺาณํ ปน อภินฺนสภาวํ อนฺนฺติ อธิปฺปาโย. อิธโลกโตติ อิมสฺมา อตฺตภาวา. ปรโลกนฺติ ปรภวสฺิตํ อตฺตภาวํ. สนฺธาวตีติ นิจฺจตาย เกนจิ อสมฺพทฺธํ วิย คจฺฉติ. เตน อิธโลกโต ปรโลกคมนมาห. สํสรตีติ อิมินา ปรโลกโต อิธาคมนํ. สนฺธาวตีติ วา ภวนฺตรสงฺกมนมาห. สํสรตีติ ตตฺถ ตตฺถ อปราปรสฺจรณํ.
‘‘ปจฺจเย ¶ สติ ภวตี’’ติอาทินา วิฺาณสฺส อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนภาวํ ทสฺเสนฺโต สสฺสตภาวํ ปฏิกฺขิปติ. พุทฺเธน อกถิตํ กเถสีติ อิมินา ‘‘ยํ อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตน, ตํ ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตนาติ ทีเปตี’’ติ (จูฬว. ๓๕๒, ๓๕๓) อิมสฺมึ เภทกรวตฺถุสฺมึ สนฺทิสฺสตีติ ทสฺเสติ. ชินจกฺเก ปหารํ เทตีติ ‘‘ตเทวิทํ วิฺาณํ…เป… อนฺ’’นฺติ นิจฺจตํ ปฏิชานนฺโต – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา (ธ. ป. ๒๗๗), รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจ’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๙๓-๙๔) จ อาทินยปฺปวตฺเต สตฺถุ ธมฺมจกฺเก ขีลํ อุปฺปาเทนฺโต ปหารํ เทติ. สพฺพฺุตฺาเณน อนิจฺจนฺติ ทิฏฺํ ปเวทิตฺจ วิฺาณํ นิจฺจนฺติ ปฏิชานนฺโต เวสารชฺชาณํ ปฏิพาหติ. โสตุกามํ ชนนฺติ อริยธมฺมาธิคมสฺส เอกนฺตอุปายภูตํ วิปสฺสนามคฺคํ โสตุกามํ ชนํ นิจฺจคฺคาหปคฺคณฺหเนน วิสํวาเทติ. ตโต เอว อริยปเถ อริยธมฺมวีถิยํ ตสฺสา ปฏิกฺขิปเนน ติริยํ นิปติตฺวา.
๓๙๘. วิฺาณสีเสน อตฺตนา คหิตํ อตฺตานํ วิภาเวนฺโต ‘‘ยฺวายํ, ภนฺเต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วโท เวเทยฺโยติอาทโย สสฺสตทิฏฺิยา เอว อภินิเวสาการา. วทตีติ วโท, วจีกมฺมสฺส การโกติ อตฺโถ. อิมินา หิ การกภาวุปายิกสตฺตานํ หิตสุขาวโพธนสมตฺถตํ อตฺตโน ทสฺเสติ. เวทิโยว เวเทยฺโย, ชานาติ อนุภวติ จาติ อตฺโถ. อีทิสานฺหิ ปทานํ พหุลา กตฺตุสาธนตํ สทฺทวิทู มฺนฺติ. เวทยตีติ ตํ ตํ อนุภวิตพฺพํ อนุภวติ. ตหึ ตหินฺติ เตสุ เตสุ ภวโยนิคติิติสตฺตาวาสสตฺตนิกาเยสุ.
๓๙๙. ตํ ¶ วาทํ ปคฺคยฺห ิตตฺตา สาติสฺส ฉินฺนปจฺจยตา อวิรุฬฺหธมฺมตา จ เวทิตพฺพา. เหฏฺาติ อลคทฺทสุตฺตสํวณฺณนํ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๓๖-๒๓๗) สนฺธายาห. ปรโต เหฏฺาติ วุตฺตฏฺาเนปิ เอเสว นโย. ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธีติ ตีหิปิ อนุสนฺธีหิ อโวมิสฺโส วิสุํเยเวโก อนุสนฺธิ. นนุ จายมฺปิ สาติสฺส อชฺฌาสยวเสน ปวตฺติตตฺตา อชฺฌาสยานุสนฺธิเยวาติ? น, นิยฺยานมุเขน อปฺปวตฺตตฺตา. นิยฺยานฺหิ ปุรกฺขตฺวา ปุจฺฉาทิวเสน ปวตฺตา อิตรา เทสนาปุจฺฉานุสนฺธิอาทโย. อิธ ตทภาวโต ¶ วุตฺตํ ‘‘ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธี’’ติ. ปริสาย ลทฺธึ โสเธนฺโตติ ยาทิสี สาติสฺส ลทฺธิ, ตทภาวทสฺสนวเสน ปริสาย ลทฺธึ โสเธนฺโต, ปริสาย ลทฺธิโสธเนเนว สาติ คณโต นิสฺสาริโต นาม ชาโต.
๔๐๐. ยํ ยเทวาติ อิทํ ยทิปิ อวิเสสโต ปจฺจยธมฺมคฺคหณํ, ‘‘วิฺาณนฺตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ ปน วุตฺตตฺตา ตํตํวิฺาณสฺส สมฺานิมิตฺตปจฺจยชาตํ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตน วุตฺตํ ปาฬิยํ – ‘‘จกฺขุวิฺาณนฺตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติอาทิ. อถ วา ตํตํทฺวารนิยตํ อิตรมฺปิ สพฺพํ ตสฺส ตสฺส วิฺาณสฺส ปจฺจยชาตํ อิธ ‘‘ยํ ยเทวา’’ติ คหิตํ, ตตฺถ ปน ยํ อสาธารณํ, เตน สมฺาติ ‘‘จกฺขุวิฺาณนฺตฺเววา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทฺวารสงฺกนฺติยา อภาวนฺติ วิฺาณสฺส ทฺวารนฺตรสงฺกมนสฺส อภาวํ. สฺวายํ โอฬาริกนเยน มนฺทพุทฺธีนํ สุขาวโพธนตฺถํ นยทสฺสนวเสน วุตฺโต. น หิ กทาจิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ วิคจฺฉนฺตํ อนนฺตรวิฺาณํ สงฺกมติ อนนฺตราทิปจฺจยาลาเภ ตสฺส อนุปฺปชฺชนโต.
เอวเมวาติ ยถา อคฺคิ อุปาทานํ ปฏิจฺจ ชลนฺโต อนุปาทาโน ตตฺเถว นิพฺพายติ, น กตฺถจิ สงฺกมติ, เอวเมว. ‘‘ปจฺจยเวกลฺเลน ตตฺเถว นิรุชฺฌตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, น เหตฺถ อนุปฺปาทนิโรโธ อิจฺฉิโต ตาทิสสฺส นิโรธสฺส อิธ อนธิปฺเปตตฺตา, อถ โข ขณนิโรโธ, โส จ สาภาวิกตฺตา น ปจฺจยเวกลฺลเหตุโก? สจฺจเมตํ, ตํตํทฺวาริกสฺส ปน วิฺาณสฺส ทฺวารนฺตรํ อสงฺกมิตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว นิรุชฺฌนํ อิธาธิปฺเปตํ. เยสฺจ ปจฺจยานํ วเสน ทฺวารนฺตริกวิฺาเณน ภวิตพฺพํ, เตสํ ตทภาวโต ปจฺจยเวกลฺลคฺคหณํ, ตสฺมา ปจฺจยเวกลฺเลน น โสตาทีนิ สงฺกมิตฺวา โสตวิฺาณนฺติอาทิ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ โยชนา. เอเตน ยํ วิฺาณํ จกฺขุรูปาทิปจฺจยสามคฺคิยา วเสน จกฺขุวิฺาณสงฺขฺยํ คจฺฉติ, ตตฺถ ตตฺเถว นิรุชฺฌติ ตาวกาลิกภาวโต, ตสฺส ปน โสตสทฺทาทิปจฺจยาภาวโต กุโต โสตวิฺาณาทิสมฺา, เอวมปฺปวตฺติโต ตสฺส กุโต สงฺกโมติ ทสฺสิตํ โหติ. วิฺาณปฺปวตฺเตติ วิฺาณปฺปวตฺติยํ. ทฺวารสงฺกนฺติมตฺตนฺติ ทฺวารนฺตรสงฺกมนมตฺตมฺปิ น วทามิ ตตฺถ ตตฺเถว ¶ ภิชฺชนโต ปจฺจยสฺส อุปฺปาทวนฺตโต สติ จ อุปฺปาเท อวสฺสํภาวี นิโรโธติ หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจตา ทีปิตา โหตีติ.
๔๐๑. ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ¶ วิฺาณํ วุตฺตํ มยา, อฺตฺร ปจฺจยา นตฺถิ วิฺาณสฺส สมฺภโว’’ติ ปาฬิยา อนฺวยโต จ พฺยติเรกโต จ วิฺาณสฺส สงฺขตตาว ทสฺสิตาติ อาห ‘‘สปฺปจฺจยภาวํ ทสฺเสตฺวา’’ติ. เหตุปจฺจเยหิ ชาตํ นิพฺพตฺตํ ‘‘ภูต’’นฺติ อิธาธิปฺเปตํ, ตํ อตฺถโต ปฺจกฺขนฺธา ตพฺพินิมุตฺตสฺส สปฺปจฺจยสฺส อภาวโต, ยฺจ ขนฺธปฺจกํ อตฺตโน เตสฺจ ภิกฺขูนํ, ตํ ‘‘ภูตมิท’’นฺติ ภควา อโวจาติ อาห ‘‘อิทํ ขนฺธปฺจก’’นฺติ. อตฺตโน ผลํ อาหรตีติ อาหาโร, ปจฺจโย. สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโว, อาหาโร สมฺภโว เอตสฺสาติ อาหารสมฺภวํ. เตนาห ‘‘ปจฺจยสมฺภว’’นฺติ. ตสฺส ปจฺจยสฺส นิโรธาติ เยน อวิชฺชาทินา ปจฺจเยน ขนฺธปฺจกํ สมฺภวติ, ตสฺส ปจฺจยสฺส อนุปฺปาทนิโรธา. ขณนิโรโธ ปน การณนิรเปกฺโข.
โนสฺสูติ สํสยโชตโน นิปาโตติ อาห ‘‘ภูตํ นุ โข อิทํ, น นุ โข ภูต’’นฺติ. ภูตมิทํ โนสฺสูติ จ อิมินา ขนฺธปฺจกเมว นุ โข อิทํ, อุทาหุ อตฺตตฺตนิยนฺติ เอวํชาติโก สํสยนากาโร คหิโต. ตทาหารสมฺภวํ โนสฺสูติ ปน อิมินา สเหตุกํ นุ โข อิทํ ภูตํ, อุทาหุ อเหตุกนฺติ ยถา อเหตุกภาวาปนฺโน สํสยนากาโร คหิโต, เอวํ วิสมเหตุกภาวาปนฺโนปิ สํสยนากาโร คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. วิสมเหตุโนปิ ปรมตฺถโต ภูตสฺส อเหตุกภาวโต. วิสมเหตุวาโทปิ ปเรหิ ปริกปฺปิตมตฺตตาย สภาวนิยติยทิจฺฉาทิวาเทหิ สมานโยคกฺขโมติ. นิโรธธมฺมํ โนสฺสูติ อิมินา ยถา อนิจฺจํ นุ โข อิทํ ภูตํ, อุทาหุ นิจฺจนฺติ อนิจฺจตํ ปฏิจฺจ สํสยนากาโร คหิโต, เอวํ ทุกฺขํ นุ โข, อุทาหุ น ทุกฺขํ, อนตฺตา นุ โข, อุทาหุ น อนตฺตาติปิ สํสยนากาโร คหิโตเยวาติ ทฏฺพฺพํ อนิจฺจสฺส ทุกฺขภาวาทิอวสฺสํภาวโต, นิจฺเจ จ ตทุภยาภาวโต. ยาถาวสรสลกฺขณโตติ อวิปรีตสรสโต สลกฺขณโต จ, กิจฺจโต เจว สภาวโต จาติ อตฺโถ. วิปสฺสนาย อธิฏฺานภูตาปิ ปฺา วิปสฺสนา เอวาติ วุตฺตํ ‘‘วิปสฺสนาปฺายา’’ติ. สรสโตติ จ สภาวโต. สลกฺขณโตติ สามฺลกฺขณโต. เตนาห ‘‘วิปสฺสนาปฺาย สมฺมา ปสฺสนฺตสฺสา’’ติ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ยาถาวสรสลกฺขณโต’’ติ วุตฺตนเยเนว. เย เยติ ตสฺสํ ปริสายํ เย เย ภิกฺขู. สลฺลกฺเขสุนฺติ สมฺมเทว อุปธาเรสุํ.
เตหีติ ¶ ¶ เตหิ ภิกฺขูหิ. ตตฺถาติ ติสฺสํ วิปสฺสนาปฺายํ. นิตฺตณฺหภาวนฺติ ตณฺหาภาวํ ‘‘เอตํ มม’’นฺติ ตณฺหาคฺคาหสฺส ปหีนตํ. เอเตนปิ ภควา ‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุปิ ตณฺหาปหานเมว วณฺเณมิ, สาติ ปน โมฆปุริโส อตฺตภาเวปิ ตณฺหาสํวทฺธนึ วิปรีตทิฏฺึ ปคฺคยฺห ติฏฺตี’’ติ สาตึ นิคฺคณฺหาติ. สภาวทสฺสเนนาติ ธมฺมานํ อวิปรีตสภาวทสฺสเนน. ปจฺจยทสฺสเนนาติ การณทสฺสเนน อนวเสสโต เหตุโน ปจฺจยสฺส จ ทสฺสเนน. อลฺลีเยถาติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน นิสฺสเยถ. เตนาห ‘‘ตณฺหาทิฏฺีหี’’ติ. เกลาเยถาติ ปริหรณเกฬิยา ปริหเรยฺยาถ. เตนาห ‘‘กีฬมานา วิหเรยฺยาถา’’ติ. ธนํ วิย อิจฺฉนฺตาติ ธนํ วิย ทฺรพฺยํ วิย อิจฺฉํ ตณฺหํ ชเนนฺตา. เตนาห ‘‘เคธํ อาปชฺเชยฺยาถา’’ติ. มมตฺตํ อุปฺปาเทยฺยาถาติ ‘‘มมมิท’’นฺติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน อภินิเวสํ ชเนยฺยาถ. นิกนฺติวเสนปิ คหณตฺถาย โน เทสิโต, ตสฺส วา สณฺหสุขุมสฺส วิปสฺสนาธมฺมสฺส คหณํ นาม นิกนฺติยา เอว สิยา, น โอฬาริกตณฺหายาติ วุตฺตํ ‘‘นิกนฺติวเสนา’’ติ.
๔๐๒. ปฏิจฺจ เอตสฺมา ผลํ เอตีติ ปจฺจโย, สพฺโพ การณวิเสโสติ อาห ‘‘ขนฺธานํ ปจฺจยํ ทสฺเสนฺโต’’ติ. ยาว อวิชฺชา หิ สพฺโพ เนสํ การณวิเสโส อิธ ทสฺสิโต. ปุน อาทิโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานา, อนฺตโต ปฏฺาย ยาว อาทีติ อนุโลมโต ปฏิโลมโต จ วฏฺฏวิวฏฺฏทสฺสนวเสน นานานเยหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทสฺสิโต, นิจฺจคฺคาหสฺส นิมิตฺตภูโต กิเลโสปิ อิธ นตฺถีติ ทีเปติ. ตมฺปิ วุตฺตตฺถเมวาติ ตมฺปิ ‘‘อิเม จ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา’’ติอาทิ ยาว ‘‘ตณฺหาปภวา’’ติ ปาฬิปทํ, ตาว วุตฺตตฺถเมว สมฺมาทิฏฺิสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๘๙). เสสํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาภาวโต วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๕๗๐) วิตฺถาริตาวาติ อิมินาว สงฺคหิตํ.
๔๐๔. อิมสฺมึ สติ อิทํ โหตีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถทีปนิยํ อุทานฏฺกถายํ (อุทา. อฏฺ. ๑) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๔๐๗. ปฏิธาวนาติ ปฏิสรณํ, ปุพฺเพ อตฺตโน อาคตํ อตีตํ อทฺธานํ อุทฺทิสฺส ตณฺหาทิฏฺิวเสน ปฏิคมนนฺติ อตฺโถ. นนุ วิจิกิจฺฉาวเสน ปาฬิยํ ¶ ปฏิธาวนา อาคตาติ? สจฺจํ อาคตา, สา ปน ตณฺหาทิฏฺิเหตุกาติ ‘‘ตณฺหาทิฏฺิวเสนา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ยถาธิคเต าณทสฺสเน.
นิจฺจลภาวนฺติ ¶ สุปฺปติฏฺิตภาวํ, ติตฺถิยวาทวาเตหิ อกมฺปิยภาวฺจ. ครูติ ครุคุณยุตฺโต. ภาริโก ปาสาณจฺฉตฺตสทิโส. อกามา อนุวตฺติตพฺโพติ สทฺธามตฺตเกเนว อนุวตฺตนมาห, น อเวจฺจปฺปสาเทน. กิจฺจนฺติ สตฺถุกิจฺจํ. พฺราหฺมณานนฺติ ชาติมนฺตพฺราหฺมณานํ. วตสมาทานานีติ มควตาทิวตสมาทานานิ. ทิฏฺิกุตูหลานีติ ตํตํทิฏฺิคฺคาหวเสน ‘‘อิทํ สจฺจํ, อิทํ สจฺจ’’นฺติอาทินา คเหตพฺพกุตูหลานิ. เอวํ นิสฺสฏฺานีติ ยถา มยา ตุมฺหากํ โอวาโท ทินฺโน, เอวํ นิสฺสฏฺานิ วตาทีนิ ตํ อติกฺกมิตฺวา กึ คณฺเหยฺยาถ. สยํ าเณน าตนฺติ ปรเนยฺยตํ มฺุจิตฺวา อตฺตโน เอว าเณน ยาถาวโต าตํ. เอวํภูตฺจ สยํ ปจฺจกฺขโต ทิฏฺํ นาม โหตีติ อาห ‘‘สยํ ปฺาจกฺขุนา ทิฏฺ’’นฺติ. สยํ วิภาวิตนฺติ เตหิ ภิกฺขูหิ ตสฺส อตฺถสฺส ปจฺจตฺตํ วิภูตภาวํ อาปาทิตํ. อุปนีตาติ อุปกฺกเมน ธมฺมเทสนานุสาเรน นีตา. มยาติ กตฺตริ กรณวจนํ. ธมฺเมนาติ การเณน. เอตํ วจนนฺติ เอตํ ‘‘สนฺทิฏฺิโก’’ติอาทิวจนํ.
๔๐๘. ตํ สมฺโมหฏฺานํ อสฺส โลกสฺส. สโมธาเนนาติ สมาคเมน. คพฺภติ อตฺตภาวภาเวน วตฺตตีติ คพฺโภ, กลลาทิอวตฺโถ ธมฺมปพนฺโธ, ตนฺนิสฺสิตตฺตา ปน สตฺตสนฺตาโน ‘‘คพฺโภ’’ติ วุตฺโต ยถา ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติ. ตนฺนิสฺสยภาวโต มาตุกุจฺฉิ ‘‘คพฺโภ’’ติ เวทิตพฺโพ, คพฺโภ วิยาติ วา. ยถา หิ นิวาสฏฺานตาย สตฺตานํ โอวรโก ‘‘คพฺโภ’’ติ วุจฺจติ, เอวํ คพฺภเสยฺยกานํ ยาว อภิชาติ นิวาสฏฺานตาย มาตุกุจฺฉิ ‘‘คพฺโภ’’ติ วุตฺโตติ.
ยเมกรตฺตินฺติ ยสฺสํ เอกรตฺติยํ. ภุมฺมตฺเถ หิ อิทํ อุปโยควจนํ, อจฺจนฺตสํโยเค วา. ปมนฺติ สพฺพปมํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ. คพฺเภติ มาตุกุจฺฉิยํ. มาณโวติ สตฺโต. เยภุยฺเยน สตฺตา รตฺติยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺตีติ ¶ รตฺติคฺคหณํ. อพฺภุฏฺิโตวาติ อุฏฺิตอพฺโภ วิย, อภิมุขภาเวน วา อุฏฺิโต เอว มรณสฺสาติ อธิปฺปาโย. โส ยาตีติ โส มาณโว ยาติ ปมกฺขณโต ปฏฺาย คจฺฉเตว. ส คจฺฉํ น นิวตฺตตีติ โส เอวํ คจฺฉนฺโต ขณมตฺตมฺปิ น นิวตฺตติ, อฺทตฺถุ มรณเมว อุปคจฺฉตีติ คาถาย อตฺโถ.
อุตุสมยํ สนฺธาย วุตฺตํ, น โลกสมฺาตรชสฺส ลคฺคนทิวสมตฺตํ. อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘มาตุคามสฺส กิร ยสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ คพฺภาสเย. สณฺหิตฺวาติ นิพฺพตฺติตฺวา. ภิชฺชิตฺวาติ อคฺคหิตคพฺภา เอว ภินฺนา หุตฺวา. อยฺหิ ตสฺสา สภาโว. วตฺถุ สุทฺธํ โหตีติ ปคฺฆริตโลหิตตฺตา อนามยตฺตา จ คพฺภาสโย สุทฺโธ โหติ. สุทฺธวตฺถุตฺตา ¶ ตโต ปรํ กติปยทิวสานิ เขตฺตเมว โหติ คพฺภสณฺหนสฺส ปริตฺตสฺส โลหิตเลสสฺส วิชฺชมานตฺตา. สมฺภวสฺส ปน กถํ สพฺภาโวติ อาห ‘‘ตสฺมึ สมเย’’ติอาทิ. อิตฺถิสนฺตาเนปิ สุกฺกธาตุ ลพฺภเตว. เตนาห ‘‘องฺคปรามสเนนปิ ทารโก นิพฺพตฺตติเยวา’’ติ. ยถา ปาริกาย นาภิปรามสเนน สามสฺส โพธิสตฺตสฺส, ทิฏฺมงฺคลิกาย นาภิปรามสเนน มณฺฑพฺยสฺส นิพฺพตฺติ. คนฺธพฺโพติ คนฺธนโต อุปฺปชฺชนคติยา นิมิตฺตุปฏฺาปเนน สูจนโต คนฺโธติ ลทฺธนาเมน ภวคามิกมฺมุนา อพฺพติ ปวตฺตตีติ คนฺธพฺโพ, ตตฺถ อุปฺปชฺชนกสตฺโต. เตนาห ‘‘ตตฺรูปคสตฺโต’’ติ. กมฺมยนฺตยนฺติโตติ ตตฺรูปปตฺติอาวเหน กมฺมสงฺขาเตน เปลฺลนกยนฺเตน ตถตฺตาย เปลฺลิโต อุปนีโต. มหนฺเตน ชีวิตสํสเยนาติ วิชายนปริกฺกิเลเสน ‘‘ชีวิสฺสามิ โข, น นุ โข ชีวิสฺสามิ อหํ วา, ปุตฺโต วา เม’’ติ เอวํ ปวตฺเตน ชีวิตสํสเยน วิปุเลน ครุตเรน สํสเยน. ตํ านนฺติ ถนปฺปเทสมาห. กีฬนฺติ เตนาติ กีฬนํ, กีฬนเมว กีฬนกํ.
๔๐๙. สารชฺชตีติ สารตฺตจิตฺโต โหติ. พฺยาปชฺชตีติ พฺยาปนฺนจิตฺโต โหติ. กาเย เกสาทิทฺวตฺตึสาสุจิสมุทาเย ตํสภาวารมฺมณา สติ กายสติ. อนุปฏฺเปตฺวาติ อนุปฺปาเทตฺวา, ยถาสภาวโต กายํ อนุปธาเรตฺวาติ อตฺโถ. ปริตฺตเจตโสติ กิเลเสหิ ¶ ปริโต ขณฺฑิตจิตฺโต. เตนาห ‘‘อกุสลจิตฺโต’’ติ. เอเต อกุสลธมฺมา. นิรุชฺฌนฺตีติ นิโรธํ ปตฺตา โหนฺติ. ตณฺหาวเสน อภินนฺทตีติ สปฺปีติกตณฺหาวเสน อภิมุขํ หุตฺวา นนฺทติ. อภิวทตีติ ตณฺหาวเสน ตํ ตํ อารมฺมณํ อภินิวิสฺส วทติ. อชฺโฌสายาติ อนฺสาธารณํ วิย อารมฺมณํ ตณฺหาวเสน อนุปวิสิตฺวา. เตนาห ‘‘คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา’’ติ. ทุกฺขํ กถํ อภินนฺทตีติ เอตฺถ ทุกฺขเหตุกํ อภินนฺทนฺโต ทุกฺขํ อภินนฺทติ นามาติ ทฏฺพฺพํ. อฏฺกถายํ ปน ยาวตา ยสฺส ทุกฺเข ทิฏฺิตณฺหา อภินนฺทนา อปฺปหีนา, ตาวตายํ ทุกฺขํ อภินนฺทติ นามาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อหํ ทุกฺขิโต มม ทุกฺขนฺติ คณฺหนฺโต อภินนฺทติ นามา’’ติ วุตฺตํ. เตน คาหทฺวยเหตุกา ตตฺถ อภินนฺทนาติ ทสฺเสติ. ปุน เอกวารนฺติ ปุนปิ เอกวารํ. ผลเหตุสนฺธิเหตุผลสนฺธิวเสน ทฺวิสนฺธี. ‘‘คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหตี’’ติอาทินา อตฺถโต สรูปโต จ เอตรหิ ผลสงฺเขปสฺส. สรูเปเนว จ อิตรทฺวยสฺส เทสิตตฺตา อาห ‘‘ติสงฺเขป’’นฺติ.
๔๑๐-๔๑๔. สมถยานิกสฺส ภิกฺขุโน เวทนามุเขน สงฺเขเปเนว ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺานํ อิธ กถิตนฺติ อาห ‘‘สํขิตฺเตน ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตึ ธาเรถา’’ติ. ‘‘อิมํ ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติ’’นฺติ จ ภควา ยถาเทสิตํ เทสนํ อโวจาติ วุตฺตํ ‘‘อิมํ…เป… วิมุตฺติเทสน’’นฺติ ¶ . ยทิ เอวํ กถํ เทสนา วิมุตฺตีติ อาห ‘‘เทสนา หิ…เป… วิมุตฺตีติ วุตฺตา’’ติ. ยสฺสา ตณฺหาย วเสน สาติ ภิกฺขุ สสฺสตคฺคาหมหาสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก, สา สพฺพพุทฺธานํ เทสนา หตฺถาวลมฺพมาเนปิ ทุรุคฺฆาฏิยา ชาตาติ อาห ‘‘มหาตณฺหาชาลตณฺหาสงฺฆาฏปฏิมุกฺก’’นฺติ. มหาตณฺหาชาเลติ มหนฺเต ตณฺหาชเฏ. ตณฺหาสงฺฆาเฏติ ตณฺหาย สงฺฆาเฏ. ตถาภูโต จ ตสฺส อพฺภนฺตเร กโต นาม โหตีติ อาห ‘‘อนุปวิฏฺโ อนฺโตคโธ’’ติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๙. มหาอสฺสปุรสุตฺตวณฺณนา
๔๑๕. ชานปทิโนติ ¶ ชนปทวนฺโต, ชนปทสฺส วา อิสฺสรา ราชกุมารา โคตฺตวเสน องฺคา นาม. เตสํ นิวาโส ยทิ เอโก ชนปโท ¶ , กถํ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘รุฬฺหีสทฺเทนา’’ติ. อกฺขรจินฺตกา หิ อีทิเสสุ าเนสุ ยุตฺเต วิย สลิงฺควจนานิ (ปาณินิ ๑.๒.๕๑) อิจฺฉนฺติ. อยเมตฺถ รุฬฺหี ยถา ‘‘กุรูสุ วิหรติ, มลฺเลสุ วิหรตี’’ติ จ. ตพฺพิเสสเน ปน ชนปทสทฺเท ชาติสทฺเท เอกวจนเมว. เตนาห ‘‘องฺเคสุ ชนปเท’’ติ. อสฺสา วุจฺจนฺติ ปาสาณานิ, ตานิ สุนฺทรานิ ตตฺถ สนฺตีติ ‘‘อสฺสปุร’’นฺติ โส นิคโม วุตฺโตติ เกจี. อปเร ปน อาชานีโย อสฺโส รฺโ ตตฺถ คหณํ อุปคโตติ ‘‘อสฺสปุร’’นฺติ วุตฺโตติ วทนฺติ. กึ เตหิ, นามเมตํ ตสฺส นิคมสฺส. ยสฺมา ปน ตตฺถ ภควโต นิพทฺธวสนฏฺานํ กิฺจิ นาโหสิ, ตสฺมา ‘‘ตํ โคจรคามํ กตฺวา วิหรติ’’จฺเจว วุตฺตํ. ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘อสฺสปุรํ นาม องฺคานํ นิคโม’’ติ โคจรคามกิตฺตนเมว กตํ.
เอวรูเปน สีเลนาติอาทีสุ สีลคฺคหเณน วาริตฺตสีลมาห. เตน สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีเว ทสฺเสติ. อาจารคฺคหเณน จาริตฺตสีลํ. เตน ปริสุทฺธํ กายวจีสมาจารํ. ปฏิปตฺติคฺคหเณน สมถวิปสฺสนามคฺคผลสงฺคหํ สมฺมาปฏิปตฺตึ. ลชฺชิโนติ อิมินา ยถาวุตฺตสีลาจารมูลการณํ. เปสลาติ อิมินา ปาริสุทฺธึ. อุฬารคุณาติ อิมินา ปฏิปตฺติยา ปาริปูรึ. ภิกฺขุสงฺฆสฺเสว วณฺณํ กเถนฺตีติ อิทํ เตสํ อุปาสกานํ เยภุยฺเยน ภิกฺขูนํ คุณกิตฺตนปสุตตาย วุตฺตํ. เต ปน สทฺธมฺเมปิ สมฺมาสมฺพุทฺเธปิ อภิปฺปสนฺนา เอว. เตนาห ‘‘พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา’’ติ. วตฺถุตฺตเย หิ เอกสฺมึ อภิปฺปสนฺนา อิตรทฺวเย อภิปฺปสนฺนา เอว ตทวินาภาวโต. ปิณฺฑปาตาปจายเนติ ลกฺขณวจนเมตํ ยถา ‘‘กาเกหิ สปฺปิ รกฺขิตพฺพ’’นฺติ, ตสฺมา ปจฺจยปฏิปูชเนติ วุตฺตํ โหติ. ปจฺจยทายกานฺหิ การสฺส อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติยา มหปฺผลภาวสฺส กรณํ อิธ ‘‘ปิณฺฑปาตาปจายน’’นฺติ อธิปฺเปตํ.
สมณกรณาติ สมณภาวกรา, สมณภาวสฺส การกาติ อตฺโถ. เต ปน เอกนฺตโต อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทิตา วฑฺฒิตา จ โหนฺตีติ อาห ‘‘สมาทาย ปริปูริตา’’ติ. สมณคฺคหณฺเจตฺถ สมณวเสน, น สามฺมตฺเตนาติ อาห ‘‘สมิตปาปสมณ’’นฺติ. พฺราหฺมณกรณาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนวตฺโถ เวทิตพฺโพ. พฺยฺชนโต เอว จายํ เภโท, ยทิทํ สมณพฺราหฺมณาติ ¶ , น อตฺถโต. สมเณนกตฺตพฺพธมฺมาติ ¶ สมณธมฺเม ิเตน สมฺปาเทตพฺพธมฺมา. โย หิ เหฏฺิมสิกฺขาสงฺขาตสมณภาเว สุปฺปติฏฺิโต, เตน เย อุปริสิกฺขาสงฺขาตสมณภาวา สมฺปาเทตพฺพา, เตสํ วเสเนว วุตฺตสมเณน กตฺตพฺพธมฺมา วุตฺตาติ. ตถา หิ เตสํ สมณภาวาวหตํ สนฺธายาห ‘‘เตปิ จ สมณกรณา โหนฺติเยวา’’ติ. อิธ ปนาติ มหาอสฺสปุเร. หิโรตฺตปฺปาทิวเสน เทสนา วิตฺถาริตาติ หิโรตฺตปฺป-ปริสุทฺธกายวจีมโนสมาจาราชีวอินฺทฺริยสํวร-โภชเนมตฺตฺุต- ชาคริยานุโยคสติสมฺปชฺ-ฌานวิชฺชาวเสน สมณกรณธมฺมเทสนา วิตฺถารโต เทสิตา, น ติกนิปาเต วิย สงฺเขปโต. ผลคฺคหเณเนว วิปากผลํ คหิตํ, ตํ ปน อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน จตุพฺพิธํ สามฺผลํ ทฏฺพฺพํ. อานิสํสคฺคหเณน ปิยมนาปตาทิอุทฺรโย. ตสฺเสว อตฺโถติ ตสฺเสว อวฺจาปทสฺเสว อตฺถนิทฺเทโส. ‘‘ยสฺสา หี’’ติอาทินา พฺยติเรกวเสน อตฺถํ วทติ. เอตฺตเกน าเนนาติ เอตฺตเกน ปาฬิปเทเสน. หิโรตฺตปฺปาทีนํ อุปริ ปาฬิยํ วุจฺจมานานํ สมณกรณธมฺมานํ. วณฺณํ กเถสีติ คุณํ อานิสํสํ อภาสิ. สติปฏฺาเน วุตฺตนเยนาติ ‘‘อปิจ วณฺณภณนเมต’’นฺติอาทินา สติปฏฺานวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๖) วุตฺตนเยน.
๔๑๖. ยํ หิรียตีติ เยน ธมฺเมน เหตุภูเตน วา ชิคุจฺฉติ. กรเณ เหตํ ปจฺจตฺตวจนํ. ยนฺติ วา ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺโต, ธมฺโมติ อตฺโถ. หิรียิตพฺเพนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ, หิรียิตพฺพยุตฺตกํ กายทุจฺจริตาทินฺติ อตฺโถ. โอตฺตปฺปิตพฺเพนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อชฺฌตฺตํ นิยกชฺฌตฺตํ ชาติอาทิ สมุฏฺานํ เอติสฺสาติ อชฺฌตฺตสมุฏฺานา หิรี, พหิทฺธา อตฺตโต พหิภูโต ปรสตฺโต สมุฏฺานํ เอติสฺสาติ พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ. อตฺตาธิปติโต อาคตา อตฺตาธิปเตยฺยา, อตฺตานํ อธิปตึ กตฺวา ปวตฺตา. ลชฺชาสภาวสณฺิตาติ ปาปชิคุจฺฉนสภาวฏฺายินี. สปฺปติสฺสวลกฺขณตฺตา ครุนา กิสฺมิฺจิ วุตฺเต คารววเสน ปติสฺสวนํ ปติสฺสโว, สห ปติสฺสเวนาติ สปฺปติสฺสวํ, ปติสฺสวภูตํ ตํสภาวฺจ ยํ กิฺจิ คารวํ. ชาติอาทิมหตฺตตาปจฺจเวกฺขเณน อุปฺปชฺชมานา จ หิรี ตตฺถ คารววเสน ปวตฺตตีติ สปฺปติสฺสวลกฺขณาติ วุจฺจติ. ภยสภาวสณฺิตนฺติ ปาปโต ภายนสภาวฏฺายี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณตฺตา ¶ วชฺชํ ภายติ ตํ ภยโต ปสฺสตีติ วชฺชภีรุกภยทสฺสาวี, เอวํสภาวํ โอตฺตปฺปํ. อชฺฌตฺตสมุฏฺานาทิตา จ หิโรตฺตปฺปานํ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏภาเวเนว วุจฺจติ, น ปเรสํ กทาจิ อฺมฺวิปฺปโยคา. น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ, ปาปภยํ วา อลชฺชนํ โหตีติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อฏฺสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺ. ๑.พลราสิวณฺณนา) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. โลกมริยาทสฺส ปาลนโต โลกปาลธมฺมา นาม. สุกฺกาติ ¶ โอทาตา ปภสฺสรภาวการกา, สุกฺกาภิชาติเหตุตาย วา สุกฺกา. สมฺเภทนฺติ อาจารมริยาทาสงฺกรํ. เทวภาวาวหา ธมฺมาติ เทวธมฺมา.
สุกฺกธมฺมสมาหิตาติ ยถาวุตฺตสุกฺกธมฺมสมงฺคิโน. สนฺโตติ วูปสนฺตโทสา. สปฺปุริสาติ สนฺตชนา. สปรหิตสาธกา หิ สาธโว.
อวยววินิมุตฺตสฺส สมุทายสฺส อภาวโต, อวยเวน จ สมุทายสฺส อปทิสิตพฺพโต โอวาทูปสมฺปทาวหโอวาเทกเทโส โอวาทูปสมฺปทาติ. อิธาติ อิมสฺมึ อสฺสปุเร. เอเต หิโรตฺตปฺปธมฺมา. สมณธมฺมา นามาติ ทสฺสิตา มูลภูตสมณภาวกรา ธมฺมาติ กตฺวา. ตถา หิ เตสํ อาทิโต คหณํ.
ยสฺส อธิคเมน นิปฺปริยายโต สมณา นาม โหนฺติ, โส อริยมคฺโค ‘‘สมณสฺส กมฺมํ ปฏิปทา’’ติ กตฺวา สามฺํ, ตสฺส ปน ผลภาวโต, อารมฺมณกรณวเสน อรณียโต ผลนิพฺพานานิ สามฺตฺโถ. ราคํ เขเปตีติ ราคกฺขโย, อริยมคฺโค. ราโค ขียติ เอตฺถาติ ราคกฺขโย, นิพฺพานํ. ผลํ ปน การณูปจาเรน ราคกฺขโย ทฏฺพฺโพ. โทสกฺขโย โมหกฺขโยติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สามฺภูโต อตฺโถ สามฺตฺโถ, มคฺโค, สามฺสฺส อตฺโถติ สามฺตฺโถ, ผลนฺติ อาห ‘‘มคฺคมฺปิ ผลมฺปิ เอกโต กตฺวา สามฺตฺโถ กถิโต’’ติ. ตยิทํ อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน วุตฺตํ. สีลาทิปุพฺพภาคปฏิปทาปิ หิ อิธ ‘‘สามฺตฺโถ’’ติ คหิตา. เตเนวาห ‘‘สติ อุตฺตริกรณีเย’’ติ. ปฏิเวทยามีติ ปุนปฺปุนํ าเปมิ.
๔๑๗. กมฺมปถวเสเนวาติ อกุสลกมฺมปถภาเวเนว, ตโต ตาทิสมฺปิ อกุสลกมฺมํ ภิกฺขุสฺส กาตุํ น ยุตฺตนฺติ ทุฏฺุลฺลภาเวเนว ตโต ¶ โอรมตีติ อธิปฺปาโย. สิกฺขาปทพทฺเธนาติ สิกฺขาปทปฺาปเนน. ปานียฆเฏ วา ปตฺเต วา กากานํ หตฺถํ วา ทณฺฑํ วา เลฑฺฑุํ วาติ สพฺพมิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. ยตฺถ กตฺถจิ หิ ิตานํ อฺเสมฺปิ ปาณีนํ อุฏฺาปนาทิ สพฺพํ อนิฏฺกรณํ อิธ อปริสุทฺธกายสมาจารภาเวเนว สงฺคหิตนฺติ. อุตฺตาโนติ อุทฺธมุทฺธํ ตโนตีติ อุตฺตาโน. เอวํภูโต จ เกนจิ อนุปฺปาทภูมิยํ สฺชาตสาลกลฺยาณีขนฺโธ วิย อุปรูปริ อุคฺคตุคฺคโต ปากโฏ จ โหตีติ อาห ‘‘อุคฺคโต ปากโฏ’’ติ. อนาวโฏติ อนิวุโต. เตนาห ‘‘อสฺฉนฺโน’’ติ, นจฺฉาเทตพฺโพติ อตฺโถ. เอกสทิโส วิสุทฺธภาเวน. อนฺตรนฺตเร ฉิทฺทรหิโต ปุพฺเพนาปรํ สมฺมาปฏิปตฺติยา สนฺธาเนน. สํวุโต กายิกสฺส สํวรสฺส อนุปกฺกิเลสโต. เตนาห ‘‘กิเลสานํ ทฺวารํ ปิทหเนนา’’ติ.
๔๑๘. เอตฺถ ¶ ยถา ลหุกตรํ กากุฏฺาปนาทิกายกมฺมํ กายสมาจารสฺส อปริสุทฺธภาวาวหํ สลฺเลขวิโกปนโต, มิจฺฉาวิตกฺกนมตฺตฺจ มโนสมาจารสฺส, เอวํ ยํ กิฺจิ อนิยฺยานกถากถนมตฺตํ วจีสมาจารสฺส อปริสุทฺธภาวาวหํ สลฺเลขวิโกปนโต, น หสาธิปฺปาเยน มุสากถนนฺติ ทฏฺพฺพํ. หสาธิปฺปาเยน หิ มุสากถนํ สิกฺขาปทพทฺเธเนว ปฏิกฺขิตฺตนฺติ.
๔๒๐. อาชีโวปิ เอกจฺโจ กมฺมปถวเสน วาริโต ลพฺภติ. โส ปน อติโอฬาริโก กายวจีสมาจารวาเรสุ วุตฺตนโย เอวาติ น คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. เย ปน ‘‘ตาทิโส ภิกฺขูนํ อโยคฺยโต น คหิโต’’ติ วทนฺติ, ตํ มิจฺฉา ตถา สติ กายวจีสมาจารวาเรปิ ตสฺส อคฺคเหตพฺพภาวาปตฺติโต. ‘‘ขาทถ ปิวถา’’ติ ปุจฺฉา อตฺตโน ขาทิตุกามตาทีปเนน, ปริยายกถาภาวโต ปเนสา สลฺเลขวิโกปนา ชาตา.
๔๒๒. อเนสนํ ปหาย ธมฺเมน สเมน ปจฺจเย ปริเยสนฺโต ปริเยสนมตฺตฺู นาม. ทายกสฺส เทยฺยธมฺมสฺส อตฺตโน จ ปมาณฺุตาปฏิคฺคณฺหนฺโต ปฏิคฺคหณมตฺตฺู นาม. โยนิโส ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชนฺโต ปริโภคมตฺตฺู นาม.
๔๒๓. เอกสฺมึ ¶ โกฏฺาเสติ มชฺฌิมยามสฺิเต เอกสฺมึ โกฏฺาเส. ‘‘วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี’’ติ เอวํ วุตฺตา. ทกฺขิณปสฺเสน สยาโน นาม นตฺถิ ทกฺขิณหตฺถสฺส สรีรคฺคหณาทิปโยคกฺขมโต. ปุริสวเสน เจตํ วุตฺตํ.
เตชุสฺสทตฺตาติ อิมินา สีหสฺส อภีรุกภาวํ ทสฺเสติ. ภีรุกา หิ เสสมิคา อตฺตโน อาสยํ ปวิสิตฺวา สนฺตาสปุพฺพกํ ยถา ตถา สยนฺติ, สีโห ปน อภีรุกภาวโต สโตการี ภิกฺขุ วิย สตึ อุปฏฺเปตฺวาว สยติ. เตนาห ‘‘ทฺเว ปุริมปาเท’’ติอาทิ. เสติ อพฺยาวฏภาเวน ปวตฺตติ เอตฺถาติ เสยฺยา, จตุตฺถชฺฌานเมว เสยฺยา. กึ ปน ตํ จตุตฺถชฺฌานนฺติ? อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ. ตตฺถ หิ ตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ภควา อนุกฺกเมน อคฺคมคฺคํ อธิคโต ตถาคโต ชาโตติ เกจิ, ตยิทํ ปทฏฺานํ นาม น เสยฺยา. อปเร ปน ‘‘จตุตฺถชฺฌานสมนนฺตรา ภควา ปรินิพฺพายี’’ติ วุตฺตปทํ คเหตฺวา ‘‘โลกิยจตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ ตถาคตเสยฺยา’’ติ วทนฺติ, ตถา สติ ปรินิพฺพานกาลิกา ตถาคตเสยฺยาติ อาปชฺชติ, น จ ภควา จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชนพหุโล วิหาสิ, อคฺคผลฌานํ ปเนตฺถ ‘‘จตุตฺถชฺฌาน’’นฺติ อธิปฺเปตํ. ตตฺถ ยถา สตฺตานํ นิทฺทุปคมนลกฺขณา เสยฺยา ¶ ภวงฺคจิตฺตวารวเสน โหติ, ตฺจ เตสํ ปมชาติสมนฺวยํ เยภุยฺยวุตฺติกํ, เอวํ ภควโต อริยชาติสมนฺวยํ เยภุยฺยวุตฺติกํ อคฺคผลภูตํ จตุตฺถชฺฌานํ ‘‘ตถาคตเสยฺยา’’ติ เวทิตพฺพํ. สีหเสยฺยาติ เสฏฺเสยฺยาติ อาห ‘‘อุตฺตมเสยฺยา’’ติ.
๔๒๖. วิคตนฺตานีติ อิณมูลานิ. เตสนฺติ อิณมูลานํ. ปริยนฺโตติ อวเสโส.
ปวตฺตินิวารเณน จตุอิริยาปถํ ฉินฺทนฺโต. อาพาธตีติ ปีเฬติ. ทุกฺขิโตติ สฺชาตทุกฺโข. อปฺปํ พลํ พลมตฺตา. อปฺปตฺโถ หิ อยํ มตฺตา-สทฺโท ‘‘มตฺตาสุขปริจฺจาคา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๙๐) วิย, พลวตฺโถ ปน มตฺตา-สทฺโท อนตฺถนฺตโร. เสสนฺติ ‘‘ตสฺส หิ พนฺธนา มุตฺโตมฺหีติ อาวชฺชยโต ตทุภยํ โหตี’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ สนฺธายาห. สพฺพปเทสูติ วุตฺตาวสิฏฺเสุ สพฺพปเทสุ. เยนกามํ ยถารุจิ คจฺฉตีติ เยนกามํคโมติ ¶ อนุนาสิกโลปํ อกตฺวา นิทฺเทโส. ภุโช อตฺตโน ยถาสุขวินิโยโค อิสฺโส อิจฺฉิตพฺโพ เอตฺถาติ ภุชิสฺโส, สามิโก. โส ปน อปรสนฺตกตาย ‘‘อตฺตโน สนฺตโก’’ติ วุตฺโต. ทุลฺลภอาปตาย กํ ตาเรนฺติ เอตฺถาติ กนฺตาโรติ อาห ‘‘นิรุทกํ ทีฆมคฺค’’นฺติ.
วินาเสตีติ ขาทนทุพฺพินิโยชนาทีหิ ยถา อิณมูลํ กิฺจิ น โหติ, ตถา กโรติ. ยมฺหิ ราควตฺถุมฺหิ. โส ปุคฺคโล. เตน ราควตฺถุนา, ปุริโส เจ อิตฺถิยา, อิตฺถี เจ ปุริเสน. อิณํ วิย กามจฺฉนฺโท ทฏฺพฺโพ ปีฬาสมานโต.
น วินฺทตีติ น ชานาติ. อุปทฺทเวถาติ สุขวิหารสฺส อุปทฺทวํ กโรถ, วิพาเธถาติ อตฺโถ. โรโค วิย พฺยาปาโท ทฏฺพฺโพ สุขภฺชนสมานโต.
นานาวิธเหตูปายาลงฺกตตาย ขนฺธายตนธาตุปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิธมฺมนีติวิจิตฺตตาย จ วิจิตฺตนเย. ธมฺมสฺสวเนติ ธมฺมกถายํ. กถา หิ โสตพฺพฏฺเน ‘‘สวน’’นฺติ วุตฺตา. เอวเมตฺถ สีลํ วิภตฺตํ, เอวํ ฌานาภิฺา, เอวํ วิปสฺสนามคฺคผลานีติ เนว ตสฺส ธมฺมสฺสวนสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ ชานาติ. อุฏฺิเตติ นิฏฺิเต. อโห การณนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ปฏิฺานุรูเปน นิกฺขิตฺตสาธนวเสน คหิตการณํ. อโห อุปมาติ ตสฺเสว การณสฺส ปติฏฺาปนวเสน อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ ปติฏฺํ อุทาหรณาทิ. พนฺธนาคารํ วิย ถินมิทฺธํ ทฏฺพฺพํ ทุกฺขโต นิยฺยานสฺส วิพนฺธนโต.
ยสฺมา ¶ กุกฺกุจฺจนีวรณํ อุทฺธจฺจรหิตํ นตฺถิ, ยสฺมา วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ สมานกิจฺจาหารปฏิปกฺขํ, ตสฺมา กุกฺกุจฺจสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วินเย อปกตฺุนา’’ติอาทิมาห. ยถา หิ อุทฺธจฺจํ สตฺตสฺส อวูปสมกรํ, ตถา กุกฺกุจฺจมฺปิ. ยถาปิ อุทฺธจฺจสฺส าติวิตกฺกาทิ อาหาโร, ตถา กุกฺกุจฺจสฺสปิ. ยถา จ อุทฺธจฺจสฺส สมโถ ปฏิปกฺโข, ตถา กุกฺกุจฺจสฺสปีติ. ทาสพฺยํ วิย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ทฏฺพฺพํ อเสริภาวาปาทนโต.
โสฬสวตฺถุกา วิจิกิจฺฉา อฏฺวตฺถุกํ วิจิกิจฺฉํ อนุปวิฏฺาติ อาห ‘‘อฏฺสุ าเนสุ วิจิกิจฺฉา’’ติ. วิจิกิจฺฉนฺโตติ สํสยนฺโต. อธิมุจฺจิตฺวาติ ¶ ปตฺติยาเยตฺวา. คณฺหิตุนฺติ สทฺเธยฺยวตฺถุํ ปริคฺคเหตุํ. อภิมุขํ สปฺปนํ อาสปฺปนํ, ปริโต สปฺปนํ ปริสปฺปนํ. ปททฺวเยนปิ จิตฺตสฺส อนิจฺฉนาการเมว วทติ. เขมนฺตคามิมคฺคํ น ปริโยคาหติ เอเตนาติ อปริโยคาหนํ, อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตภาเวน ฉมฺภิตํ โหติ จิตฺตํ ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน, โส ธมฺโม ฉมฺภิตตฺตนฺติ วิจิกิจฺฉนาการมาห. เตนาห ‘‘จิตฺตสฺส อุปฺปาทยมานา’’ติ. กนฺตารทฺธานมคฺโค วิยาติ สาสงฺกกนฺตารทฺธานมคฺโค วิย ทฏฺพฺพา อปฺปฏิปตฺติเหตุภาวโต.
นตฺถิ เอตฺถ อิณนฺติ อณโณ, ตสฺส ภาโว อาณณฺยํ, กสฺสจิ อิณสฺส อธารณํ. สมิทฺธกมฺมนฺโตติ นิปฺผนฺนชีวิกปฺปโยโค. ปริพุนฺธติ อุปโรเธตีติ ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา ปลิโพโธ, อเสริวิหาโร, ตสฺส มูลํ การณนฺติ ปลิโพธมูลํ. ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวาติ อสุภนิมิตฺตคฺคาหาทิเก ฉ ธมฺเม อุปฺปาเทตฺวา วฑฺเฒตฺวา. ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวาติ จ เมตฺตานิมิตฺตคฺคาหาทโย จ ตตฺถ ตตฺถ ฉ ธมฺมาติ วุตฺตาติ เวทิตพฺโพ. ปชหตีติ วิกฺขมฺภนวเสน ปชหติ. เตนาห ‘‘อาจารปณฺณตฺติอาทีนิ สิกฺขาปิยมาโน’’ติอาทิ. ปรวตฺถุมฺหีติ วิสภาควตฺถุสฺมึ, ปรวิสเย วา. ปรวิสยา เหเต ภิกฺขุโน, ยทิทํ ปฺจ กามคุณา. อาณณฺยมิว กามจฺฉนฺทปฺปหานํ อาห ปิยวตฺถุอภาวาวหโต.
อาจารวิปตฺติปฏิพาหกานิ สิกฺขาปทานิ อาจารปณฺณตฺติอาทีนิ. อาโรคฺยมิว พฺยาปาทปฺปหานํ อาห กายจิตฺตานํ ผาสุภาวาวหโต.
พนฺธนา โมกฺขมิว ถินมิทฺธปฺปหานํ อาห จิตฺตสฺส นิคฺคหิตภาวาวหโต.
ภุชิสฺสํ วิย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหานํ อาห จิตฺตสฺส เสริภาวาวหโต.
ติณํ ¶ วิยาติ ติณมิว กตฺวา. อคเณตฺวาติ อจินฺเตตฺวา. เขมนฺตภูมึ วิย วิจิกิจฺฉาปหานํ อาห อนุสฺสงฺกิตาปริสงฺกิตภาเวน สมฺมาปฏิปตฺติเหตุภาวโต.
๔๒๗. กิรียติ (อ. นิ. ฏี. ๓.๕.๒๘-๒๙) คพฺภาสเย ขิปียตีติ กโร, สมฺภโว, กรโต ชาโตติ กรโช, มาตาเปตฺติกสมฺภโวติ อตฺโถ. มาตุยา หิ สรีรสณฺาปนวเสน ¶ กรโต ชาโตติ กรโชติ อปเร. อุภยถาปิ กรชกายนฺติ จตุสนฺตติรูปมาห. เตเมตีติ ตินฺตํ กโรติ. โก ปเนตฺถ ตินฺตภาโวติ อาห ‘‘สฺเนเหตี’’ติ, ปีติสฺเนเหน ปีณนํ กโรตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘สพฺพตฺถ ปวตฺตปีติสุขํ กโรตี’’ติ. ปีติสมุฏฺานปณีตรูเปหิ สกลสฺส กรชกายสฺส ปริผุฏตาย เจตฺถ ตํสมุฏฺาปกปีติสุขานํ สพฺพตฺถ ปวตฺติ โชติตา. ปริสนฺเทตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถาปิ หิ ‘‘สมนฺตโต สนฺเทติ เตเมติ สฺเนเหติ, สพฺพตฺถ ปวตฺตปีติสุขํ กโรตี’’ติอาทินา ยถารหํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปริปูเรตีติ วายุนา ภสฺตํ วิย อิมํ กรชกายํ ปีติสุเขน ปูเรติ. สมนฺตโต ผุสตีติ อิมํ กรชกายํ ปีติสุเขน ผุสติ. สพฺพาวโตติ อ-การสฺส อา-กาโร กโต, สพฺพาวยววโตติ อตฺโถติ อาห ‘‘สพฺพโกฏฺาสวโต’’ติ, มํสาทิสพฺพาภาควโตติ อตฺโถ. อผุฏํ นาม น โหติ ปีติสุขสมุฏฺาเนหิ รูเปหิ สพฺพตฺถกเมว พฺยาปิตตฺตา. กาตฺุเจว โยเชตฺุจ เฉโก สนฺเนตุํ ปฏิพโลติ โยชนา. นฺหานียจุณฺณานํ ปริมทฺทนวเสน ปิณฺฑํ กโรนฺเตน หตฺเถน ภาชนํ นิปฺปีเฬตพฺพํ โหตีติ อาห ‘‘สนฺเนนฺตสฺส ภิชฺชตี’’ติ. อนุคตาติ อนุปวิฏฺา. ปริคตาติ ปริโต สมนฺตโต ตินฺตา. ตินฺตภาเวเนว สมํ อนฺตรํ พาหิรฺจ เอติสฺสาติ สนฺตรพาหิรา. สพฺพตฺถกเมวาติ สพฺพตฺเถว. น จ ปคฺฆริณี ปมาณยุตฺตสฺเสว อุทกสฺส สิตฺตตฺตา. เอตฺถ จ นฺหานียปิณฺฑํ วิย กรชกาโย, ตํ เตเมตฺวา สมฺปิณฺฑิตปมาณยุตฺตอุทกํ วิย ปมชฺฌานสุขํ ทฏฺพฺพํ.
๔๒๘. เหฏฺา อุพฺภิชฺชิตฺวา อุคฺคจฺฉนอุทโกติ รหทสฺส อโธถูลธาราวเสน อุพฺภิชฺช อุฏฺหนอุทโก. อนฺโตเยว อุพฺภิชฺชนอุทโกติ รหทสฺส อพฺภนฺตเรเยว ถูลธารา อหุตฺวา อุฏฺิตอุทกสิรามุเขหิ อุพฺภิชฺชนโก. อาคมนมคฺโคติ นทีตฬากกนฺทรสรอาทิโต อาคมนมคฺโค.
๔๒๙. อุปฺปลคจฺฉานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินี (อ. นิ. ฏี. ๓.๕.๒๘-๒๙), วาริ. อยเมตฺถ วินิจฺฉโย, ตถา หิ โลเก รตฺตกฺขิโก ‘‘ปุณฺฑรีกกฺโข’’ติ วุจฺจติ. เกจิ ปน ¶ ‘‘รตฺตํ ปทุมํ, เสตํ ปุณฺฑรีก’’นฺติ วทนฺติ. อุปฺปลาทีนิ วิย กรชกาโย, อุทกํ ¶ วิย ตติยชฺฌานสุขนฺติ อยมฺปิ อตฺโถ ‘‘ปุริมนเยนา’’ติ อติเทเสเนว วิภาวิโตติ ทฏฺพฺพํ.
๔๓๐. นิรุปกฺกิเลสฏฺเนาติ รโชชลฺลาทินา อนุปกฺกิลิฏฺตาย อมลีนภาเวน. อมลีนมฺปิ กิฺจิ วตฺถุ ปภสฺสรสภาวํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปภสฺสรฏฺเนา’’ติ. อุตุผรณนฺติ อุณฺหอุตุผรณํ. สพฺพตฺถกเมว ฌานสุเขน ผุฏฺโ กรชกาโย ยถา อุตุนา ผุฏฺวตฺถสทิโสติ อาห ‘‘วตฺถํ วิย กรชกาโย’’ติ. ตสฺมาติ ‘‘วตฺถํ วิยา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ เหตุภาเวน ปจฺจามสติ, กรชกายสฺส วตฺถสทิสตฺตา จตุตฺถชฺฌานสุขสฺส จ อุตุผรณสทิสตฺตาติ อตฺโถ. สนฺตสภาวตฺตา าณุตฺตรตฺตา เจตฺถ อุเปกฺขาปิ สุเข สงฺคหิตาติ จตุตฺถชฺฌาเนปิ สุขคฺคหณํ กตํ. ‘‘ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน ผริตฺวา นิสินฺโน โหตี’’ติ วจนโต จตุตฺถชฺฌานจิตฺตสฺส วตฺถสทิสตา วุตฺตา. จตุตฺถชฺฌานสมุฏฺานรูเปหิ ภิกฺขุโน กายสฺส ผุฏภาวํ สนฺธาย ‘‘ตํสมุฏฺานรูปํ อุตุผรณํ วิยา’’ติ วุตฺตํ. ปุริสสฺส กาโย วิย ภิกฺขุโน กรชกาโยติ อยํ ปนตฺโถ ปากโฏติ น คหิโต, คหิโต เอว วา ‘‘ยถา หิ กตฺถจิ…เป… กาโย ผุโฏ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา.
๔๓๑. ปุพฺเพนิวาสาณอุปมายนฺติ ปุพฺเพนิวาสาณสฺส ทสฺสิตอุปมายํ. ตํทิวสํกตกิริยาคหณํ ปากติกสตฺตสฺสปิ เยภุยฺเยน ปากฏา โหตีติ ทสฺสนตฺถํ. ตํทิวสคตคามตฺตยคฺคหเณเนว มหาภินีหาเรหิ อฺเสมฺปิ ปุพฺเพนิวาสาณลาภีนํ ตีสุ ภเวสุ กตา กิริยา เยภุยฺเยน ปากฏา โหตีติ ทีปิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๔๓๒. สมฺมุขทฺวาราติ อฺมฺสฺส อภิมุขทฺวารา. อปราปรํ สฺจรนฺเตติ ตํตํกิจฺจวเสน อิโต จิโต จ สฺจรนฺเต. อิโต ปน เคหา…เป… ปวิสนวเสนปีติ อิทํ จุตูปปาตาณสฺส วิสยทสฺสนวเสน วุตฺตํ. ทฺวินฺนํ เคหานํ อนฺตเร ตฺวาติ ทฺวินฺนํ เคหทฺวารานํ สมฺมุขฏฺานภูเต อนฺตรวีถิยํ เวมชฺเฌ ตฺวา. เตสุ หิ เอกสฺส เจ ปาจีนมุขทฺวารํ อิตรสฺส ปจฺฉิมมุขํ, ตสฺส สมฺมุขํ อุภินฺนํ อนฺตรวีถิยํ ิตสฺส ทกฺขิณามุขสฺส, อุตฺตรามุขสฺส วา จกฺขุมโต ปุริสสฺส ตตฺถ ปวิสนกนิกฺขมนกปุริสา ยถา สุเขเนว ¶ ปากฏา โหนฺติ, เอวํ ทิพฺพจกฺขุาณสมงฺคิโน จวนกอุปปชฺชนกปุริสา. ยถา ปน ตสฺส ปุริสสฺส อฺเเนว ขเณน ปวิสนฺตสฺส ทสฺสนํ, อฺเน นิกฺขมนฺตสฺส ทสฺสนํ, เอวํ อิมสฺสปิ อฺเเนว ขเณน จวมานสฺส ทสฺสนํ, อฺเน อุปปชฺชมานสฺส ทสฺสนนฺติ ทฏฺพฺพํ. าณสฺส ปากฏาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ าณสฺส.
๔๓๓. ปพฺพตสิขรํ ¶ เยภุยฺเยน สํขิตฺตํ สงฺกุจิตํ โหตีติ อิธ ปพฺพตมตฺถกํ ‘‘ปพฺพตสงฺเขโป’’ติ วุตฺตํ, ปพฺพตปริยาปนฺโน วา ปเทโส ปพฺพตสงฺเขโป. อนาวิโลติ อกาลุสฺโส. สา จสฺส อนาวิลตา กทฺทมาภาเวน โหตีติ อาห ‘‘นิกฺกทฺทโม’’ติ. ิตาสุปิ นิสินฺนาสุปิ คาวีสุ. วิชฺชมานาสูติ ลพฺภมานาสุ. อิตรา ิตาปิ นิสินฺนาปิ จรนฺตีติ วุจฺจนฺติ สหจรณาเยน. ติฏฺนฺตเมว, น กทาจิปิ จรนฺตํ. ทฺวยนฺติ สิปฺปิสมฺมุกํ มจฺฉคุมฺพนฺติ อิมํ อุภยํ ติฏฺนฺตนฺติ วุตฺตํ, จรนฺตมฺปีติ อธิปฺปาโย. กึ วา อิมาย สหจริยาย, ยถาลาภคฺคหณํ ปเนตฺถ ทฏฺพฺพํ. สกฺขรกถลสฺส หิ วเสน ‘‘ติฏฺนฺต’’นฺติ, สิปฺปิสมฺพุกสฺส มจฺฉคุมฺพสฺส จ วเสน ‘‘ติฏฺนฺตมฺปิ, จรนฺตมฺปี’’ติ โยชนา กาตพฺพา.
๔๓๔. ภิกฺขูติ ภินฺนกิเลโสติ ภิกฺขุ. โส หิ ปรมตฺถโต สมโณตินามโก. ตตฺถ อริยมคฺเคน สพฺพโส ปาปานํ สมิตาวีติ สมโณ. เตนาห ‘‘สมิตปาปตฺตา’’ติ. เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมา วุจฺจติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตโต อาคโตติ พฺรหฺมา, อริยมคฺโค, ตํ อสมฺโมหปฏิเวธวเสน อฺาสีติ พฺราหฺมโณ. ตํสมงฺคิตาย หิสฺส ปาปานํ พาหิตภาโว. เตนาห ‘‘พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ’’ติ. อฏฺงฺคิเกน อริยมคฺคชเลน นฺหาตวา นิทฺโธตกิเลโสติ นฺหาตโก. คตตฺตาติ ปหานาภิสมยวเสน ปฏิวิทฺธตฺตา. เตนาห ‘‘วิทิตตฺตา’’ติ. นิสฺสุตตฺตาติ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน สนฺตานโต สพฺพโส นิหตตฺตา. เตนาห ‘‘อปหตตฺตา’’ติ, มริยาทวเสน กิเลสานํ หึสิตตฺตา อริยมคฺเคหิ โอธิโส สพฺพโส กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘หตตฺตา’’ติ. อารกตฺตาติ สุปฺปหีนตาย วิปฺปกฏฺภาวโต. เตนาห ‘‘ทูรีภูตตฺตา’’ติ. อุภยมฺปิ อุภยตฺถ โยเชตพฺพํ – กิเลสานํ อารกตฺตา ¶ หตตฺตา ทูรีภูตตฺตา จ อริโย, ตถา อรหนฺติ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ อุตฺตานตฺถตฺตา สุวิฺเยฺยเมว.
มหาอสฺสปุรสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๑๐. จูฬอสฺสปุรสุตฺตวณฺณนา
๔๓๕. ปุริมสทิสเมวาติ ¶ ‘‘อสฺสปุรวาสีนํ ภิกฺขุสงฺเฆ คารวพหุมานํ นิปจฺจการฺจ ทิสฺวา ภิกฺขู ปิณฺฑปาตาปจายเน นิโยเชนฺโต อิทํ สุตฺตํ อภาสี’’ติ ปุริมสุตฺเต มหาอสฺสปุเร (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๑๕) วุตฺตสทิสเมว. สมณานํ อนุจฺฉวิกาติ สมณานํ สมณภาวสฺส อนุจฺฉวิกา ปติรูปา. สมณานํ อนุโลมปฺปฏิปทาติ สมณานํ สามฺสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส อนุกูลปฺปฏิปทา.
๔๓๖. เอเต ธมฺมาติ เอเต ปาฬิยํ อาคตา อภิชฺฌาพฺยาปาทาทโย ปาปธมฺมา. อุปฺปชฺชมานาติ อุปฺปชฺชมานา เอว, ปเคว สนฺตาเน ภาวิตา. มลิเนติ มลวนฺเต กิลิฏฺเ. มลคฺคหิเตติ คหิตมเล สฺชาตมเล. สมณมลาติ สมณานํ สมณภาวสฺส มลา. ทุสฺสนฺตีติ วิปชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ. สมณโทสาติ สมณานํ สมณภาวทูสนา. กสเฏติ อสาเร. นิโรเชติ นิตฺเตเช. อยโต สุขโต อเปตาติ อปายา, นิรยาทโย, ตํ ผลํ อรหนฺติ, ตํ ปโยชนํ วา เอเตสนฺติ อาปายิกา. านานิ อภิชฺฌาทโย. เตนาห ‘‘อปาเย’’ติอาทิ. การณภาเวน ทุคฺคติปริยาปนฺนาย เวทนาย หิตานีติ ทุคฺคติเวทนิยานิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทุคฺคติยํ วิปากเวทนาย ปจฺจยาน’’นฺติ. ติขิณํ อยนฺติ เวกนฺตกสทิสํ สารอยํ. อเยนาติ อโยฆํสเกน. โกฺจสกุณานํ กิร กุจฺฉิยํ นิวุตฺถํ ยํ กิฺจิ ขรํ ติขิณฺจ โหติ. ตถา หิ เตสํ วจฺจํ อฏฺิมฺปิ ปาสาณมฺปิ วิลียาเปติ. เตน วุตฺตํ ‘‘โกฺจสกุเณ ขาทาเปนฺตี’’ติ. ตํ กิร อยจุณฺณํ อคฺคินาปิ กิจฺเฉน ทยฺหติ, เภสชฺชพเลน ปน สุเขน ทยฺเหยฺย. เตน วุตฺตํ ‘‘สุสิกฺขิตา จ นํ อยการา พหุหตฺถกมฺมมูลํ ลภิตฺวา กโรนฺตี’’ติอาทิ. อติติขิณํ โหติ, อฺตรํ อโยพนฺธนํ เผคฺคุทณฺฑํ วิย สุเขเนว ฉินฺทนฺติ. สสพิฬารจมฺเมหิ ¶ สงฺฆฏิตฏฺเน สงฺฆาฏีติ วุจฺจติ อาวุธปริจฺฉโทติ อาห ‘‘สงฺฆาฏิยาติ โกสิยา’’ติ. ปริโยนทฺธนฺติ ปริโต โอนทฺธํ ฉาทิตํ. สมนฺตโต เวิตนฺติ สพฺพโส ปิหิตํ.
๔๓๗. รโชติ อาคนฺตุกรโช. ชลฺลนฺติ สรีเร อุฏฺานกโลณาทิมลํ. รโชชลฺลฺจ วตสมาทานวเสน อนปนีตํ เอตสฺส อตฺถีติ รโชชลฺลิโก, ตสฺส. เตนาห ‘‘รโชชลฺลธาริโน’’ติ. อุทกํ โอโรหนฺตสฺสาติอาทีนมตฺโถ มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺโตเยว. สพฺพเมตนฺติอาทีสุ สพฺพโสปิ วตสมาทานวเสนาติ อธิปฺปาโย. ยสฺมา สพฺพเมตํ พาหิรสมยวเสเนว ¶ กถิตํ, ตสฺมา สงฺฆาฏิกสฺสาติ ปิโลติกขณฺเฑหิ สงฺฆฏิตตฺตา ‘‘สงฺฆาฏี’’ติ ลทฺธนามวตฺถธาริโนติ อตฺโถ. ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘สงฺฆาฏิกสฺส’’อิจฺเจว วุตฺตํ, น ‘‘ภิกฺขุโน’’ติ. เตนาห ‘‘อิมสฺมึ หี’’ติอาทิ. กสฺมา ปเนตฺถ ภควตา สงฺฆาฏิกตฺตาทีนิเยว วตสมาทานานิ ปฏิกฺขิตฺตานีติ? นยทสฺสนเมตํ อฺเสมฺปิ ปฺจาตปมูควตาทีนํ ตปฺปฏิกฺเขเปเนว ปสิทฺธิโต. อปเร ปน ภณนฺติ – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, สงฺฆาฏิกสฺส สงฺฆาฏิธารณมตฺเตน สามฺํ วทามี’’ติ วุตฺเต ตตฺถ นิสินฺโน โกจิ ติตฺถนฺตรลทฺธิโก อเจลกตฺตํ นุ โข กถนฺติ จินฺเตสิ, อปเร รโชชลฺลกตฺตํ นุ โข กถนฺติ, เอวํ ตํ ตํ จินฺเตนฺตานํ อชฺฌาสยวเสน ภควา อิมาเนว วตสมาทานานิ อิธ ปฏิกฺขิปีติ. สงฺฆาฏิกนฺติ นิวาสนปารุปนวเสน สงฺฆาฏิวนฺตํ. เตนาห ‘‘สงฺฆาฏิกํ วตฺถ’’นฺติอาทิ. อตฺตโน รุจิยา มิตฺตาทโย สงฺฆาฏิกํ กเรยฺยุํ, ปจฺฉา วิฺุตํ ปตฺตกาเล สงฺฆาฏิกตฺเต สมาทเปยฺยุํ.
๔๓๘. อตฺตานํ วิสุชฺฌนฺตํ ปสฺสติ อภิชฺฌาทีนํ สมุทาจาราภาวโต. มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนตฺตา วิสุทฺโธติ ปน น วตฺตพฺโพ. ปาโมชฺชนฺติ ตรุณปีติมาห. ตสฺส หิ อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติยา กิเลสานํ วิกฺขมฺภิตตฺตา จิตฺตสฺส วิสุทฺธตํ ปสฺสนฺตสฺส ปาโมชฺชํ ชายติ, ตํ ตุฏฺาการํ. เตนาห ‘‘ตุฏฺากาโร’’ติ. ปีตีติ ปสฺสทฺธิอาวหา พลวปีติ. นามกาโย ปสฺสมฺภตีติ อิมินา อุภยมฺปิ ปสฺสทฺธึ วทติ. เวทิยตีติ อนุภวติ วินฺทติ. อิทานิ เตน นีวรเณหิ จิตฺตสฺส วิโสธนตฺตํ ลทฺธนฺติ อาห ¶ ‘‘อปฺปนาปฺปตฺตํ วิย โหตี’’ติ. อฺตฺถ อุฏฺิตา อฺํ านํ อุปคตาติ เอตฺตเกน อุปมาภาเวน อุจฺจนีจตาสามฺเน เหฏฺา อสทฺธมฺมานํ ปฏิปกฺขวเสน เทสนาย ปริโยสาปิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ยถานุสนฺธินา’’ติ. มหาสีหนาทสุตฺเต มคฺโค โปกฺขรณิยา อุปมิโต ‘‘เสยฺยถาปิ, สาริปุตฺต, โปกฺขรณี’’ติอาทึ (ม. นิ. ๑.๑๕๔) อารภิตฺวา อุปมาสํสนฺทเน ‘‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน, ตถา จ อิริยติ, ตฺจ มคฺคํ สมารุฬฺโห, ยถา อาสวานํ ขยา’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๕๔) วุตฺตตฺตา. ยถา หิ ปุรตฺถิมาทิทิสาหิ อาคตา ปุริสา ตํ โปกฺขรณึ อาคมฺม วิสุทฺธรูปกายา วิคตปริฬาหา จ โหนฺติ, เอวํ ขตฺติยาทิกุลโต อาคตา ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ สาสนํ อาคมฺม วิสุทฺธนามกายา วิคตกิเลสปริฬาหา จ โหนฺติ. ตสฺมา สพฺพกิเลสานํ สมิตตฺตา ปรมตฺถสมโณ โหตีติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
จูฬอสฺสปุรสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
นิฏฺิตา จ มหายมกวคฺควณฺณนา.